MªVictoriaMorenoASLINGUASDEESPAÑA

MªVictoriaMorenoDeseñodecolecciónecuberta:FranciscoMantecónEdita:XuntadeGalicia

ASLINGUASDEESPAÑA

Cando pensamos en cousas que son especialmente nosas, que nosparecen singularmente fermosas, sentimos que nos faltan as palabrasparaaludiraelas.Coidamosqueasverbasquecoñecemosseacheganósarredoresdoquequeremosdicir,suxirenocamiñodonosopensamento,maisnonodanexpresadonasúatotalidade.Isto,tantonoplanopersoalcomanocolectivodunpobo,ocórrenosatodoscandoqueremosfalardanosalinguanativa,daqueaprendemosdesdeoberce,daquenosserviupara dar forma ós primeiros conceptos que elaboramos e ás primeirasrelaciónsquemantivemoscomundo.

Apregunta¿Queéparatia túa lingua? todos temos unha respostainterior, mais poucos somos quen de traducila a palabras tanconvincentescomaestas:

«Louvado sexa Deus porque me permitiu nacer, medrar, facermehome e agora envellecer neste grande reino que chamamos Galicia;nestegrandereinodoFisterrequevaidesdeosmontesdeicaomar,onde brillan os pes do vento; a este país dos dezmil ríos, do vellocamiño das peregrinacións; a este país dos mil vales; a este paísfermoso e eternamente verde, patria querida, a terra do sensobardesiano:aspatriassonaTerradosmortos.GraciasaDeusporestereino.LouvadosexaDeustaménportermedadoodondafalanosa.Portermeensinadoadicirrulaeabidueiraedornaepontee fonte.Entóneusabendoestaspalabraseraverdadeiramentedonodarulaeda abidueira e asmiñasmaxias teñen nembargantes un sensomáisfondo:porribaeporbaixodoqueeu faloquixenequeroquea falagalega durase e continuase, porque a duración da fala é a únicaposibilidadedequenósduremoscomopobo.

ÁlvaroCunqueiro

Acargaemotivaquedeterminaavaloracióndalinguaquefalamos,sendode seu natural e positiva, lévanos en ocasións a non reflexionarobxectivamentee,polo tanto,adescoñeceraspectosdegrande interese.¿Temosreparadoalgunhavezenqueosnomesdasvilas,dosríosedosmontes–ostopónimos–amaisdefacerreferenciaaunhavila,aunríooua un monte, significan outra cousa? Así España quere dicir terra decoellos,GuadalquiviréríograndeeaviladeOurensedebeoseunomeósdepósitosdeouroquehouboalínoutrotempo.Cosnomesdaspersoas–osantropónimos– ocorre exactamente o mesmo. ¿Temos reparadoalgunhavezenqueXabiersignificabrillante,enqueXeorxinaéomesmoque labradora e en que Manuel quere dicir Deus estea connosco? ÉcuriosodescubrirqueantropónimostandistintoscomoAntóneFlorindo,comoPazeIrene,comoNicasiaeVictoriateñenomesmosignificado1•

Aspalabrasqueusamosparacomunicamoscoasdemaispersoasteñenasúa historia. É dicir, teñen a súa orixe emais unha longa vida, na queforoncambiandodeformaedesignificado.Ou,paradicilodoutroxeito,cada palabra é coma unha dsesas pedras que arrinca un río no seunacemento e arrousa coa corrente ata a súa foz. Esta pedra recibe osefectosdaerosióneémoidiferentenocursoalto,nocursomedioenocursobaixodoríoquealeva.Omesmollepasaaunhapalabranocursoda súa historia: en Grecia dicíase diábolos, en Latín serodio díxosediabolus, o poeta Pero da Ponte (século XIII) di diaboo e para nós édiabo.

Ahistoria de cada lingua (dos seus fonemas, das súas palabras, da súagramática)prodúceseenestreitadependenciadahistoriadopoboqueafala,dosmovementosmigratorios,dafortunanaslides,dasalianzasconoutrospobos,dascondiciónssocioculturais...Por isooxeitode falardecadaindividuoconstitúeuntrazodasúapersonalidade,quesepercibedeformamoimarcadacandounseatopafóradaáreadasúalinguanativa.Ungalego,enGalicia,poderátercomoalcume«oloiro»,«ofraco»ou«omarxado», mais estas características pasan a segundo termo tan axiñacomosaiadasúaterra:daquelaotrazomáisdoadamentevisibledasúapersonalidadeseráoseuxeitodefalaretodoomundoaludiráaelcoma«ogalego».

DicíaHumboldtquecadapersoaentendeomundodesdeasúalinguaeisto lévanos a pensar que hai tantas maneiras de ve-lo mundo comolinguas se falannel. ¿QuepodemospensardoEstadoEspañol, onde sefalancatrolinguasperfectamentediferenciadas?Parafacérmonosunhaideadecomoécadaunhadestaslinguas,imosveruntextomoibreve,sempreomesmo,eprestaremosespecialatenciónáspalabrasqueaparecenencursiva:

EnGalego:Na igrexa, fíxatebennisto,haiuncataventosde ferro con figuradegaloquefalacoseñorabadenossolpores.Osoutroscataventosnonfalan, xa o sei, pero este é diferente porque antes era un galo deverdade, deses que fan Qui-qui-ri-quí, e agora está castigado porvaidoso. Como tiña a teima de subir máis alto cós demais, un díaempoleirousenatorre,sentiuseamodetodooquevía, foisefacendodeferropouquiñoapoucoequedoualíchantado.

EnCatalán:Al’esglesia,fixat’hibé,hiaunpenelldeferro,ambfiguradegall,quealcapvespreparlaambelsenyorrector.Elsaltrespenellsnoperlen,jao sé, pero aquest ésdiferent perque abans era un gall de bo de bo,d’aquetsquefanquiquiriquic,iaraestácastigatpervenitós.Comquetenialamaladevolerpujarsempremesamuntqueelsaltres,undiaes va enfilar al campanar, es va sentir amode tot el que veia al seuvoltant,esvaanartornantdeferroapocapocis’hivaquedarclavat.

EnCastelán:Enlaiglesia,fíjatebienenesto,hayunaveletadehierroenformadegallo, que habla con el señor cura a la caída de la tarde. Las otrasveletasnohablan,yalosé,peroéstaesdiferenteporqueanteseraungallodeverdad,delosquehacenkikirikí,yahoraestácastigadoporvanidoso.Como tenía lamaníade subirmásaltoque losdemás,undíaseencaramóenlatorre,secreyódueñodetodoloqueveía,sefuehaciendodehierropocoapocoysequedóallíclavado.

EnEuskera:

Elizan oilar tankerako haizorratz bat dago eta eguzquiaren sarreranapaizarekin hitzegiten ornen du. Gauza harrigarria beneta! Badakitbesten haizorratzek ez dutela hitzik. Egiten baina hau ez da besteakbezalakoa.Legenbenetakooilatbatomenzen,kukurrukuegitendutenhorietakoa.Etaoraizigorturikdagobereharropuzkeriagatik.Besteakbaino gorago igotzeko ohitura zuenez, egun batez dorreraino helduzen. Ikusten zuen guztiaren jaun eta jabe uste izan zuen eta poliki-polikiburdinazkobihurtzenjoanzen,hantxeitsatsirikgeratuz.

Despoisdele-lascatroversiónssabemosquesetrataduncataventosuntantoespecial,perosabemostaménoutrascantascousas:

-Que as palabras en cursiva do texto galego, catalán e castelán sonmoisemellantesentreelas.IstodébeseaqueestastreslinguasteñenoLatíncomaorixecomún,édicir,sondamesmafamilia.-Queestaspalabras son semellantes,maisnon iguais, xaqueoquetemosdiantenosaéuntextoenlinguasdiferentes,conpersonalidadepropiaebendefinida.- Que o texto en Euskera non ten palabras en cursiva2 porque estalinguanonderivadoLatín.ÉamáisantigadasquesefalanenEspañaenonsepareceaningunhadasoutrastres.(VéxaseMapa1).

NestemapapódeseverqueoCastelán,que se chamaasíporque tivooseuberceenCastela,sefaladesdeACoruñaataAlmeríaedesdeGironaataHuelva.Édicir,calqueracidadánespañolcoñeceestalinguaeasleisvixentes(constituciónde1978)ampáranonoseudereitoafalalaeaserentendidocandoafaleencalquerapuntodoEstadoEspañol.ÉalinguaoficialdeEspañae,poriso,chámasetaménEspañol.

O Galego é a lingua de Galicia. Pola súa proximidade xeográfica conPortugal e por acontecementos históricos que se remontan á IdadeMedia,amosaabondosostrazoscomúnscoPortugués.Perohaixacincoséculosqueéunhalinguaindependente,conpersonalidadebendefinida.Comparte en Galicia a oficialidade co Castelán, o que quere dicir quecalqueracidadángalegotendereitoafalarnasúalinguaeaserentendidocandoasíofagadentrodoseuterritorio.O Catalán é a lingua de Catalunya e o seu uso abrangue tamén áComunidade Valenciana e ó arquipélago Balear. Nestes territorioscomparteaoficialidadecoCastelán,oquesignificaquecalqueracidadánten dereito a fala-lo Catalán e a ser entendido cando o fale dentro dascomunidadesenqueéconsideradolinguaoficial.Estas tres linguas chámanse romances (de romanice= ámaneira deRoma)porqueprocedendoLatín.Porestarazónpodemosdicirquesonpólas distintas dunha mesma familia. Pero a familia das linguasromancesémoitomáisamplaeoutraspólasdelaespállansepolamaiorpartedospaísesdoSurdeEuropa.OItaliano,oRomanésoProvenzal,oFrancéseoPortuguéstaménteñenasúaorixenoLatín.OEuskera,que se falanoPaísVascoeenNavarra, constitúeuncasoáparte.Éamáisantigadas linguaspeninsularesou,oqueéomesmo,aúnica traza que se conserva das que existiron antes da colonizaciónromana.Transmitiuse oralmente de país a fillos e, aínda que carece datradiciónliterariaqueteñenasoutraslinguas,éovehículolexítimoparaaexpresióndopoboqueafalaedasúacultura.ComonocasodoGalegoedoCatalán,oEuskeracomparteaoficialidadecoCastelánnoPaísVascoe os cidadáns son amparados pola lei no seu dereito a falalo e a serenentendidoscandoofalendentrodesteterritorio.Notas1ÓrematedolibropódeseatoparunharelacióndosantropónimosmáisfrecuentesnascatrolinguasdeEspaña,conindicacióndaorixeedosignificadodecadaundeles.2Poderíanirencursivaelizan(=igrexa)ebeneta(cataventos),quesonpréstamosdoLatínporinfluenciadaliturxia.Maispareceaconsellablenonrepararnestefeitoagoraetratalonocapítulocorrespondenteaestalingua.

A PENÍNSULA IBÉRICA, ENCRUCILLADADECAMIÑOS

Ferdinand de Saussure (1857-1913), a quen podemos considerar pai dalingüísticamoderna, propuxo que tódalas ciencias, para delimitarmáisescrupulosamente o seu obxecto de estudio, deberían establecer douseixes:1º, un eixe de simultaneidades, que concerne ás relacións entre cousascoexistentes,deondeestaríaexcluídatodaintervencióndotempo.2º,uneixedesucesións,nocalnuncasepoderíaconsiderarmáiscaunhacousadecadavez,peroondeestaríansituadastódalascousasdoprimeiroeixecoscambiosqueexperimentannodevirdotempo.No que respecta ó terreo concreto dos estudios lingüísticos propón adenominación de lingüística sincrónica e lingüística diacrónica,entendendo que é sincrónico todo o que se refire ó aspecto estático dalinguaediacrónicotodooqueserefireásúaevolución.Os lingüistas actuais séntensemáis interesados polo estudio sincrónicoquepolodiacrónicoeprobadisoéqueasgramáticasqueseestudiannaescolasoamenteconsideranoprimeirodoseixespropostosporSaussure.Con todo, o estudio diacrónico é apaixonante, seméllase ás veces áactividadedunarqueólogoeédegrandeutilidadeparareflexionarsobrea nosa propia lingua e para comparala coas demais. ¿Por que bélico eguerreirosonpalabrastandiferenteseteñenomesmosignificado?¿Porque os mestres soen aconsellar que se escriban con h en Castelán aspalabras que en Galego e Catalán comezan por f? ¿Por que se chamachoiva,enCatalánpluja,enCastelánlluviaeenEuskeraeuri?¿Porque,candosexogaómatarife,disesempreamboató,unhaexpresiónquenonsignificanadaequenonexisteenningunhalinguadomundo?

Écertoqueoslibrosnonseescribenparafacerpreguntas,senónparadarrespostas... Mais neste caso o lector debe disimular. As respostas iránaparecendo amedida que se vaia facendo o estudio diacrónico de cadaunha das linguas e as preguntas fixéronse a xeito de invitación areflexionar un pouco sobre a propia lingua e sobre as outras que secoñezan.Cada lingua encerra un mundo fascinante, coma o de calquera outramanifestacióndohomeoudanatureza,peromáisatractivoeasequible.ReparemosenqueoobxectodaBotánica,daZooloxíaoudaAstronomíaestá ás vecesmoi lonxedenós,mentresqueodaLingüística residenonosopropioarredoreacompáñanosacalquerahora.Eunhacousamáis:asplantas,osanimaiseasestrelassoncomosonporqueseforonfacendopordiversascausasmentresquealinguaécomoéporqueafixeronasíoshomesqueafalaron.Vexamosunexemplo:En Latín existían os adxectivos dexter, que significaba situado ó ladodereito, e sinister, que significaba situado ó lado esquerdo. Delesprocedenosadxectivosgalegosdestro,quesignificadereito–perotaménútil, competente, bo– e sinistro, que significa esquerdo –pero taméninútil, desgraciado, malo–. As formas femininas destes adxectivos,destra esinistra, serían asmáis indicadas para aludir a cadaunhadasmans.Maissóseempreganna linguaculta,mentresquea falapopularsustituíunaspordereitaeesquerda.Dereita–doLatíndirigere–manténasconnotaciónspositivasquevimosendextereesquerdaéunhapalabraprerromana –en Euskera dise ezquerreko– que está ahí porque osfalantes quixeron desfacerse do adxectivo latino, que lles soaba adesgraciaououtrascousasdemalagoiro.Para comeza-lo estudio diacrónico das linguas do Estado español,miremosestemapaereparemosnolugarqueocupaapenínsulaIbérica:(VéxaseMapa2)

Situada no extremo suroccidental de Europa, foi na antigüidade oterritoriomáisremotoquesepotlíaimaxinar.OshabitantesdoarredadoOrienteouosdasrexiónsfríasdoNortepensabannapenínsulaIbéricacomo pensaron despois españois e portugueses na terra americana: abenignidadedoclima,avexetación,osdepósitosdemineraispreciososeese ronsel de misterio que ten sempre o descoñecido, provocaron afantasía destes pobos. Así naceron lendas coma a que nos conta queHércules,cobizosodostesourosqueposuíaXerión,reidostartessios,foiata Gades (hoxe Cádiz), matou ó reí e ó seu can de dúas cabezas,rouboulle a súamanada de bois e trasladouna a Grecia. O historiadorgregoHeródotomostrábase admirado da fartura de Argantonio, taménreidostartessios.EinclusonaBibliasediqueoreiSalomónenviabaassúasnavesaTarsisparaproversedeouro,prataealmafí.Se a distancia da península Ibérica fixo nace-la fantasía e despertou ointerese dos pobos antigos, a súa situación de ponte entre Europea eÁfricaeodoadoaccesopormarconvertéronaenencrucilladaderazas,deculturas e de linguas. Sábese que xa na prehistoria se instalaran aquípobosprocedentesdoNortedeEuropa,deOrienteedeAfrica.Desdeaprotohistoria ata a colonización romana sucedéronseininterrompidamente ondas de pobos de distinta raza e orixe moidiversa:chegarandesdeo lesteos fenicioseosgregos,desdeonorteosligureseosceltas,desdeosuroscartaxineses.Nomapa anterior estánmarcadas as rotas que seguiron estes pobos enestoutropódenseveralgúnsdos lugaresqueocuparoneos topónimoscosqueosdesignaron.(VéxaseMapa3).¿Comosefalabanapenínsulaantesdequechegasenosromanos?Inscricións atopadas en diversos lugares son mostra de que existironlinguasmoidistintasedequeseempregaronalfabetosdiferentes.Maisnoneranecesarioatoparestesrestosarqueolóxicosparafacerseaideadeque a península era unmosaicode linguas. É dicir, omapa lingüísticononseparecíaennadaódehoxe:atopábasedivididoenpequenasáreasdepoboaciónecadaundestesgruposhumanostiñaoseuparticularxeitodevivir,delexislar,decomerciare,porsuposto,defalar.

NaactualidadepódesetomarunaviónenMadridechegarnunhahoraacalquerapuntodaperiferia.DeSantiagodeCompostelaaMálagaoudeBarcelonaaSevillaovooduraaproximadamentehoraemedia.Istoqueredicirqueacomunicaciónentrelugaresdistantesémoidoadae,poriso,existenmoitasposibilidadesdeestablecerrelaciónsentreaspersoasquevivenneseslugares.Taménhaiteléfono,telégrafoeinclusotelevisión3víasatélite, quenospermite ver e oí-loqueocorrenosnosos antípodasnomesmomomentoenqueestáaocorrer.Maisantesnoneracomahoxe...

Naantigüidadeohomesópodíadesprazarsedunlugaraoutroapéouacabalo.Oúnicoprocedementopara transmitirunhamensaxeera facelachegardevivavozouporescrito–eparaistohouboqueagardaraquesexeneralizase a escritura– mediante un emisario. ¿Canto tardaba estehomeenpercorrerapéouacabaloadistanciaquehoxecobreunaviónnunhahoraemedia?¿Quesentido tiñaparaunreideTartessoscontarcunaliadopolíticoenRhode?¿Comosepodíanfacertratoscomerciaisedespoistraslada-lasmercadorías?O home dominou omundo coa técnica, fíxoo pequeno e o número delinguasreduciuse.Mais,antesdisto,omundoeramoigrandee,poriso,adiversidadelingüísticaeramoitomaior.Notas3Obsérvesequetódalaspalabrasquealudenáposibilidadedecomunicarseadistanciateñencomocompoñenteoprefixodeorixegregatele-,quesignificalonxe.

AROMANIZACIÓN

A lingua latina debe o seu nome a unha bisbarra situada no norte deItalia,oLacio,declimaduroeescasosrecursosnaturais.Oshabitantesdestasterras,comatódolospobospobres,levabanunhavidadetraballoeesforzo. Por iso chegaron a sermagníficos soldados e empren deron aconquistadasterrasdoSur.CandosefixerondonosdetodaItalia,asúavocaciónguerreira, fortalecidapoloéxito, levounosa seguiradiantenasconquistas.Esteéocomezodundosimperiosmáisamploseduradeirosdaantigüidade:oimperioromano.Contrao século III antesdeCristo, os exér citos romanos impuxéransenosAlpes,enIliria,enMacedonia,enGrecia,nosurdoDanubio,enAsiaMenor e no norte de África. Tamén desem barcaron nas costas deBritannia(Inglaterra)copropósitodeincorporaresteterritorioóseuimperio.Maisosnativosrecibironósinvasorescosrostrospintadosdcolorverde escura, vestidos de peles, e aqueles invictos soldados fuxironespantados.IstocóntaoCésarenAguerradasGalias4eaisodébesequeoinglésnonsexaunhalinguaromancemáis.

ComodaquelaoMediterráneoseguíaaserunmarsensegredosparaosnavegantes e comoa sonadeprosperidadedapenínsula Ibéricanon seextinguira, este pobo de soldados decidiu envia-las súas naves aHispania. Deste xeito, no ano 218 antes de Cristo, os EscipiónsdesembarcanenAmpurias(aantigaEmporiondosgregos)eosexércitosromanoscomezanoseucamiñodepenetracióncaraósurecaraóoeste.Dousséculosmáis tarde,noano19antesdeCristo, remataaconquistacoasumisióndecántabroseastures.Esteéomomentoenqueapluralidadederazas,deculturasedelinguasseunificabaixoomandopolíticodeRoma.De todo istonon sedebededucirqueás terras conquistadasporRomachegaban soamente soldados... A Hispania viñeron tamén numerososcolonos, atraídos pola fertilidade da terra, e viñeron comerciantes,desexososdeexplorarnovasposibilidadesparaosseusnegocios.Édicir,chegou xente de paz, que se estableceu no territorio, emparentou cosnativos e contribuíu deste modo ó que chamamos romanización. Ousexa, contribuíu á aceptación da lingua, das leis e dos costumes dosromanos. Incluso moitos dos soldados que interviran nas campañaspeninsularesremataronosseusdíasapaciblementenesta terra.casadosconmulleresindíxenas.PensemosqueaviladeCarteya,naprovinciadeCádiz,foifundadanoano171antesdeCristoparaqueseestablecesenalíveteranos da conquista e que en Osca, hoxe Huesca, se fundou unhaescolaparaeduca-losfillosdanobrezahispana.Opoboromanocaracterizousesemprepoloseusentidoprácticoeporisoasúapresencianasterrascolonizadassupuxounimportantepuloparaoprogreso: por primeira vez na historia promulgáronse leis de rangouniversal, trazáronseamplasredesdecalzadaseconstruíronseobrasdeinteresepúblicocomaacueductos,faros,ponteseteatros.Destexeito,alinguadopoboromano,oLatín,rematouporimpoñerseentodo o territorio peninsular. Pero non foi pola forza, senón máis benporqueosindíxenasaaceptabanparapoderenelestaménparticipar,polasúapropiaconveniencia,nestescambiossociais,económicoseculturais.

Mais¿comoeraoLatínquechegouápenínsulaIbérica?Oprimeiroquecómpredeixarclaroéquenoneraomesmoqueusabanosescritores,ochamadoLatínclásico,senónoLatínvulgarousermorusticus.Nonsechamabaasíporserpropiodaxenteinculta,maisporqueseutilizabanavidaordinaria.Osgrandes escritoresque tivoRoma–Virxilio,Horacio,Ovidio, Cicerón, César, Séneca– escribiron en Latín clásico, pero, ófalarencoasúafamiliaoucosseusamigos,empregabanoLatínvulgar.Desta modalidade familiar do Latín derivan, sen excepción, tódalaslinguasromances.Tamén hai que ter en conta que oLatín vulgar, ó non estar fixado naescrita–nografolecto–, eradiferenteencada rexiónde Italia.Ousexa,que os soldados, colonos e comerciantes que foron chegando a cadapuntodoimperioromanofalabanunLatíndiferente.Aestacircunstanciae aoutraque se verámáis adiantedébese a fragmentacióndoLatínnapluralidadede linguasque constitúenomundo romance.Ouoquevensendo o mesmo: por esta razón e pola que despois veremos unha soalingua produciu catro (Galego, Castelán, Catalán e Portugués) napenínsulaIbéricaebastantesmáisnorestodosterritoriosocupados.E chegando a este punto non estaría demáis, sobre todo se temos enconta o esquecementodeque é obxecto oLatínnosnososdías, sinalarcalesforonostrazosdiferenciadoresmáismarcadosdestalingua.No terreo da morfosintaxe o primeiro que cómpre salientar é que asrelacións entre as distintas palabras que constitúen unha oración seexpresanmedianteunaccidentegramaticalchamadocaso,envirtudedocalossustantivos,adxectivosepronomescambianassúasterminaciónsdeacordocoafunciónquedesempeñen.Vexamosalgúnsexemplos:

SuxeitoOnenoespañolven OsnenosespañoisveñenPuerhispanusvenit Puerihispaniveniunt

Comp.Dir.Vexoonenoespañol VexoosnenosespañoisVideopuerumhispanum Videopueroshispanos

Comp.doN.

Acasadonenoespañol AcasadosnenosespañoisDomuspuerihispani Domuspuerorumhispanorum5

Outra característica do Latín é a que poderíamos chamarmorfoloxíaverbalsintética,quecontrastacoamrifoloxíaverbalanalíticapropiadaslinguas romances. Consiste a primeira en expresar persoa, número,tempo,vozeaspectomediante tempossimples,en tantoqueasegundasoe expresar aspecto e voz por medio de verbos auxiliares, é dicir,formandotemposcompostos:

Latín amavi amaveras amor amabanturGalego amei amaras sonamado eranamados6

Castelán heamado habíasamado soyamado eranamadosCatalán heamat haviesamat socamat erenamats

Esteprocesodedistanciamentoentreagramática latinaeadas linguasromances prodúcese simultaneamente co das palabras. Pensemos queunha verba galega como chan, unha castelá como ojo ou unha catalácomonitveñenrespectivamentedaslatinasplanum,oculumenoctem.Asensiblediferenciaqueseobservaentreaspalabrasromanceseosseusétimospodeexplicarsedesdeosímildoríoquepropoñiamosócomezo:seaspalabrasdunhalinguasoncomaaspedrasquearrousaunríodesdeoseunacementoataasúafoz,debemospensaragoraque,comoamaiorpartedaspalabrasgalegas,castelásecatalássondeorixelatina,eseríoéotempotranscorridodesdearomanizaciónatahoxe.Esonmáisdevinteséculos...A maior parte das palabras chegaron ata nós transmitidas de boca enboca, xeración tras xeración. Estas son as que máis se transformaron,chámansetermospatrimoniaiseconstitúenabasedoléxicoencalqueralinguaromance.Cabodestaspalabrasexistenoutras,taméndeorixelatina,quechegaronatanóscasesenmodificar.Chámansecultismosenonsufrironodesgastedo tempo porque se transmitiron a traveso de textos escritos. Ás vecesdáse o caso de que unha soa palabra latina teña dado á vez un termopatrimonialemaisuncultismo:

Latín Galego Castelán CatalánArticulum Artículo Artículo Article

Artello Artejo Artelllntegrum Íntegro Íntegro Íntegre

Enteiro Entero EnterPrimarium Primario Primario Primari

Primeiro Primero PrimerSolitarium Solitario Solitario Solitari

Solteiro Soltero SolterRadium Radio Radio Radi

Raio Rayo RaigSolidum Sólido Sólido Sòlid

Soldo Sueldo SouNotas4César,xeneraledictador,foitaménundosmáisimportanteshistoriadoresquetivoRoma.Elcontaestesfeítosdesdeaperspectivadosvencidoseporiso,atribuénofracasoóstemporais,ástraicións,árispidezdapaisaxeemaisoferozaspectodosnativos.5NasfraseslatinasdestesexemplosnonapareceoartigoporqueenLatínnonohabía.Tampoucononaparecepreposiciónseistodébeseaqueseutilizabanmoitomenosquenaslinguasromances,ondesonnecesariasparaexpresarrelaciónsqueenLatíneranexpresadaspolomorfemadecaso.6ObsérvesequeoGalegoestáametadedecamiñoentreoLatíneasoutraslinguasromancesespañolas:asformasdavozactivasonsempresimplesesoamentesoncompostasasdavozpasiva.

AFRAGMENTACIÓNDOLATÍN

ÉfenómenomoifrecuentequeosestudiantesespañoisdeFrancésoudeInglés teñan, ó comezaren, problemas con certas articulacións destaslinguas. O caso da labiodental sonora v é un dos máis frecuentes.Expresiónscomobonvoyageouverygoodóense,condesesperaciónporparte de profesores e alumnos, como bon bo yage ou bery good. Istoacontece porque a tendencia xeral é articula-los sons da lingua que seaprende desde os hábitos articulatorios da que xa se sabe. Como enGalego,enCastelán,enEuskeraenoCatalándapartenortenonexisteaarticulaciónlabiodentaldov,osqueteñencomolinguamaternacalqueradestas catro séntense inclinados a articular este son coma b. É dicir,sustitúese o que non se coñece polo máis parecido dentro do que secoñece.Outrasoluciónmoifrecuenteópronunciarpalabrasestranxeirasconsisteensuprimir,senmais,osonqueresultararooudifícildearticular.Istoenténdesemellorcunexemplo:DetodosésabidoqueómorrersendescendenciaCarlosII,oderradeiroreidacasadeAustria,ocupaotronodeEspañaFeliped’Anjou,quereinaconomedeFelipeV(1700-1746).Con el instáurase a dinastía dos Borbóns e con el chega unha forteinfluencia francesa.Os cabaleiros e as donas da corte falan en francés,decoranosseuspazosóestilodeVersailleseseguenamodafrancesanovestir.OsnenosxogancomaofacíanenFranciacosamigosquedeixaronali.EdestexeitochegaaEspaña–ááreadoCastelán–oxogodomatarile.Esteéoargumentodoxogo:

-Euteñouncastelo,matarile-rile-rile...-¿Ondeestánaschaves?-Nofondodomar,matarile-rile-rile...-¿Quenirábuscalas?

Osnenosfrancesescomezabanacancióndicindo«unbeaucháteau»,quesignificaexactamente«unfermosocastelo»eosnenosespañois(castelánfalantes) quixeron comezar igual, pero atopáronse co problema de quenondabanarticuladooch7francésedecidironsimplementesuprimilo.Oresultadoéqueoquellessoabaaproximadamentecomaanbo¿?atóseconverteuneseamboatóquetantasvecessellesoecantaróscativos.ResultaevidentequeosprimitivoshabitantesdapenínsulaIbérica,candotiveronqueaprende-loLatín,atopáronsecunproblemasemellanteódosalumnosquepronuncianbonboyageeberygoodouódorapazdoséculoXVIIIquedecidiucantaramboató.Ousexa,aprenderonoLatín,peroóseuaire.Eestaéarazónpolaqueoshábitosarticulatoriosdasdiferenteslinguasprerromanasproducironcambiosimportantesnafonéticalatinaemarcaron en moitos casos diferentes destinos para as palabras doscolonizadores.Dosnumerosostestemuñosdehistoriadoreseescritoresquecorroboranestefeitoescolleremossoamentedúas:

-Unhistoriador latino chamadoEspartiano conta queAdriano, queera fillo de españois e despois chegou a ser emperador, fixo rir atódolossenadoresdeRomacoseuacentoodíaqueleuoseuprimeirodiscurso¿ComopronunciabaoLatínestehomeparaqueteñapasadoáhistoriaorisoqueprovocounosenadodeRoma?-UnescritortanrespetablecomaCicerónmófasenundosseuslibrosde como falaban–nonde como escribía–unspoetasdeCórdoba.Oacentoquetiñansemelláballeael,segundoconta,peregrino ebasto¿DequemaneirafalabanestespoetasparaqueCicerónsesorprendeseóescoitalos?

Detodoistodeducimosqueaslinguasprerromanasactuaronamododesubstrato lingüístico.Édicir,existironno territoriopeninsularantescóLatín, desapareceron cando este se impuxo,mais deixaron importantestrazosnalinguadoscolonizadores.Acausadosdiferentessubstratos lingüísticos (eestaéa segundacausade framentación que se mencionaba no capítulo precedente) ese Latínque xa chegara fragmentado ós distintos puntos do imperio romanofragmentouseaíndamáis.Quedaría por ver, aínda que non se pretende facelo de maneiraexhaustiva, a influencia que exerceron os diferentes substratosprerromanosdapenínsulaIbérica.

No norte de Castela, é dicir, nas terras que limitan con Euskalerría,falouseantesdaromanizaciónunhalinguamoisemellanteáque,codevirdos séculos, se converteu no Euskera actual. Nesta lingua non existíanarticulaciónslabiodentais,ousexa,eradescoñecidoosondofetaménodovámaneiraquesearticulanoCatalándosur,enFrancésouenInglés.¿Quefixeronoshabitantesdestasterrascofinicialdaspalabraslatinas?Pois exactamente o mesmo cós alumnos españois de Francés e Inglés(Bonboyage,berygood)ecósrapacesdacorteespañoladoséculoXVIII(amboató):

- Primeiro sustitúen o f polo sonmáis parecido que atopan na súalingua.Nestecaso,unhaaspiraciónvelarsemellanteóhdoInglés.-Despoisrematanporelimina-losonquellesresultaraestraño,aíndaqueseconservenaescritaohqueorepresentaba.

Porestarazón,unhapalabalatinacomafacerefoiprimeirohacer,conhaspirado ata o século XVI, e a partir dese momento –¡sentidiño conaprende-la falta de ortografía!– é acer. ¿Ou non o pronunciamos asícandofalamoscastelán?CómpreterencontaquealinguaquenaceunasfronteirasdoquehoxeéoPaísVasco foioCastelán,quedespois seespallouen formadeabanocaraóSureimpúxosenamaiorpartedoterritoriopeninsular.PorisooCastelán e as linguas que quedaron ó oeste e ó leste diferéncianse notratamento que dan ó f inicial latino: o Castelán pérdeo e o resto dosromancespeninsulares(taménoPortugués)consérvano:

Latín Galego Catalán Cast.Ant. Cast.Act.Furcam Forca Forca Horca 8OrcaFabam Faba Faba Haba AbaFarinam Fariña Farina Harina ArinaFomunm Forno Fom Horno OrnoFicum Figo Figa Higo lgoFerire Ferir Ferir Herir Erir

Tamén pode explicarse por influencia dun substrato lingüístico aexistenciaenCastelándosdiptongosieeue,queenGalegoeCatalánsecorrespondenrespectivamenteconeeoabertos,talecomoeranenlatínvulgar:

Latín Galego Catalán CastelánSemper Sempre Sempre SiempreVentum Vento Vent VientoTempus Tempo Temps TiempoBonum Bo Bo BuenoPontem Ponte Pont PuenteMortem Morte Mort Muerte

Osgruposdeconsonantesel-,pl-efl-queaparecíanenLatínenposicióninicialdepalabrataménderonresultadosdiferentesenGalego,CataláneCastelán:

Latín Galego Catalán CastelánClavem Chave Clau LlaveClamare Chamar Clamar LlamarFlammam Chama Flama LlamaPlorare Chorar Plorar LlorarPluviam Choiva Pluja Lluvia34

Hai grupos de sons en interior de palabra que presentan resultadoscaracterísticosencadaunhadaslinguasromancesdeEspaña.Sonestes:-ult-, ct- e l seguido de diptongo que teña como primeiro elemento i(iode):

Latín Galego Catalán CastelánMultum Moito Molt MuchoAuscultat Escoita Escolta Escucha

Lactem Leite Llet LecheFactum Feíto Fet HechoMulierem Muller Muller MujerFilium Filio Fill Hijo

Tendo en conta que os cambios fonéticos que rematamos de ver seproducen de maneira regular en tódolos termos patrimoniais, resultadoadodeducirqueapersonalidadedecada linguaquedadefinidapolosresultados dos mesmos. A lingua galega, pois, caracterizase por unconxuntodetrazospeculiarese,entreeles,osruáisdestacablesserían:

–ConservacióndofinicialdoLatín.–Existenciadeeeoabertosenposicióntónicaedeeeopechados.–Palatalizaciónenchdosgruposiniciaislatinospl-,el-efl-.–Solución-oit-paraogrupointerior-ult-.–Solución-it-paraogrupointerior-ct-.–Solución-ll-paraogrupointeriorl+iode.

A istohaberíaqueengadi-laperdade -l-e-n- enposición intervocálica(ceo –de caelum-, alleo –de alienum–) e a existencia dos diptongosdescendentes ou (ouro –de aurum–) e ei (primeiro –de primarium,*primairo–).

Notas7OdígrafochdofrancéssoacomooxdoGalego,doCatalánedoEuskera.Nocasodeacorteestarnoterritoriodecalqueradestaslinguasnonteríadesaparecido.8EstaéarazónpolaquemoitosmestresaconsellanescribirconhenCastelánaspalabrasqueenGalegoeCataláncomezanporf.

OUTRASINVASIÓNS

Pódesedicir que coa colonización romana sepoñenos alicercesdoqueseránofuturooEstadoEspañol:unifícanseasdiferentesrazas,culturaselinguasqueexistironconanterioridade,promúlganseleisqueaíndahoxeteñen interese para os xuristas, constrúense calzadas cun trazado queserviudemodeloparaodasestradasporondeviaxamosnosnososdíaseimponse unha lingua que, comoquedadito, é a orixe de tres das catroquesefalannoterritorioespañol.Maisahistoriadas invasiónsnonremataaquí...PódesedicirqueaíndaquedanquinceséculosnosqueapenínsulaIbéricasufriráachegadadepobos invasores,presenciaráoseuasentamento, tomarádelesalgunhasinfluenciaseloitaráparaexpulsalos.Osinvasoresquechegandespoisdosromnosequemodifican,maisnonsustitúen,alinguasonosxermanoseosárabes.A comezos do século V o imperio romano, desde a propia Roma ataLisboa,sucumbebaixounaludedepobosrudoseguerreirosqueprocedíadocentrodeEuropa.Sonospobosxermánicos,quedesdeséculosatrásforanoinimigodequenRomativoquedefendelassúasfronteiras.Destespobos, que carecían de unidade política e que chegaban en ondasindependentes,viñeronaHispaniaossuevos,osvándalos,osalanoseosvisigodos.Ossuevosasentáronsenonoroestepeninsular,fundaronalgunhasvilasedeixaron a súa traza na cultura e na toponimia de Galicia. CómprerecordaraquíqueosescritoresnacionalistasdosprimeirosanosdonososéculochamaronaGaliciaSuevia9•ParaosvándalosHispaniafoitansóterradepaso.Despoisdunhabreveestancia na Bética, dirixíronse a África en procura dun asentamentodefinitivo.OnomedeAndalucíadébese segundoalgúns autores a estepobo.

Osalanos,quenontiveronsortenosfeitosdearmas,foronvencidospolorei visigodo Walia e só deixaron constancia da súa presencia nalgúnstopónimos,comaPuertodelAlano(Huesca)ouVillalán(Valladolid).Osvisigodos,queeranosmáisrefinadoseosmenosviolentosdetodos,ocuparonamesetacasteláe fusionáronsecoshispanorromanosapartirdaconversióndeRecaredoócristianismo,noano587.Asúa influenciano territorio peninsular foi moi importante porque anovaron as leisdictadasporRoma, crearon institucións e fixeronqueHispaniadeixasede sentirse provincia romana para tomar conciencia de paísindependente.ÓlongodetodaaldadeMedia,Castelasentiuoorgullodasúaliñaxevisigótica10.A pesar disto, os hispanorromanos non abandonaron o Latín, mais sitomaronnumerosaspalabrasdos invasores.Pensemos,porexemplo,napalabra guerra (de werra =discordia, liorta), que é igual nas catrolinguasdoEstadoequesustituíuálatinabellum,deondevenbélico.Eisunhamostradexermanismos:

Galego Catalán CastelánAlbergue Alberg AlbergueBradar Bramar BramarTeixo Teixó TejónEspora Esperó EspuelaGarda Guardia GuardiaEsmagar Desmaiar DesmayarGañar Guanyar GanarSala Sala SalaHeraldo Herald HeraldoRoupa Roba Ropa

Candoa fusiónde romanos e visigodosxa se consolidara e comezabaada-los seus primeiros froitos no político e no cultural, prodúcese unhanovainvasión:amusulmana.Noano711ocaudilloárabeTárikcruzaoestreito de Gibraltar’11 e as súas tropas emprenden o camiño depenetracióncaraónorte.Opodermilitardosvisigodosestabaporestasdatasmoidebilitadoeporisoosinvasoresfixéronsedonosdapenínsulasengrandesdificultades,cruzaronosPirineosepropuxéronseconquistarFrancia.Noano732foronderrotadosporCarlosMartelenPoitierseesteacontecementofoioprimeirocontratempoquesufrironnoseupropósitodeinvadirtodaEuropa.OsárabesloitabanennomedeAlá,oseuDeus,econquistabanasterrasparaimpoñe-larelixiónquepredicabaoprofetaMahoma.Era,pois,unhaguerra santa a que eles facían e os cristiáns visigodos responderonloitando tamén en nome do seuDeus. Esta guerra, que duroumáis desete séculos, éaReconquista.Comezoucontraoano718coabatalladeCovadongaerematouen1492coatomadeGranada.ApresenciadosárabesenEspañafoilongaeporisoasúainfluenciafoimoiintensa,sobretodonasterrasdoSur.Pasadosostemposviolentosdainvasión,fundáronsevilasmoiprósperas,nasquesevivíacunluxoeunrefinamentodescoñecidoataaquelapoloscristiáns.Osárabescultivaronasciencias,apoesíaeasartesenxeral,esuperaronentodoósvisigodos.PerooLatín,quexasefragmentaranasdiversaslinguasromances,nonfoi sustituído polo Árabe. Quedou, iso si, un abondoso número depalabrascomotrazadesteperíodo.Chámansearabismose,comoélóxico,haimoitosmáisenCastelánqueenGalegoeCatalán:

Galego Catalán CastelánZucre Sucre AzúcarXerra Gerra JarraXarope Xarop JarabeAlambique Alambí AlambiqueAlcalde Alcalde AlcaldeAlférez Alferes AlférezAtalaia Talaia Atalaya

Garrido Garrit GarridoArrabaldo Raval ArrabalAduana Duana AduanaAzul Atzur AzulÁlxebra Álgebra Álgebra12Alzadeiro Annarideparet AlacenaOliva Oliva AceitunaFaba Fesol AlubiaPeitoril Muntant AlféizarXesta Genesta RetamaCabezal Coixinera AlmohadaBelvís Terral Azotea

A situación lingüística da península foimoi complexa durante o tempoque durou a Recon quista e, amais, íamodificándose amedida que oscristiáns ocupaban terras dominadas polos árabes e establecían unhanovafronteiraentreunbandoeooutro.ÓnortedestaliñamantíñanseoEuskeraeaslinguasromances.ÓsurestabanoÁrabeeoMozárabe13•Óavanza-la Reconquista ían desaparecendo estas dúas linguas: o Árabeporque eran expulsados os que o falaban e o Mozárabe porque estescristiánsacollíanconlediciaoretomodosseusirmánsnafeefacíansúaalinguaquetraían.VexamoslogocantaslinguashoubonapenínsulaIbéricadurantealdadeMedia: mantíñase o Euskera, vencellado á tradición oral, no seuterritorio.OGalego-portugués,queataoséculoXVfoiunhasoalingua,eo Catalán contaba xa cunha brillante literatura. Avanzaba cara ó sur oCastelán á par coaReconquista.Os reinos de León eAragón, que eranindependentes,mantiñan como linguas oficiais o Leonés e o Aragonés,hoxe reducidas á condición de dialectos do Castelán. Conservábase oLatínnaliturxiacristiáenaadministracióndexusticia.Existíanentodooterritoriopeninsularcomunidadesxudíasque falabanoHebreo.AlgúnspoetascatalánsescribíanenProvenzalporinfluenciadosseusveciñosdeOccitania. Se a isto lle engadímo-lo Árabe e o Mozárabe... ¡Son oncelinguas!

Cando remata a Reconquista, España está unificada polo matrimoniosdosReisCatólicos,oGalegocomezaasúaandainaconindependenciadoPortugués e o mapa lingüístico transfór mase ata quedar como é naactualidade.Como xa non hai Árabes ninMozárabes, como os reinos de León e deAragónxanonsonindependentes,comoosReisCatólicosexpulsaronósxudeos nun acto vergonzoso de xenofobia, como xa pasou a moda deimita-lospoetasoccitánicos...Comopasoutodoisto,xanonsefalaninoÁrabe,ninoMozárabe,ninoLeonés,ninoAragonés,ninoHebreoninoProvenzal. Polo tanto quedan, amais doLatín, que vai perdendo terreonos usos cultos, o Galego, o Catalán, o Euskera e o Castelán, que é alinguaoficialdeEspañaequeporisosechamataménEspañol.Peroaíndapasanmáiscousasapartirde1492...Os Reis Católicos gobernan toda España des de Castela e impoñen oCastelánenterritoriosquexatiñanlinguadeseu.DescóbreseAméricaeimplántasealítaménoCastelán...O orgullo que producen estes acontecementos é tanto que Antonio deNebrija escribe a primeira gramática castelá co peregrino propósito defixar unha lingua que, segundo el, xa non podía chegar a maiorperfección. Menos mal que, co paso do tempo, foron aparecendoescritores, a unha e outra banda do Atlántico, que demostraron o seuerro.Pero o peor do orgullo castelán foi que produciu unha grande falta derespecto ás outras culturas e ás outras linguas, que a partir destemomentocomezanuncamiñocheodedificultades.Notas9NosonetoqueescribeRamónCabanillas(1876-1959)comaelexíaaEduardoPondalatopamosestecuarteto:Dosguerreirodesueviapostoófrente,óspésalanzaeobatidoescudo,agárdaoBreogán,doídoemudo,entreospinosdacostaverdecente.10CandoopoetacastelánJorgeManrique(¿1440?-1478)selaiadosefectosdopasodotempoevocaentreoutrasgloriaspasadas:Pueslasangredelosgodos,yellinajeylanoblezatancrescida¡Porcuántasvíasemodossepierdesugrandaltezaenestavida!

11OtopónimoGibraltarprocededoárabeyébel(=monte)eTárik.Édicir,significamontedeTárik.12Apartirdeaquípódeseobservarqueaspalabrascastelánssonarabismos,mentresqueasgalegaseascastelánssondeorixelatina.13OMozárabeeraalinguadascomunidadescristiánsquepermaneceronenterritoriosocupadospolosárabessenfusionárenseconeles.ÉunhalinguaromancefortementepermeadapoloÁrabe.

OEUSKERA

AhistoriadoEuskeraétandiferentedetodooquevimosataagoraqueprecisauncapítuloáparte.ÉalinguamáisantigadetódalasquesefalannapenínsulaIbéricae,asímesmo,aúnicaquesobreviviuácolonizaciónromana.Porestemotivoémoi difícil investiga-las súas orixes: canto maior é a antigüidade dunpobooudunhacultura,maiorétaménonúmerodesegredosquegarda.Pero as dificultades non desalentan ós in vestigadores senón que seconvertenenestímuloepor isosonmoitosos lingüistaseantropólogosque adicaron os seus esforzos a buscaren unha explicación para esteproblema.¿DeondevénoEuskera?¿Quenforonosseusprimeirosfalantes?¿Aquerazapertencían?O único que está demostrado neste aspecto é que non se trata dunhalingua indoeuropea, é dicir, que carecedeparentesco coasque se falannosseusarredores.Encantoássúasorixesexistironeexistenteoríasmoidiversas, dándose o caso de que o vascólogo de máis solvencia, LuisMichelena, non apoiou ningunha delas, senón que rebatiu moitas dasprobasqueassustentaban.

Contodo,naactualidademanteñencertacredibilidadedúasopinións:aquesupónqueoEuskeratenasúaorixenaslinguasdoCáucasoeaqueafirma que procede de África. ¿Cal é a verdadeira? ¿Como se podendemostra-lassemellanzasquetivohaimáisdedousmildouscentosanosunhalinguaquecomezouaescribirsehaisoamentecatroséculas?Porisotaménhaiquenopinaqueestasdúasteoríasnonsonincompatiblesentresi: como a península Ibérica foi sempre encrucillada de viaxeiros, benpuido ser que, no que hoxe é territorio vasco e nos seus arredores, seestablecesen primeiro pobos procedentes do Cáucaso e que chegasendespoisinvasoresafricanos.Oestexeito,tantooEuskeracomaaslinguasveciñasquedesapareceroncandose impusooLatínseríannasúaorixecaucasianas e veríanse despois fortemente influenciadas por linguas deprocedenciaafricana.¿Por que non abandonou o pobo vasco a súa primitiva lingua candochegaron os romanos? Isto pódese explicar desde as característicasxeográficas do país. Lembremos que os últimos en rendérense ósexércitosdeRomaforonoscántabros,édicir,foronosveciñosdosvascos. Estas terras do norte, onde a paisaxe é tan fermosa e accidentada,resultaron especialmente duras para os que pretenderon establecersenelas.Asmontañas,osvales,osnumerososríoseaabondosavexetaciónconstituíanunhadefensanaturalparaosprimitivoshabitantesporqueosinvasores, descoñecedores dos segredos desta paisaxe arriscábansesempreaseratacadosporsorpresa.Istofoioquedetivoósromanosnoseuintentodepenetrarennestaterra.Donos dun imperio tan extenso, os seus exércitos eran practicamenteinvencibles nas batallas a campo aberto, mais descoñecían osprocedementos para enfrontárense con guerrillas en lugares esgrevios.Cabe,pois,supoñerquetiveronalgúncontratemponas fronteirasequeactuaron de acordo co seu sentido práctico: rodearon Euskalerríamaisnon se adentraron alí. Adonáronse da península Ibérica coma quen seinstala nun castelo e non ousa, polo que poida pasar, abrir un cuartomisteriosoqueatopoupechado.CopasodosséculosoEuskeraevolucionoucomacalqueraoutra lingua.Ousexa,enEuskalerríafálaseamáisantigadasfalaspeninsulares,maisnonsefalaigualquehaidousmildouscentosanos.Ningunhalinguadomundoficouinmóbileestanoníase-laexcepción.Pero¿comoeraoeuskeranaantigüidade?

Quizais sexa esta a pregunta máis difícil de contestar. Como tódolostextos escritos que se conservan son posteriores ó século XVI, oslingüistas carecendedatos e atópanse con tódolos camiñospechados áinvestigación. O único que se sabe con certeza é como evolucionou oLatín nas fronteiras co País Vasco, enCastela, e de aí pódense deducircaracterísticas fónicas, morfolóxicas e sintácticas dunha lingua quecareceudurantetantosséculosdedocumentosescritos.NestesentidopódesedicirqueamaiorpartedostrazosquediferencianoCastelándorestodaslinguasromancessonatribuídospoloslingüistasaun substrato euskera. Disto podemos concluír, por exemplo, que osistema vocálico do antigo Euskera constou de cinco fonemas, porquecinco son os que ten o castelán, ou que non existiron articulaciónslabiodentais,porqueoCastelánperdeuof-inicialdoLatínearticulouovcomobilabial.DoquesedixoataagoranonsepodededucirqueoEuskerasexaunhalingua pechada en si mesma e impermeable a toda influencia externa.Polocontrario, tódolospobosqueseestableceronnapenínsula,eaíndaoutros que influíron na súa cultura ou na súa economía senestablecérense, deixaron unha traza máis ou menos intensa no seuvocabulario.Xunto a un vocabulario patrimonial euskera referente a paisaxe(egun=día, hibai=río, itsaso=mar), á fauna (catagorri=esquío,untxi=coello, oilar=galo), á flora (perretxiko=cogumelo, sagar=mazá,zurzuri=bidueiro), ós traballos (arrantza egin=pescar,baserritar=granxeiro,haizkora=machada),etc.existennumerosostermosdamáisvariadaprocedencia.Entreas«palabrasdeimportación»asmáisfrecuentessonoslatinismos,moitos dos cales chegaron óEuskera xa en temposda romani zación ehoxe atópanse perfectamente acomodados á fon ética indíxena.Lembremosqueof-iniciallatinoseperdeuenCastelánporinfluenciadoEuskeraevexámo-lotratamentoquerecibenestalingua:

Euskera Galego Catalán Castelánhondo fondo fons fondoerreminta ferramenta ferramenta herramientabesta festa festa fiesta

bicu figo figa higo

Ossonidos,p,tek(esteescríbesexeralmenteconcsevaiseguidoaa,o,unaslinguasromances) reciben un tratamento especial nas palabras de procedencialatinaincorporadasóEuskera:

Euskera Galego Catalán Castelándembora tempo temps tiempodambor tambor tambor tambordendari tendeiro tender tenderogaltzada calzada calçada calzadagurutzatu cruzar creuar cruzargorputz corpo corps cuerpo

Osgruposiniciaispl-,cl-efl-,queencadaromancepeninsularderonunresultadopropio,taménpresentanunhasoluciónregularecaracterísticaenEuskera:

Latín Euskeraflorem loreplantam Landareplumam luma

e esta solución é a mesma cando o grupo consonántico se atopa eninteriordepalabra:eliza=igrexa,dolatínecclesiam.Vexamosoutras«palabrasdeimportación»:Helenismos,chegadospordiversoscamiños:aisai,faro,poxpolu,atunaArabismos, referentes polo xeral á agricultura e tomados do Castelán:azucre,jeromia,nenufar,sandia,alfalfa,laranja...Galicismos:marabon,kolibri,tximinia...Americanismos:txokolate,papagaitxo,iguana,anana…Coma tódalas linguas transmitidas oralmente de xeración en xeración,carentes dun grafolecto unificador durante séculos, o Euskera presentaunha intensa fragmentación dialectal, descrita no século pasado polo

príncipe Bonaparte e aínda aceptada polos estudiosos deste tema nosnosos días. Estes dialectos son: viscaino, guipuscoano, alto-navarroseptentrional, alto-navarro meridional, labortano, baixo-navarrooccidental,baixo-navarroorientalesuletino.Copropósitodeacadarunhaunidadesupradialectalparaacomunicaciónescrita,aAcade-miadaLingua,axeitodecoiné14,propónabatua,ondesesintetizanelementosprocedentesdoguipuscoano,labortanoenavarro.Aíndaquenonsepretendesustituí-lavariedadedialectal, estapropostacreouunhaimportantepolémica.Notas14Coiné,palabradeorixegregacoaquesedesignacalqueralinguacomúnqueprocededunhareducciónáunidade,máisoumenosartificial,dunhavariedadeidiomática.

LINGUASENCONTACTO

CasteladebeoseunomeósnumerososcastelosconquesefortificouparaloitarcontraosárabesnaReconquista.UnanónimopoetadoséculoXIIIrefíreseaeladicindoCastiella,eseapartadorincón.Enefecto,ahistoriadeste pobo é moi semellante á que xa temos visto do Lacio: desde unterritorio pobre, de dimensións moi reducidas, cumpriulle ir abrindocamiñocaraósure,ótempoqueosárabesrecuaban,Casteladilatabaassúasfronteiraseimpoñíaasúalingua,oCastelán,nasterrasquegañaba.Ó cabo de varios séculos, os acontecementos históricos favo-rables –matrimoniodosReisCatólicos, finaldaReconquista,descubrimentodeAmérica–fixerondestepoboomáispoderosodomundo.Comooslatinosnoseumomento,oscastelánsagoraunificanenprimeirolugarapenínsulaedespoiscreanungrandeimperio.UnreiespañoldoséculoXVI,Felipe II, sentíaoorgullodequenosseusdominiosnonsepoñíaosoleolibromáisuniversalquesetenescrito,oQuixote,leusenosprimerosanosdoséculoXVII,eenCastelán,entodaEspaña,nosPaísesBaixos,enItalia,noNortedeAfricaeenCaliforniaataaPatagonia.NaquelestemposfalardeCastelaefalardeEspaña,dicirlinguaespañolaoulinguacastelásignificabaomesmo.Esta expansión de Castela foi particularmente intensa dentro dapenínsula: o Castelán impúxose en tódolos territorios que, desde osarredores do século X ata estas datas,mantiveran a súa propia lingua.Impúxose en Euskalerría, obrigando así ós habitantes deste pobo, porprimeira vez na súa historia, a aceptar unha lingua chegada de fóra.ImpúxoseenGalicia,ondeospoetasnativosenmudeceron.ImpúxoseenCatalunya,eproduciuunhagravecrise,tantoeconómicacomocultural.

A partir deste momento, o Castelán comeza a convivir coas outraslinguas,querecúananteel,maisnonmorren,eapareceobilingüismoenGalicia, en Catalunya e mais en Euskalerría. É dicir, estes territoriosconservanasúalinguae,asemade,vensenanecesidadedeadoptaroutraque lles ven de fóra, da corte, situada sempre en terras deCastela e, apartirdoreinadodeFelipeII(1561),definitivamenteenMadrid.Ofalardebilingüismotemosquepensarnecesariamentenariquezaquesupónparacalquerapersoacoñecerdúas línguasxadesdeanenez.Istofaille máis doada a aprendizaxe doutras, ofrécelle a posibilidade dediferenteslecturaseinvítaaareflexionarsobreamaneiradefalarpropiae allea. Reparemos en que a maior parte dos lingüistas importantesprocedendezonasbilingües.Oproblema é que nin enGalicia, nin enCatalunya, nin enEuskalerríaexiste o quede verdadepode entenderse comobilingüismo.Édicir, enningunha destas tres comunidades hai dúas linguas que convivan enigualdadede condicións.Os falantes coñecen, iso é certo, asdúas,perosempreunhamellorcáoutra.E,áhoradefalarenouescribiren,escollenoCastelánoualinguanativacondicionadosporunhasideasqueexistennasociedadeequesonfalsas.¿Calessonestasideas?Para comezar temosde abondo con ver como se fala de cadaunhadaslinguas:¿AquetemosoídodicirqueoGalego,oCataláneoEuskerasonlinguasvernáculas?¿AqueistononsedinuncadoCastelán?Reparemossimplementeenqueoadxectivovernáculoprocededosustantivo latinoverna, que significa escravo nacido na casa do señor, e chegaremos áconclusión de que empregalo é o mesmo que afirmar que o Galego, oCatalán15eoEuskerasonlinguasdesegundorango.

DesdequeosReisCatólicosunificaronEspañaeimpuxeronoCastelánnatotalidade do territorio, esta lingua gozou de innumerables privilexiosque as outras non tiveron: era a que se usaba nos cultos relixiosos, naadministración pública, na administración de xusticia, no ensino, noslibrose–canoshoubo–nosxornais,naradioena televisión.Eraasíalingua en que se expresaba a «xente importante». Cabo dela, ecompartindo o mesmo territorio, sobrevivían o Galego, o Catalán e oEuskera, que eran as linguas empregadas polos labradores, polosmariñeiroseporoutramoitaxentequevivíaapegadaóoficiosartesanais.Estes oficios, os máis vellos na historia da humanidade, son os máisdignos, pero, por desgracia, sonb menos considerados socialmente cásprofesiónsintelectuais.Nacedestexeitoaideadequehaiunhalinguadeprimeiracategoría,oCastelán,eoutradesegunda,alinguanativadecadacomunidade16•Estaideaéfalsa,porquetódalaslínguassoniguaisnoseurango,eprobadisosonasbrillantestraxectoriasliterariasque tiveron na antigüidade algunhas das linguas que despois foronmarxinadas.Maisabondaconqueacolectividadedeacretoaunhaideafalsaparaqueseproduzanosmesmosefectosquesefoseverdadeira.Edicir, se un grupo humano coida que falar unha lingua é síntoma deignorancia,depobrezaoude calqueraoutra cousa semellante,deixadefalalasenmáis.Averdadeéqueomundoenquevivimosestáunpouco tolo...Amaiorpartedaxentevalorapor ribade todoodiñeiro eopoder.Osquenonteñenunhacousaninoutra,quedesgraciadamentesoense-losquetaménteñen menos cultura e menos sentido crítico, admiran ós ricos e óspoderosos.Econsólanseimitándoosnoquepoden:gastanunhapartedosseus ingresos en vivenda, comida, instrucción dos fillos, etc. e a outraparteadícanaamante-loqueelesconsideranunhaboaaparenciasocial.Se estas persoas coidan que falar Castelán «é máis fino», senten atentación de deixa-la súa lingua nativa para face-lo que eles entendecomaunmellorpapelnasociedadeOs que se comportan deste xeito prexudícan se a simesmos porque, óabandonaren a lingua que lles serviu para entende-lo mundo desdenenos,perdenosseussignosdeidentidade.Eprexudicanáterraenquenaceronporquecontribúenódesprestixiodunhalinguaqueéovehículolexítimoparaaexpresióndaalmadesepoboedasúacultura.

Maisnonremataaquíaconfusiónninodesconcerto…Como as ideas falsas non se apoian en nin gún feito real, como podendesencadearse sen estaren condicionadas a ningún tipo de argumentación, medran coma a bola de neve e van xerando innumerablesconclusións, tan falsas coma o primeiro anel desta cadea. Vexamos unexemplo:Soedicirsedas línguasnativasquesondoces,quesonbonitas,quesonpoéticas...¿Aquetodostemosescoitadocousassemellantes?¿AquedoCastelánnonsefalanestes termos?Mais isto tampouco é certo, porque cada lingua é nadamáis,pero tampouconadamenos,queomododecomunicarseque tenunpobo,eamellorlinguaparacadapoboéasúapropia.Aquelleserveparafalardoqueseve,doquesesenteedoquesepensatalecomoesegrupo humano pensou ó longo dos séculos. É certo que ás veces nossorprendeunpoemapolasúafermosura,peroistononsedebeálingua,senónópoetaqueatraballou.Taménpodesorprendérno-ladozuraouagracia con que fala unha persoa, mais outras persoas expresanse namesmalinguaconagresividadeetorpeza.¿Porqué,logo,estaslouvanzasparaaslinguasnativas?Pois sinxelamente porque en tódalas sociedades existe a tendencia aidealiza-lo que de feito se despreza, atribuíndolle gratuitamentecualidades que, en todo caso, se teñen en pouco dentro do código devaloresvixente.Foradoseidosdasconsideraciónspuramentelingüísticas,atopamosestaactitudeennumerosasocasións.Vexamosunhadelas:Na sociedade de predominio masculino en que vivimos, aínda hoxe, amuller é considerada coma cidadá de segundo rango17 e, en certos ambientes, recibeun tratamento semellante óque rematamosdedescribirverbo das linguas nativas: dise dela que é doce, que é bonita, que égraciosa… Evidentemente hai infinidade demu lleres que non son nindoces, nin bonitas, nin graciosas. Pero a conciencia da sociedadedescárgaseasídasúaculpa:asmulleres–tando-ces, tanbonitase tangraciosas–adícansea fregareacociñarparaqueoshomes–nindoces,nin bonitos, nin graciosos– adiquen o seu tempo a facer cousasconsideradasdemáisprestixio.

O panorama que rematamos de describir é desolador, mais así foi enEspaña desde que os Reis Católicos unificaron a península ata que seaprobouaConstituciónEspañolade1978.A partir da Constitución recoñécese, corno cliciamos ó comezo, aigualdadederangoentreoCasteláneasdiversaslinguasnativasnassúasrespectivas comunidades. Celébranse cultos relixiosos en Galego, enEuskeraeenCatalán,díctanseas leisdosgobemosautonómicosnestaslínguas,osmaxistrados,osavogadosemailosreospodenempregalasnosxuícios, estúdianse na E.X.B. e nas Ensinanzas Medias, utilízanse nosmediosde comunicación, estimúlase a produccióndos seus escritores...Con todo, polo de agora, os problemas de que falamos seguen vivosporqueforonmoitosséculosdemarxinacióneopobononsedaceibadodasvellasefalsasideas.De ti, lector, e de toda a xente que vive este momento da historia,dependequeomundosexamáisxusto,máislibreemáisbonito.Taménnoqueserefireaestetema.Estequerese-losentidodaspáxinasquerematasdeler.

Notas15EncertasvilasdeCatalunya,ondeaburguesíaautóctonaécatalánfalanteeoproletariadodeinmigraciónécastalánfalante,avaloracióndasdúaslinguasencontactoinvérteseefuncionacomolinguademáisprestixiooCatalán.16Estarelaciónentredúaslinguasqueconvivennomesmotrritorioenonteñenomesmorangosocialchamasedisglosia.Ousexa,nondeixadeserbilingüísmo,maistrátasedunfeitomoitomáiscomplicadoeproblemático.17Avozpopulardi:detrásdungrandehomehaisempreunhagranmuller.¿Porquenonexisteaaseveracióninversa?

Índice

PortadaTítuloCréditosASLINGUASDEESPANAAPENÍNSULAIBÉRICA,ENCRUCILLADADECAMIÑOSAROMANIZACIÓNAFRAGMENTACIÓNDOLATÍNOUTRASINVASIÓNSOEUSKERALINGUASENCONTACTO