FISIKA INGURUMENA berriak labur - zientzia.eus · HONDORATUTAKO ONTZIEN EGURREAN AURKITUTAKO...
12
berriak labur Berriak labur ESFEROIDEAK ESFERAK BAINO HOBETO PAKETATZEN DIRELA IKUSI DUTE ikertzaile batzuek. Paketatzea neurtzeko hartutako esferoideek harridura sortu dute; izan ere, M&Ms izeneko gozokiak erabili zituzten. Ausazko paketatzean M&Ms-ek toki erabilgarriaren % 68-71 betetzen dutela ikusi zuten. Esferek, ordea, % 64 betetzen omen dute. Beraz, esferoideak trinkoago paketatzen dira. Esferoideek, esferek bezala, errotatu egiten dute paketatzean posizio egonkorrena hartzeko; baina alboetara ere mugitzen dira, eta, horri esker, esferek baino errazago topatzen omen dituzte posizio egonkorrak. Paketatzeko esferoideak hobe X IZPIAK DIAGNOSIRAKO ERABILTZEN DIREN ARREN, zenbaitetan minbizia eragiten dute; ikerketa baten arabera, Britainia Handian 700 pertsona gaixotzen dira urtero X izpien eraginez, eta AEBetan 5.600. Ehunekoei erreparatzen badiegu, Britainia Handiko minbizi-kasuen % 0,6 dira X izpien eraginez sortutakoak, eta antzeko ehunekoak azaldu dira Suedian eta Polonian egindako ikerketetan. Ehunekorik altuena Japonian daukate: han minbizien % 3 X izpiek sortutakoak omen dira, dirudienez, gainerako herrialdeetan baino gehiago erabiltzen delako diagnosi-metodo hori. Ikerketarako, alde batetik, esposizio-maila altuen eta minbizi- -kasuen kopurua alderatu dituzte, eta, bestetik, konputagailu-modelo konplexu batekin esposizio-maila baxuagoak ikertu dituzte. MEDIKUNTZA X izpien minbizia sortzeko arriskua neurtu dute 2 PRESTIGE-REN HONDAMENDIA IKUSITA, Euskal Herriko hainbat erakundetako ikertzaile askok buru-belarri heldu zioten lanari duela urtebete. Orain, lehenengo emaitzak aurkeztu dituzte: fuel-olioa jaten duten bakterioak. Bakterio horiek fuel-oliotik bertatik atera dituzte, eta laborategian egindako probetan fuel-olioa guztiz garbitzea lortu dute. Hain zuzen ere, bakterio horiek talde-lana egiten dute, nolabait. Batzuek fuelaren hidrokarburo handiak jaten edo zatitzen dituzte, karbono-kate laburragoak lortu arte; eta beste batzuek kate labur horiek jaten dituzte. Azkenean, bakterio guztien elkarlanaren ondorioz, ez da fuel-olioaren arrastorik geratzen. Gainera, digestio horren hondakin bakarrak ura eta karbono dioxidoa dira, ez besterik. Orain, laborategian lortutako emaitzak hondartzetan probatzen hasiko dira. Fuela jaten duten bakterioak E LHUYAR . 2004 KO MARTXOA INGURUMENA FISIKA ARTXIBOKOA L. CANCIO A. DONEV ET AL.
Transcript of FISIKA INGURUMENA berriak labur - zientzia.eus · HONDORATUTAKO ONTZIEN EGURREAN AURKITUTAKO...
berri
ak la
bur
Berriaklabur
ESFEROIDEAK ESFERAK BAINO HOBETO
PAKETATZEN DIRELA IKUSI DUTE ikertzailebatzuek. Paketatzea neurtzeko hartutakoesferoideek harridura sortu dute; izan ere,M&Ms izeneko gozokiak erabili zituzten.
Ausazko paketatzean M&Ms-ek tokierabilgarriaren % 68-71 betetzen dutelaikusi zuten. Esferek, ordea, % 64 betetzenomen dute. Beraz, esferoideak trinkoagopaketatzen dira. Esferoideek, esferekbezala, errotatu egiten dute paketatzeanposizio egonkorrena hartzeko; bainaalboetara ere mugitzen dira, eta, horriesker, esferek baino errazago topatzenomen dituzte posizio egonkorrak.
Paketatzekoesferoideak hobe
X IZPIAK DIAGNOSIRAKO
ERABILTZEN DIREN ARREN,zenbaitetan minbizia eragitendute; ikerketa baten arabera,Britainia Handian 700 pertsonagaixotzen dira urtero X izpieneraginez, eta AEBetan 5.600.
Ehunekoei erreparatzenbadiegu, Britainia Handikominbizi-kasuen % 0,6 diraX izpien eraginez sortutakoak,eta antzeko ehunekoakazaldu dira Suedian eta
Polonian egindako ikerketetan.Ehunekorik altuena Japoniandaukate: han minbizien % 3X izpiek sortutakoak omen dira,dirudienez, gainerako herrialdeetanbaino gehiago erabiltzen delakodiagnosi-metodo hori.Ikerketarako, alde batetik,
esposizio-maila altuen eta minbizi--kasuen kopurua alderatu dituzte,eta, bestetik, konputagailu-modelokonplexu batekin esposizio-mailabaxuagoak ikertu dituzte.
M E D I K U N T Z A
X izpien minbizia sortzeko arriskua neurtu dute
2
PRESTIGE-REN HONDAMENDIA
IKUSITA, Euskal Herriko hainbaterakundetako ikertzaile askokburu-belarri heldu ziotenlanari duela urtebete.Orain, lehenengo emaitzakaurkeztu dituzte: fuel-olioajaten duten bakterioak.Bakterio horiek fuel-oliotikbertatik atera dituzte, etalaborategian egindako probetanfuel-olioa guztiz garbitzea lortudute.
Hain zuzen ere, bakteriohoriek talde-lana egiten dute,
nolabait. Batzuek fuelarenhidrokarburo handiak jaten edozatitzen dituzte, karbono-katelaburragoak lortu arte; etabeste batzuek kate labur horiekjaten dituzte. Azkenean,bakterio guztien elkarlanarenondorioz, ez da fuel-olioarenarrastorik geratzen. Gainera,digestio horren hondakinbakarrak ura eta karbonodioxidoa dira, ez besterik.
Orain, laborategian lortutakoemaitzak hondartzetanprobatzen hasiko dira.
Fuela jaten dutenbakterioak
EL H U YA R. 2004KO M A RT X OA
ING
UR
UM
EN
A
FIS
IKA
ART
XIBO
KOA
L. C
AN
CIO
A.
DO
NEV
ET
AL.
HONDORATUTAKO ONTZIEN EGURREAN
AURKITUTAKO POLENAK ontzia noneraiki zuten zehazten lagundezakeela ikusi dute. Izan ere,ontzia eraikitzean erabilitakoerretxinak inguruko landareenpolen-garauak harrapatzen ditu.Polen-garau horiek identifikatu, etadagokion landarea hazten zeningurune geografikoarekin lotzendute.
Ikertzaileek lan handiak izatendituzte hondoratutako itsasontziaknon eraiki zituzten jakiteko.Eraikuntzan erabilitako egurrarierreparatzea alperrik da askotan,kanpotik ekartzen zutelako.Baina polenarenak metodozehatzagoa dirudi.
Landare-espeziebakoitzaren polena bereziada, eta ikertzaileekpolen-garau bat hartutazalantzarik gabe jakindezakete zein landareridagokion. Ondoren,ontzia eraiki zenean landare--espezie hori non hazten zenikertzen dute.
Metodo hori erabili duteFrantzia hegoaldeanaurkitutako Baie de l’Amitiéontziarekin. Ontzi hori duela bi milaurte eraiki zela jakina zen, baina ezzekiten non. Bada, egurreanpilatutako polenari eskerItaliaren ekialdean egina delaondorioztatu dute.
berri
ak la
bur
Berriaklabur
3EL H U YA R. 196. Z K .
BO
TAN
IKA
DNA BEREZ ANTOLA DAITEKE, ondodefinitutako nanoegiturak eratuz.Ezaugarri hori gailu mikroskopikoakegiteko edo materiala zuzeneanmikrometroa baino eskala txikiagoanegituratzeko erabil daiteke.
Hiru dimentsioko DNA objektuakklonatzeko arazoak izan dituztezientzialariek, polimerasek kopiatzeaeragozten baitzuten. Baina hori ezda nanoeskalan agertzen denoktaedroaren kasua. Molekula horrekoligonukleotidoen aurrean oktaedroerregularraren forma hartzen du,22 nanometroko diametroa du,eta propio diseinatu ahal izan dute.Horrek nanoteknologian erabili ahal izateko aukerak gehitzen ditu.
Hori lortzeko, gainera, lagungarria izango da DNAren oinarrizko ezaugarribat, polimerasa bidezko anplifikazioa. Anplifikazio horrek neurri handikoekoizpena eta sekuentzien eboluzio gidatua errazten ditu.
DNA nanoteknologian erabilgarri
Polena, hondoratutako ontzienjatorriaren giltza
NA
NO
TE
KN
OL
OG
IA
I N G U R U M E N A
Europako hegazti-espezie arruntenak heren batmurriztu dira nekazaritza modernoareneraginez. Ornitologoek 24 hegazti-espezieaztertu dituzte eta, diotenez, gainbeherarikbortitzena oso nekazaritza intentsiboa daukatenlurraldeetan gertatu da, Europako ipar--mendebaldean, alegia. Hori dela eta,nekazaritzak ingurumenarekiko begirunezjardun dezan eskatu dute, hegazti-espezierikbetiko gal ez dadin.
Hegazti gutxiagonekazaritzaren erruz
K I M I K A
115 eta 113 zenbaki atomikoko elementuaksortu ditu AEBetako eta Errusiako kimikari--talde batek. Bi horiekin guztira ehun etahamasei dira ezagutzen diren elementuak. Elementu horiek lortzeko, amerizioa kaltzio--atomoekin bonbardatu zuten. Hala sorturikolau 115 elementuek 90 milisegundo iraun zuteneta, ondoren, 113 elementua bilakatu ziren.Bigarren elementu horrek 1,2 segundo iraunzuen, kimikoki erabilgarria izateko nahikoa,ikertzaileen esanean. Dena dela, aurkikuntzaziurtatzeko errepikatu egingo duteesperimentua beste laborategi batzuetan.
Bi elementu berri
ART
XIBO
KOA
ART
XIBO
KOA
HIS
TO
RIA
Katapultak, zientziaren eredu
berri
ak la
bur
Berriaklabur
GREKOEN GARAIAN ZIENTZIA
ETA TEKNOLOGIA ez zeudengizaki arruntarengandik osourruti. Ez orduan, eztageroago ere. Noski,ikerketak ez zuen gauregun duen garrantzi beragizarte horietan, bainazalantzarik ez dago eragineragiten zuela gizartean,maila askotan.
Eta horren adibide deigarrienetakobat katapultaren garapena da.
Bolbora asmatu zuten arte,katapulta izan zen gerran erabilzitekeen armarik indartsuenaeta boteretsuena. Erromatarrekerabiltzen zuten katapultak, adibidez,
27 kiloko harriak jaurtitzen zituen150 metroko distantziara, etaArkimedesek asmatutakoak,berriz, hiru aldiz harri pisuagoak.Baina horrelako ezaugarriak zituenarma bat egiteko, ezinbestekoa izanzen ikerketa zientifikoa eta teknikoa.
Izan ere, katapultak egitenzituztenak adituak ziren fisikan,matematikan eta materialenzientzian, besteak beste.Horregatik, zientzialari horiekgarrantzi handikoak izan zirenantzinako gizarteetan. Haiek etahaien zientzia. Izan ere, katapultekzientziaren eta politikaren artekoharremanak estutu zituzten.
4 EL H U YA R. 2004KO M A RT X OA
Fotosintesiarenmuineko manganesoa
Fotosistema II proteina-konplexuakkatalizatzen du ur-molekularen zatitzea
fotosintesian. Proteina-konplexu horrenmuinean lau manganeso-atomo eta kaltzio--atomo bat daude. Bada, ikertzaile batzuek
atomo horien kokapena zehaztu dute.Dirudienez, hiru manganeso-atomo kubo
baten erpinetan daude, baina ezaldamenekoetan; eta laugarrena
estekatzaile baten bidez dago lotuta kuboari.Uraren zatitzea estekatzaileko manganeso
horren eta kaltzio-atomoaren erreakzioareneraginez gertatzen dela uste dute
ikertzaileek.
B I O K I M I K A
Inuiten arrastoaren atzetikurmael-hondoraino
Inuiten egonleku bat datatzea lortu duteurmael bateko limoari begiratuta.
Arrantzatzen zituzten baleen hondakineneraginez, urmaelaren konposizio kimikoa eta
biologia aldatu egin ziren, eta hondoanpilatutako sedimentuetan horren arrastoa
aurkitu dute ikertzaileek.Urmaeleko sedimentuen arabera,
inuitak 1200. urtearen inguruan iritsiziren Kanadako lurralde hartara,
eta han bizi izan ziren 1600. urtera arte.
A N T R O P O L O G I A
IZU-KRISIAK DITUZTEN PERTSONEK oinarrizko errezeptore neurokimiko bateneskasia dute, AEBetan egindako ikerketa baten arabera. 5HT1Aerrezeptorearen defizita lehen aldiz lotu dute gaitz horrekin, bainadepresioarekin ere lotu zuten lehenago beste ikerketa batzuek.
Izu-nahastearen sintoma batzuk bat-bateko beldur handia sentitzea,bihotz-taupaden azelerazioa eta bularreko mina dira. Milioika pertsonakpairatzen dute gaitz hori munduan.
Egindako ikerketan, pertsona gaixo eta osasuntsuen garunek irudiakaztertu zituzten, eta gaixoek % 305HT1A errezeptore gutxiago zutelaikusi zuten. Beste ikerketa batzuetan,depresioa duten gaixoek % 10errezeptore gutxiago dutela ikusi dute.
Aurkikuntza honek errezeptore horimarkatzaile moduan erabiltzeko aukeraematen du, adituen ustez, etatratamenduen garapenean garrantzihandia izan dezake. Gainera, izu--nahastea familian transmitidaitekeenez, ikerketa baliagarria izandaiteke gaixoaren senitartekoetatikgaixotzeko arriskua nork duen jakiteko.
Errezeptore-eskasia,izu-krisiekin lotua
ME
DIK
UN
TZ
A
ART
XIBO
KOA
ART
XIBO
KOA
EB
OL
UZ
IOA
ZO
OL
OG
IA
PAPAIA-LANDAREAK (CARICA PAPAYA)sexu-kromosomen eboluzioaazaltzen lagun dezakeela ikusidute.
Landare hau benetan bereziada; izan ere, hiru sexutako loreakditu: emeak, arrak etahermafroditak. Lore arretako etahermafroditetako Y kromosomaX kromosomaren antzekoa da,baina gene gutxiago ditu.Sexua zehazten duten geneak% 10 baino ez dira.
Papaiaren Y kromosomaanimalien Y kromosomarenaitzindaria dela uste duteikertzaileek. Eta, dirudienez,sexu-kromosomak autosometatik–sexu-kromosomak ez,besteak– abiatuta garatu zirelafrogatzeko abiapuntua erebada ikerketa hori.
Eboluzioaren sekretuapapaiaren kromosometan
Bumpy, berria eta bitxia KALIFORNIAKO UR SAKONETAN BIZI DA BUMPY, biologoek aurkitu berri dutenmedusa-espeziea. Ez da harritzekoa izen hori eman izana, ingelesez'konkortsu' esan nahi duelako, eta animaliak konkorrez beteta duelakogorputz osoa.
Bumpy oso arraroa da; orainarte ezagutzen ziren medusekinalde nabarmenak ditu. Adibidez,garroak izan beharrean, beso--itxurako gorputz-adarrak ditu,eta jana ahora sartzenlaguntzeko erabiltzen ditu.
Adituen ustez, medusa horisailkatzeko azpifamilia berria sortu beharko dute. Eta Bumpy izenzientifikotzat hartu ezin dutenez, biologoek Stellamedusa ventana izena ereeman diote.
berri
ak la
bur
Berriaklabur
MINBIZIAK EUROPAN IZAN DUEN BILAKAERA
AZTERTU DU Ingalaterrako CancerResearch erakundeak. Ikertzaileenarabera, minbizia duten gaixoenkopurua ugaritu egin da, bainagaixotasunak eragindako heriotzena,aldiz, murriztu, bi belaunaldiko epean.
Bular-minbiziak, emakumezkoetan,eta barrabilekoak, gizonezkoetan, izandute eragin handiena emaitza horietan,garaiz detektatzen direlako etasendabide hobeak garatu dituztelakohoriek tratatzeko. Urdailekominbiziaren bilakaerari ere garrantzihandia eman diote ikertzaileek.
Alde batetik antibiotikoek eta bestetikelikagaien kontserbatzeko sistemamodernoek Helicobacter pyloribakterioaren aurkako defentsa onaosatzen dute, minbizi-mota horieragiten duen bakterioaren aurkakoa,hain zuzen ere.
Heriotzak urritu badira ere, oro har,minbizi-kasuak ugaritu egin dira.Txostenaren arabera, datu horrekpopulazioaren gorakadarekinzerikusia du; zenbat eta biztanlegehiago, orduan eta minbizi-kasugehiago. Logikoa da.
Minbiziaren eboluzioaitxaropentsua
M E D I K U N T Z A
ART
XIBO
KOA
ART
XIBO
KOA
ART
XIBO
KOA
OS
AS
UN
A
GANTZ-ZELULETAN ETA ZELULA AMETAN
oinarritutako bular-inplanteak aridira garatzen Japonian. Inplanteajaso behar duenaren zelulakerabili dituzte, eta, horri esker,sistema immuneak ez errefusatzealortu dute.
Teknika honek ez duebakuntzarik behar; izan ere,gantz-zelulak eta zelula amakinjektatu egiten dira bularretan.Aldez aurretik, emakumearensabelaldetik edo izterretatikgantza erauzten da; dentsitatearenarabera, zelulak banatzen dira, etainplanterako egokienakaukeratzen dira.
80ko hamarkadatik ez dagantzik erabili inplanteetan,zelulak hil eta gogorguneaksortzen zirelako. Arazo hori zelulaamen bidez konpondu dute:gantz-zelulez gain odol-hodiak eresortzen dituzte, eta hodiekdakarten odolak zelulak elikatzenditu. Hala, gantz-zelulek bizirikirautea lortu dute.
Gantza bularrakhanditzeko
0
700
1000
1300
93
98
102
106
ART
XIBO
KOA
berri
ak la
bur
Berriaklabur
7EL H U YA R. 196. Z K .
Soja transgenikoa, baita elikagaiekologikoetan ere
AS
TR
ON
OM
IA
ESPAZIOKO ERRADIAZIO KOSMIKOAREN
ERAGINA neurtuko dute maniki baterabiliz. Manikiak urtebete egingodu Nazioarteko Espazio Estazioarenkanpoaldeari itsatsita.
Izpi kosmikoen erradiazioa arazoizan daiteke astronautentzako, etaarriskua benetan zenbatekoa denjakiteko egingo dute proba hori. Izpikosmikoak Big Bang-arenhondakinak direla uste dute, etaLurrean eremu magnetikoakbabesten bagaitu ere, astronautek ezdute babesik espazioan. EspazioanLurrean baino 27 aldiz erradiaziogehiago hartzen dute.
Panpinak tamaina naturala du, ezdauka gorputz-adarrik eta 80 kilokopisua du.
Hezur naturalez etadentsitate ezberdinekoplastikoz eginda dago.Organoak ereplastikozkoak ditu,eta sentsoreak dituhorietako bakoitzeanizpi kosmikoen dosiakneurtzeko. Izena erejarri diote, Matroshka,panpina errusiarrakbezala. Otsailarenamaieran jarri dutemanikia espazio-estazioarenkanpoaldean, eta, urtebetera,jasotako emaitzak aztertukodituzte.
Plastikozko astronauta baterradiazio-neurgailu
Ikerketa baten arabera, lehen pinguino--espezieak klima epelean garatu ziren,eta ez Antartikako eremu hotzetan.Hego Amerikako Suaren Lurraldean aurkituzituzten 40 milioi urteko pinguino-hezurbatzuk aztertu ondoren atera dituzte ondoriohoriek. Aurkitutako hezurrak orain artekoedozein pinguino-fosil baino askozzaharragoak dira. Pinguino-espezie huraizotzik gabeko inguru epelean bizi zelaadierazi dute.
Pinguinoak,klima epelekoak
P A L E O N T O L O G I A
Estatu Batuetako fisikari batzuek birusakzuzenean ikusteko tresna nanoskopikoagaratu dute: ViriChip. Txipak indaratomikoko mikroskopio batekin bateraegiten du lan. Mikroskopio horrek birusakikusteko adinako zehaztasuna du; baina,askoz gauza txikiagoak ere ikus ditzake,atomoen tamainakoak. Hala ere,medikuek birusak ikusteko erabili nahi dute,infektatze-prozesua zuzenean ikusi ahalizateko.
Infekzioa zuzeneanpantailan
M E D I K U N T Z A
ING
UR
UM
EN
A
ERRESUMA BATUAN IKERTUTAKO 25 PRODUKTU EKOLOGIKOTATIK 10ek soja transgenikoadaukatela aurkitu dute. Hala, agerian gelditu da zein zaila den transgenikorikgabeko elikagaiak lortzea.
Berez, elikagai ekologikoek gehienez genetikoki eraldatutako % 0,1 materializan dezakete. Baina soja-baratze askotan hazi transgenikoak nahasten zaizkioohiko sojari, % 1-2, eta transgenikorik gabeko soja gisa saltzen da. Ondorioz,soja-irina edo soja daukan beste janariren bat ekoizten duten enpresek zail
izaten dute bateretransgenikorik gabekosoja lortzea.
Industrian ekoitzitakojanari askok dauka sojaedo haren eratorriren bat,eta ekologiko gisaetiketatutako elikagaiekere soja transgenikoaizateak kalte egingo dioseguruenik industria horri.
ART
XIBO
KOA
ESA
GE
OL
OG
IA
Erupzioak aurreikustekokristalak
berri
ak la
bur
Berriaklabur
SUMENDIEN HIGAKIN
ZAHARRETAN DAUDEN
KRISTALAK erupzioakaurreikusteko erabildaitezke. Hori ondorioztatudute Mount St. Helenssumendiak 1980an izanzuen erupzio leherkorrarenaurretik botatako errautsaikertu ondoren.
Sumendi batek erupziogogor bat izateko arriskua
dagoen ikertzeko, sumendiakbotatzen duen materiala ikertzendute geologoek, magma hurbiltzenari den aztarnen bila. Lehen, itxurabeiratsua zuen materiala bilatzen
zuten, magma kristalak sortzekoazkarregi hozten dela uste baitzuten.ST. Helens-en ez zuten materialbeiratsurik aurkitu eta, hortaz,ez zuten erupzioa aurreikusi.
Ordutik, ordea, magmak urabaldin badu kristalak sor daitezkeelajakin da. Hori erabilita, berriroaztertu dituzte errautsak, eta kristaltxikiak aurkitu dituzte. Kristal horiekadierazten dute magma goranzkobidea egiten ari zela eta erupzioleherkorra eragingo zuela.Etorkizunean beste erupzio batzukiragartzeko baliagarria izan daitekeaurkikuntza hori.
8 EL H U YA R. 2004KO M A RT X OA
Ura araztu etaenergia sortu
Txingudin ireki berri den araztegian, Irungoeta Hondarribiko etxeetako urak garbitzeaz
gain, arazketa-prozesuan sortzen direnlohiak emankor bihurtuko dituzte. Lohiakenergia elektrikoa eta termikoa sortzeko
erabiltzen dituzte, eta, azken hondakinak,zementua egiteko. Lohi horien bidez,
araztegiak funtzionatzeko behar duen adinaenergia lortzen dute, hau da, gutxi
gorabehera 1.800 etxek kontsumitzen dutenadina energia.
I N G U R U M E N A
DIALISIA EGIN BEHAR DUTEN
GAIXOEK ospitalean eginbeharrean etxean egitekoaukera izango dute, AEBetangaratutako teknologia batiesker. Sistema hori garatuduten ikertzaileekmikroteknologia erabili dutefiltrazio-sistema konpaktubat lortzeko. Haien esanean,egungo dialisi-makinekaspaldiko teknologiaerabiltzen dute,eta % 30 inguruko eraginkortasuna dute. Mikroteknologia erabiliz,ordea, eraginkortasuna % 90ekoa izatea lor daiteke.
Egun, dialisi-tratamenduetan, gaixoek lau orduko saioak izaten dituztenormalean astean hiru aldiz, edo bestela egunero 8 ordukoak, lo egitenduten bitartean.
Dialisi-sistema konpaktu berria etxean edukitzeko moduko tamainakoaizango da. Orain artekoak hozkailu baten tamaina zuen, baina tresna berriamaleta baten tamainakoa izango da, eta, ondorioz, eramangarria izango da.
Dialisirako ekipoak gero eta txikiagoak izatea eta egunen batean gaixoengorputzean txertatu ahal izatea da ikertzaileen helburua.
Dialisirako tresnatxikiagoak
Galaxiarik urrunenaAstronomoek inoiz behatu den galaxiarik
urrunena aurkitu dute, Hubble teleskopioakhartutako irudien laguntzaz. Galaxia izar--sistema txiki eta trinkoa da, eta Lurretikhamahiru mila milioi urteko distantziara
dago. Kaliforniako Teknologia Institutukoastronomoen esanean, galaxiak igorritako
argiak unibertsoak 750 milioi urte ingurubaino ez zituenetik bidaiatu du teleskopioak
haren irudia hartu arte.
A S T R O N O M I A
ME
DIK
UN
TZ
A
ART
XIBO
KOA
ART
XIBO
KOA
berri
ak la
bur
Berriaklabur
NAFARROAKO UNIBERTSITATE KLINIKAN,korneako zelula amak haztekoteknika berri bat garatu dute.Zelula horiek korneako zenbaitgaitz tratatzeko erabiltzen dira.
Kornea hainbat arrazoirengatikkalte daiteke: erredurak, kolpeak,infekzioak... Gaixotasun horiekkornea garden mantentzeaz
arduratzen diren zelula amakkaltetzen dituzte. Ondorioz,kornea lausotu egiten da, etaikusmena neurri batean edoguztiz galtzen da.
Teknika honekin, osasuntsudagoen begi-zati bat hartu etabertatik zelula amak erauzten dira.Haietatik ugaltzeko gaitasun
handiena dutenakaukeratzen dira gero,eta gaixo dagoenbegian ezarri.Horrela, kalitatehobeko zelula amaklortzen dira, eta,ondorioz, kaltetutakobegiaren funtzioakazkarragoberreskuratzen dira.
ZEREALEN EKOIZPEN EKOLOGIKOA
ohiko lantze-metodoa bainoerrentagarriagoa da. Horixeondorioztatu du NafarroakoUnibertsitate PublikokoGabriel Pardo Sanclementekbere tesian.
Zerealen ekoizpenekologikoa landareaktxandakatzean eta belartxarren kontrolmekanikoan oinarritzen da.Horrela, epe luzera, lurraren
emankortasuna mantendueta soroko belar txarrakgehiegi ez haztea lortzen da.
Ohiko lantze-metodoan,berriz, ongarri kimikoak etaherbizidak erabiltzen dira
uzta oparoagoak lortu etabelar txarrak hiltzeko.Baina, badirudi metodohoriek ez dutela uztaneragin nabarmenik, eta,ondorioz, alperreko gastuaksortzen ditu. Ikertzailearenustean, beraz,errentagarriagoa da zerealenekoizpen ekologikoaerabiltzea, uzta berdintsuaklortzen baitira bainamerkeago.
Begiko zelula amakhazteko teknika berria
OS
AS
UN
A
Z O O L O G I A
N E K A Z A R I T Z A
Sugeak,jatorriz lehorrekoak
IKERKETA GENETIKO BATEN ARABERA, sugeaklehorrean galdu zituen gorputz-adarrak,eta ez itsasoan, askok uste zuten bezala.
Ikerketa AEBetako biologo batzuekegin dute. Musker-familia guztienordezkariak hartu zituzten, eta 25 suge--familietatik 17koak, 64 espezie guztira.Bi gene izan zituzten aztergai. Etaondorioa garbia izan zen: sugearenarbasoa lehorreko muskerra zen. Izanere, analisiek argi erakutsi omen dutegarai hartan, duela 150 milioi urte,itsasoan bizi zen musker-espeziebakarraren oinordekoarekin zerikusigutxi duela sugeak, Komodokoherensugearekin, alegia. Ikerketa honenbitartez, muskerren eta sugeen zuhaitzgenealogikoa egin dute.
Zerealen ekoizpen ekologikoa errentagarriagoa daA
RTXI
BOKO
A
ART
XIBO
KOA
O.
VOLK
berri
ak la
bur
Berriaklabur
KUIPER-EN GERRIKOA deritzonespazioko eremuan dauden objektubatzuk bikoteka agertzen dira, etaikertzaile batzuek haien sorreraazaltzeko eredu berri bataurkeztu dute. Kuiper-engerrikoa, Neptunotik hurbildagoen eremua, Eguzkiareninguruan biraka ari direngorputz txiki eta arrokatsuzbeteta dago.
Gorputz horiek izoztutadaude, eta Eguzki-sistemarenformazioan geratutakohondarrak direla uste dute.Haietako batzuek sistema
bikoitzak osatzen dituzte, objektubiek elkarren inguruan orbitatzendute, eta, sistema moduan,Eguzkiaren inguruan ari dira biraka.
Ikertzaileek proposatu dutenereduan, bikoteak objektu handibatek eta objektu txiki batekosatzen dituzte hasieran. Ondoren,
bikotearen grabitate-eremuakhirugarren objektu batharrapatzen du eta txikienasistematik kanpo geratzen da.Sistema horiek gero etagehiago dira, eta orain haienorbitak ikertu nahi dituzte.Ikerketa lagungarria izandaiteke objektuen jatorriaezagutzeko eta mekanismoberria egokia ote denbaieztatzeko.
A S T R O N O M I A Sistema bikoitzak hiru osagai
ESA
LEPTINA EHUN ADIPOSOAN EKOIZTEN DEN
HORMONA BAT DA. Hormona horiezaguna zen jateko gogoa gutxitzenzuelako garunean eraginez, etaargaltzeko tratamenduetan erabiltzenzen. Orain, beste propietate bataurkitu dute ikertzaileek.
Leptinaren genea espresatzenduen birus bat arratoietan injektatuz,ehun adiposoan eragin handia duelaikusi dute. Izan ere, ehun horretakolipidoen errekuntza eragiten du, etaarratoiek gorputzeko pisuaren % 30galdu zuten 14 egunean. Ikertzaileenesanean, leptinak zelulen bolumenagutxitu eta gantz-erreserbak iaerabat desagerrarazi zituen, eta,aldi berean, mitokondrio-mailak gora
egin zuen. Mitokondrioakenergia ekoizteaz eta lipidoakerretzeaz arduratzen dira.Gainera, ez dute albo--ondoriorik ikusi.
Baina, ehun adiposoak berakekoizten badu leptina,zergatik ez dio sortzen duenorganismoari modu horretaneragiten? Ikertzaileen ustez,ehun adiposoak leptinaendogenoaren ekintzablokeatzen du, energia--erreserbak babesteko.Haien esanean, mekanismohorren inaktibazio farmakologikoalortuz gero, obesitate-arazoenkonponbidea izan daiteke.
I N G U R U M E N
Edateko ura guztiontzat
11EL H U YA R. 196. Z K .
OS
AS
UN
A
Argaltzeko hormona
berri
ak la
bur
Berriaklabur
ARTO-LANDAREEK INTSEKTUEN ERASOEZ
OHARTARAZ DITZAKETE hurbil daudenbeste landare batzuk. Landareaskok substantzia lurrunkorrakaskatzen dituzte intsektuekerasotzen dituztenean, etasubstantzia horiek intsektuenharrapariak erakartzen dituzte.
Dirudienez, substantzialurrunkorrek beste landareakohartarazteko ere balio dute.Arto-landareekin hainbatesperimentu eginez lortu duteondorio hori ateratzea.Esperimentu horietan intsektuekerasotutako landareak jarri zituztenarto-landare osasuntsuekin batera.Kontaktuaren eraginez, landareosasuntsuak azido lurrunkor batekoizten hasi ziren, baina normaleansubstantzia hori landare erasotuekbaino ez dute ekoizten.
Bestalde, ikertzaileen esanean,erasoen kontrako prestaketa eragindezakete substantzia lurrunkorhoriek. Izan ere, haien eragina izanzuten landareek erasoen kontrakosubstantziak beste landare batzuekbaino azkarrago ekoizten zituztelaikusi zuten.
Intsektuen erasoen kontrakoalarma
Izpi ultramoreak erabiliz ura garbitzen etaedangarri egiten duen tresna bat probatudute Mexikon, eta emaitza onak izan dituzte.Gainera, abiadura handiz garbi dezake ura,kostu txikiarekin. Izan ere, ura ponpatzekoeta tresnatik pasarazteko gastuak baino ezditu eragiten. Egun, asko eta asko diramundu osoan edateko ura eskuratzerik ezduten pertsonak.
B I O K I M I K A
RNAk hainbat gene espresatzea inhibitzendu. Oso kasu gutxitan baieztatu da inhibitzehori, zortzitan, hain zuzen ere, bainabiologoak pozik daude RNAren funtzioezezagun asko ari direlako aurkitzenazkenaldian. Normalean, metabolitoekinhibitzen dute geneen espresioa, bainaRNA mezulariak ere egiten du hainbatkasutan. Oraingoz, bakterioetan, onddoetaneta landareetan identifikatu dituztehorrelako kasuak; orain, animalietan erehorrelakorik aurkitzerik dagoen ikertu nahidute biologoek.
Geneak isilarazteko RNA
NE
KA
ZA
RIT
ZA
FREE
IM
AG
E
ART
XIBO
KOA
LUR AZPIKO MINEI ANTZEMATEKO landare transgeniko bat garatu duteDanimarkan. Eraldatu duten landarea Arabidopsis thaliana da, ziapearengertuko ahaidea, eta minek isuritako nitrogeno dioxidoaren eraginezhostoak gorritu egiten zaizkio.
Hostoen kolore gorria jatorrizko landareak udazkenean hartzen duenkolore bera da; izan ere, udazkenean hostoak gorritzen dituenpigmentuaren ekoizpenazuzentzen duen geneaeraldatu dute, antozianinaizeneko pigmentuarena,alegia. Horrela, sustraietatiknitrogeno dioxidoabarneratzen denean,antozianina ekoizten dulandareak, hostoak gorrituegiten dira eta nabarmengeratzen da azpian minadagoela.
Hosto gorriak,minak dauden seinale
GE
NE
TIK
A
KALTETUTAKO NERBIO-ZELULEI
HAZTEN LAGUNTZEKO
mekanismo bat diseinatudute Chicagon, etaikertzaileek uste dutebaliagarria izan daitekeelazauritutako bizkarrezur--muinak konpontzeko.Bizkarrezur-muina moztutageratuz gero, nerbioek ezindute geratzen den tarteanhazi alde biak lotzeko.Orain arte, nerbioenhazkuntza errazteko,zubiak eraikitzen saiatu dira
ikertzaile asko. Horretarako materialsolidoak erabili dituzte, baina horiekaplikatzeko behar den kirurgia
inbaditzaileak arrisku handia dumuinean kalte gehiago sortzeko.
Chicagoko ikertzaileek, ordea,likido batekin egin dute zubia.Soluzio likidoa bizkarrezur-muineaninjektatzean, gel-erako solidobihurtzen da, eta nerbio-zelulekegitura hori erabil dezakete hazteko.Egitura 4-6 aste geroagodesintegratzeko diseinatu dute.
Edozein modutan, balitekenerbioek zailtasunak izatea berrizhazteko, bizkarrezur-muina zauritueta gero orban zeharkaezin bat sordaiteke eta. Arazo hori konpontzensaiatuko dira soluzioari orbana apurdezaketen entzimak gehituz.
Bizkarrezur-muinaberreraikitzeko ‘aldamioak’
ME
DIK
UN
TZ
A
berri
ak la
bur
Berriaklabur
12 EL H U YA R. 2004KO M A RT X OA
Fluorraren jardunahortzak sendotzeko
Aspaldidanik jakina da fluorrak hortzakbabesten laguntzen duela, baina ikertzaileek
ez zekiten nola. Bada, kristalografo-taldebatek ikusi du fluorrak hortzetako kaltzioa
finkatzen laguntzen duela. Izan ere,substantzia azidoen eraginez, hortzetako
esmalteak kaltzioa galtzen du, eta,pixkanaka, hortza desegin egiten da. Fluorra kaltzio-ioiei itsasten zaie, eta,
horri esker, hortzaren gainazalak ez dukaltziorik galtzen. Dena dela, fluorra oso
azalean geratzen omen da, eta, ondorioz,mastekatzean erraz galtzen da.
Horregatik, fluorra sarri erabiltzeakomeni dela ere aipatu dute.
K I M I K A
Giza genoma gerozeta publikoagoa
Giza genoma bi erakundek deskodetu zuten.Erakundeetako bat publikoa zen,
baina bestea, Celera Genomics, enpresapribatua zen. Ondorioz, lehenengoaren
sekuentzia baino ez da doan ezagutaraziorain arte. Hemendik aurrera, ordea,
Celera Genomics-ena ere deus ordaindugabe kontsultatu ahal izango da
GenBank web gunean.
B I B L I O G R A F I A
ART
XIBO
KOA
ARE
SA B
IOD
ETEC
TIO
N
berri
ak la
bur
Berriaklabur
NAZIO BATUEK KEZKA AZALDU DUTE
Antartikako organismoenustiapenaren gainean. Izan ere,organismo horietako asko osobereziak dira, eta, ondorioz, batzukneurri gabe biltzea gerta daitekeelauste dute.
Dagoeneko biltzen dituzteikerketarako Antartikako eremuetanbizi diren estremofiloak, muturrekokondizioetan bizitzeko gai direnmikroorganismoak, eta haiengaineko interesa handitzen ari daegunez egun, erabilpen ugari izanditzaketela uste dute eta.
Adituen esanean, lehenbailehenemaitzak lortzeko lehiak bakterio--biltzaileen oldea eragin dezake.Oraindik ez dakite gai honek zerarriskua izan dezakeeningurumenean, baina, haien usteakbetetzekotan, kontuan hartubeharreko gaia izango da.Gainera, Antartikako Itunak ezomen ditu behar bezala erregulatzenbioprospekzioaren gaineko hainbatkontu, eta interes ekonomikoekkolokan jartzen dituzte Antartikakoikerketa zientifikoaren izaera,elkarlana eta gardentasuna.
ZO
OL
OG
IA
GARUNEKO METABOLISMOA
AZTERTUTA, reshus makakoaksoinuak nola tratatzen dituenikertu dute zientzialariek.Gizakiak bezala, makakoakespeziekideen deiak entzutendituenean, garunaren ezker--hemisferioko aktibitateahanditzen du.
Ikertzaileen arabera, horrekinbatera eskuin-hemisferiokoaktibitatea gelditu egiten da.Gainera, beste edozein soinukez du erantzun bera eragitentximinoen garunetan.
Jarduera hori hitz egitekoahalmenaren adierazgarria izandaitekeela espekulatzen hasi
dira zientzialariak;azken batean, gizakietanantzera gertatzen da.Dena dela, alderantzizkoideia ere proposatu duteikertzaileek, alegia reshusmakakoen azterketaklagun dezakeelagizakiaren eboluzioaulertzen.
Makakoak hitz egitearensekretua du garunean
Antartikako bakterioakharrapatzeko lasterketa
I N G U R U M E N A
ART
XIBO
KOA
URBASA kanpinaD u l a n t z j a t e t x e a
Urbasa-Andia natur parkean
• 66 lagunentzako aterpetxea• 14 bungalow• Banakako 6 gela• Natur eskola• Kultur jarduerak eta aisialdikoak (aurrez hitzartu behar dira)
ME
TE
OR
OL
OG
IA
Izotz gutxiegi zirruetan MUNDUKO HODEIRIK ALTUENAK ANALIZATU DITUZTE FLORIDAN, eta ohi bainoizotz gutxiago dutela aurkitu dute. Izotz-kontrako baten presentzia hartudute egoera horren erruduntzat;zientzialarien ustez, azido nitrikoaizan daiteke substantzia hori.
Analisiak egiteko, hegazkinbatetik hartu dituzte laginak,16 kilometroko altueran.Azidoaren solidotze-tenperaturabaino txikiagoa duten zirruetannabaritu da, hain zuzen ere,izoztutako uraren proportzioaohi baino txikiagoa dela.
ART
XIBO
KOA
ART
XIBO
KOA
