ARO GARAIKIDEA

XVIII-XXI

ENEKO SORONDO PAREDERO NERE MIRARI IRIARTE ROSO

POL ANDONEGI NIEVAGARAZI BENGOETXEA GARMENDIA

ASIER MATEO ETXEBERRIA

XVIII.-XIX.

CARLOS IV. AREN GOBERNUA Carlos IV 1788an errege

bihurtu zen 1808ko martxoaren 19ra arte.

Bere erregealdian, jarrera positiboa hartu zuen.

1789 Frantzian gertatutako gertaerek gainditu egin zuten. Gobernatzerako garaian, energia pertsonala falta izan zitzaiola esaten da eta, ondorioz, Maria Luisa Parmakoa bere emaztearen eskuetan egon zela denbora batez Estatuaren ardura.

FRANTSES IRAULTZA Frantses Iraultza

1789tik 1799ra Frantzian aldaketa azkar eta sakonak ekarri zituen prozesu sozial eta politikoa izan zen.

Monarkia absolutua irauli zen “Libertè, legalité, fraternité” lelopean.

ESPAINAKO INDEPENDENTZIA

GERRA Espainia eta Frantzia aliatuak ziren,

1796an San Ildefonsoko hitzarmena izenpetu zutenik.

1807ko urrian Frantziako asteak Espainian sartu ziren.

Portugal hartzeko xedea zuten, itxuraz, baina Ingalaterraren aurkako blokatzea osatzeko estrategiaren aitzakian, Gaztelako artilea eta Amerikako ondasunak eskura jarriko zizkion estatu satelite bat eratu nahi bide zuen Napoleon Bonapartek.

Frantsesek Portugal inbaditu zuten eta Espainiako zenbait hiritan kokatu ziren. Erregea Karlos IV.

Zen baina bere semeari eman zion Fernando VII.nari.

ESPAINIAKO LEHENENGO KONSTITUZIOA CADIZEN

1812. urtean, Espainian independentzia gerra gertatzen ari zen.

Frantziak Espainia inbaditu zuen (Fontainebleauko hitzarmenen ondorioz) eta espainolak inbasioaren aurka joan ziren, nahiz eta frantsesek inposatutako gauza batzuk aprobetxatu. Bestalde Iraultza liberala zegoen.

Napoleonek bere anaia Josef Espainiako errege jarri zuen baina Espainiako populazio guztiak ez zuen onartu Josef Bonaparte errege bezala eta botere ilegaltzat hartuz, boterea Junten bidez berrantolatu zuten. Junta zentral bat eratu zuten eta Gorteak deitu zituzten. Hau da liberalak antzinako erregimenaren aurka agertu ziren eta horretarako idatzi zuten konstituzio hau.

FERNANDO VII. ESPAINAKOA Jaiotza: 1784 ko urriaren

14a, Madrilen. Heriotza: 1833 ko irailaren

29a, Madrilen. Ezkontidea: Maria Isabel

Braganzakoa, Maria Antonia Napolikoa, Maria Josefa Amalia Saxoniakoa eta Maria Kristina Borboikoa.

Senideak: Aita Karlos IV. a Espainiakoa zen , ama Maria Luisa Parmakoa zen .

Erlijioa: katolikoa. Sinadura:

AMERIKAREN INDEPENDENTZIA

GERRA Amerikako garai iraultzea 1763an hasi

zen. Frantsesen eta indiarren gerran, britaniarrek Ipar Amerikako euren koloniek mahatxen zituen frantses eta indiarren botere militarrean zapaldu ondoren.

Britaniarrak koloniek zerga gehiago ordaindu behar zuten politika ezarri nahi zuen eta zerga zuzen batzuk onartu zituen ( gero “Stamp Act” deitua).

Amerikarrak kexatu ziren: esaten baituen Londreseko Legebiltzarrak ezin zizkien zergak inposatu legebiltzar hartan ez baitzegoen amerikar ordezkaririk.

PERU INDEPENDENTZIA Peruk 1821eko

uztailaren 28an lortu zuen independentzia Espainiarekiko. Urte horretan José de San Martin Argentinar jeneralak Peruren burujabetasuna aldarrikatu zuen Liman.

Independentzia Simón Bolivar askatzaileak de la Serna errege ordearen oste menderatu zituenean gauzatu zen, 1825ean.

ESPINIAKO TRENBIDEAREN

LEHENENGO LINEAREN INAUGURAZIOA Lehenengo proba, motorra 58 minutu behar izan

zituen 28 kilometroko distantzia estaltzeko. Itzuleran egin du 48 minutuan. Inaugurazio egunean trena 24 autoak zeuden bidaiariak 900 inguru lekua dauka. Bidaiaren harrera handia izan zen, baina geroago egunetan bezala, handitu auto kopurua trena gehienez 1900 bidaiari edukiera 35 bagoi iristean.

Espainian lehen trenbidea arren ez zen penintsulan baina Kuban, gero Espainiako lurralde batean eraikia. Lerro artean, 1835 eta 1837 urteen artean eraiki zen Habanan eta Bejuca arteko distantzia estaltzeko., Azukre kanabera garraiatzeko Habanako portura For.

1951ean penintsulako bigarren lerroan Madril eta Aranjuez arteko 48 kilometro estaltzen zuen abian.

ISABEL II. - GOBERNUA Elisabet II.a (1830-1904)

Espainiakoaren erregealdia 1843ko azaroan hasi zen, Espartero erbesteratu ondoren.

Elisabet II.a Espainiakoari une hartan adin nagusitasuna eman zioten, hamahiru urte baino gehiago ez zituen arren.

Erregealdi honek izaera zentralista zuen eta estatu liberala finkatu zen behin-betiko, alderdi moderatuak izan baitzituen boterea erregealdi osoan, bi urteko progresian izan ezik.

Hego Euskal Herrian Foru sistema erregimen konstituzional berriak egokitzeko negoziazioek aurrera jarraitu zuten.

AMADEO DE SABOYA Jaiotza: 1845 ko

maiatzaren 30a. Heriotza: 1890 eko

urtarrilaren 18a. Ezkontidea: Maria

Victoria del Pozzo eta Maria Leticia Bonaparte.

Senideak: Aita Victor Emanuel II.a Italiakoa zen eta ama Adelaida Austriakoa zen.

Erlijioa: Katolikoa.

ESPAINIAKO LEHEN ERREPUBLIKA

Espainiako lehen errepublika 1873ko otsailaren 11tik otsailaren 11tik 1874ko abenduaren 29arte. Espainian izandako erregimen politiko erregimen politikoa izan zen.

Espainiako Historiako lehen errepublika saio laburra zen oso ezegonkortasun politikoa eta politikoa eta bortizkeria izan zituen ezaugarri.

Errepublikak lau presidente izan zituen eta aldarrikatu zenetik hamaikako hilabetera Pavía jeneralak estatu kolpea egin eta Errepublika unitarioa ezarri zuen, De La Torre dukearen menpean. Borboitarren berrezartzearekin amaitu zen.

ALFONSO XII. Alfonso XII.a 1875ean

koroatu zuten errege Gorteen aurrean. 1869ko konstituzioa indarrik gabe utzi eta berri bat aldarrikatu zuten 1876an, atzerakoiagoa.

Bidea itxi zien, horrela mugimendu liberal aurrerazale, errepublikazale sozialista eta anarkistei, eta Euskal Herriko foruak erabat abolitu zituen.

ALFONTSO XIII. GOBERNUA

Alfontso XIII.na Madrilen jaio zen 1886eko maiatzaren 17.a eta hil Erroman; Italiako erresuma, 1941eko otsailaren 28an.

1902.urtean koroatu zen eta 1906an ezkondu zen Viktoria Eugenia Battenbegekoa ingeles aristokratarenkin. Atentatu bat izan zuen erregearen jarraigoak egun hartan. 1912ko frantses- Espainiar itunak Marokoko egoera argitu bazuen ere, ahalegin militar eta ekonomiko bereziak eskatu zizkion Espainiako estatuari, egokitu zitzaien alderdiko erresistentzia askoz ere indartsuagoak izan baitziren. Lehen Mundu Gerran Espainia neutral izan eta nahiz eta neutral izan ekonomia aurreratu zen.

LEHENENGO KOTXEA

Lehenengo automobilak, lurrinez mugitutako ibilgailuak Karl Friedich Benzek asmatu zituen, 1886an.

XIX-XX

LEHEN MUNDUKO GERRA Data: 1930 eko

uztailaren 28a-1918 ko azaroaren 18a.

Lekua: Europa (Espainia ez), Afrika eta Ekialde hurbila. (denbora labur batez Txina eta Ozeano Bareko Uharteak.

Emaitza: Aliatuen garaipena.

ERRUSIAKO IRAULTZA 1917ko Errusiako Iraultza garrantzi handiko mugimendu

politikoa izan zen;1917an Errusian tsarra ordezkatu zuen behin- behineko gobernua bota eta 1991ra arte iraungo suen SESB ezarriko zuten.

Bi garai berezi behar dira: 1917ko otsaileko Iraultza; Errusiako azken tsarra

izango zen Nikolas II. ren aukrazio kendu eta errepublika liberal bat ezartzeko xpodea.

1917ko urriko iraultza Sobietak eta Alderdi Boltxebikea izan ziren protagonista nagusiak. Vladimir Llich Ulianov, Lein, eta Leon Trotsky nabarmendu zireneta Aqleksandr Kerenkik zuzenduriko behin-behineko gobernua eraitsi zuten. Proletarioen diktadura delakoa indarren jarri zuten, bonatx, diktadura horren zenbait aldaketa: langileek ekoizpenaren gaineko erabateko zuzenduriko A randako Gorria osatu zuten .

Hartutako beste bi erabaki inportante hauek izan ziren: Brest- Litousk ituna eta Errusiar inperioaren pean zeuden nazionalitateei autodeterminazio eskubidea ematea. Iraultza honen txinparta ziztu bizian zabaldu zen eta inoiz ikusigabeko emaitzak lortu zituen.

PRIMO DE RIVERAREN DIKTADURA

1923ko irailaren 23an Miguel Primo de Rivera Kataluniako kapitain jeneralak estatu kolpean eman zuenetik 1930eko urtarrilaren 28an dimititu aren ondoren, Diktablanda delakoa etorri zen, eta lasterrera Espainiako bigarren errepublika. zuen arte, Espainiak izan zuen erregimen politikoa izan zen.

MUNDUKO KRISI EKONOMIKOA

1929ko erdiaren inguruan munduko leku askotan agertzen ziren ekonomiaren atzerapen seinaleak. Baina amerikar espekulazioaren marea handiak aurrera jarraitu zuen indartsu.

krisia, finantza sistemarekiko konfiantza haustu zenean hasi zen, espekulazioa gehiegi baitzegoen eta, beraz, agertu zirenean, inbertitzaile txikiek ahalik eta bizkorren ondorioz, akzioen balioa izugarri jaitsi zen.

ESPAINIAKO BIGARREN ERREPUBLIKA

Espainiako Bigarren Errepublika 1931tik 1939arte iraun zuen erregimen politikoa izan zen, Errepublikan oinarrituta.

Espainiako Gerra Zibilak markatu zuen Espainiako Bigarren Errepublikaren amaiera eta Francisco Francoren diktaduraren hasiera.

GERRA ZIBILA Gerra zibila estatu baten

barruan talde antolatuen artean burutzen den gerra da. Intentsitate altuko borroka izan ohi da.

Gerra bat zibila dela esateko, eta ez enfrentamendu hutsa, ondo mugatutako bi aldeen arteko borroka egon behar da, dela armaden artekoa dela talde irregularren artekoa

BIGARREN MUNDU GERRA

1939-1945 urteen artean mundu osoan hedatu zen gerra izan zen. Gizasrteriaren historian hildako gehien eragin duen gudua izan da, munduko biztanlerien %2 hil baitziren ( 61miloi pertsona inguru) horietako gehienak zibilak.1939ko irailaren 1ean hasi zen (nahiz eta Asian 1937tik Japonia eta Txina gerran zeuden) eta 1945 eko irailaren 2an amaitu zen. Laburbilduz alderdi lehiatu ziren: Aliatuak eta Ardatza.

Ardatza osatu zuten herrialdeak: Alemania, Italia eta Japonia. Ardatzari atxiki zitzaizkien herrialdeak:

Eslobakia, Finlandia, Hungria, Errumania, Bulgaria, Kroazia eta Thailandia.Aliatuak hasiera batean Ardatzaren kontra aritzeko elkartu zirenak:

Frantzia eta Erresuma Batua izan ziren. Ardatzaren erasoen ondorioz aliatuei atxiki zitzaizkien herrialdeak:

Polonia, Danimarka, Norvegia, Belgika, Herbehereak, Luxenburgo, Jugoslavia eta Grezia. Commonwealtheko herrialdeek ere parte hartu zuten, hala nola Australia, Kanada, Hegoafrika eta Zeelanda Berria.Neutralak:

Europan herrialde hauek mantendu ziren neutral: Irlanda, Espainia, Portugal, Suedia, Suitza eta Turkia.

Bigarren Mundu Gerrak zibilen gainean jarri zuen sufrimenduen parte handiena:Judutar, homosexual, ijito, eslaviar eta ezinduen kontzentrazio esparrutan biltzea

Alemaniaren aldetik;Japoniarren kontzentrazio esparrutan biltzea Estatu Batuetan; Txinako biztanleriarengan eragindako sarraskiak Japoniar soldaduen aldetik; gizakien gaineko esperimentazio zientifikoak mediku nazi eta japoniarren aldetik; zibilen kontrako airetiko bonbardaketak, lehenengo Ardatzen partetik Rotterdam eta

Londresen, eta gero aliatuen partetik Tokyo, Dresde edota Hanburgen, besteak beste; eta lehenengo aldiz bonba atomikoaren erabilpena, Estatu Batuen aldetik, Hiroshima eta Nagasakiren kontra.

NBE-REN SORRERA Nazio Batuen Erakundea

1945ean sortu zen. Bigarren mundu

gerraren ondoren, estatuek beren arteko gatazkak, saihestu eta arazoak bide baketsu eta diplomatikoetatik konpontzeko mundu mailak foro zabal bat eratu beharra ikusi zuten. Hasieran 50 estatuk sinatu zuten Nazio Batuen Gutuna.

FRANCISCO FRANCOREN DIKTADURA

EspainIak Gerra Zibilaren garaian bere biztanleriaren zati handi bat galdu zuen, baita bere gaitasun produktiboa ere. Eskasia gose egoera bikoiztu zituen eta izugarrizko miseria iraunarazi zen. Gainera, egoera gero eta gehiago okertu zen, Gerra Zibila amaitu eta hilabete batzuk geroago, Bigarren Mundu Gerra hasi baitzen (1939-1945).

EspainIak ez zuen parte zuzena hartu gerran, baina zeharka bai. Lehenengo, Italia faxistari eta Alemania naziari eman zien laguntza, baina beti gerraren parte-hartze zuzena saiheste. Hendaiako hizketaldiaren ondoren, ekintza adierazgarriena EspainIaren mobilizazioa izan zen, borondatez nahiz beste egoera batzuengatik mugitua, Dibisio Urdina, Sobietar Batasunaren aurka borrokatzera joan zelari.

CEE 1957ko martxoaren 25ean Comunidad

Economica Europea sortu egin zen, Alemaniako Errepublika Federalak, Frantziak, Belgikak, Luxenburgok, Herbehereek eta Italiak sinatu zuten akordioa.

Gero Danimarkak, Britainia Handiak eta Irlanda ere batu egin zitzaizkien 1973an.

Grezia 1981.urtean eta Espainia eta Portugal 1986an.

NEIL AMSTRONG Jaiotza: 1930 eko

abuztuaren 5a. Heriotza: 2012 ko

abuztuaren 25a. Denbora espazioan: 8

egun, 14 ordu, 12 minutu eta 30 segundu.

Misioak: Gemini 8 eta Apolo 11.

Sariak: Askatasunaren Domina Presidentziala.

JUAN KARLOS I. GOBERNUA Espainiako erregeak aurre egin behar izan zion arazo handienetako bat 1981eko otsailaren 23ko

estatu kolpea izan zen. Egun hartan, gobernuko lehendakari izateko hautagai zen Leopoldo Calvo-Soteloren inbestidurarako bigarren botazioa egiten ari zen bitartean, diputatuen kongresua hartu zuten Guardia Zibileko indarrek, Antonio Tejero koronelaren agintean. Aldi berean, III. eskualde militarreko kapitaintza nagusian (Valentzia), Jaime Milans del Bosch teniente jeneralak hiriko kaleak okupatu zituen tankeekin eta beste hainbat saialdi egon ziren beste puntu batzuetan, hala nola, Madrilgo Prado del Reyko Televisión Españolako estudioak hartzea. Une hartan, altxamenduak koroaren babesa espero bazuen ere, Joan Karlos I.ak telebistan eginiko agerraldiaren ondoren, altxamendua bertan behera geratu zen.

2011ko abenduaren 11n, komunikazio bideetan ateratako informazioen arabera, erregearen suhia den Iñaki Urdangarinek agian diru publikoak bidegabekeriaz erabili zituen eta iruzur, faltsutasun eta diru zuritzeaz salatu zuten. Zarzuelak, izandako jokabidea ez zela ereduzkoa izan-eta, eginkizun instituzional guztietatik alboratu zuen.

José Castro epaileak Iñaki Urdangarinen auziarekin jarraitu zuen eta, 2012ko otsailaren 25, 26 eta 27an, Urdangarinek 2006an erregeak bere negozioak bertan behera uzteko eskatu ziola adierazi zuen. Hala ere, 2012ko apirilaren 16an, Urdangarinek bere sozio ohia zen Diego Torresi idatzitako hiru korreo egin ziren publiko eta korreo horiek erregea bere suhiaren aldeko negozioetan inplikatzen zuten.

2012ko apirilaren 14an Joan Karlos I.ak, Botswanan elefanteak ehizatzera joatera gonbidatua izan zen batean, aldakako haustura bat pairatu zuen. Gertakari honek, kritika asko piztu zituen, Espainiako krisi ekonomikoaren garai okerrenean gertatu baitzen. PP eta PSOEk ez zuten ezbehar hori publikoki baloratu, baina Izquierda Plural, Unión Progeso y Democracia eta Esquerra Republicana de Catalunyak gobernuari gai honi buruz galdetuko ziotela azaldu zuten, diputatuen kongresuan. Patxi Lopez lehendakariak ere ez zela gaizki egongo erregeak barkamen publikoa eskatzea esan zuen.

Apirilaren 18an, operatua izan zen ospitaletik ateratzean, erregeak barkamen publikoa eskatu zuen gertatutakoagatik.[4] Hortik aurrera, bere erregetza erabat aldatuko da.

TRANTSIZIOA

Espainiako Trantsizioa Franco hil eta bere diktadura amaitu zenean hasi zen, eta PSOEk hauteskunde orokorrak irabazi zituenean amaitu zen, 1982ko urriaren 28an.

Trantsizioren bitartez Espainiako diktadura baten Monarkia demokratiko batera pasa zen modu baketsu batean.

HAUTESKUNDE DEMOKRATIKOA

1977ko Espainiar Hauteskunde Orokorra Frankismoaren ondoren egin ziren lehen hauteskunde libreak dira.

1977ko ekainaren 15ean bozkatu zen.

Zentro Demokratikoaren Batasuna gehiengo osoa lortu ez zuen arren Adolfo Suarez gobernuburua hautatuta izan zen.

ADOLFO SUAREZ

Adolfo Suarez

Adolfo Suarez Gonzalez Cebreros Avilan, Espainian, 1932ko irailaren 25ean jaio zen eta 2014ko martxoaren 25ean, Madrilen hil egin zen.

Politikaria izan zen, 1976tik 1981era Espainiako gobernuburu izan zen.

Amparo Llanarekin ezkonduta zegoen.

Alderdi politiko hauetan egon zen: UCDn (1971-1981)/ CDSn (1981-1991).

Katolikoa zen.

LEOPOLDO CALVO SOTELO Madrilen, Espainian, 1926ko apirilaren

14an jaio zen. Pozuelo de Alarcón, Espainia, 2008ko

maiatzaren 3an hil zen. 1977ko ekainaren 15eko

hauteskundeetan diputatu hautatu zuten, Madrilen, Unión de Centro Democrático (UCD) alderditik, eta alderdi horretako bozeramailea izan zen Kongresuan.

1981an, Adolfo Suarezek bere kargua utzi ondoren UCDren bigarren gobernu burua izendatu zuten, hauteskunderik gabe.

Inbestidura bozketan, otsailaren 23an Antonio Tejero burutuko estatu kolpea gertatu zen.

FELIPE GONZALEZ Felipe Gonzalez 1992ko

urriaren 28an hautatu zuten Espainiako Presidente, PSOEk gehiengo absolutua lortu baitzuen egun horretako hauteskundeetan.

13 urte eta erdi izan zen presidente, historia modernoan berea da agintaldirik luzeena Espainian.

CEE-N ESPAINA SARTZEN DA

Espaina eta Portugal 1986.urtean sartu ziren. Elkartek estatuen arteko ekonomia harremanak sendotu eta elkarren laguntza teknikoa eta zientifikoa sustatzeko helburuaz jaio zen.

JOSE MARIA AZNAR Jose Maria Alfredo Aznar

Lopez (Madril, Espainia, 1953ko otsailaren 25ean) espainiar politikaria izan da, eta transizioaz geroztik Espainiak izan duen 4. presidentea. 1996-2004 bitartean Alderdi Popularreko (PP) buru zela, Espainiako gobernua gidatu zuen. Ezkonduta dago eta hiru seme-alaba ditu.

BALKANETAKO GERRA Balkanetako gerra

1912 eta 1913 an Europako hego ekialdean gertatutako bi gerra izan ziren: lehen balkanetako gerra eta bigarren balkanetako gerra.

EUROPAR BATASUNA

Europar Batasuna] (EB) Europako 28 estatuek osatzen duten nazioz gaindiko erakundea da. 1993ko azaroaren 1ean Maastrichteko Itunarekin sortu zen.

1950ekO hamarkadan sortu zen Europako Ekonomia Erkidegoaren de factozko ondorengoa da EB. 3976.372 km²-tan hedatzen da, eta 459.500.000 biztanle ditu (115.6 bizt./km²; 2005)

Brusela da Europar Batasuneko erakundeen egoitza nagusia, han daude Kontseiluaren, Komisioaren eta Legebiltzarreko egoitza administratiboak.

Parlamentuari dagokionez, Estrasburgo da hiriburu ofiziala (han egiten dira osoko bilkurak), Brusela hiriburu exekutiboa eta Estrasburgo hiriburu administratiboa.

Europako Justizia Auzitegiaren egoitza Luxenburgon dago.

Hala ere, Londres da hiririk handiena.

KUBAKO INDEPENDENTZIA Kubak 1898an lortu zuen Espainiarekiko

independentzia, eta Filipinekin batera, Espainiaren azken kolonia izan zen. Kubaren independentzian, zerikusi handia izan zuen Espainiaren eta Estatu Batuetako arteko gerrak.

NUEVA YORK-EKO ATENTATUA

2001eko irailaren 11ko atentatua (9/11 edo 11-s bezala ezagutzen da), 2001, urtean Al Kaidako 19kideek burututako atentatu suizidak izan ziren.

Atentatuetan 4 bidaiari-hegazkin bahitu zituzten. Bahitzaileak 4 taldetan banatu ziren, bakoitza pilotu batekin, hegazkina gidatu zuena behin tripulazioa menderatu eta gero. Lehen bi hegazkinek World Trade Centerko dorre Bikien aurka egin zuen talka, hirugarrenak Pentagonoaren aurka eta azkena Pennsylvianakozelai batean erori zen, badaiariek baitzaleei aurre egin eta gero.

Atentatuak gauzatu zituzten 19 bahitzaleez gain, beste 2973 pertsonak bizia galdu zuten eta oraindik beste 24 pertsona desagertuta jarraitzen dute.

2004ko MARTXOAREN 11ko ATENTATUAK

Madrilgo tren sareko 4 trenetan egindako eraso terroristak izan ziren, Europako historia osoko handiena 191 lagun hil ziren eta 1700 baino gehiago zauriturik suertatu ziren.

Ia-ia aldi bereko10 lehergailuk eztanda egin zuten lau trenetan.

JUAN CARLOS I AREN DIMISIOA

Juan Carlos I aren dimisioa igarri zen 2014 eko ekainaren 2a astelehena eta eraginkorra egin zen 2014 eko ekainaren 19an.

GOBERNUKO FORMAK

MONARKIA Tradizionalki monarka estatuaren botere guztien jabe ohi izan da: Botere

Legegilea, Botere Betearazlea eta Botere Judiziala. Gobernu era honi Erregimen Zaharra deritzo.

Gaur egun estatu askotan monarka titulua mantentzen da baina ez garai bateko botereak. Hau da monarkia konstituzionalen kasua, hau da, burujabetza herriaren esku dagoen baina Estatuaren Buruzagiaren kargua erregearen esku dagoen demokraziak.

Kasu hauetan monarkak ordezkariaren eta arbitroaren papera du eta ez du estatuaren botereetako inor.

Konstituzioarekin mugatutako monarkia baten ideia modernoa Europan zehar poliki konsolidatzen joan zen.

XIX. mendean zehar parlamentuaren boterea hazi egin zen monarkarena gutxitzen zen bitartean, eta mendebaldeko monarkia asko desagertu egin ziren Lehen Mundu Gerraren ostean, Errusiakoa, Alemaniakoa eta Austriakoa kasu.

Oraindik monarkia konstituzional asko aurki daitezke, gehienbat batasun nazionalaren sinbolo direnak, besteak beste, Britania Handian, Espainian, Herbeheretan, Norvegian, Suedian, Danimarkan eta Belgikan.

ERREPUBLIKA Errepublika estatu baten

gobernu mota bata da eta bertan Erregea ez da Estatu Burua. Orokorrean, Herriak demokratikoki aukeratzen du Estatu Burua, Presidente edo Lehendakari, izena hartzen duena. Izenaren jatorria latinetikoa da: Errepublika = Gauza publikoa.

DIKTADURA Diktadura pertsona

edota ideologia bereko talde baten eskuetan botere absolutua jartzen duen gobernu era bat da, estatuaren hiru botereak kontrolatuz (Legegilea, eragilea eta judiziala).

XIX MENDEKO

BIZIMODUA

INDUSTRIA IRAULTZA

Industria Iraultza XVIII. mendearen amaieran eta XIX. mendearen hasieran Britainia Handian sortu eta mundu osora zabaldu zen aldaketa teknologiko, sozoi ekonomiko eta kulturala izan zen.

Horri esker industrian eta makinerian oinarritutako ekonomiak eskulan tradizionalaren lekua hartu zuen, hau da, lehen eskuz egiten zena orain makinen bidez egiten zen.

ALDAKETAK

Medikuntzan|sendagaia, higienean hilkortasunaren jaitsierari laguntzen dioten hobekuntzak, cientificos-a aurrerapenak.

Hirietan, nekazariak campo-arengandik datozelako eta lana bilatzen dute poblacion-aren handiagotzea|igoera.

Industria-Iraultzara edo Lehen Industria-Iraultzara transformazio ekonomiko, sozial eta teknologikoko prozesua da

Erresuma Batuko XVIII mendearen bigarren erdia ikasten hastea, hamarkada batzuk geroago Mendebaldeko Europako eta Ipar Amerikako parte|leku handira hedatzea, eta 1820 eta 1840 bitartean ondorioztatzea

ASMAKIZUNAK

JOSTEKO MAKINA Josteko makina ehuna eta haria beste material puntu erabilitako

makina bat da. Lehenengo Industria Iraultzaren garaian ere asmatu ziren josteko lanaren zenbatekoa jaisteko ehungintza enpresetan. Lehen josteko makina, Santiago egotzitako 1790 asmakuntza geroztik, bere eraginkortasuna eta produktibitatea ehungintzan hobera egin du.

Barne josteko makinak, beraz, pertsona bat banakako elementuak josi puntada bat erabiliz diseinatuta daude. A josteko makina ehuna modernoan diapositibak behera makina orratzak eta titareak gabe, zeregin azkarrago egiteko eskuzko josteko baino. Industrial makinak, gainera, handiagoa eta azkarragoa dira, ehun hobeto ekoizpen eskainiz.

Josteko makinak puntu zuzen edo ereduak barietate egin daitezke. Arrastatu eduki eta josteko orratz azpian ehuna mugitzeko puntada eredua osatzeko baliabide hauetan. Gehienak etxean josteko makinak eta erabilera industriala katean puntu batzuk.

FONOAUTOGRAFOA Fonoautografoa grabaketa

soinu gai den lehen dispositiboa zen literalki, soinua zilindro bat osatzen dute argi kea batekin laguntza bat on line bat grabatu delako da, baina gero ezin jokatu, ordea gailu horrek eraili zen posible zen soinu grabazio ikusteko ezazu, entzumena alorrean esperimentuak egiteko ere erabiltzen zen.

HEGAZKINA Clement Ader

(Muret (Frantzia)1841ko apirilaren 2a- Toulouse (Frantzia) 1925eko Martxoaren 5a) lehenengo hegazkina sortu egin zuen,1882an lehen aldiz hegan eginarazi egin zuten.

ITSASPEKOA Itsaspekoa ur azpian

mugitu daitekeen ontzia da, hala gerrarako nola arlo zibilean erabiliak. XVII. mendean lehenengo modeloak egin zituzten, eta XVIII. mendean hasi ziren erabiltzen militarki. Lehen mundu gerran oso modu zabalduan eraiki eta eraiki zituzten.

BIZIKLETALehenengo bizikleta belozipedo izena zuen.Karl Drais, alemaniarra izan zen belozipedoaren asmatzailea.1813an asmatu zuen. Bi gurpila zituen pedalik gabe ibiltzen zen hankaz aurrera bultzatzen zen.1861ean aurrerapen batzuk izan zituen.Pierre Michaux eta bere semea Draisiennek aurrerapen batzuk egin zituen.

Gurpilarekin batera jiratzen zuten pedalak eta balaztak gaineratu zituen.Bita ere izena aldatu zion Michaudine izena jarriz.

1870ko hamarkadan beste aurrerapen batzuk egin zituzten.

Aurrean gurpil handi bat eta atzean txiki bat.Pedalak bertan jarririk pedalkada bakoitzean distantzia handiagoa ibiltzeko helburuarekin. Oso arriskutsuak dira.Izena biziklo aldatu zuten.

1880ko hamarkadan beste aurrerapen batzuk egin zituzten.

Bi gurpila tamaina berdinekoak jarri zuten.Kate baten transmisioaren bitartez gurpilak mugitzen zituen.Barruan kamara sartuz hiriko bideetan ibiltzeko aproposak ziren.Gizarte guztietan zabaldu zen.Emakumeak ibiltzen hasi ziren.

FOTOGRAFIA Ez da erraza jakitea

nork asmatu zuen fotografiaren teknika,baina esan daiteke Joseph Nicethore Niepcek garatu zuela eta Daguerrek garatu zuela.

Fotografia argiari sentikor zaion gainazal batean irudi finkoak grabatzeko prozesu eta artea da.

ARGIKUNTZA PUBLIKOA

Argiteria du bide publikoan, parte publikoetan eta beste espazio etorri askea egin nahi ez duten pertsona fisiko edo juridiko arabera publikoetan argiztapen zerbitzu publiko koherentea, udalerria edo helburua zuzenbide pribatuko ezberdina da jardueren garapen normala ikusgarritasun egokia emateko.

TELEGRAFO Telegrafia, grezieratik

datorren hitza da. Distantzia handiko mezu idatzien transmisioa da, gutun fisikoen garraio gabea. Irrati telegrafia edo harigabea irratia erabiliz mezuak bidaltzen ditu. Telegrafiak gaur egun garatu dituen sistemak erabiltzen ditu, hala nola Faxa, ePosta eta Internet orokorrean.

X IZPIAK X izpi izenarekin Wilhelm

Röntgenek 1896 aurkitutako erreakzioa da.

X izpiak erradiazio elektromagnetikoa dira eta irrati uhinen, mikrouhinen, infragorrien, argiaren, izpi ultramoreen eta gamma izpien natura bera du.

BURDINBIDEA Garraio gidatuak 1550an agertu ziren berriz

Europan, meategietan erabiltzeko. Hauek zurezko errailak erabiltzen zituzten. Lehenengo trenbidea Erresuma Batua ezarri zen XVIII. Mendean, batez ere ikatza meategietatik ubideetara garraiatzeko helburuarekin, gero ontziak erabili ahal izateko.

Honelako burdinbideen arrastoak Broseley inguruan aurkitzen dira, Shropshiren. Errailak zurezkoak ziren.

1768an, Coalbrookdale konpainiak zurezko errailak burdinaz ordezteko ideia izan zuen, higadura handia saihesteko eta zama astunagoak garraiatu ahal izateko.

William Jessop ingeniariak burdinazko errailak asmatu zituen, koxkarik gabeko gurpilek erabiltzeko modukoak. Errail hauek Leicestershire aldeko proiektu batean erabiltzekoak ziren 1789an.

1790an altzairutegi bat sortu zuen beste kide batzuekin, batez ere errailak ekoizten zituena.

Inauguratu zen lehen trenbidea izan zen, Jessopek irekia 1802an Surrey Iron Railway . Zaldiek mugiarazten zituzten.

GIZARTEA XIX.

Gizartea XIX:

Goiko klasea: aristokratak eta burgesak.

Erdiko klasea:merkatari txikiak, lurren jabeak eta zenbait profesional.

Herri Xehearen klaseak: nekazariak, langileak eta mirabeak.

ARTEA

ANTONI GAUDI Jaiotza: 1852 ko ekainaren 25a Reus,

Tarragona, Katalunian. Heriotza: 1926 ko ekainaren 25a. Senideak: Francesc Gaudi eta Antonia

Cornet. Obrak: Bartzelonan: Vicens etxea, Güel esparrua,

Güel jauregia, Teresianes ikastetxea, Güel koloniako kripta, Calvet etxea, Batlló etxea, Milá etxea, Güel parkea, Familia Sakratuaren tenplua, Bellesguard, Familia Sakratuaren eskolak.

Astorgan: Astorgako Gotzain-Jauregia. Mataronen: Mataloko Langile-kooperatiba. Santa Coloma de Cervellonen: Güel

koloniako kripta. Sitgesen: Garrafeko Güel upertegia. Comillasen: El Capricho jauregia. Leonen: botines etxea.

NEOKLAZISISMOA XVII. Mendearen bigarren erdialdean eta XIX

mendearen hasieran Europan garatu zen mugimendu artistikoa izan zen.

Barroko eta rokokoarne gehigikeriaren aurkako erreakzioa izan zen, eta antzinato klasikoaren eta ziolizazio greko erromatarren oroimena izan zuen ardatz.

Eredu klasikoak kopiatzen ziren, oso era zehatzean aztertuz.

Printzipio nagusiarekin muina, arrazoia sentimenduari gailentzean zetzan.

Neoklazisimo izena XIX. Mendean eman zitzaion higikunde honen balio gutxiestearren.

XVIII. mendean ordea, garai neoklasikoan ziardutenek Egiazko Estilo izena eman zioten Neoklasizismoari.

Izan ere, Berpizkunde berri baten izaera eman nahi zioten, egia atenporalen baieztapen bezala.

MODERNISMOA Art Nouveau (frantsesetik arte berria) XIX.

mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran Europan eta Ipar Amerikan garatu zen arte, arkitektura eta diseinua mugimendua da. Herrialdearen arabera izen ezberdinak hartu zituen: Art Nouveau (Frantzia eta Belgikan), Modern Style (Ingalaterran), Secession (Austrian), Jugendstil (Alemanian), Liberty edo Floreale (Italian) eta Modernisme (Katalunian).

Dituen izen guztiek, arte berri bat sortzeko asmoa adierazten dute, garai hartan nagusi ziren eklektizismo eta historizismo estiloekiko haustura bat sortuz. Estetika berri bat sortzean datza, naturan oinarritzen den inspirazioa eta Industria Iraultzetik eratortzen diren berrikuntzak uztartuz.

Arkitekturan beraz, beira eta burdinaren erabilpena ohikoa da. Baina era berean ere, garai hartan oso erabilia zen eta horren estetika pobrea zuen burdinazko arkitekturarekiko erreakzio bat da.

MARGOLARIAK

JOAQUIN SOROLLA Joaquin Sorolla y

Bastida (Valencia,1863ko otsailaren 27a- Cercellada Madrileko probintzia 1923ko abuztuaren 10a) margolari espainol bat izan zen. Artista honek 2200 obra baino gehiago katalogatuak ditu. Bere obra heldua, inpresionista, postinpresionista eta lumista bezala etiketatuta dago.

SALVADOR DALÍ Figueres,

Katalunia, 1904ko maiatzaren 11-1989ko urtarrilaren 23a.

Margolaria, eskultorea, diseinatzailea, idazlea eta zinemagilea izan zen.

DALÍREN OBRAK

FRANCISCO DE GOYA Francisco José de Goya y Lucientes (Fuendetodos,

Zaragozako probintzia, 1746ko martxoaren 30a - Bordele, Frantzia, 1828ko apirilaren 16a) erromantizismoari hasiera eman zion espainiar pintore, marrazkilari eta grabatzailea izan zen.

Erretratugile ofiziala izan bazen ere, bere garaiko estilo eta gai konbentzioak baztertu zituen.

Irudimen erabat librea agertuz, molde plastiko berezia sortu zuen. Hori dela eta, arauak hautsi nahi dituen margolaritza modernoaren aitzindari izan1769 eta 1771 bitartean Erroman eta Parman bizi izan zen.

Azken urte horretan, Parmako Errege Akademiak antolatutako lehiaketa batean aurkeztu eta bigarren saria irabazi zuen[

Handik itzuleran jaso zuen garrantzizko lehen enkargua, Zaragozako El Pilar basilikako kupula txikietako baterako horma irudiak egitea hain zuzen ere (1771-1772).

Horren ondoren, Zaragozako Aula Dei kartujako horma irudiak margotu zituen (1772-1774). Garai hartako obretan intentsitate handiko kolore trinkoak eta forma dotoreak erabili zituen. zen.

OBRAS DE GOYA

LA MAJA DESNUDA

LA MAJA VESTIDA

ANIBAL CONTEMPLA ITALIA POR LOS ALPES

PABLO RUIZ PICASSO Pablo Ruiz Picasso (Málaga,

Espainia, 1881eko urriaren 25an jaio zen - Mougins, Itsas Alpeak, Frantzia, 1973ko apirilaren 8an hil zen) margolari eta eskulturagile espainiarra izan zen, XX. mendeko artista esanguratsuenetarikoa. Georges Braque frantsesarekin batera kubismoa sortu zuen.

Izen osoa Pablo Diego José Francisco de Paula Juan Nepomuceno María de los Remedios Cipriano de la Santísima Trinidad Mártir Patricio Clito Ruiz y Picasso zuen.

PICASSOREN OBRAK: GUERNICA

WEEPING WOMAN

INPRESIONISMOA Inpresionismoa XIX. mendearen azken herenean

Frantzian, Parisen bereziki sortu eta garatu zen pintura estiloa da, arte modernoaren mugimendu nagusietako bat.

Artista nagusiak hauek dira: Degas, Cezanne, Manet, Sisley, Monet, Renoir, Rusignoil eta Sorolla.

KUBISMOA Kubismoa arte modernoaren

mugimendu abangoardista da, xx. mendeko lehenengo bi hamarkadetan eta Frantzian geratutakoa. Pablo Picasso, Georges Braque eta Juan Gris bultzaile nagusiak izan ziren margolaritza eta eskultura arloetan. Poeten artean, berriz, Guillaume Apollinaire eta Jean Cocteau aipatzekoak dira, besteak beste.

1919 inguruan surrealismoak estanda egin zuen eta kubismoa ordezkatu zuen.

SURREALISMOA Surrealismoa 1920ko

hamarkadan sortutako arte modernoaren mugimendua da, André Bretón bulltzatzaile nagusi eta Paris erdigune eduki izan zituena.

Mundu osoan zabaldu zen. Mugimendua margolaritza,

zinea, literatura eta musika arloetan burutu zen batik bat eta aurreko hamarkadetan garatutako kubismoa ordezkatu zuen.

ARTE ABSTRAKTUA Arte abstraktua mundu

naturaleko gauzakiak irudikatzen ez dituen artea da. Hortaz, kolorea eta itxura ez ditu modu figuratiboan erabiltzen. XX. mende hasieran, abstraktu hitza arte mota zehatza adierazteko erabiltzen zen, batez ere kubismoa eta futurismoa, zeinetan agertzen ziren egiazko irudiak era sinpletuan ala bere jatorrizko formak azaletik irudikatuta.

GIZARTEA ETA

EKONOMIA

EMIGRAZIOA AMERIKETARA Gosearen mehatxuak eta bereetarako

bizitza hobearen promesak markatzen dute, XVIII mendetik, etorkizun|geroaldi etorkizun handikoagoa Amerikako kontinentean|edukitzailean bilatzera behartuta ikusi ziren kanari haien historia|istorioa. 1726an jada familia uhartetarretako alde batek Montevideo sortu zuen eta, handik gutxira, Texasen, San Antonio beste kanari batzuek sortzera heldu zuten.

Portu|Ataka|Mendate kanariarrak Europaren eta Amerikaren arteko lotura|esteka|ezkontza izan dira tradizionalki, uharteetatik beti begira ziezaiola Kontinente|Edukitzaile Berriranzko itxaropenarekin bide eman zion.

Immigrazioak, bai legezko bai klandestino, XX mendeko hirurogeirekin jarraitu zuen urteetara arte, Venezuela, ere txeraz “zortzigarren uhartea”, eta Kuba bezala ezagututa, norako|patu nagusi bezala izanez.

Herri latinoamerikar askok nekazaritza-eskulana behar zuten, nahiz eta interes nagusia Kuban esklaboak Europako jatorriko soldatakoengatik ordezkatzekoa izan, eskualde birjinak betetzeko.

Lagunak eta emigratu zuten senideak aberasten ari zirela Kanaria uharteetan zuen eta “indiano aberatsak” bihurtuta itzuliko luketen sinestea migrazio-mugimendu hauetako katalizatzaile garrantzitsua izan zen.

INDUSTRIALIZAZIOA Industria Iraultza XVII.

mendearen bukaeran eta XIX. mendearen hasieran Britania Handian sortu eta mundu osora zabaldu zen aldaketa teknologiko, sozio ekonomiko eta kulturala izan zen. Horri esker, industrian eta makinerian oinarritutako ekonomiak eskulan tradizionalaren lekua hartu zuen.

SUFRAGIO UNIBERTSALA

Sufragio unibertsala adinez nagusiak diren gizon-emakume guztiei onartzeko zaien botoa emateko eskubidea da, honen bitartez parlamentuetan parte hartzen duten ordezkariak zein gobernuburuak aukeratzeko.

Botoa emateko eskubidea inori ukatzen ez dion hauteskunde sistema hau,Iraultza Frantsesaren lehen aldietan lortu zenetik borroka sozial eta politikoen ardatz nagusietakoa izan zen eta baita herri eskabideen lehenengo motorra ere.

XIX. mendean gizonezkoen sufragio unibertsala bakarrik ezarri zen. Herririk gehienetan emakumeek ez zuten botoa emateko eskubidea lortu XX. mendean ondo sartu arte.

ABOLIZISMOA Abolizismoa, mugimendu

politiko bat izan zen, esklabutza eta esklabuen salerosketa, legezko ez izatea nahi zuena XVIII.mendean ilustrazioaren garaian indartu zen eta XIX.mendean autibismo politikoaren aurpegirik ezagunena izan zen.

Famatua da AEBtako abolizismoa persona beltzen esklabutza desagertzea lortu baitzuten.

ZIENTZIA TEKNOLOGIA

AURRERAPEN TEKNOLOGIKOAK Hauek dira XX-

XXI.mendeko aurrerapenak:Elektrizitatea.Telebista.Bioteknologia.WWW sitema.

PENIZILINA Penizilina

antibiotiko bat da eta Alexander Fleming mediku eskoziarrak aurkitu zuen 1929an. Aurkitutako lehen antibiotikoa izan zen.

XIX. Aldaketa zientifikoarekin batera pentsamendu zientifikoa aldatu zen.

EUSKAL HERRIKO

LEHENDAKARIAK

KARLOS GARAIKOETXEA

Karlos Garaikoetxea Urriza euskal herritar abokatu eta politikari da, Euskal Autonomia Erkidegoko lehendakaria izana.

1975-1980. urteen artean, Euzko Alderdi Jeltzaleko (EAJ) agintari izan zen.

Nafarroako Legebiltzarraren partaide 1979tik, eta 1980tik 1985era Euskal Autonomia Erkidegoko lehendakari izan zan.

1986an, EAJtik baztertu eta Eusko Alkartasuna (EA) alderdi politiko berria sortu zuen. Alderdi horren buru izan zen 1999 arte.

Eusko Alkartasunaren ordezkaritzat Eusko Legebiltzarreko kide izan zen 1986tik 2001era.

2011n Amaiur koalizioko zerrendetan agertzen zen, Espainiako Senaturako ordezko gisa.

JOSE ANTONIO ARDANZA Jose Antonio

Ardanza Garro (Elorrio, Bizkaia, 1941eko ekainaren 10 a) Politikari jeltzailea eta enpresaburua da.

1985etik 1999ra Eusko jaurlaritzako lehendakaria izan zen.

Gaur egun, Euskalteleko presidentea da.

IBARRETXE Laudio, 1957ko martxoaren 15ª jaio zen. euskal herritar politikaria da, EAJren kidea eta Euskal

Autonomia Erkidegoko Lehendakaria 1999ko urtarrilaren 2tik 2009ko maiatzaren 5a arte.

Ibarretxe 1979an hasi zen politikan, EAJn sartu zenean. 1983ko udal-hauteskundeetan, Laudion EAJko

zerrendaburua izan zen. Bozken % 31.5 eta 7 zinegotzi lortu zituen: nahiz eta

gehiengo absolutua ez lortu (udala 21 zinegotzik osatzen baitzuten), legegintzaldi horretarako alkate izan zen.

Horrekin batera, Arabako Batzar Nagusietan aritu zen; 1983 eta 1994 bitartean prokuradorea izan zen, eta presidentea 1986ko irailaren 30etik 1991ko ekainaren 26 arte.

Eusko Legebiltzarrera 1984an sartu zen, bigarren legegintzaldian.

Bi urte geroago, Ekonomia eta Aurrekontuen batzrordeko presidente izendatu zuten.

Kargu horretan hiru legegintzalditan jardun zuen, 1995eko urtarrilaren 4 arte, Jose Antonio Ardanza Lehendakariak lehendakariorde izendatu baitzuen.

IÑIGO URKULLU Iñigo Urkullu

Eusko Jaurlaritzaren lehendakaria da 2012z geroztik. EAJ alderdikoa da eta Patxi Lopez ordeztu zuen Lehendakaritzan.