ARO GARAIKIDEA

XVIII.-XXI

AMAIUR GARMENDIA VITORIAENEKO CRIADO FERNANDEZ ERIK ZABALETA IGARTUA YHIRE MORAZAN DIAZCHAIMA EL OUALAKI

XVIII. MENDETIK

XIX. MENDERA

KARLOS IV.A Karlos IV.a Borboikoa

(Portici, Napoli, 1748ko azaroaren 11an jaio zen - Erroma, 1819ko urtarrilaren 20an hil zen), izengoitiz Ehiztaria deitua, Espainiako erregea izan zen 1788ko abenduaren 14tik 1808ko martxoaren 19ra arte.

FRANTSES IRAULTZA NAPOLEON

• Frantziako Iraultza frantsezez Révolution française 1789 tik 1799 ra bitartean Frantzian aldaketa azkar eta sakonak ekarri zituen prozesu sozial eta politikoa izan zen. Prozesu horretan, Frantziako Antzinako Erregimenaren egitura politikoa (monarkia absolutua, pribilegio feudalekin aristokraziarentzat eta kleroa katolikoarentzat) irauli zen, Ilustrazioko printzipio arrazionaletan oinarrituta eta Liberté, égalité, fraternité leloan bilduta.

• Aldaketa horiek bortizki astindu zuten Frantzia osoa. Errepublikaren aldekoak eta erregearen aldekoak elkarren kontra borrokatu ziren, eta Izualdian, exekuzioak zabaldu eta errepresioa areagotu zen, baita errepublikanoen artean ere.

NAPOLEON BONNAPARTE ETA FRANTSES IRLAUTZA

ESPAINIAKO INDEPENDENTZIA GERRA Napoleonek, Parmako

Maria Luisa emazteak eta Manuel Godoy lehen ministroak menperaturiko Karlos VI.a erregearen (1788-1808) ahultasunaz baliatuz, Espainian inbaditzea erabaki zuen.

Aitzakia Portugalek, Napoleonek Inglaterraren kontra dekretaturiko blokea kontinentalari (49.gaia ikusi ) laguntza eman nahi ez izaten izan zen

ESPAINIAKO LEHEN

KONSTITUZIOA1812. urtean, Espainia oso egoera berezian zegoen. Alde batetik, independentzia gerra gertatzen ari zen. Hau da, Frantziak, Espainia inbaditu zuen eta hauek,

inbasioaren aurka agertu ziren, nahiz eta frantsesek ez zutelako inaprobetxatuz.

Bestalde, Iraultza Liberala zegoen. Espainiako populazio guztiak ez zuen onartu inposaturiko errege berria Josef Bonaparte eta beraz botere ilegaltzat hartuz, junten bidez boterea berrantolatzen dute. Konstituzioa La Pepa deitu zen eta Cadizen sortu zuten frantsesek ez zutelako inbaditu.

Gaur egun zubi bat sortu dute konstituzioaren omenez.

FERNANDO VII ESPAINIAKOA

Fernando VII.a Borboikoa (San Lorenzo de El Escorial, Madril, 1784ko urriaren 14a - Madril, 1833ko irailaren 29a), izengoitiz Desiratua (gaztelaniaz: el Deseado) eta Errege desleiala (gaztelaniaz: el Rey Felón) deitua, bi alditan izan zen Espainiako erregea: 1808an eta 1813-1833 bitartean.

AMERIKAREN INDEPENDENTZIA

Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra, ordura arte Ipar Ameriketako Britainiarrak ziren Hamahiru Kolonia eta Britainia Handiko Erresumaren arteko gatazka bat izan zen. 1775 eta 1783 urteen artean izan zen, Yorktowneko Gudaren osteko behin betiko britainiar porrota eta Parisko Itunaren sinadurarekin amaitu zen.

PERUREN INDEPENDENTZIA

1531n Francisco Pizarro lurraldea konkistatzera abiatu zen 180 soldaduren buru. Espainiarrek Atahualpa inken erregea

atxilotu eta, hark bahisaritzat gela bete urre ordaindu bazuen ere, hil egin zuten (1533). Urte horretan bertan, Lima hiria

sortu zuten espainiarrek, itsasorako aterabidea izateko.Konkistak aldaketa handiak eragin zituen: lurraren eta

ondasunen banaketa zela eta, gerra piztu zen konkistatzaileen artean; gerrek eta eritasunek biztanleria urritu zuten;

amerindiarrak lan gogorretara behartuak izan ziren; bertako kulturaren eta erlijioaren ordez espainiarrena ezarri zen, eta

biztanleriaren banaketa aldatu zen administrazioa mendietatik (Cuscotik) kostaldera (Limara) aldatzearekin batera.

LEHENENGO TRENABernabe mutikotxoa

zenean hasi zen trenbidea egiten.

Lehenengo trena noiz etorri zen ongi gogoratzen du.

Trenbidearen ibilbidea trenari buelta ematen zitzaion.

Gerora Barcelona-Mataro ibilbidea osatu zen.

Lurrunezko trena; tren elektrikoa.

ISABEL II. 1820ko 1904ean hil zen urriaren

10ean jaio eta apirilaren 7an. Bere erregealdiko lehenengo

urteetan, adinez txikikoa zen bitartean, bere ama aritu zen errege ordetzen.Espainiako erregina izaten 1833 hasi zen suzesio erregelamenduari esker. Honek bere osaba Carlos María Isidroren matxinada sortu zuen, talde absolutuek apoiatzen ziotela errege proklamatzea saiatu zen Fernando VII.aren agonian. Bere erregealdian izaera zentralista zuen estatu liberala finkatuko zen behin betiko.

FRANCISCO GOYA Francisco José de Goya y

Lucientes (Fuendetodos, Zaragozako probintzia, 1746ko martxoaren 30a jaio zen eta Bordele, Frantzia, 1828ko apirilaren 16an hil zen)

Erromantizismoari hasiera eman zion espainiar pintore, marrazkilari eta grabatzailea izan zen.

Erretratugile ofiziala izan bazen ere, bere garaiko estilo eta gai konbentzioak baztertu zituen.

Irudimen erabat librea agertuz, molde plastiko berezia sortu zuen.

Hori dela eta, arauak hautsi nahi dituen margolaritza modernoaren aitzindari izan zen.

Bere obra nagusienak: “El tres de mayo”, “La maja desnuda” eta “El coloso”

AMADEO Amadeo I.a Espainiakoa,

izen osoa Amedeo Ferdinando Maria di Savoia (Turin, Sardiniako Erresuma, 1845eko maiatzaren 30an jaio zen eta Turin, Italia, 1890eko urtarrilaren 18an hil zen)

Aostako dukea eta, 1870-1873 bitartean, Espainiako erregea izan zen.

LEHENENGO ERREPUBLIKA

Espainiako Lehen Errepublika 1873ko otsailaren 11tik 1874ko abenduaren 29ª arte Espainian izandako erregimen politikoa izan zen.

Espainiako Historiako lehen errepublika saio laburra izan zen oso, ezegonkortasun politikoa eta bortizkeria izan zituen ezaugarri.

Errepublikak lau presidente izan zituen eta aldarrikatu zenetik hamaika hilabetera Pavía jeneralak estatu kolpea egin eta Errepublika unitarioa ezarri zuen, De la Torre dukearen menpean.

Borboitarren berrezartzearekin amaitu zen.

LEHENENGO ERREPUBLIKA

Alfonso XiIAlfonso XII. Borboikoa

Madrilgo Errege jauregi, Madril, 1857ko azaroaren 28an-El Pardon jaio zen, 1885eko azaroaren 25ean hil zen.

Baketara ezizenez, Espainiako errege izan zen 1875etik 1885era bitartea.

Elisabet II.a Espainiakoaren eta honen senarra Frantzisko Asisko a Borboikoaren semea zen

ALFONTSO XIII.a 1886ko maiatzaren 17an jaio zen Madrilen eta

1941eko otsailaren 28an Erroman hil zen. Victoria Eugenia Battenberge-koarekoakin ezkondu zen eta bera gazteegia zenean Maria Kristina Austriakoa jarri zen erreginorde.

1902an koroatu zuten. Ahalegin militar eta ekonomiko bereziak

eskatu zizkion Espainiako estatuari. Lehen Mundu Gerran Espainia neutral bizkortu zen. Alfontso bakar samar gelditu zen nagusi ziren errepublikaren aldeko indarren aurrean, eta pixka bat beranduago Espainiako Bigarren Errepublika aldarrikatu zen.

LEHENENGO AUTOAHistoria:Aurreko autoa antzekoak lurrinez mugitutako ibilgailuak ziren. XVIII. mendean, baina XIX. mendera arte ez zuten asmatu eztanda motor.1895ean eman zioten,lehenbiziko potentea gasolina auto modernoari Estatu Batuetan.1891 ko iraialren 20ean gasolineraakin zebiltzan lehen autoa irten zen Springfielden (Massachusetts) 1896an hasi ziren saltzen. Xx.mendea garatuz joan da, abiadura,ihesmena, kontsumizioa, segurtasuna eta abar hobetzeko.

ALEMANIAREN BATERATZEA

Alemaniaren bateratzea estatu alemanieradunak egitura politiko

eta administratibo bakarreko nazio-estatu alemaniar batean

batzeko prozesua izan zen, XIX. mendean zehar garatu zena eta

bukatutzat 1871ko urtarrilaren 18an jotzen dena, alemaniar

estatuetako agintariak Versailles jauregiko Ispiluen Gelan bildurik

Prusiako Gilen enperadore izendatu zutenean, Frantzia -

Prusia Gerraren ondoren.

ITALIAREN BATERATZEA• Italiaren bateratzea edo Risorgimento (italieraz:

Risorgimento) Italiar penintsulan zeuden estatuak bateratzea ahalbidetu zuen XIX. Mendeko gizarte eta politika higikundea izan zen.

• 1815eko Vienako kongresuak estatuen sisteman oinarrituriko ordena jakin bat ezarri zuen Europako lurraldeetan: garaiko estatu indartsu handiek (Britainia Handia , Frantzia,Austria, Prusia eta Errusia ) nahi zituzten bakea eta botere arteko oreka iraunkorrak izan zitezen komeni zitzaien ordena. Herriak, nazioak edo kulturak, esan gabe doa, ez zituen kontuan hartzen ordena horrek. Aginpidearen kontzepzio autoritarioan oinarriturik eta Metternichek iradokitako Vienako sistemaren arabera, herriek ez zuten tratamendu politikorik merezi, monarkia edo inperio ziren Estatu indartsuei baizik ez baitzegokien hori

XIX. MENDETIKXX. MENDERA

Lehen mundu gerraLehen Mundu Gerra 191ko

abuztuaren 4an hasi zen eta 1918ko azaroaren 1an amaitu zen gerra izan zen, batik bat Europan garatu zen, munduko beste eskualde zenbatetara hedatu bazen ere.

Gatazka hau potentzia inperialisten arteko lehiarengatik sortu zen Europan.

ERRUSIAKO IRAULTZA

Errusiako Iraultza garrantzia handiko mugimendu politikoa izan zen; 1917an Errusian tsarra ordezkatu zuen behin-betiko gobernua bota eta 1991ra arte iraungo zuen SESB ezarriko zuten.

Bi garaitan bereizten da:1917ko Otsaileko Iraultza eta

1917ko Urriko Iraultza.

PRIMO DE RIVERAREN DICTADURA

Jaio: 1903 apirilaren 24ean. Hil: 1936 azaroaren 20ean.

1923ko irailaren 23an eta Miguel primo de Rivera Cataluinako kapitain jendeak Estatu,kolpea eman zuenetik 1930eko urtarrilaren 28an dimititu zuen arte,Espainiar izan zuen erregimen politikoa izan zen, Damaja Berenguen jeneralak ezarritako Dicta blankak ordezkatu zuen. Alfonso XIII.a Espainiakoak diktadura babestu izanak monarkien gain behera

Eragin zuen,Espainiakoa Bigarren errepublika hurbilduz.

MUNDUKO KRISI EKONOMIKOA Atzerri handia 2008

urteaz geroztik mundu osoko ekonomiari eta bereziki herrialde garatuetakoari nabarmen eragiten ari zitzaion krisialdi ekonomikoa da, 1929ko depresio handiaz geroztik izan den larriena.

BIGARREN ERREPUBLIKA

931ko apirilaren 14an aldarrikatu zuten, ALFONTSO XIII.a Espainiakoa boteretik egotziz. Aurreko egunean, apirilaren 13an. Eibarko udaletxean jaso zuten Espainako bigarren Errepublikako bandera izango zena, beste hiriei aurrea hartuz

• Espainiako Bigarren Errepublika 1931tik 1939 arte iraun zuen erregimen politikoa izan zen, Errepublikan oinarritua. Espainiako Gerra Zibilak markatu zuen Espainiako Bigarren Errepublikaren amaiera eta Francisco Francoren diktaduraren hasiera.

BIGARREN ERREPUBLIKA

GERRA ZIBILAGerra Zibila estatu baten

barruan talde antolatuen artean burutzen den gerra da. Intentsitate atusko borroka izan ohi da.

Gerra bat zibila dela esateko, eta ez enfrentamendu hutsa, ondo mugatutako bi aldeen arteko borroka egon behar da, dela arman den arteko dela talde irregularren artekoa.

BIGARRN GERRA MUNDIALA

1939ko eta 1945 urteen artean mundu osoan hedatu zen. Gizateriaren istorioan hildako gehien eragin duen gerra izan da, 61 milioi pertsona inguru. 1939ko irailaren 1ean hasi zen eta 2945eko irailaren 2an bukatu. Bi alderdi lehiatu ziren: Ardatza eta Aliatua.

ONU-REN SORRERA

FRANCISCO FRANCOREN DIKTADURA

Francoren diktadura, frankista edoerregimen frankista 1939tik 1975ra Espainian ezar-ritako erregimen politiko diktatoriala izan zen, Francisco Franco Bahamondes buruzagitzapean. Espainiako Gerra Zibiletik 1975ean hil zen arte iraun zuen

CEEN SORRERA

• Europako Ekonomia Erkidegoa 1957ko martxoaren 25eansortu zen, Alemaniako Errepublika Federalak,

• Frantziak,Belgikak,Luxenburgok.Herbehereek eta Italiak sinatu zuten Erromako Itunaren ondorioz. Gero, Danimarka, Britainia Handia eta Irlanda gaineratu zitzaizkien 1973.

CEEN SORRERA

NEIL ARMSTRONGER Jaio: 1930eko abuztuaren 5ª.Hil: 2012ko abuztuaren 25ean.Stephen eta Viola Armstronger

semea, haurtzaroan hainbat komunitatetan bizi izan zen, bere Aita Ohio estatuko Bobsuille hiriko auditorea zen; honela, Armstrong gaztea hainbat hiritan hazi zen:

Warren, Iefferson, Ravema, St. Marys eta Upper Sandusky. Azkenik bere familia Wapakonetan behin betiko bizitzea erabaki zuen.

JUAN CARLOS I.1938ko urtarrilaren 5ean jaio zen.

Francok izandatu zuen bere ondorengo estatuburu, naiz eta, errege izatea Joan Karlosen aitari zegokion.

1975eko urtarrilaren 22an izendatu zuten errege, Franco hil ondoren. 1978ko Espainiako konstituzioak erregetzat onartu zuen, Borboi leinuaren oinordeko izendatu zuen eta estatu burutza eman zion. Kargu hauek jaso aurretik ere, Joan Karlosek estatuko buruzagitzaren barneko eginkizun batzuk izan zituen Franco gaixo zegoenean.

TRANTSIZIOA:

Da Francoren diktaduraren amaieratik hasi eta mendebaldetik herriek demokratikotzat onartutako estatu bihurtu zen arteko denbora.

Espainiaren historialariek bi data jarri ohi dituzte mugarritzek hasiera Francisco Franco dictadoaren heriotza eguna da (1975eko azaroaren 20an); eta amaiera, berriz PSO hueteskunde orrokotan garaile atera zen eguna (1882ko urriaren 228an) trantsizioa horrekin kaitikoak diren hainbatek Espainiakoa Borboien bigarren berrezarkutzea izenaz aipatzen dute.

HAUTOESKUNDE DEMOKRATIKOAK

Hauteskundeak demokratikoki, boto emateko eskubidea dutenen artean, eurek nahi duten agintariak aukeratu ahal izaten den prozesu bat dira.

Hauteskundeak instituzio demokratikoetan ematen dira, hala nola, estatu demokratikoak,

 sindikatuetakoak...

ADOLFO SUAREZ PRESIDENTEA

• Jaio: 1932eko abuztuaren 25ean.• Hil: 2014ko martxoaren 23an.• Zuzenbidea ikasi zuen Salamancako Unibertsitatean eta 50eko , 60koeta 70eko hamarkadetan, hainbat kargu garrantzitsu izan zituen frankismoaren barnean. Besteak beste, gobernadore zibil eta

Movimiento Nacional delakoaren idazkariorde eta idazkaria (1975) izan zen.• 1976ko uztailean, Franco hil ondorengo lehen gobernuan Carlos Arias Navarrok presidente kargua utzi zuenean, Joan Karlos I.ak Suárez izendatu zuen gobernuburu, Espainia demokraziarantz bidera zezan]. Urte hartan bertan onartu zen Suárezek bultzatutako Politika Erreformarako Legea.

ADOLFO SUAREZ

KONTITUZIOAREN ERREFERENDUM

Erreformaren aurkakoek ekainean jasandako atentatu baten ondorioz aldekoan aurkakoen arteko tentsioa areagotu egin da.

LEOPOLDO CALVO SOTELO

1926ko apirilaren 14ean jaio zen eta 2008ko maiatzaren 3an hil zen.

1977ko ekainaren 15eko hauteskundeetan diputatu hautatu zuten UCDen. Ondoren Adolfok bere kargua utzi ondoren bigarren gobernu burua izendatu zuten. Handik bi egunera botoen gehiengoa lortu eta presidente postua bereganatu zuen.

FELIPE GONZALEZ PRESIDENTEA

1963an sartu zen pesoen.Idazkari nagusia izan zen 1974az geroztik,eta alderdiaren aldaketa bultzatu zuen:ikuspegi marxista izatetik jarrera.

Sozial demokrazioa izatera igo zen.Monarkiaren lehenbiziko gobernuetan oposizioko buru izan zen,eta Espainiakoa gobernuburu hautatu zuten 1982an bai eta 1989an eta 1993an ere.Haren agintaldian Europako Ekonomia Erkidegoen sartu zen Espainia,eta Mendebaldeko Europako ginerako herrialdean garapen-maila bertsua lortu.

CEE-N ESPANIAN SARTZEN DA

JOSE MARIA AZNAR PRESIDENTEA

Familiak politikarekin lotura sendoak izan ditu. Manuel Aznar aitonak, Nafarroan, Etxalarren hain zuzen ere, lehendabiziko Batzokia paratu zuen, baina geroago Francisco Francoren alde jo. Manuel Aznar Azedo aita Francoren armadako propagandagilea eta kazetaria izan zen. Ana Botella emaztea ere Alderdi Popularreko kidea da, egun Madrilgo zinegotzia.

Jose María Aznarrek zuzenbide ikasketak 1975ean bukatu zituen Madrilgo Complutense unibertsitatean. Hogeita hiru urte zituelarik, zerga-ikuskatzailea izateko lehiaketa gainditu zuen.

Politikan, 1979an Aliantza Popular (AP) alderdian sartu zen. 1982an eta 1986an diputatu hautatu zuten eta, hurrengo urtean, Gaztela-Leongo presidente bihurtu zen 1987-1989. 1990ean, Manuel Fragaren babespean, Alderdi Popularreko buru izendatu zuten.

JOSE MARIA AZNAR

BALKANETAKO GERRABalkanetako gerrak 1912 eta

1913an Europako hego-ekialdean bi gerra izan ziren: Lehen Balkaniar Ligak, Montenegro, Serbia eta Grezia, lehenik otomandar Mazedonia eta Tranziaren zatirik handiena konkistatu zuen, ondoren, lurralde berriak banatzeko.

Bulgariak porrota jasan zuen bere lehego aliatuen aurka, eta hasieran promes egin zitzaionetik asko galdu zen.

CEEtik EUROPAR BATASUNERA

1992ko Mastrichteko Itunaren ondoren CEE desagertzen da eta Europar Komunitatea deitzeari pasatzen da. Itun horretan, hiru Europear Komunitateak, CECA, CE eta CEEA, elkartuz Europar Batasuna sortzen dute.

KUBA-REN INDEPENDENTZIA

NUEVA YORK-EKO ATENTATUA

2001eko irailaren 11ko atentatuak (9/11 edo 11-S bezala ezagunagoak), 2001. urtean Al Kaidako 19 kideek burututako atentatu suizidak izan ziren.

Atentatuetan 4 bidaiari-hegazkin bahitu zituzten. Bahitzaileak 4 taldetan banatu ziren, bakoitza pilotu batekin, hegazkina gidatuko zuena behin tripulazioa menderatu eta gero. Lehen bi hegazkinek World Trade Centerko Dorre Bikien aurka egin zuten talka, hirugarrenak Pentagonoaren aurka eta azkena Pennsylvaniako zelai batean erori zen, bidaiariek bahitzaileei aurre egin eta gero.

Atentatuak gauzatu zituzten 19 bahitzaileez gain, beste 2,973 pertsonak bizia galdu zuten eta oraindik beste 24 pertsonak desagertuta jarraitzen dute.

MADRILGO ATENTATUA

Madrilgo 2004ko martxoaren 11ko atentatuak, M-11 izenaz ere ezagunak , Madrilgo aldirikoen tren sareko 4 trenetan egindako eraso terroristak izan ziren, Europako historia osoko handiena.

MADRILGO ATENTATUA

JOAN KARLOS DIMITITU ETA FELIPE ARTZEN DU LEKUA

Joan Karlos I. Erroma 1938ko urtarrilaren 5.an jaio zen. Errege eta estatu burua izan zen. Haren semea Felipe VI.a da, Joan Karlosek abdikatu zenetik erregea.

GOBERNUKO FORMAK

MONARKIA Konstituzioarekin mugatutako monarkia

baten ideia Europan zehar poliki konsolidatzen joan zen. XIX. Mendean zehar parlamentuaren boterea hazi egin zen monarkarena gutxitzen zen bitartean, eta mendebaldeko monarkia asko desagertu egin ziren Lehen Mundu Gerraren ostean, Errusiako, Alemaniako …

ERREPUBLIKA

Frantziar Estatua:

Frantziako lehen errepublika (1792-1804).

Frantziako Bigarren errepublika (1848-1852).

Frantziako Hirugarren errepublika (1870-1940).Frantziako Laugarren errepublika (1946-1958)Frantziako Bosgarren errepublika (1958az geroztik.

DIKTADURADiktadura, pertsona edota ideologia

bereko talde jakin baten eskuetan botere absolutua jartzen duen gobernu era bat da, estatuaren hiru botereak (legegilea, eragilea eta judiziala) kontrolatuz.

Diktadoreek era askotan lor dezakete boterea. Ohikoa da militarrek gauzatutako estatu kolpe baten bidez lortzea, gerora armadak bere karguan mantenduz, baina posible da baita ezaugarri zibilak edukitzea. Aukeratuak izan daitezke, alderdi bakarrak edo jerarkia agintariak izendatuak edota boterea zuen ahaidearen heriotzaren ostean oinordetuta.

SOZIALISMOADoktrina horretan bertan hertsiago

batean,Sozialismoa aro historiko gisa kapitalismoa guztiz deuseztatu baino lehen gizarte komunistarako aurreko trantsizioa litzakete.

Bertsio erradikal edo gogor horretan ,Sozialistek ekoizpen bitartekoan erabateko jabetza edo kontrol kolektiboa aldarrikatzen dute,Estatuaren edo beste erakunde baten eskutik ,Liberalismoa defendatzen duen jabego eta ekimen pribatuen haurka.

XIX MENDEKO BIZIMODUA

INDUSTRIA IRAULTZA Después de siglos de estancamiento en

Europa, el crecimiento económico volvió a encontrar perspectivas muy favorables.

La Revolución Industrial iniciada en Inglaterra a mediados del siglo XVIII, al cambiar las condiciones de producción, indujo un enriquecimiento espectacular que se fue generalizando con el correr de los años.

ASMAKIZUNAK

JOSTEKO MAKINAJosteko makina ehuna eta

haria beste material punta erabilitako makina bat da.

Lehenengo industria iraultzaren garaian ere asmatu ziren josteko lanaren zenbateko jaisteko ehungintza enpresetan.

Lehen josteko makina, Santiago egotzitako 1790 asmakuntza geroztik, bere hobera egin du.

FONOAUTOGRAFOA

Eduard- Lenon Scott de Martenvillek asmatu zuen 1857ko martxoaren 25ean.

Soinuak grabatzen zituen lehen makina izan zen, lehen egin zezakeen baina ezinezkoa zen erreproduzitzea, baina honek soinuaren erregistroa posible zela esateko balio zuen.

HEGAZKINA

ITSASPEKOA, URPEKOItsaspekoa ur azpian mugitu daitekeen

ontzia da, hala gerrarako nola arlo zibilean erabiliak.

 XVII. mendean lehenengo modeloak egin zituzten,

 XVIII. mendean hasi ziren erabiltzen militarki. 

Lehen Mundu Gerran oso modu zabalduan eraiki eta eraiki zituzten.

Itsas azpian zein gainaldean ibil daiteken ibilgailua dugu.

Itsaspekoa osatzen duen sistema ez da oso konplexua; murgiltze tanke batzuez baliatzen da ur azpian sartu eta bertan mantendu ahal izateko (helburuaren arabera denbora gehiago ala gutxiago irauten dute.

Batetik, gerrarako prestatuak daudenak urte eta erdiz iraun dezakete eta, bestetik, badira bi pertsonentzako eta ordu gutxirako irauten dutenak).

BIZIKLETABizikleta gizakiaren indarraz, bi gurpilen gainean eta

oinpeko edo pedalei eraginez dabilen ibilgailua da. XIX. Mendean sortu eta hainbat aldaerez garatua,

garraiobide merketzat erabili zen XX mendean, herrialde pobre eta klase sozial apaletan bereziki, askotan autoa

nagusitzen zen bitartean. Ariketa fisikoa eskatzen duen gailua izanik, osasuntsua

izateaz gainera, txirrindularitza izenez biltzen diren kirolak ere sortu dira bizikleta oinarritzat harturik.

XX. Mendearen bukaerako kezka ekologikoak garraiobide jasangarri bilakatu du, bereziki hirietan; hartara, bizikletaz

ibiltzeko bidegorri izeneko bideak egin dituzte, eta bizikletaz ibiltzea sustatzen duten proiektu anitz garatu, hala nola

bizikleta maileguak.

GURPIL HANDIEKO BIZIKLETA

1870eko hamarkadan, aurrean oso gurpil handia zuten bizikletak zabaldu ziren, Pedalak bertan jarririk pedalkada bakoitzean distantzia handiagoa ibiltzeko helburuarekinOso arriskutsuak ziren.

FOTOGRAFIAArgazkigintza, argazkilaritza

edo, fotografia argia, sentikor den gainazal batean irudi finkoak grabatzeko prozesu, eta arteari deritzo, horretarako kamera iluna deritzan printzipioa erabiltzen da, zeinarekin gainazal batean egindako, zulo txiki batekin jasotako irudia, proiektatzea, lortzen den, honen tamaina txikituz, eta gardentasuna handituz.

Irudi hauek gordetzeko pelikula sentikorrak erabiltzen ziren orain gutxi arte, baina gaur egun CCD eta CMOS sentsore digitalak erabiltzen dira.

ARGIKUNTZA PUBLIKOA

Argikuntza publikoa erabili zen lehen aldia 1807an izan zen, noiz Frederick Albert Winsor-ek Londreseko Pall Mall kaleko alde bat gasaren bidez iluminatu zuen. Philippe Lenonen sistema hobetuz.

TELEGRAFOA Distantzia handiko mezu

idatzien transmisioa da,gutun fisikoen garraio gabea,irrati-telegrafia edo hari-gabea irrati erabiliz mezuak bidaltzen ditu,telegrafiak gaur egun garatu diren sistemak ere batzen ditu,hala nola faxa posta eta internet orokorrean.

X IZPIAKX izpiak  WilhelmRöntgenek 1896an aurkitutako erradiazioa ezagutzen da.

Erradiazio hau ikusezina da, gorputz opakoak zeharka ditzake eta argazkietako filmak inprimatu ahal ditu.

X izpiak elektromagnetikoak eta irrati uhinen,  mikrouhinen, infragorrien, argiaren, izpiultramoreen  eta gamma izpien natura bera du.

Euren artean maiztasuna baino ez da aldatzen. 

Gamma izpiekiko duen ezberdintasun bakarra azken hauek deskitzikatze nuklearraren ondorio direla da (nukleoi bat egoera kitzikatu batetik energia gutxiagoko beste batera pasatzen delako)

 X izpiak fenomeno ez nuklearretatik sortzen diren bitartean (elektroien galgatzearen eraginez).

X izpien energia maila izpi ultramoreen eta gamma izpien artean kokatzen da.

GIZARTEAXIX. Mendeko gizartea, hiru gizarte klasetan zegoen banatuta , aberastasun

mailaren arabera .

Goiko klasea aristokratek eta burgesek osatzen zuten. Aristokratak nobleak ziren , eta zenbait eskubide galdu bazituzten ere, lur-

eremu handien jabe ziren. Burgesak fabriken jabeak , merkatari handiak eta bankariak ziren.

Erdiko klasea , bestalde, talde hauek osatzen zuten :merkatari eta enprasari txikiek , lur-jabe

txikiek , eta zenbait lanbidetako kideek , hala nola medikuek , abokatuek , funtzionarioek eta abar.

Herri xehearen klaseek oso baliabide ekonomiko gutxi zuten.Klase horren barruan zeuden lur-jabe handien lurrak l antzen zituzten

nekazariak eta fabriketako langileak , bai eta beste talde batzuk ere, hala nola goiko klaseak zerbitzatzen zituzten

mirabeak eta esklabuak .

ARTEA

ANTONIO GAUDIAntoni Gaudí i Cornet (Reus

edo Riudoms, Baix Camp, Tarragona, 1852ko ekainaren 25an jaio zen - Bartzelona, 1926ko ekainaren 10ean hil zen)

Arkitekto kataluniarra zen, Art Nouveau edo modernisme estiloko arkitektura organiko eta ikusgarria eraiki zuelako mundu zabalean ezaguna.

NEOKLASIZISMOA XVIII. mendearen bigarren

erdialdean eta XIX. mendearen hasieran Europan garatu zen mugimendu artistikoa izan zen.

Barroko eta Rococoaren gehiegikerian aurkako erreakzioa izan zen, antzinate klasikoaren zibilizazio greko-erromatarraren oroimena izan zuen ardatz.

Eredu klasikoak kopiatzen ziren, oso era zehatzean aztertuz. Printzipio nagusiaren muinoa, arrazoia sentimenduari gailentzean zetzan.

MODERNISMOA Art Nouveau

Frantsesetik hasiera arte berria) XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran Europan eta Ipar Amerikan garatze zen arte, arkitektura eta diseinua mugimendua da.

Herrialdearen arabera izan desberdinak artu zituen.

MARGOLARIAK

JOAQUIN SOROLLA Joaquín Sorolla y

Bastida (Valentzia, 1863ko otsailaren 27a - Cercedilla, Madrilgo probintzia, 1923ko abuztuaren 10a), pintorea eta artista grafiko emankorra izan zen, Inpresionismoaren garaikoa. 2.200 margolan baino gehiago dauzka katalogatuta bere izenean.

Hasieran historia eta erlijio gaiak erabili zituen, baina 1894tik aurrera gizarte gaiak landu zituen; bigarren aldikoak izan dira, hain zuzen, ospe gehien eman dioten koadroak. Bere lanen ezaugarri nagusia argia erabiltzeko trebetasuna da, Mediterraneoko atmosferan bereziki. Erakusketa ugari egin zituen eta sari asko irabazi zituen.

SALVADOR DALI CHAIMA

PABLO RUIZ PICCASO Pablo Ruiz Picasso

margolari eskulturagile Espainiarra izan zen, XX. mendeko artista esanguratsuenetarikoa.

George Braque frantsesarekin batera cubismoaren jarraitzailea zen.

IMPRESIONISMOA XIX: mendearen azken

herenean Frantzia, Parisen, bereziki, sartu eta geratu zen pintura joera eta estiloa da, harte modernoaren mugimendu nagusietakoa. Artista impresionista1860an hasi ziren publikoki agertzen, adibidez, Joaquin Sorolla.

KUBISMOAKubismoa arte modernoaren mugimendu abangoardista da, XX. mendeko lehenengo bi hamarkadetan eta Frantzian garatutakoa. Pablo Picasso, Georges Braque eta Juan Gris bultzatzaile nagusiak izan ziren margolaritza eta eskultura arloetan. Poeten artean, berriz, Guillaume Apollinaire eta Jean Cocteau aipatzekoak dira, besteak beste.

SURREALISMOASurrealismoa 1920ko

hamarkadan sortutako arte modernoaren mugimendua da, André Breton bultzatzaile nagusi eta Paris erdigune eduki izan zituena, mundu osoan zabaldu bazen ere.

Mugimendua margolaritza, zinema,  literatura eta musika arloetan burutu zen batik bat eta aurreko hamarkadetan garatutako kubismoa ordezkatu zuen.

Automatismo psikikoaren bidez ordu arteko gizarte moldeak eta arte eta kultura balioak irauli nahi zituen eta XX. mendeko artean eta pentsaeran eragin handia izan zuen.

Surrealismoaren jarraitzaleei eta horiek egindako lanei surrealista deritze.

ARTE ABSTRAKTUA

Abstrakzioa artearen historiako mugarri nagusietako bat da, artearen kontzepzio eta ulermenean aldaketa sakona suposatu duelako.

XX. Mendearen hasiera arte, adierazpen artistiko orok helburu figuratiboa zuen, hau da, esanahi edo irudi bat eskaintzen zuen (gauzaki bat, paisaia bat, sentipenak…). Arte abstraktuak joera honekin amaitzen du eta irudikapena ikus hizkuntza autonomo bezala ulertzen du, berezko esanahia eta justifikazioa dituena.

Kasimir Malevitx : Lauki beltza hondo zuriaren gainean

GIZARTEA ETA EKONOMIA

Emigrazio ameriketaraAmerika izan da euskaldunen ohiko

destinoa Kolonek kontinente berri batekin topo egin zuenez geroztik.

Emigrazioak hainbat etapa pasa ditu: konkista eta kolonizazioarena, XVIII.eko merkatal Konpainiei lotutakoa, XIX.-XX.etako gudetatik ihes egiteko exodoa (karlistadak, zerbitzu militarra, Lehen Mundu Gerra, Francoren garaipena …). 450 urtetan zehar mugimenduok jos litzakeen hari bakarra izan dela sinesgaitza bada ere, ezin da ukatu euskal jatorriko jendeen presentzia irmoki finkatuak lagundu ohi ziela unean-unean iristen zirenei, harreran eta integrazioan.

 

SUFRAGIO UNIBERTSALASufragio unibertsala

adinez nagusiak diren gizon-emakume guztiei onartzeko zaien botoa emateko eskubidea da, honen bitartez parlamentuetan parte hartzen duten ordezkariak zein gobernuburuak aukeratzeko.

ESKLABUTZA ABOLITZEAEsklabotza edo esklabotasuna 

pertsona batek, esklabo izenekoak, horren jabetzat jotzen den nagusiari obedientzia osoa zor izatea da, inolako soldatarik gabe eta bere buruarekiko inolako eskubiderik gabe.

Esklaboak jabea obeditu behar du jaiotzatik edo harrapatua izan denetik (askatasunetik pausua) heriotza edo bere askapena arte (esklabotzatik askatasunerako pausua).

Esklabotzaren amaierarako nazioarteko eguna abenduaren 2an ospatzen da.

ZIENTZIA TEKNOLOGIA

ZIENTZIA TEKNOLOGIA NABARMENAK

Teknologiek modu nabarmenean aldatzen dute gizakiak zein beste animalia-espezie batzuk beren ingurune naturala kontrolatu eta moldatzeko duten ahalmena.

Gizakiaren kasuan, teknologiaren erabilera natur baliabideak tresna sinple bihurtzean hasi zen, historiaurrean.

Pentsamendu zientikoaren aldakata

Pentsamendua, emaitza moduan kontzeptuak sortu, balorazioak egin eta erabakiak hartzen dituena.

Filosofian, ezaguna da  (Pentsatzen dut, beraz, banaiz), zeinaren arabera pentsamendu edo jarduera kontzienteak berak norberaren existentziarako froga askia den.

PENIZILINA Antibiotiko betalaktamiko

hau, Alexander Fleming mediku eskoziarrak aurkitu zuen 1929an. Aurkitutako lehen antibiotikoa izan zen.

Aurkikuntza kasualitatearen onndoriotzat jotzen da.

EUSKAL HERRIKO

LEHENDAKARIAK

GARAIKOETXEACarlos Garaikoetxea

Urriza (Iruñea, Nafarroa Garaia, 1938ko ekainaren 2a) euskal herritar abokatu eta politikaria da, Euskal Autonomia Erkidegoko lehendakari izana.

1975-1980. urteen artean, Euzko Alderdi Jeltzaleko (EAJ) agintari izan zen. Nafarroako Legebiltzarraren partaide 1979tik, eta 1980tik 1985era Euskal Autonomia Erkidegoko lehendakari izan zen. 1986an, EAJtik baztertu eta Eusko Alkartasuna (EA) alderdi politiko berria sortu zuen. Alderdi horren buru izan zen 1999 arte. Eusko Alkartasunaren ordezkaritzat Eusko Legebiltzarreko kide izan zen 1986tik 2001era.

2011n Amaiur koalizioko zerrendetan agertzen zen, Espainiako Senaturako ordezko gisa.

ARDANZAJose Antonio Ardanza

Garro (Elorrio, Bizkaia,  1941ko ekainaren 10ean) politikari jeltzalea eta enpresaburua da. 1985tik 1999raEusko Jaurlaritzako lehendakaria izan zen. Gaur egun, Euskalteleko  presidentea da.

IBARRETXEJuan José Ibarretxe

Markuartu (Laudio,  1957ko martxoaren 15a) euskal herritar politikaria da,  EAJren kidea eta Euskal Autonomia Erkidegoko Lehendakaria 1999ko urtarrilaren 2tik 2009ko maiatzaren 5a arte.

PATXI LOPEZFrancisco Javier López

Álvarez —Patxi López izenaz ezaguna— (Portugalete, Bizkaia, 1959ko urriaren 4a - ) Euskal Autonomia Erkidegoko lehendakari ohia eta PSE-EEko idazkari nagusi ohia da. IV. VII. eta VIII. legegintzaldietan Eusko Legebiltzarrekokide izan da.

Gaur egun, PSOEko zuzendaritza exekutiboko kide da.

URKULUIñigo Urkullu

Renteria (Alonsotegi, Bizkaia, 1961eko irailaren 18) Eusko Jaurlaritzako lehendakaria eta EAJ alderdiko politikaria da.

2012ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan, Euzko Alderdi Jeltzaleak lehendakarigaitzat aurkeztu zuen, eta gehiengo erlatiboz irabazi zuen. 2012ko abenduaren 13an, bere alderdiaren bozekin Euskal Autonomi Erkidegoko eta Eusko Jaurlaritzakolehendakari izendatua izan zen, eta 2012ko abenduaren 17an Gernikako Juntetxean bere kargua zinpetu zuen.