Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán...

107
Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936

Transcript of Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán...

Page 1: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

C

HO

QU

EIR

OS

E «

MA

SC

AR

ITA

Xo

sé A

lfei

rán

Xosé Alfeirán

CHOQUEIROSE «MASCARITAS»Crónica viva do Antroido coruñés1883-1936

Xosé AlfeiránChoqueiros Breve crónica histórica do carnaval coruñés. Ata 1882Concello da Coruña, 2018

Atopa a primeira partedesta crónica en:

Carnaval de 1922-29? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 582/9

Page 2: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

C

HO

QU

EIR

OS

E «

MA

SC

AR

ITA

Xo

sé A

lfei

rán

Xosé Alfeirán

CHOQUEIROSE «MASCARITAS»Crónica viva do Antroido coruñés1883-1936

Xosé AlfeiránChoqueiros Breve crónica histórica do carnaval coruñés. Ata 1882Concello da Coruña, 2018

Atopa a primeira partedesta crónica en:

Carnaval de 1922-29? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 582/9

Choqueiros_e_mascaritas_capa.pdf 1 15/03/19 16:47

Page 3: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán
Page 4: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Xosé Alfeirán

Crónica viva do Antroido coruñés1883-1936

Page 5: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Enlaciudaddecristal, todoelañoescarnaval

AmeupaiAntonioeamiñanaiPurita

©XoséAlfeiránRodríguez

©dapresentepublicación,ConcellodaCoruña

Osdereitosdereproduccióndasimaxesestánreservados

aosdistintosarquivoseinstituciónsdasqueproceden

Concello da Coruña

ConcellaríadeCulturas,DeporteeCoñecemento

ACoruña,marzode2019

Quedanprohibidos,dentrodoslímitesestablecidospolaleiebaixoosapercibimentos

legalmenteprevistos,areproducióntotalouparcialdestaobraporcalqueramedioou

procedemento,xasexaelectrónicooumecánico,otratamentoinformático,oaluguer

oucalqueraoutroxeitodecesióndaobrasenaautorizaciónpreviaeporescritodos

titularesdocopyright.

Fotografía:SandraGarcíaRey

Deseño:DavidCarballalestudiográfico,S.L.

Impresión:Sgraf,S.L.

isbn: 978-84-09-10121-4

Depósitolegal:C494-2019

La V

oz d

e G

alic

ia, 1

4-2-

190

4

Page 6: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

9

NON NOS ROUBARÁN A FESTA

Se,comodicíaNabokov,obolectorapareceidentificadoxanoncospersonaxesdolibro,esienúltimainstanciacoescritorqueoelabo-ra,onosohistoriadordecabeceiraXoséAlfeiránéainspiracióndosqueconformamosesecorpuspopularedetrazoslúdicosdoentroi-do(ouantroido).Oautorrepresentaáperfecciónconsecutivamenteopapeldedocumentalistaáxileselectivo,decartógraforigoroso,derelatorperspicazesofisticadodunhaépoca(1883-1936)epolotantodeouteadordetantosespertaresdunhacidade,ACoruña.

Choqueirose«mascaritas»contribúeaconformarodípticodeor-gullodofestínorixinadopolaaparicióndeChoqueiros.Brevecrónicahistóricadocarnavalcoruñés.Ata1882(2018).Unhacelebración,ma-liaasfluctuacións,nadaamarga(ebenarraigada),que,calsinfoníaurbanaburlesca, vena complementaro tributoaoapropósito queAntóndeSantiagorecuperouparanósen2017.

Fronteáspatoloxíasdamelancolíaeenproldosarcasmo,aforzaexpansivadocómicoqueinvocaunBergsontentrasladoáobradeAlfeirán.Easautoridadesregresancunpapelesencial.Demasiado.Polassúasrestricións,desexos,vetos,permisividades,licenciasoucensuras,conscienciadunriscoperenne,odacríticaaoexerciciodopoder,atravesamososanosconflitivosxermedaguerrafratricida.E todososmalesquecaracterizana (usual)psicopatíapolítica–oegosobreo colectivo,o solipsismocego, a arbitrariedadebanal epretensiosa,aobsesiónpolocontrol–sonderrotadosedesenmasca-Cartaz de carnaval. Enrique Saborit, 1916 | Arquivo Municipal da Coruña. AC. 24

Page 7: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

10

ÍNdicE

O cARNAVAL dUAL cON cOMPARSAS E PEdREAS 17

Preludiosdocarnaval 18

Osbandoserestriciónsdocarnaval 31

Otriunfodocarnavaldesalón 51

Ocarnavalpopulardecomparsasepedreas 80

Adecadenciadoenterrodasardiña 115

O cARNAVAL AMORTEcidO 133

Ocarnavaldecoso 134

Oenterroexplosivodoantroido 150

Ocosodeautomóbileseserpentinas 153

Rematandoocarnaval 160

Nota:Natranscricióndosdocumentosmantívoseasúagrafíaorixinal,

sóactualizáronseosacentos.

radosnofértilperíododerealismomáxicosobreaterraquepresideaCoresma,etapanaquevemosesvaecerseclases,credoserazas.

Ofermosísimotraballodedeseño–horadereivindicaraDavidCarballal,ooutroautordesteserial–eamoicoidadosaericaescol-magráficaacrecentanovalordestaedición,connotandoaunifica-ciónsacradeéticaeestética.

Porúltimo,oestudofuncionacomounhahomenaxedebidaásmulleresehomesquesouberonvencertantasvecesosadxectivosderara,estrafalariooutola.Seoconservadurismomoraltentasem-preaniquilarensimultáneohumoreentendemento,nonécasualque sexa precisamente por coñecer as claves humanas mesmas.Comoconclusión:seasensatezmedianoncontemplaoxugocen-sor,parafraseandoaPropp,arisavaidelataraovivo.

JoséManuelSandeGarcíaConcelleiro de Culturas, Deporte e Coñecemento

Page 8: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

12 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés prólogo | 13

PRÓLOGO

Antroido,eseéonomedocarnavalcoruñés.Asíchamáronoosno-sos devanceiros, así debemos chamalo nós. É o resultado dunhalonga historia, froito da confluencia de dúas tradicións, ás vecesantagónicas, ás veces paralelas, ás veces simbióticas, xurdidas enépocasdistintas.

Amáisantigaéaqueconfiguraacarnestolendaseremóntaseaunpasadoremoto,medieval,agrario,machista,encadradoelimita-dopolaCoresma,noqueoprotagonismorecaenoschoqueiros–ho-mesdopobovestidosdefarraposecoacaracubertacunhacaretagrotescadepeldeanimaloudefariña,quedansaltoseberrossal-vaxes,golpeandoásxentes,enespecialásmulleres,poloscamiñosenoslugaresondeaxentedanzaaosondepandeiretasegaitas–enoantroido–oespantallovestidoecongrandesatributossexuais,sím-bolodedesexoe transgresións,queseráqueimadoouenterrado,enmediodemaldiciónsexuramentos,comoconxurocontraomaleexpiaciónpreviaaomércoresdecinza–.EstecarnavalprimitivocoruñéseramoisemellanteaoutroscarnavaisantigosquesederoneaíndaseconservannoutroslugaresdeGalicia.

Amáisrecente,xurdenaEuropaurbanadoRenacementoees-téndese na Coruña do século xix, asociada ao refinamento e aosgustosdaminoríaaristocráticaeburguesa,enelaoprotagonismorecaenaburla,nasmáscarasedisfraces–queocultanaidentidadeepermitenasumiroutra–,nosbailesdesalón–ondehomesemu-

Programa do Baile de Máscaras da Asociación da Prensa da Coruña. Fernando Cortés, 1919| Biblioteca de Estudos Locais da Coruña. PM-CA/10

Page 9: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

14 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés prólogo | 15

1936.Noentantoquedanfóradesteestudioosapropósitosxaqueacantidadeinxentedematerialexistentesobreelesnasnoticiasdosperiódicosenoslibretosconservadosenarquivosebibliotecasme-recenquealguénosinvestigueesinteticeasúaevoluciónnunlibrodiferente.Taménfaltaríaunestudoespecíficosobreos ferreteseascoplasburlescasescritasecantadaspolasnumerosascomparsascoruñesasqueexistironnestaépocadebidoásdificultadesdeatopardocumentosqueasrecollan.

De novo, o meu agradecemento ao Concelleiro de CulturasJoséManuelSande,senoseusorriso,persistenciaepaciencianonhoubeserematadoaobra.ADavidCarballal,poloseumagnífico,innovadore fermosodeseñoque transmiteaalegríadoAntroidocoruñés, ás directoras e ao persoal do Arquivo Municipal da Co-ruña, Biblioteca de Estudos Locais da Coruña, Arquivo do ReinodeGaliciaeRealAcademiaGalega,pola súasempre inestimableatención e colaboración. A Sandra García, polo seu traballo foto-gráficonareproducióndadocumentaciónarquivísticamunicipal,aAnaRomero,BeaGago,FernandoAmaroeLeoToral,polasúaaxuda e información. E a miña familia, Antonio, Luís, Agripina,Juan,Eduardo,Marina,Daniel,Sofíae,enespecial,Mila.

XoséAlfeirán

llerespodentocarse–,nascoplasgalantesesatíricasdascomparsas,naentronizacióndeMomo–deusgregodamofaeo sarcasmo–,nosdesfilesdemascaradas,noenterrobufodasardiña–opropiomércoresdecinza,traspasandoasíolímitedoiniciodaCoresma–,enoapropósito–ourepresentación teatralquemoveá risa, ironi-zandosobretipos,personaxesesucesosdacidade–.Aestecarnavalburgués,semellanteaodoutrascidadesdeEspaña,selleengaden,desdeasclasespopulares,asbromas–especialmentegroseirascoasmulleres–easbatallasnarúas–entreostranseúntes,entrexentenova,homesemulleres,edesdeosbalcónsdasprincipaisrúasdacidade– con lanzamento de obxectos que van variando –ovos, la-ranxas,auga,fariña,doces,améndoas,fabas,confetti,serpentinas-copasotempo.

NolibroChoqueiros,publicadono2017,analizábaseaevolucióndocarnavalcoruñésata1882,distinguindofasesdiferentesqueíandesde o carnaval primitivo, pasando polo carnaval enchoupado atachegaraograncarnavalcoruñés.Agora,nestasegundaparte,Cho-queiros emascaritas, veremoscomoa festaseguecambiandoedapasoauncarnavaldual,populareburgués,depedreasnasrúasedeproliferacióndebailesdesalónsquechegaata1916aíndaquesometido,desdecomezosdoséculoxx,acrecenteslimitaciónsim-postaspolasautoridades.Nadatacitadaprohíbeseocarnavalnasrúas,ninguénpodecircularporelasconcareta,ninascomparsasdeterseparacantar,ninfacerdesfiles,nin lanzarserpentinasninfacerbatallasagásnoespazoacoutadodosCantóns.Éuncarnavalamortecido,peroqueaíndamanténvivaatradiciónantigadoAntroi-donaperiferiarural,coexplosivoenterroquesecelebrabanapontedaPasaxe,enosbarrios,enespecialnasAtochaseMonteAlto.En1937,naguerracivil,ogobernoditatorialdeFrancoimpuxoapro-hibición absoluta do carnaval que se mantería oficialmente ata achegadadademocraciamunicipalen1980.Éoutrahistoria.

Parareconstruíroacontecido,ofíocondutorsonostestemuñosdaépocarecollidosdaprensalocal,enespecialdeLaVozdeGalicia,ElNoroesteyElOrzán,queanotrasano,fanmagníficascrónicasdocarnaval,complementadosconmaterialarquivísticoefotográfico.Conelespreténdese facerunpercorridovivoeunhapanorámicaxeralportodasasmanifestaciónsdocarnavalcoruñésentre1883e

Page 10: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

o carnaval dual con comparsas e «pedreas» | 1716 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

O cARNAVAL dUAL cON cOMPARSAS E PEdREASOcarnavalcambia,mudacopasodotempo.Manténasúaesenciadetransgresióndocotiánperononéomesmo.Apartirde1883oAntroidocoruñésperdeasgrandesmascaradasoudesfilespolasrúasrelacionadoscoachegadaeentronizacióndeMomo.Afaltadesteelementocentralcomún,noqueparticipabatodaacidade,vaifacerqueocarnavalsedivida,reflectindoaomesmotempoacadavezmaiorestratificaciónediferenciaciónsocialexistentenaCoruña.Ocarnavalconvértaseendual:existiráuncarnavaldesalón,burgués,centradonosbailes,euncarnavalnasrúas,popular,noqueconflúencomparsasedisfrazados–oschoqueiroseasmascaritas–enoquetomaungranpuloaspedreasoubatallas,combatesetiroteos,conlanzamentosdefabas,améndoas,confeitos,papelpicadoeserpentinas,entreostranseúntesetaméncoasxentesqueseasomanaosbalcónseventásdassúascasas.Duraríaata1916.

Urbano González Varela. La Voz de Galicia, 14-2-1904

Page 11: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

18 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval dual con comparsas e pedreas | 19

PRELUdiOS dO cARNAVALNaCoruña,apreparacióndocarnavalprincipiabadespoisdodíadeReis.Assúasmanifestaciónsiniciais,xadesdeadécadade1880,dábansenosescaparatesdastendas.AsíolembrabaLaVozdeGali-ciao17dexaneirode1895:

« PrincipiaelCarnavaleldíadeReyes,coincidiendoconlaaparicióndelasprimerascaretasdepapeldeestraza,enlosescaparatesdelastien-dasdecomestibles.Yaestamospues,enCarnaval.PasóeldíadelaEpi-faníaylospintarrajeadosrostrosdecartónhacenmuecasaltranseúntedetrásdelaempolvadavidriera,encompañíadelhuesudoyapetitosolacón,otroheraldodeCarnestolendas,delaorondavejigademantecaydelmagro tocinodeLugo, inseparables condimentosde las filloas,flores,orejasyotrasfrutascarnavalescas. »

Poucosdíasmaistarde,nassemanasfinaisdexaneiroouiniciaisdefebreiro,naprensalocalpublicábanseosprimeirosanunciosdevendadeprodutosdecarnavalofrecidospolosestablecementosco-ruñeses.EntreelesdestacabaorexentadopolafamiliaCusinarúaReal3,especializadonavendadecaretas:

« casa especial en caretastraidas

de las mejores fábricas del extranjerodolores cusi. real 3aviso a las tiendas

Caretascartón,surtidoentiposdiferentes,desde3realesdocena.Carretaspercalinanegrayotroscolores,desde9realesdocena.

Caretassedanegrayotroscolores,desde24realesdocena.Caretasterciopelonegro,conbarbadeencaje,desde36realesdocena.

Antifacespercalinanegrayotroscolores,desde8realesdocena.Antifacesterciopelonegro,desde24realesdocena.

Granvariedaddenclasesyprecios.SealquilantrajesparaCarnaval. »

[LaVozdeGalicia,5-1-1893]

OsCusiforonmoiqueridosnacidade:MateoCusi,ademaisdeco-merciante,foiundestacadoliberalprogresistaerepublicano,quefaleceuen1895;DoloresCusimanteríaonegocioataorematedasúavidaen1915edurante todosesesanososseusescaparatese

anunciospreludiaronocarnaval.Avariedade,calidadeeprezodassúas caretas, máscaras e disfraces xa foi resaltada nunha crónicapublicitariadeLaVozdeGaliciado27dexaneirode1887:

« EnelestablecimientodelacalleRealnúmero3,tanacreditadoporelinmensosurtidoconquecuentadetrajesycaretasdetodasclasespro-piosparalatemporadadeCarnaval,hemostenidoocasióndeverundisfrazoriginalísimoconelqueoptaráalpremiodelCircodeArtesa-nosenelbailedelpróximodía2.

Esindudablequeparateneruntrajedemáscaraespecialymuyeco-nómico, en ninguna casa de la Coruña se puede comprar o alquilarmásqueenlacitada.

Yporloquerespectaacaretas,yanopuedenhallarsemásoriginalesnimásbaratasquelasqueallíseexpenden.

La caricatura,perfectamentehecha,de loshombrespolíticosmásimportantes,cuestaunacantidadinsignificante.

CualquierapuedehacerporbreveshorasdeCánovas,deSagasta,etc.etc.,porunoscuantosreales.

SabemosdeunosalegresjóvenesqueseproponenrepresentarenelbailedelCircolasociedadElAcuarium,paraloquehanencargadocaretasqueseanlaveraefigiedeloscélebrespecescuyascaretasseránpuestasenelescaparatedelestablecimientoaquealudimosdentrodebrevesdías. »

Pero o principal distintivo do período carnavalesco eran os exce-sosnascomidaseentreelasdestacabaolacóncongrelos.ManuelMaríaPugayParga,aliasPicadillo,nassúascrónicasdeLacocinaprácticapublicadasenElNoroeste,explicouacuriosaformadecomocociñabaelunhalaconada:

« LACOCINAPRÁCTICAplato del díalacón con grelosAlasnueveenpuntodelamañana,ydespuésdebienlavado,debepo-nerseacocerellacónenbastantecantidaddeagua.Alasseleagreganlosgrelosyloschorizos.Alasdoce,laspatatas,yalaunasecolocanloschorizosyellacónenunafuente,ylaspatatasylosgrelosenotra,ytodosobrelamesa,quedebeestarpreviamenterodeadadeciudadanosconapetitoydebotellasdevinodelRiveiro.picadillo »[ElNoroeste,9-2-1902]

Page 12: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

o carnaval dual con comparsas e «pedreas» | 2120 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

O carnaval tamén tiña unha repostería especial. Era a época dasfilloas,orellasetamén,nestaépoca,asfloreseasfollasdelimón.PorPicadillosabemoscomoelaspreparaba:

« LACOCINAPRÁCTICAplato del díafilloasHaceañosquecompartílanochedehoyconlafamiliaycompadresdePéresd´aGualada.

Todavíaenmimemoriaseconservangrabadosmuchosdetallesdeaquellanoche.Elagua,indispensablecompañeradelosdíasdeCarna-val,batíaconfurialospequeñosyescasoscristalesdelaúnicaventanadelacasa,ynoreparabatampocoenobsequiarnosconsudesagradablecompañíacolándoseporlosagujerosqueeneltejadotienenlamisión,amijuicioilusoria,dedesahumarlacocina.

Lociertoesqueesononos importabania la familiadePéresd´aGualada,niasuscompadres,niamí.

Rodeábamostodossuespaciosa lareira indiferentesalhúmedofe-nómenoatmosférico,sentadosenlosclásicostallosyenmudacontem-placiónantetresenormessartenesqueladiscretaseñoradelanfitriónacariciabadevezencuandoconlarobustatajadadetocinoycubríalue-godeunatenuecapadeamoádo,ydelacualesbrotabanlasdeliciosasfilloasquenosotroscomíamosporrigurosoturno.–Compadre.DijodeprontountalPedrodeCotelo,hablandoencaste-llanoporqueestabayodelante;estafillucaesloquetalparachamaredelaujardente.–No hay que reparare, contestóle el Péres entre orgulloso y risueñoquitandoelcarozoquetapabalabotella,escanciandounacopayentre-gándoselaaCotelo.–Beba,hijo,bebayquedesalúllesirva.–Alasalúd´ostedesydelseñoramoquenosvegila,yquetodoslostrabagosdelmundoseanestes.

Ycolóelcontenidodelacopaentrepechoyespalda,lanzandodes-puésunasonorayprolongadacarraspera.

¿Cómohabíapreparadoaquellamujerelamoadoparahacerlasfi-lloas?Puesvaisasaberlo.

Paracuartilloymediodeaguaycuartilloymediodelechemezcla-dos,unadocenadehuevos.Sebatenéstosyseincorporanalamezcla,poniéndoles la salnecesaria.Después se le vaponiendopoco apocoharinahastaquetengalaconsistenciadeunanatillamuysuelta.Luego

Coruña Moderna, 6-3-1905

Picadillo, no centro, rodeado dunha comparsa de tunos, 1910-1915? | Arquivo da Real Academia Galega. FL.7/73

Page 13: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

o carnaval dual con comparsas e «pedreas» | 2322 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

secueladeshaciendolosbollosenelcolador,ydespués,ahacerfilloas,paralocualhayquetenerlassartenessobrebrasas,untarlasdetocinoyextenderlesunacapadelgadadeamoado.Cuandolafilloasedeprendeconfacilidaddelasartén,seledalavueltadejándolatostardelotrolado.

Asílashacía,almenos,ladistinguidaesposademiinolvidableami-goPérezd´aGualada.picadillo »[ElNoroeste,30-1-1902]

« LACOCINAPRÁCTICAplato del díaorejas y floresSepreparamasa conharina,huevos y leche.Sedeja tapadaen sitiotempladodosotreshoras,gramándolamuchounavezquehayafer-mentado.Seextiendeenunacapalomásdelgadaposibleysecortaentrozosrectangularesfriendoéstosenmantecadevacayespolvoreándo-losconazúcar.YparaterminarelCarnavalcomoDiosmanda,diremosalgodelasflores.

Sepreparaunapastaalgomássueltaqueladescritaparalashojasdelimón.

Se calienta gran cantidad de manteca de cerdo. Dentro de ella semeteelmolde,ycuandotambiénestécalientesebañahastalamitadenlapastaintroduciéndolodenuevoenlamanteca.Cuandolaflorestédoradaysedesprendedelmolde,seespolvoreaconazúcar.picadillo »[ElNoroeste,11-2-1902]

« LACOCINAPRÁCTICAplato del díahojas de limónVayaunacosa,dirándespreciativamentelosprofanos.¡Hojasdelimón!Coniresealárbolycogerlas,asuntoconcluido.Pero,¿quiéncomeeso?EstePicadilloestádementeoebrio.Nosquierehacerherborizar.

Algunosmásindignadoscontramísepreguntarán:–Peroporquiénnoshatomadoeste?¡Hojasdelimón!Quelascomaélsiquiere,etc.etc.

Perovosotras,simpáticasaficionadasalsublimeartedelfogón,ha-bréisdescubiertobajoesetítuloundelicadopostreconquelasgentesconocedorasendulzansupaladaryconfortansuestómagocomoprepa-rándolopararesistireldurogolpequelesesperaunavezarrinconadaslascaretasyrecogidosenalcanforadascajasloscapuchones.

Peronopensemosencosastristes,quedevigiliasyabstinenciasnosquedatiempotodavíaparahablar.

Lashojasde limón, con lasflores y lasorejas, formanunagradabletriunviratopropioparasergustadoenestosdíasdeCarnestolendas.Poreso lo pongo bajo su especial cuidado y vigilancia, como dicen aquelloscartelesquehayenlosjardinesdeMéndezNúñez.

Ylonaturalesqueustedesdeseensabercómosepreparanlasdicho-sashojasdelimón,¿noeseso?Puesbien;desleídunalibradeharinaenuncuartillode lecheycuandoformeunapastahomogéneamez-cladledocehuevosbatidos.

Requeridlahojadelimónymojadlaenlapastademodoquesebañealgomásdelamitad.Freídlaluegoenmantecadevacaycuandoestédoradaretiradladelasartényextraedlelahoja.

Yenlafuenteespolvoreadlaconazúcarpulverizado.Cadahojanopuedefuncionarmásqueunavez.

picadillo »[ElNoroeste,7-2-1902]

Outroprodutoquetaménanunciabaachegadadocarnavaleranasaméndoaseosconfeitos.Naventadestareposteríadestacouacon-feiteríaAguinagasituadaenLuchana54,fronteaoTeatroPrincipal(hoxeRosalíadeCastro):

« ALMENDRASYCONFITESPARACARNAVALES

Losmásfinosquesevendenalospreciosordinarios,paralagalantecostumbredeestosdías,son,comosiempre,losdela

confitería de c. g. aguinagaSucesordePelletier

54.Luchana.54FrentealTeatro »[LaVozdeGalicia,14-2-1893]

Peroasaméndoastaméntiñanoutrautilidade.Soasoumesturadascon fabas e garavanzos empregábanse para lanzalas, nos días docarnaval,aostranseúntes,especialmenteásmulleres,bendesdeosbalcónsdascasas,benaopasarpolasrúas.

« ENCARNAVALEsunamuestradegustocursi,pocodineroygranmezquindad,el

galantearalasseñoritasarrojándolesalosbalconeshabichuelas,gar-

Page 14: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

o carnaval dual con comparsas e «pedreas» | 2524 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

banzossemiconfitadosyotrosproyectilesporelestilo,sinopeores.Paracontribuiradesterrarcostumbretanfea

c. gonzález aguinaga(sucesor de pelletier)

VenderáestosCarnavalesensuacreditadaconfitería, frente al teatro,verdaderasalmendrasbañadasa4realeslibrayconfitesriza-

dosa3realesid.Alpormayor:seadmitenencargoshastaelpróximojueves19,con

10por100derebaja,desdeunaarrobaenadelante. »[LaVozdeGalicia,15-1-1888]

Ocostumeiríaenaumentoeconverteríasenundostrazosdocar-navalpopulardaCoruña,comotaménaconteceríanoutrasmoitascidadesdeGaliciaedeEspaña,nadécadafinaldoséculoxixeini-cialdoxx.

Porúltimooconfettioupapelpicadoeasserpentinasdepapelconverteríanseenimprescindiblesparaasfestasdocarnaval.OseuempregoestenderíasenaCoruñaapartirde1896beneficiandoáspapelerías, especialmente ádeFerrer e adeLombardero,na rúaReal,queanunciabanassúasnovidadesnaprensa:

« ARTÍCULOSPARACARNAVALflores volantes

serpentinasSencillasydelujo

lluvia – cometa – rizadaconfetti

Enelegantesbolsasa0,10ya0,25unacigarros y cigarrillos de sorpresa. narices y gorros de papel

real, 61 papelería de ferrer real, 61 »[LaVozdeGalicia,2-1-1898]

Aincorporacióndoconfettiaocarnavalnonestaráexentadepolémi-ca,asícomooseuusoabusivonasrúasenossalóns.Noentanto,foisaudadoporLaVozdeGaliciao22dexaneirode1900comounavancefronteaoscostumes,segundoditoperiódico,máisbárbarosdotradicionalcarnavalchoqueirocoruñés:

« CONFETTIYSERPETINAS(…)Desdequeseinventólaprimeracaretahastalosactualestiemposenquecadacualgastalasuyaparaquenadieleconozca,nuncatuvoelCarnavaljuegosmejores,refinamientosmásexquisitosnimáscultasylindasdiversionesquelasdellenarelaireconserpentinasypapelillosdecolores.

Nohamuchosañoseracosacorrientebatirnatillasenunaespalda,ydejarciegoalprójimoconunpuñadodeyeso,ymataraunhombreconunsacodearenaquesearrojabadesdeunbalcón,ybautizaralostranseúntesconaguadeunalavativa,yestropearuntrajeconhuevosrellenosdetierrayhacerotraslindezasporelestilo.

Quesepidierantoso los tormentos juntosdel infiernoy todas laspenasdelatierra(quenosonpocas),paracastigaralosqueteníanelmalgustodehacerestasatrocidades,cosaesquenosparecemuyjustay puesta en razón; pero que se pidan castigos para quienes lejos deensuciar,adornan,ylejosdeenfadar,causanalegría,escosaqueyanonosparecetanequitativa,nijusta,aunquepiensenlocontrariofrailescapuchinos.

Elconfettiesalgoalegre,limpio,nodaña,conviertealpisoenalfom-bradecolorines,vuelaporelairecomosielairesellenarademaripo-sas microscópicas, adorna los trajes con dibujos caprichosísimos, esoriginal,eselegante,esculto.

Nocontraelconfettinicontralasserpentinas–quetambiénofrecenunalindísimadiversiónybelloaspecto–debenir lasdiatribasdelosperiódicosnilosbandosdelasautoridades.

Lagroseracostumbredecolgarenlaespaldadelasseñoraselletre-ritoimpresoquediceSevende;ladelanzarbalasdum-dumenlugardefloresoconfites;ladeamasarconhabasellododelacalleReal;ladepermitirqueserevuelquenenelarroyomáscarasindecorosas,estropa-josasyasquerosas,todasestascosassonlasqueclamanalcieloypidenavozengritomultasylatigazossinduelonicompasión.

Carguesobreestolamanoelseñoralcalde(…). »

* Balas dum-dum: nome que se aplica ás balas deseñadas para expandirse tras o seu impacto; a súa orixe está nas balas producidas no arsenal de Dum Dum preto de Calcuta polos ingleses en 1886.

Page 15: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Urbano González Varela. La Voz de Galicia 20-02-1898

Page 16: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

La Voz de Galicia, 14-2-1904Agás *: La Voz de Galicia, 23-2-1909

*

*

Page 17: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

o carnaval dual con comparsas e «pedreas» | 31

OS BANdOS E RESTRiciÓNS dO cARNAVALOutro dos elementos tradicionais no comezo dos carnavais era apublicacióndobandomunicipalnoqueoalcaldefixabaasnormaspolasquesedebíarexer.AlgúnsconsérvansenoArquivoMunicipalda Coruña, outros coñecémolos pola prensa. Na década de 1880repetíandeformarutineiracasesempreomesmo.Osalcaldes,trasfacerunhaapelacióná sensateze culturadosveciñosparadiver-tirsedentrodos límitesdadecencia e aboaeducación, advertíanqueestabanprohibidostodotipodeexcesos,golpeseinsultosquepuidesenirritarosánimosemagoaráspersoaseássúasroupas,equetampoucosepermitíannosdisfracesousodevestidurasecle-siásticasedetraxesdealtosfuncionariosedamilicia.

Noentanto,apartirdecomezosdadécadade1890,estesbandosvansercadavezmáisrestritivos,engadindoprohibiciónseamea-zandocoaimposicióndemultas:

« D.JoséMarchesiDalmauAlcaldePresidentedelExcelentísimoAyuntamientodeestaCapitalASUSCONVECINOSAfindeevitarlosexcesosydisgustosconsiguientesquepudieranori-ginarseenofensadelaculturaycivilizacióndeloshabitantesdeestepueblo;yquelasdiversionesdeCarnavalnopasendeloslímitesdelasinocenteseinofensivas,hedispuesto:

1.o Prohibirtodogénerodeexcesos,golpes,insultos,disparosdepie-drasyotrosobjetosyaseaconlamanooconlosartefactosconoci-dosportira-balasytira-chinas,ytodoaquelloquepuedacontri-buirairritarloánimos,producirquimeras,lastimarlaspersonas,mancharodestruirlasropas,etc.;y

2.o Elquefaltandoaloprevenidoincurraenalgunadeestasfaltasuotrasparecidasserámultadoporprimeravezcon5a25pesetas,sinperjuiciodelmayorcastigoaquesehubiesehechoacreedorodelagravedaddelexcesolohiciesenecesario

LaCoruña,15defebrerode1890JoséMarchesiDalmau »

Especialmente tentaríanacabarcondeterminadasmanifestaciónsdocarnavalpopularnasrúas.En1892oalcaldeconservadorAnto-

Bando de carnaval de 1890 | Arquivo Municipal da Coruña.C. 967/4

Bando de carnaval de de 1889 | Arquivo Municipal da Coruña.C. 967/4

Page 18: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

o carnaval dual con comparsas e «pedreas» | 3332 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

nioPérezDávila,nunmalredactadobando,ameazouaaquelesquesedisfrazasencontraxesdesaliñadosesucios,típicosdoschoqueiroscoruñeses,eprohibiutransitarpolasrúasconmáscaraseantefacesdespoisdoanoitecer:

« D.AntonioPérezDávila,AlcaldepresidentedelExcmo.Ayuntamientodeestacapital,hacesaber:

Aproximándose losdíasdeCarnaval (…),nótasesinembargoquealgunaspersonas,talvezsindarsecuenta,escandalizandisfrazándosecontrajesdesaliñadosysuciosquerepugnanyofendenladecenciaydecoropúblicos;yporeso,yvelandoporelbuennombredeestacul-tísimapoblación,estoydispuestoaimpedirtalesabusoscontodoslosrecursosdemiautoridad.

Prevengo,pues,aloshabitantesdeestaciudadnohaganusoduran-telaépocadeCarnavaldedisfracessuciosygroserosquemolestenoperturbendealgúnmodoelgocedelaslícitasdiversiones.

Alpropiotiemporecuerdoalvecindarioque,segúnloprevieneelartículo34delasvigentesordenanzasmunicipales,nosepermitiráelusodeaquellosdisfracesquerepresentenaalgúnpersonajepúblicodetodaslasórdenes,asímilitarescomocivilesyeclesiásticos,prohibién-dosequetransiteporlascalles,despuésdeanochecer,personaalgunaenmascarada,anoseraquellasquesedirijanalosbailespúblicosodesociedades,peroéstas,asíytodo,caminaránsinantifazhastalaentra-dadellocalendondedichosbailesseverifiquen.

Laguardiamunicipaldenunciará al que infringiere las anterioresdisposicionesfaltandoasusconvecinos,aladecenciapúblicayaladig-nidaddelcivilizadopuebloendondevive,paraimponerleelcorrectivoaquesehubierehechoacreedor.

LaCoruña,16deFebrerode1892AntonioPérezDávila »

Taménneseano,ocombativoetradicionalistaarcebispocompos-telánJoséMaríaMartíndeHerrera,publicouunhacircularnaquedemaisdelamentarosexcesosepecadosquesefacíannocarnaval,rogabaeautorizabaarealizacióndecultosdedesagravioaDeusnasigrexasmedianteaexposicióndoSantísimonesesdíasdecarnaval.Asísefixonosconventosenasigrexascoruñesas:

« ConventodeCapuchinas.Eldomingo,lunesymartesdeCarnaval,dedosymediaaseisdelatarde,estaráS.D.M.expuestoalaadoracióndelosfieles.Alascincosecomenzaráelsantoejerciciodelareservaconestacióncantada,oracióndedesagravios,bendiciónconelSantísimo,ySalvecantadaalapatronadelconvento,NuestraSeñoradelasMara-villas.(…)

ConventodeSantaBárbara.EnestetemplosecelebraránenlostresdíasdeCarnavallosejerciciosdedesagraviosenobsequiodelSantísi-moCorazóndeJesús,empezandoalascincodelatarde,conS.D.M.expuesto.(…)

ParroquialdeSanJorge.SolemnetriduoparadesagraviaraNuestroSeñorJesucristoSacramentadodelosultrajesquerecibeentodotiem-po,perosingularmenteenlosdíasdeCarnaval,secelebraránsolemnescultosenlaiglesiaparroquialdeSanJorge,exponiéndoseaS.D.M.enlamisamayordelostresdías,lacualseráalasdoceeldomingo,yalasonceellunesymartes.PermaneceráelSeñormanifiestoyveladoporlasseñorascamarerasdelSantísimoyhermanasdelaMercedhastalascincodelatarde,enquecomenzaráelejerciciocorrespondientealdía,terminándoseconelactodedesagraviosybendiciónconelSantísimoSacramento. »[LaVozdeGalicia,24-2-95]

Aomesmo tempoa Igrexa católica, empregandoaospárrocos, asúaprensaeopoderquetiñasobreasautoridadesmonárquicasdoréximedaRestauraciónborbónica,ameazouaosqueconculca-senaCoresmaetentouimpedirqueocarnavalseprolongaseaomércoresdecinzaedíasseguintes.NoentantonaCoruña,ondepredominaban os ideais liberais e republicanos na burguesía, ocarnavalviviuseconpoucasrestriciónsrelixiosas,máisalódapro-hibiciónimpostapolasautoridadesdevestirtraxeseclesiásticoseo respectoámoral.Comonoutrasgrandescidades,oenterrodasardiñacelebrábaseomércoresdecinzaehabíabailesodomingodepiñata,xanaCoresma,desde1843.Inclusopermitíansecertasburlas sobreas ideasultramontanascatólicasedenunciábasenaprensaoscomportamentosabusivosdospárrocoscandopolaforzaeasameazastentabanlimitarasdiversiónscarnavalescasnasal-deasdaperiferia.

Máiscontundentefoiobandode1893:

Page 19: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

34 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

« NOMÁSHABASSehafijadoen lasesquinasunbandodelAlcalde,dictandoalgunasdisposicionesquetiendenaprocurarlaconservacióndelordenyevitaralgunos abusosque se venían cometiendoenesta capital durante laépocadeCarnavales.

Diceasílapartedispositivadelbandoenquenosocupamos:«1aNoseconsentiránmáscarasqueconsusdisfraces,accionesopala-

bras,ofendanlamoralyladecencia.2a Seprohíbelacirculacióndemáscarasdesdeelanochecerysólose

consentiránaquellasquetransitenparabailesoreuniones.3a Tampocoseconsentiránmáscarascontrajesodisfracesrepresen-

tandoempleadosdecualquieradelasórdenesmilitaresyeclesiásti-cas.

4a Lascomparsasygruposdemáscaras,nopodrándetenerse,sinpre-viopermisodeestaAlcaldía,enlavíapúblicayenaquellossitiosdondeinterrumpaneltránsitoylibrecirculación.

5a Quedaprohibidoterminantementearrojarhabasniobjetoalgunoquepuedacausardañoalaspersonasoalosedificios.

6a losinfractoresdelasdisposicionesanteriores,quedansujetosalamultadecincoacincuentapesetas,segúnloscasos.

Laguardiamunicipalcuidarádelaejecucióndeestebando,ydede-nunciaralosinfractores».

TalesdisposicionesnosparecenexcelentesydesdeluegofelicitamosporellasalSr.Soto.

Pero¡ay!enestemundonoexistedichacompleta.Unadisposición,la5a,habrádeproducirgrandisgustoentrelosjó-

venespicarozanosyatrevidos,aunquedepocodinero.¡Era tan socorridopoderapedrear a lasmuchachasqueocupaban

losbalconesydarse tonodepersonabienrelacionadaporelmódicoestipendiodeunapesetaveinticincocéntimos!

Vestíatanbienaquellodemiraraunbalcón,conairedeprotección,comodiciendo:¡voyahonrarosalasqueloocupáis,dignándomearro-jarahíunpuñadodehabas!cuandorealmentedebíapensar:¿quiénesseránesasinfelicesalasquevoyasaltarunojosisedescuidan?

Con la supresión de tal costumbre desaparecerán esas escenas yesospeligros.

Porque, vamos a ver, ¿qué diría una señorita de un sujeto que alofrecerleundulce,porejemplo,selotiraseenlugardedárseloenlamano?

Diríaqueeraunmaleducado.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 35

Puesesopasaconlashabas,quedebensersustituidasporalmen-dras,confites,etc.,etc.

Handeentregarsealasamigasinpropiamano.Alasdesconocidas¿paraquédárselasotirárselas?

¿Oesquehayquiencreequeelgolpedeunhabaenunojoproducelallamadelamor?

Loqueproduciráseráeldeseodellamarbárbaroalautordelaagre-sión,cariñosa,nolodudamos;perohaycariñosquematan,oquedejantuertos,porlomenos.

Nada,nada;fueraañejasyridículascostumbres.¡Bravo,Sr.Soto!YquenoquedamáshabaqueelhabadeSanIgnacio.Yesaporlavirtudquedicenquetiene. »

[LaVozdeGalicia,10-2-1893]

* Soto: José Soto González foi nomeado por primeira vez alcalde da Coruña en xaneiro de 1893; durante o seu mandato sumouse, en marzo dese ano, ás protestas da cidade contra o traslado da Capitanía Xeneral de Galicia a León sendo encarcerado con toda a corporación e os membros da Xunta de Defensa creada para conseguir manter a Capitanía na Coruña. Volvería a ser alcalde en 1899.

* Haba de San Ignacio: semente o faba dunha árbore orixinaria das Filipinas da familia das Loganiáceas que recibe ese nome porque foron os xesuítas os que a divulgaron en Occidente polas súas propiedades medicinais; é amar-ga e velenosa, contén estricnina e brucina, e en pequenas doses cura as quenturas intermitentes.

Peroapesardotondurodosbandos,assúasdisposiciónsnonsecumpriron:asxentesseguirondisfrazándoseconfarrapos,cantan-docoplasindecorosaselanzandofabaseaméndoaspolasrúas.

A comezosdo séculoxx, ademaisdas amezas, oConcello co-mezaríaatomarmedidasdecaráctereconómicocoasquepreten-día reconducir e rematar coque considerabanadexeneracióndocarnavalnasrúas.FoioconcelleiroSaturninoTeijeirooprimeiroquepropuxo,o20defebreirode1901,xustoaorematarocarnavaldeseano,queoConcellodebíaestablecerunhastaxasmunicipaisparapermitiracirculaciónpolas rúasdaspersoasdisfrazadas,ascomparsaseasmáscarasacabaloouencarruaxe.Asúaproposta,conservada no Arquivo Municipal da Coruña, tamén suxería que

Page 20: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

36 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

coscartosrecadadospoderíanseoutorgarpremiosaosmellordis-frazadoscoafinalidadederenovarocarnaval:

« Excmo.Ayuntamiento:LasfiestasdelCarnavalquehaceunostreintaaveinteañoseranenestacapitalclásicamuestradeculturaydeprogresoyproducíaenlosex-trañosadmiración,yenlosvecinospúblicoregocijoygransatisfacciónhanvenidodedíaendía,opormejordecir,deañoenaño,degeneran-doentalmanera,queesconvenienteeindispensableelqueelExcmo.Ayuntamiento,comomásinteresadoenelbuennombreylaculturaeilustracióndelpuebloqueadministra,tratedeencauzarydirigirlaex-pansionespropiasdedichosdías,haciendoqueesosfestejosquedebenserexpontáneos,sereglamentenyresultenconigualesatractivosquelosqueseusanenlaspoblacionesmáscultasdenuestrapatria,talescomoMadrid,Barcelona,Valenciayotras.

EntrelascausasdeladegeneracióndeestaspopularesfiestasloessindudaalgunalalibertadtomadaporlosquecomienzanadisfrazarseenprimerodeEneroy continúan todos losdías festivosdeesemesy el de Febrero saliendo a la vía pública generalmente con disfracesasquerosos,ovestidosloshombrescontrajesdemujer,queconstituyeindudablementeunsíntomaderebajamientoenlomoralyenloesté-tico,quetodoelmundocondenayqueporfortunaunalcaldeespañol,elSr.CollyPujoldeBarcelona,haimpedidoyaenelpresenteañoim-poniendomultassubidasalosqueusentalmediodedisfrazarsequenidemuestrainventivanipuedefavoreceralquelolleva.

Handesaparecidodeestaciudadparanovolveraquellascomparsasqueeranverdaderascabalgatas,yaorganizadaspor laMaestranzadeArtillería,losempleadosyoperariosdelaFábricadeCristales,ymásposteriormenteporlosalumnosdelInstitutoylosCuriales.

Porúltimo,elclásicoytradicionalEntierrodelCarnaval,solemni-dadbrillanteybellísimaqueeracomoelsúmmumdelosfestivalesquesabeorganizarlaReunióndeArtesanosdesapareciótambiénhacetresañosynadaquedayadelospasadosynolejanostiempos.

Hoyencambio,ybienpresentepueden tenerlo losSeñoresCon-cejalespuestoqueayerhaterminadoelCarnaval,yesposiblequeenestemomentorecorranuestrascallesalgúnexcéntricoentierro, todoloquesehapresentadoanuestropúblicoencallesypaseos,bajode-nominaciones de comparsas, que comienzan con insultar al lengua-jeescogiendotítulosincomprensiblesyhastaindecorosos,continúancantandoversosquenotienedetalmásquelaformarecortadadesus

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 37

renglones,yterminanporexplotaralpúblicosacándolelosdiezcénti-mosconsabidosporcadapapeldecolor,queenestoesenloúnicoquetienenvariedadpuesvanimpresosentodoslosdelarcoiris,todoestoquerecorriónuestrascallesy lasrecorrehacealgunosañosen igualformaestámandadoporelbuensentidorecogerycreoqueV.E.enten-derácomoelConcejalquesuscribequedeberecogersedecirculaciónporsermonedaquenopuedetolerarnilaculturadeestacapitalnielbuengustodesusvecinos.

AligualquelaspoblacionesantescitadasdebeLaCoruñacrearparaelpróximoañodospremios,unoalamejorcomparsaorganizadayotroalcochequeconmejorgustoomásrelevanteingeniosepresenteenlavíapúblicaelDomingooMartesdeCarnaval.

NodesconoceelConcejalquesubscribequecareceelAyuntamientodemediospecuniariosparatalespremios,peroentiendequesiV.E.acep-taselassiguientescondicionesquemeatrevoaproponerpodíaalcanzarsecantidadbastanteparadistribuirlaenlosdosexpresadospremios.

Conestascondiciones,quetienenenvigorencasitodaslaspobla-cionescultasdeEuropa,alavezquesenormalizaríaelCarnavaldán-dole caracteres de formalismo y variedad se obtendrían los recursosnecesariosparalosexpresadospremios.

PorlotantoelConcejalquesubscribeproponeaV.E.sesirvaapro-barlassiguientescondiciones:

Primero:-ElAyuntamientodeLaCoruña creapermisosde circu-laciónparapersonasdisfrazadas,comparsasorganizadas,máscarasacaballoycarruajes.

Segundo:-El totalde lorecaudadoporestosconceptosseaplicaráíntegroendospremiosdeproporcionalentidadalamejorcomparsaorganizadayalmejor,máslujosoomáscaprichosocarruajequereco-rranlascallesdelaciudadenlosdíasDomingoyMartesdeCarnaval.

CasasConsistorialesdelaciudaddeLaCoruñaa20defebrerode1901.

SaturninoTeijeiro»

AsúaproposiciónfoiaceptadapoloConcelloepasouaestudiodaComisióndeFestexosqueelaborouunproxectodeposiblestarifasacobrarporcirculardisfrazado:

« ProyectodeTarifapara permisos de circulación de máscaras en La Coruña, durante latemporadade1odeEneroaDomingodePiñata.

Page 21: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

38 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

De1oEneroaJuevesdeComadresydeCenizaaPiñataPorcadamáscaraapie(porcadadía) 5pesetasPorcadaunaacaballo(cadadía) 7’50pesetasPorcadacarruaje 15’00pesetasPorcadacomparsaorganizadacuyonúmeronollegueacincuentamáscaras 50’00pesetasPorcadaparejademáscarasqueescedadeestenúmeropagarádemás 2’50pesetasPorcadacomparsaorganizadabienacaballooencarruagesomixtas,esdecir,conlosdichoselementosyademásmáscarasapie 100pesetas

Desde Jueves de Comadres a Miércoles de Ceniza, ambos inclusivequedanlibresdederechosdecirculaciónlasmáscarasapie

Porcadamáscaraacaballo 10’00pesetasPorcadacarruagecondosocuatroasientos 20’00pesetasPorcadacomparsaorganizada,cuyonúmeronolleguea50máscaras 60’00pesetasPorcadaunaqueexcedadeesenúmero 2’00pesetasPorcadacomparsaorganizadaacaballo,encarruageomixtas 125’00pesetas

RecargosPara disfrazarse de muger o de hombre, los individuos de sexo

opuestoaltragequepretendanllevar,pagarándoblesderechosdelosseñalados,encadacaso.

Porpostularenvíapúblicaoexpenderversosporprecioalguno,pa-garánunsuplementode30pesetas.

LasmáscarassueltascondisfrazopuestoaldesusexopagaránenlosdíasquemediandeJuevesdecomadresaldíadeCeniza,unamultadediezpesetas,sinoestuviesenprovistasdepermisoespecialparaestecasoyquecuestalasexpresadasdiezpesetas. »

Astarifaspropostaseranelevadas,peroa imposibilidadedeesta-blecerunhapartidafixanoorzamentomunicipalparapremiosdecarnaval, obrigou ao Concello a rebaixar as súas pretensións. Enfebreirode1902acordaroncobrarasseguintestaxasepremios:

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 39

« TARIFADelimpuestomunicipalsobrepermisosparalacirculacióndecompar-sas,carruajesymáscarasacaballoenlospaseosycallesdeestaciudaddurantelosdíasdeCarnaval PtasPermisoparalacirculacióndecadamáscaraacaballo,durantelostresdías 10Idemparaidem,porunsólodía 5Idemparcarruajesconmáscara,durantelostresdías 15Idemparaidem,porunsólodía 10Idemparacomparsasquenoexcedande25personas,durantelostresdías 15Idemparaidemidem,ensólodía 10Idemparalasqueexcedande25personas,delostresdías 25Idemparaidemidem,porunsólodía 15Puestosdeconfetti,durantelostresdías 10Idemenunsólodía 5

PREMIOSCONCURSODEMÁSCARAS,COMPARSASYCARRUAJESLaAlcaldía,deacuerdoconlaComisióndefestejosdelAyuntamiento,resolvió señalar los siguientespremios,que seotorgaránelpróximomartesdeCarnaval: Unvaliosoobjetodearte,alamejorcomparsaalegórica,yaseaen

elordenhistóricoyaenelartístico. Cienpesetas,alacomparsamáscaprichosaymejororganizada. Unobjetodearte,alcarruajemásartísticamenteengalanado. Cincuentapesetas,alamáscaradeapiequemásllamelaatención

porlocaprichosodesutraje. Veinticincopesetas,alamáscaraquemásjocosamenterepresente

elsalvaje,conlibertaddeasuntoytraje,respetandolamoral.ElJuradoseconstituiráenelkioskodelamúsicadelpaseodeMéndezNúñez,elmartesdeCarnaval,desdelasdieciséishasta lasdieciochohoras,tiempoduranteelcuallasmáscaras,comparsasycarruajesqueoptenalpremiocircularánporlacarreteraquedafrentealosCantonesyalacalledelaMarina.

LaCoruña,6defebrerode1902. ElAlcalde

AntonioFernández. »

Page 22: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

40 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval dual con comparsas e pedreas | 41

Aexperienciafoiunfracaso,presentándosemoipoucosdisfracesaoconcurso.OConcelloabandonouaideadospremios,peroman-tivoadastaxaseconelasimpuxooprohibicionismoeconómicoqueimpediríaaosmáispobresdisfrazarse,eliminadodestexeitopartedasmáscarasconsideradasmáisastrosasdasrúas.

Tamén a comezos do século xx incrementáronse as críticassobreocostumedequeoshomessedisfrazasendemulleres.Aolongodoséculoxixfoihabitualvelosnocarnavalcoruñés.Íandepingo, é dicir, con trapos de modas pasadas ou levaban grandesenaguasousaiasastrosasquesuperpoñíansobreasroupasmascu-linas.Eranhomesvestidosdeformagroseirademullereseforma-banpartedasubversióndepapeissocialmenteadmitidaduranteoantroido.Marchabanpolasrúasconxestosgrotescosquefacíanrir,dabangrandesvoceseasustabanásmulleresalzándoseassaiasouenaguasparamostrarassúasmasculinaspernas.Entreasposiblesvariantessobresaíanadeseñoraapuntodeparirouadevendedoradesardiñascoasúapatela.Unseranrudostraballadoresquedesdeosbarriosperiféricosbaixabanataocentroadivertirseefacerbur-las;outroseranmembrosdaburguesía.

Peroapartirdasdécadasfinaisdoséculoxix,enmoitascidadescomezaron a aparecer nos carnavais homes lindamente vestidosdemuller.Eraxentemozaouadultaquelucíaelegantestraxesfe-mininos,moicoidadosentodososseusdetalles,incluídaaroupainterior,eque levabanelrostrodescuberto,acicaladoemaquilla-do,colgandodassúasorellasvistosasarracadas.Íandechulasoucupletistas.Paseabansenruborentreasxenteseacudíanateatrosybailes.Osseusxestoseademáns,oseumiraresorrireranfemi-ninos.Nonseburlabandasmulleres,senónqueasumíanafemi-nidade.Asúacrecentepresenciacausouperturbaciónnosvaloresdominanteseascríticasproliferaron;oquemáismolestabaeraasúaperfecciónfemininaeasúaboafigura,quecausabaconfusiónetemorespoñendoencuestiónavirilidademasculina.Nalgunhascidades,comoMadrid,asautoridades,ennomedadecencia,em-pezaronadetelosxadesde1893;noutras, comoValencia,estaba,desde1898,prohibidoquesevestisendemuller.NaCoruña,o17defebreirode1903,operiodistaAlfredoTella,baixoopseudónimodeX,nasúacroniquilladeElNoroestefixouncomentariosarcástico

Tarifas e premios para o carnaval de 1902 | Arquivo Municipal da Coruña. C. 395/2

Page 23: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

42 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

sobreosmuchachosguapitosquesepuñanvestidosdemadamasodomingodecarnaval:

« ANTROIDADAS(…) Y ya que de modas hablamos ¿se puede saber de dónde vino lamodadevestirseloshombresdemujer,peroenserio,sincaretayem-pleandotodalaclasedeartificiospararealzarsusnaturalesgracias?

Porquelacosavapicandoenhistoriaylasmáscarasfemeninaslle-garánaincomodarseenvistadeunacompetenciataninsistente.

Antes,loshombresdebuenhumorsevestíandepingo,requeríandepatela,yconunafilloaporlacarahacíanlacompetenciaanuestrasmásdistinguidasgritonasdelasardina;peroahoralosmuchachosgua-pitosporsucasaseponenrealmentedeslumbradores.

Nolevaaquedarmásremedioalalcaldequeimponerlesunparogeneralalosbuenoschicosparaevitarequivocacionesaloscortosdevista. »

AsúaapelaciónásautoridadesfixoqueoalcaldeArgudínBolívarengadisenobandode carnavalunnovoartigopoloqueprohibíaqueoshomessedisfrazasendemuller:

« UnbandodelaAlcaldíaElalcaldeSr.Argudíndictóayerunbandohaciendosaberqueparaevitardisgustosyprocurarquehayaelmáscompletoordendurantelospróxi-mosdíasdeCarnaval,sepondránenvigorlasdisposicionessiguientes:1o Noseconsentiránmáscarasque,consusdisfraces,accionesopala-

bras,ofendanlareligión,lamoralylasbuenascostumbres.2o Seprohíbe la circulacióndemáscarasdesdeel anochecer, excep-

tuando lasquesalgandesuscasaspara reunionesparticularesobailespúblicos,siemprequenosedetenganenlacalle,ylasacom-pañeyautoriceunapersonasindisfraz.

3o Tampocoseconsentiránmáscarascontrajesodisfracesdeautori-dades,funcionariososubalternodelosórdenescivil,militaryecle-siástico.

4o Seprohíbeenabsolutoquelasmáscarasusenarmas,auncuandoeldisfrazlorequiera.

5o Lascomparsasygruposdemáscarasnopodrán,sinpreviopermisode laAlcaldía,detenerseen lavíapública,ni interrumpirdeotromodoeltránsito.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 43

6o Cualquieragentedelaautoridadpodráexigirquesequiteelanti-fazlamáscaraquenoguardeeldecorodebido.

7o Quedaprohibidadelamaneramásterminantementearrojarob-jetoalgunoquepuedacausarmolestiaalaspersonasodañoalosedificios,ymuyespecialmenteelusarparaello,delosartefactosdenominadostirabalasodeotromedioparecido.

8o Seprohíbelaventayelusodelconfettimulticolor.9o Quedatambiénprohibidoqueloshombressedisfracendemujer.10o Losinfractoresdelasdisposicionesanteriores,quedansujetosa

lasmultasyresponsabilidadesconsiguientes,segúnloscasos.

La Guardia municipal, ejerciendo activa vigilancia, procediendo conenergíayvelandoporquelatradicionalculturadeestepueblonosufraelmásligeroquebranto,cuidarádelcumplimientodelpresentebandoydenunciarálasinfraccionesquesecometan,paracorregiralosauto-resdeellastanseveramentecomolomerezcan.

Porconsecuenciadelbandoanterior, lacomparsadenominadaAsesgalichadasha tenidoquecambiardenombrey traje, yaque los in-dividuosquelaconstituyenpensabansalirporesascallescontoilettesfemeninas.

Elalcaldeconcedióayerpermisoparaquerecorranlascallesdeestaciudad,durantelospróximoscarnavales, lascomparsasLosronchasyLosgaúchos. »[ElNoroeste,19-2-1903]

La Voz de Galicia, 14-2-1904

Page 24: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

44 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Amedidatomouporsorpresaáscomparsas,peroninguénprotes-tou.SóLaVozdeGaliciaironizousobreofeitodequeaprohibiciónafectaseaoshomesquesevestíandemullerenoná inversa.Aoanoseguintetaménsellesprohibiuaelasfacelo.Peroapesardasprohibicións,apenashoubocambios:

« FueelprimerdíaenquedebíanseracatadoslospreceptosdelbandorecientementedictadoporlaAlcaldía,y,conefecto, losaficionadosadesfigurarseelfísicohicierondel«hagosaber»elmismocasoquelostagalosdelpactodeBiacnabató.

Puedencertificardeellolosguardiasmunicipales,queatascadosenresolversilashabichuelas,lascastañaspilongasylaschinasdelarroyoson«objetosqueporsutamañooporlasmateriasdequesecompon-ganpuedancausarmolestiasalaspersonas»,optaronporunacariñosabenevolenciaydejarontirarlamardeproyectilesdedistintasmaterias.

Laprohibicióndeque loshombressevistandemujeryviceversatambiénfueacatadaconigualfidelidadqueelpreceptoanterior.

AcienciaypacienciadeunosyotrosypesealasadmonicionesdelSr.Mariño,huboafeixesbarbudoscristiano,oloquefuesen,vestidosdemujer,concadasuplementoquetirabadeespaldas,diciendoatroci-dadesyponiendoalpudorcomoalostraposenqueseenvolvían.

Estoyaerasabidoyaunqueescandalice,hayqueconfesarquemu-chosdelasmáscarasencuestiónsonlosúnicosquehacengastodesal,sibienestaesgordaymorena.

Lomalo,sonesas«cosas»arrojadizasquenoespecificaelbando.Lomaloeslaprofusióndemondasdenaranjaquehacenaltranseúntecandidatoaunpardemuletasyaunadeformidadfísica.

BrindamoselcorrectivoalaAlcaldía. »[LaVozdeGalicia,9-2-1904]

* Pacto de Biac na Bató: asinado o 14-12-1897 entre os independentistas taga-los e as autoridades españolas en Filipinas polo que cesaban os combates a cambio do pago dunha forte indemnización ao líder rebelde Emilio Agui-naldo pola entrega das armas e a súa marcha, o 25 de decembro, cos seus homes, a Hong Kong. Uns meses despois, en maio de 1898, Aguinaldo re-tornou clandestinamente ás Filipinas para renovar as hostilidades co apoio dos Estados Unidos.

Anotrasanoaprensacoruñesanondeixabadeinsistirantecadanovoalcaldeparaqueimpuxeseaordenasrúaseacabasedunha

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 45

vezcoqueelesconsiderabanocarnavalincultoegroseirodasmás-carasdelpolvoouchoqueiros,assúascoplasprocaces,osseusbailesdetrancaeoosseuslanzamentosdeproxectísquecontrastabacoantigoecivilizadocarnavaldasdécadasde1860a1880,coassúasgrandesmascaradasorganizadaspoloCircodeArtesánseoutrasen-tidadescoruñesas:

« ANTESDEL“ANTROIDO,,AyerdijimosqueseimponeunbandodelaAlcaldíaparaireuropei-zandoalosproveedoresdenuestrosfestejosdeCarnaval,yhoyvamosadedicaralgunosrenglonesmásaltema.

Empobrecido, anémico, espirante el júbilo carnavalesco de otrostiempos,yanohayhogañonireminiscenciasdeloqueayerconstituíaelmejorprogramadeatractivosqueLaCoruñaofrecíaalosdeafuera.SinlasmascaradasdeBrigantino,sinlostourdeforcédelaMaestran-za, sin las iniciativas de la Reunión de Artesanos, sin las trangalladasquearmabanLinoPérez,Carballoyotrosacreditadoshumoristas«deaquella»,quédanoslodelacalle,laastrosamáscaradelpolvo,eljaleoqueprecedeysubsiguealatranca,losprocacesdesahogosdelascom-parsaspopulacherasconvateyconmúsicadevegetaciónespontánea.PornohaberyanihayaquellosbailesdetrajesqueelCircoofrecíaasussocios,nisiquieraelestimulantedeunnuevodecoradoenelsalóndeteatro,puestoqueesteañoseemplearáunoyavisto;perovayatodoporDiosyprocúresequeyanohaynadagratoyartístico,quelodelacalleseadecente.

Todoslosaños,pesealosbandosdelaAlcaldía,seempleanenlavíapúblicaarmasarrojadizasqueponenenpeligrolaintegridaddelosciudadanos.El«tirabalas»conchinas,lacastañapilonga,losgarbanzosprotegidosyotrosproyectilesanálogossonenmanosdelosmalinten-cionadosodelosinconscientesunaseriaamenazaparalosvecinos.Lamáscarasoez,bigotudayconsayas,adornándoseconlomáspuntiagu-dodelvocabulariopornográfico,eseltormentoobligadoparatodoelmundodurantelostresdíasderúbrica.Yporúltimoelbailedetrancaconsucorodesalvajesantesydespuésdelaentrada,cierraelcapítulodeamenidadeslocalesendíasdeCarnestolendas.

¿Quénopuedeevitarsetodoesto?Claroquesí,ydelseñoralcaldedeahora,queeshombreculto,queconocenuestrospecados,esdecirlospecadosanualesdeCarnaval,esperamosmucho.

DespuésdeunacensuraseveraenelGobiernocivilatodoslosco-plerosdelpaísqueconmúsicaindígenaoforasteravomitendenuestos

Page 25: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

46 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

contra lasmodistas, laspescaderas, los festejos,el tranvía,elPalaciomunicipalolasobrasdelpuerto;despuésdecondenardesahogospro-cacesenversoanárquico,laaccióndelaAlcaldía,bienrecomendadaalosguardiasmunicipales,puedeacepillarnoselpróximoCarnavalentérminosque,aunqueñoño,nomolestealprójimo,yconelloyahaymuchoadelantado.

En cuanto a los bailes públicos, fiestas a las cuales deseamos luci-mientomáximo,seimponetambiénunsaludableveto,porquelahordaquedelosarrabalesvienefusionándoseconlaqueaquíseforma,necesi-tatrabasquelacontengan,quenosahorrenespectáculosincultos.

Noesexageradonipesimistacuantovadicho.Eslapuraverdad,ypre-cisaquelasautoridadesmarquenrumbohacialaculturayelsosiego. »[LaVozdeGalicia,25-1-1906]

En1906oalcalde,oliberalJoséSánchezAnido,recolleuoenvitee fixou un bando cun catálogo completo de prohibicións que ta-ménnospermitecoñeceracantidadedeelementosquepodíanserobxectodelanzamentonasrúascoruñesas:

« PARALOSCARNAVALESUnbandodelalcaldeAnteayersehafijadoenlossitiosdecostumbreunbandodelaAlcaldíaquetiendeaevitarqueocurranabusosyescenascensurablesconmo-tivodelatemporadadeCarnaval.

Lasprohibicionesqueconesteobjetosehacensondignasdesince-roelogio.

Hélasaquí:1o Lasmáscarasqueconsusdisfraces,accionesopalabrasofendana

lareligión,lamoralylasbuenascostumbres.2o Lasquesedisfracencontrajesoatributosdeautoridades,funciona-

riososubalternosdelosórdenescivil,militaryeclesiástico.3o Lasqueusenarmasyespuelas,auncuandoeldisfrazlorequiera.4o Queloshombressedisfracendemujerylasmujeresdehombres.5o La circulación de máscaras desde el anochecer, excepto las que

salgandesuscasasparareunionesparticularesobailespúblicos,siemprequenosedetenganenlacalleyvayanacompañadasyau-torizadasporunapersonasindisfraz.

6o Quelascomparsasygruposdemáscarassedetenganenlavíapú-blicaointerrumpandeotromodoeltránsito,sinpreviopermisodelaAlcaldía.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 47

7o Arrojar,entreotrascosas,piedras,almendras,garbanzos,guisan-tes,habas,arena,líquidosdecualquierclase,huevos,harinadulcesqueporsucomposiciónmanchenlasropas,monedas,serpentinasenrolladasycualquierotraclasedeobjetosquepuedancausarmo-lestiaalaspersonas,odañoalosedificios,oservirdemotivoparaquelagenteseaglomereydificultelacirculaciónenlascalles.

8o Elusodelconfettimulticolorydelquehayasidousadoyeldelosartefactosllamadostirabalasuotroobjetoparecido.

9o Loscantaresocoplasquenosehallenconsignadosen losorigi-nalesautorizadosporelGobiernocivil,debiendolos interesadostener siempre dichos ejemplares autorizados a la disposición delosencargadosdevelarporelordenpúblico,para ladebidacon-frontación.

Cualquieragentedelaautoridadpodráexigirquesequiteelantifaz,lamáscaraquenoguardeeldecorodebido,cometaalgunafaltaocauseperturbaciónomolestiasalpúblicooalosparticulares.

EsdignodeelogioelcelodelSr.SánchezAnido,querespondeper-fectamentealosdeseosdelvecindario. »[LaVozdeGalicia,13-2-1906]

Aíndaqueosvelloscostumesmantivéronse,asautoridades,desdeentón,comezaronaempregarunmaiorrigor,ordenandoaosgar-dasquevixiasenas rúasequedetivesenaosquemolestasenaostranseúntes:

« BromasdeCarnaval.TerminónuestraentrevistaconelSr.SánchezAnidodiciéndonoséstequeestádispuestoanotolerarqueconelpretextodelCarnavalsemo-leste a las gentes con jeringuillas, pulverizadores, huevos, castañas,anises,etc.

PordeprontoordenóqueseisguardiasmunicipalessesitúenenlacalleRealyenlosCantonesypaseenentreelpúblicoparaimpedirlosabusosquecometelagentejovenduranteestaépoca.

Recomendóademásalosguardiasqueatiendancuantasdenunciasseleshaganyquedetenganalosinfractoresdesusdisposicionesparacastigarlosseveramente.

Alquesecojahaciendousodepulverizadoresocualquierotrochis-meanálogoleimpondrá25pesetasdemulta.

Lasórdenesde laAlcaldía, dictadas en virtuddeun sueltodeuncolegalocal,empezaronacumplirseayer.

Page 26: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

48 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Yafequedieronresultado,pues«cayeron»dosjóvenesdistinguidosquesedivertíanrociandolacaraconagua,oconotrolíquidomenoslimpio,alaspersonasquetransitabanporlacalleReal.

Losgraciosos fueronpuestosadisposicióndelgobernadorcivil, yelSr.CrespodeLara,nicortoniperezoso, le impusoacadauno75pesetasdemulta. »[ElNoroeste,6-2-1909]

Empeñadosenacabarcoslanzamentosquecausasenmolestias,enespecialasfabas,aoanoseguinte,en1910,asautoridadesprohibi-ronasúavendaencarnaval:

« DecididamenteMomovadecapacaídaenLaCoruñaAyer,domingo,nohubonada,ocasinada,enhomenajesuyo.Esdecir,comohaber,hubobastantebullangaporlascalles,aunque

notantocomootrosaños;nopocossujetosysujetasvestidosdema-marrachos;lasconsabidasybrutalesescaramuzasahuevazolimpio–ydecimoslimpioporque«solo»estabanrellenosdeconfetiyarena–yunascuantasllamadascomparsasque,salvoexcepciones,maltratabanelarteyelsentidocomún.

Con muy buen acuerdo el alcalde y el gobernador prohibieron laventadehabichuelasen losestablecimientosdeultramarinos,yestorestóproyectilesaloscombatientescallejeros.

Valiómásasí.Locualnoquieredecirquenosecometiesenatrocida-desynohubiesesalidodescalabradomásdeuntranseúnte. »[LaVozdeGalicia,7-2-1910]

Ogolpemáisdurocontraocarnavalnasrúasdaríaseen1912.Eseanoo20denovembrooConcello,formadopor23concelleirosre-publicanos, 8 monárquicos e 1 independente, aprobou nos seusorzamentosunhafortesubidadastaxasdospermisosparasaírdis-frazadoduranteocarnaval.Desde1905a tarifaapagarera:cadagrupodemáscarasquenonsedeteñanavíapública,2pesetas;cadamáscaraapé,1;cadamáscaraacabalo,5;cadacarruaxeconmásca-ras,10;ecadacomparsaapé,5.Ascomparsasporsaírásrúasteríanquepagar200pesetas:

« Aldarselecturaalasdiferentespartidasdelpresupuestodegastos,hizoelSr.Pazosunaenmienda,queafectaráalasmáscaras.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 49

Propusoelcitadoconcejalqueafindeevitarquedurantelospróxi-mosCarnavalesseofendaa ladecencia,a lamétricayalsentidoco-mún,yponerunacortapisaalascomparsaspedigüeñas,seelevóa50pesetaslas3quecomoarbitriomunicipaldebepagarcadaunadelasquesolicitenlicenciapararecorrerlascalles.

ElSr.Lage,más radicalquesuantecesorenelusode lapalabra,elevólacuotaa200pesetasporcomparsaogrupodemáscaras,comoúnicomediodeevitaragresionesalaPoesíayalbuennombredeestacapital.

ElpresidentedelacomisióndeHacienda,SrCasaresPaz,aceptólaenmienda,lomismoquelaCorporaciónporencontrarmuypuestosenrazónlosargumentoaducidos.

Sinembargo,laaplicacióndedichoarbitriosedejaaladiscrecióndelalcalde. »[LaVozdeGalicia,21-11-1912]

Conesanovataxa,quepoucospodíanpagala,ocarnavalpopulardecoplasecríticaquedoulimitado.

El Noroeste, 2-3-1903

Page 27: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

50 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval dual con comparsas e pedreas | 51

O TRiUNFO dO cARNAVAL dE SALÓNNoséculoxix,eamedidaquepasabanosanos,naCoruñaosbai-lesduranteocarnavalforoncrecendoennúmeroediversidadeataconvertersenaprincipalfunciónáqueacudíanosveciñosdacidadeda Coruña e da súa contorna. Eran moi esperados, especialmen-teentreasclasesburguesaseaxuventudepois,aproveitándosedamaiorliberdade,podíantentarocortexo.NaCoruñahoubosempreunhagran liberalidadeáhoradeautorizar estesbailesque tiñanungrandearraigoecontabancoapoiodaprensalocaledaseliteseconómicasepolíticas.AsíironizabaacrónicadeLaVozdeGaliciado27de xaneirode 1893 sobreas ansiasdebailesda xuventudecoruñesanocarnaval:

« «Jóvenesqueestáisbailandoalinfiernovaissaltando»decía desde el púlpito aquel celebérrimo Padre Claret, que floreció,passezlemot,enlostiemposqueprecedieronalarevolucióndeSep-tiembre.

SielconfesordeIsabelIInoseequivocaba,dentrodepocotiempotendránqueponeralapuertadelestablecimientoquedirigeelseñordeSatánuncartelitoquediga:Nohaybilletes,porquelaaficiónalbailenodesapareceenEspañaapesardelasubidadeloscambiosydelabajadelosvalores,aunquevalorygrandesenecesitaparadanzarduranteunasemanaseguida.

Elrefrándealsonquemetocanbailo,noloolvidamoslosespañolesniatrestirones.

Enelpresentemomentohistóricodanzaenestebenditopaístodoelmundo.

LospolíticosdeMinisterioenMinisterioydepuebloenpueblo,afindeconseguirunactadepadredelapatria.

Lasmuchachasy losmuchachos, en los salones, a losacordesdeorquestasmásomenosafinadasysinaspiracionesaserpadres…delapatria.

Dejemosenpazalosprimerosprocurarseunpuestoenelencasi-llado,comofigurasdeajedrez,yfijémonosenlossegundosquesóloaspiranaundominó.

Enefecto,hay,entreellossobretodo,¡cadaficha…!TodasestasnochesqueprecedenalefímeroreinadodeMomo,lo

sondeinsomnioparalosquedeseandargolpeenlosbailes.

Urbano González Varela. La Voz de Galicia, 3-2-1904

Page 28: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

52 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Yalgunoslodan,perootroslosreciben.Entreellas,laactividadduranteestosdíasesmayor.Esmenesterprepararalospapás,prepararlosdisfracesypreparar

lasbromas.Yenestospreparativosselesvaeltiempoalaspobrecitas.Nohaymuchachaqueseestimeenalgoquenoaspireadejartama-

ñitasasusamigas,ylostrajesmásextravagantes,lasbromasmásatre-vidasacudenasuimaginaciónenconfusotropel.Talvezsusdeseosnoserealicen,peroporfaltadepreparativosnoquedanunca.

Deaquílaanimaciónqueenlosbailesreina.Losdiversostrajesqueenellosselucen,lasbromasquesedanysereciben.

Yelcalorquesetoma.¡YaunhayquienaseguraqueelCarnavalsemuere!Loqueocurreesquelepasa loquealperro,quesegúnelrefrán,

buscaenFebrerolasombra.ElCarnavalhahuidodelascalles,delasmáscarasdeescobayfelpu-

do,pararefugiarseenlossalonesalladodelosabanicosdeplumasytrajesderaso(…).A.N. »

* Revolución de setembro: tamén chamada revolución gloriosa foi a revolución que estoupou en España o 19 de setembro de 1868 que derrocou á raíña Sa-bela II e instaurou o chamado Sexenio Democrático, no que se desenvolve-ron a monarquía democrática de Amadeo I e a I República federal española.

* Padre Claret: Antonio María Claret (1807-1870), sacerdote catalán, misio-neiro e predicador, foi arcebispo de Santiago de Cuba e confesor da raíña Sabela II; sería beatificado polo papa Pío XI en 1934 e canonizado por Pío XII en 1950. Escribiu numerosos catecismos breves e era moi popular nas súas predicacións da doutrina católica. Polas súas opinións tradicionalistas e a súa influencia na política da raíña Sabela II sería combatido polos liberais progresistas, os demócratas e os republicanos anticlericais.

* Encasillado: durante o réxime caciquil e monárquico da Restauración bor-bónica (1874-1923) foi a operación política que realizaba o ministro de Go-bernación para colocar nas casillas dos diferentes distritos electorais aos candidatos, tanto do partido do goberno como da oposición, protexidos e que tiñan que saír obrigatoriamente elixidos. Era o resultado dunha nego-ciación previa na que interviñan os líderes dos partidos gobernamentais, os caciques locais e os gobernadores civís.

Obaileconverteuse,desdeadécadade1880,nosímbolodocanavalde salón, e sobre tododo carnaval aristocrático eburgués.Todas

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 53

associedadesderecreoexistentesnacidadeorganizabanosseus,bennossalónsondetiñanasúasede,benalugandoundosteatros.Esteseranosbailes de sociedadeoubailesdeconfianzaaosquesópodíanacudirossocios,assúasfamiliaseosseusinvitadospreviopagodaentrada.Aprensalocalrecollíaeanunciabatodososqueseíanacelebrar.Sirvadeexemplooacontecidonocarnavalde1893:

« LOSBAILESDELCIRCOLaJuntadirectivadeestasociedadacordócelebrarbailesdemáscarasenelteatroPrincipal.Losdías22delcorriente,2,11,13y18deFebreropróximo,ydeniñosel9deesteúltimomes.

Enelbailedel2deFebrero, seránadjudicados losúnicosdos si-guientespremios:

Unoacadaunadelasseñorasque,formandocomparsa,porloca-prichosodesutraje,sobresalgadetodaslasdemásquesepresenten.

Otropara lacomparsadecaballerosqueprestemásanimaciónalbaile,distinguiéndoseporsuoriginalidad.

Lascondicionesgeneralesaquehadesometerselacelebracióndetodoslosmencionadosbailessonlassiguientes:1a Losbailesdeldía22deEnero,2,11y18deFebrerodaránprincipio

alasoncedelanocheyterminaránalascincodelamadrugada.Eldeniñosdurarádesdelasseisdelatardehastalasoncedelanocheyeldel13deFebrero,queserádeconfianza,desdelasnuevedelanoche,hastalastresdelamadrugada.

2a Elsociotienederechoasubilletepersonal,atodoslosquenecesiteparaseñorayadostrasmisiblesacaballero,queseexpediránbajosugarantíayresponsabilidad.

3a Elpreciodecadabilleteparaseñoraysocioserádeunapeseta,ex-ceptoeldelbailedeldía13queserágratis.

Eltrasmisibleacaballerocostará5pesetasparacadabaile. Losniñosnonecesitandebilleteparasuentradaenelbailedel9de

Febrero.4a Noseentregarábilletealgunomásquealsocioanombredequien

seexpida.5a Enelbailedeldía13deFebreronosepermitirálaentradadenin-

gunapersonaquenovayaprovistadesubilletepersonal.6a Lospalcossesortearánentretodoslossociosalasdocedelama-

ñanadelantevísperadeldíadesignadoparacadabaile.Losseñoresqueresultenagraciadoshasderecogerlosantesde lasdocede la

Page 29: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

54 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

mañanadeldíasiguientealdelsorteoyencasocontrarioseenten-deráquerenuncianasuderecho.

Elpreciodelospalcosseráparalosbailesdelosdías22deEneroy18deFebrero:Principales,15pesetas;segundos,10.

Paralosdelosdías2y11deFebrero.Principales,30pesetas;segun-dos,15.

Paraeldel9deFebrero:Principales,20pesetas;segundos,10. Paraeldel13deFebrero:Principales,10pesetas;segundos,5.7a Las máscaras serán acompañadas a su entrada por un socio que

lasgarantice,yentodocaso, laJuntadirectivaoComisióndere-cepción, tendrán derecho a exigir que aquellas se descubran, re-servándolesenestecasoelegiracualquieradelosseñoresquelasconstituyanparaefectuarlo.

LaJuntadirectivaencarecemuyparticularmentealossocioselmayorcuidadoenlatrasmisióndebilletes,puesseproponeserrigurosaenestaparte,afindeevitartodaclasedeabusosydisgustos. »[LaVozdeGalicia,20-1-1893]

« MÁSBAILESLaaristocráticasociedadTertuliadelaConfianzadaráunasaltoensussaloneseldía28,últimosábadodeestemes,yotroelsábadosiguiente.

Despuésdarátresbailesdemáscaras:eldía9deFebreropróximo,juevesdeComadres;elsegundo,eldía12,domingodeCarnaval,yelterceroelmartes,día14.

EllunesdeCarnaval,día13,daráelacostumbradobailedeniños.ElCírculodelaCiudadAltadaráensussalonesbailesdemáscaras

hoyylosdías29delcorrientemes,y5,12,14y19delpróximoFebrero,consujeciónalascondicionessiguientes:1a Losbailesdaránprincipioalasdiezdelanoche,terminandoalas

cincodelamadrugada.2a Todosociotienenderechoasubilletepersonalycuantosprecisede

señora,querecogeráenSecretaríamedianteelpagode0,50pesetascadauno.Asimismotienederechoaadquirirlostransmisiblesaca-balleroquenecesitare,alpreciodedospesetasuno,queextenderánbajosugarantíayresponsabilidad.

3a Nosepermitirálaentradaenelsalónalasmáscarasquenovayanacompañadasdelsocioquelasgarantice.

4a Lacomisiónderecepcióntienenfacultadesparaexigirsedescubranlasmáscaras,reservándoseéstaselderechodeelegirentrelosindivi-duosdelaComisiónodelaDirectivaantequienquierendescubrirse.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 55

5a El socioque adeudaremensualidadesnopodráobtenerbillete siantesnolassatisficiese.

ElCírculoMéndezNúñeztambiéndarádosbailesdemáscaras,unoestanocheyotroel1odeFebreropróximo,loscualesdaránprincipioalasdiezdelanocheyterminaránalascincodelamadrugada.

Elsociotienederechoasubilletepersonalytodoslosqueprecisedeseñora.

Elpreciodelbilleteparassocio,conderechoaunodeseñora,serádeunapeseta,abonandopor todos losdemásqueprecisedeseñoracincuentacéntimosdepeseta.

Losforasterosserángarantizadosporunsocio,satisfaciendoporsusbilleteslacantidaddecincopesetas. »[LaVozdeGalicia,21-1-1893]

« LaelegantesociedadSportingClub,daráensussalonesdosasaltos,unoeldomingoyotroelmartesdeCarnaval. »[LaVozdeGalicia,10-2-1893]

Atempadadegrandesbailesdesociedadenocarnavaliniciábase,normalmenteo2de febreiro, festividadedaCandelaria,odíanoque,segundoatradición,casanospaxariños.Desdeasúaorixe,asúa organización era privilexio do Circo de Artesáns. Nas décadasfinaisdoséculoxxeraunbailedetraxes,nomequeempregabaparacualificarosbailesondeseentregabanpremiosaosmelloresdisfra-cesemáscaras.Asícontabaodoano1886LaVozdeGalicianasúaedicióndo4defebreiro:

« Eldía2,festividaddelaCandelaria,severificóenlossalonesdelCircodeArtesanoselanunciadobailedetrajes,quecomoeradesuponersehallóextraordinariamenteconcurrido.

Desdelasprimerashorasdelanocheempezaronadejarseveral-gunascomparsasquellamabanlaatenciónporsustrajescaprichosos,figurandoenprimertérminolacomparsadecabezudosygigantonesylabellísimajovenquerepresentabalaRepública.

Sutrajeestabahechoconlostítulosdetodoslosperiódicosrepubli-canosdeEspaña,admirablementecombinados,llevandoenlacabezaungorrofrigio.

Eljuradocompuestoalefectoparaproponeralajuntadirectivalascomparsasymáscarasmerecedorasdepremios,propusoparaelprime-

Page 30: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Billetes e programas de baile de carnaval | Biblioteca de Estudos Locais da CoruñaPM-CA/10PM-CA/11PM-CA/7

PM-CA/5PM-CA/12

Page 31: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

58 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

ro,alacomparsadebúlgaras,paraelsegundoeldelasIndias,paraelterecolamáscaraquerepresentabalarepública,paraelcuartoalacom-parsadegigantonesycabezudos,paraelquintoalaquerepresentabalaMaltrana,paraelsextolaquerepresentabalaépocadelaCruzada,yparaelaccésit,elquerepresentabaunabotella.

Otrosmuchoshansidolostrajesquenohanpodidoserpremiados,yquesinembargollamaronconjusticialaatención.

EntreestosrecordamosdospreciosaspollasvestidasdeMefistófeles,unaparejavestidacontrajesdeviruta,alusivoeldelhombre,porsufor-ma,alaetiquetaexigidaenelprimerbailedelaTertuliadeConfianza.

Lospalcosestabanocupadospordamasdelabuenasociedadco-ruñesa.

Alascincoymediaterminóelbrillantefestivaldequenosocupamosyelcualseguramentedejarágratísimorecuerdoenlosconcurrentes. »

Despois iríanse sucedéndose e incrementándose os bailes a me-didaqueseaproximabanosdíasgrandesdoantroido,o xovesdecomadres,o sábado,domingoemartesdecarnaval, e rematabanosábadoedomingodepiñata.Acrecentediferenciación,froitododesenvolvementoeconómicodacidade,fixoquecadagruposocialtiveseos seusbailesespecíficosdesenvolvidospolas súaspropiassociedades.Así,as familiasmáisopulentas íanáTertuliadeCon-fianza(fundadaen1843,tivoasúasedenarúaRealata1885)edes-poisaoNuevoClub(desde1902taménnarúaReal);seguíanllesasfamiliasdistinguidasnoSportingClubcoruñés(fundadoen1890),easclasesmediasemodestasacudíanaoCircodeArtesánseoutrassociedadesdemenorentidade.

Nassociedadesmáiselitistasearistocráticasobailedecarnavalfoiconvertidonunbaileelegantenoqueasmulleresamosanasúabelezae riquezanos seus traxes.Asío reflicte a crónicadobailedaTertuliadeConfianza realizadaporLaVozdeGaliciado23defebreirode1884:

« ReseñarelbailequelaTertuliadelaConfianzaofrecióalaeleganteso-ciedadcoruñesalanochedeljuevesdecomadres,nopuedecalificarsecomoarduatarea,sinocomoempresairrealizable.

Lafantasíamásmeridionaly la imaginaciónmásbrillantecarece-ríanseguramenteenestecasodefrasesquecomunicasenlasimpresio-nesquesentíenaquelmágicorecinto.(…)

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 59

NoeraaquellalamansióndelaLocuraenqueresonabanlosestre-pitososgritosdedisfrazadasdamas;dondebullenen confuso tropelgentesdetodaslasnaciones;reyesdetodaslasépocasytiposdetodaslasclasesdelasociedad;era,enfin,unbailedemáscarascomomodes-tamenteselehabíaapellidado;erauncertamendebelleza,deeleganciaydedistinción.(…)

Economizandodigresiones,diréqueelbaileestuvoconcurridísimo,elsalónperfectamentedecorado,lomismoqueeltocador,laorquestabienyelbuffetservidoconesmero.

VestíanderosalasseñoritasManolaVillelga,lasdeLloreda,IsidraNúñez,FelisayPilarSanMartín,Quiroga,Pompido,Vilela,Caruncho,Feijó,Jaspe,SanchizCasal,Cereijo,yalgunasotrasquelamemorianorecuerdaenesteinstante.

Vestíandecrema,marfilyblancolasseñoritasdeCros,Ferrer,Pare-desBassols,CarmencitaSanMartín,PilaryJustaVillagomez,Astray-Caneda, Sofía Villelga, Rodríguez Guergue, Castro, Rosario Freire,Varela, Ortega, Valderrama, Luisa Español, Quiroga, Monjardin, Ar-mesto,Alonso,Panice,yalgunasmásquesientotambiénmuchonorecordarahora.

Ocupándomeahoradelostrajesquelucíaaquelramilletedeseño-ritas,diréqueestacuestiónesde trascendental importanciaparauncronistaqueadmiramáslabellezafísicaquelosencantosdelvestido;perocomoeldeberloexigevoyallenarmicompromiso,siquieraseaavuelapluma.

Engeneralerandebastantebuengustolosdiversostrajesquehe-mosvisto,ysialgúnvacíonotabalagentedelgranmundo,noseculpealasdistinguidasyelegantesseñoritasdelaCoruña.¿Erabailedeeti-queta?No,¿Loerademáscaras?Tampoco.Deaquílafaltadecoloridoquealgúnespírituexigenteobservóentanpreciosocuadro.

Lucíantrajesazules laseñoritadeRiegoPita,MaríaEspañol,Ma-ríaVillagomez,Torrado,Munaiz,Marquina,Pérez,Lafuente,Carreira,Mosquera,Plá,LópezTrigo,Fernándezyotras.

Agregabanencantosasuhermosura,contrajesdemedioduelo,lasseñoritasdeZalbideaylaseñoritadeGallego.

La señorita del Río llevaba un distinguido traje de raso coral. LasimpáticaRitaNúñezlucíaunpreciosotúnicodegranadinabrocatelnutria.LaseñoritadeAmadovestíadeOttomanoCrema,brochadodefloresentonosnaturales.(…)

Tambiénpuedoafirmarquecoronabanmuydignamenteelfantás-ticopanoramaquepresentabaelbaileloslujosostrajesquelucíanlas

Page 32: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

60 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

señoritasPardoBazán,SanMartin,Español,Villagomez,Zabala,Mi-randa, Seguier, Pan, Guergue, Pérez del Pino, Vila, Freire, Martelo,Barrié, Astray, del Río, Torrado, Vilela, Maza, Arcau, Castro, Varela,Plá,yotrasmuchasquesentimosmuchonorecordarahora,peroquedejaronperfectamentesentadoelpabellóndelbuengusto.

Unaplauso,peromuysincero,paratodasestasseñoritas,quetan-tocarácterdieronalbaileconsuindiscutibleelegancia,yotroparalajuntadirectivade laTertuliaquenosproporcionóelplacerdehorastanagradablesqueprobablementeseránreproducidasenelasaltodelDomingo.A.C. »

* Ottomano Crema: cor crema otomá.

Paulatinamente, nas sociedades máis aristocráticas, os bailes decarnavalpasarondeserbailesdemáscarasedisfracesaserbailesdetraxeselegantesecosrostrosdescubertos.Estescambiosforonsaudadosebendicidospoloscronistasdesociedadedaprensalocalcomoxestosdebogustoerefinamento,comoserecollenacrónicadobailedoLiceoBrigantinofeitaporLaVozdeGaliciao8demarzode1889:

« ElCarnavalobedecea la leygeneraldelprogreso;vaperfeccionandosus manifestaciones y se aleja de día en día de su primitivo naturalcallejeropararefugiarseenlossalonesdoradososindorarquelamodaleofrece.

Y se comprende perfectamente las preferencias del aturdido diosconsolovisitarlassalasdebailedenuestrassociedadesderecreo,queadornadas,acompetencia,porlagalanteríadenuestrajuventudmas-culinaylabellezadenuestrafemeniljuventud,ofrecíanestosdías,omejordicho,estasnoches,cuantodeseductorydehalagüeñopuedesoñarlamásinquietadelasimaginaciones.

Ysitodaslassociedadeshancumplidocomoeradeesperareldulcí-simodeberdeproporcionarhermososratosasusasociados,elBrigan-tinomerecenuestrosplácemesporelinusitadobrilloquesupodarasusfiestas:estrenodelocal,estrenodealfombrayestrenodecostum-brefueronlosfactoresquedieronesplendorextraordinarioalosbailesdelLiceo.

Ellocal,unpocoestrecho,es,sinembargobastantelargoparaquepuedadispensárseleestafalta,ytieneasufavorunaenvidiablehistoriacomotestigodeloslucidosbailesdelCasino.Laalfombrayeldecorado

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 61

sonirreprochablesymanifiestanbienclaroelgustodistinguidodelosquetuvieronasucargoelornatodelasala.Yfinalmente,hacontribui-doadarciertocarácternuevoysuperioralasfiestasdelLiceoelacuerdoespontáneodelossociosdebailardescubiertos,urbanadecisiónquedemuestraelatildamientoylafinuraquereinaenelBrigantino. »

* Liceo Brigantino: inicialmente tivo o seu local no Salón-Teatro de Variedades da rúa da Franxa; o 10 de febreiro de 1889 estreou nova sede na rúa Torreiro, nos locais que antes empregou o Casino.

Aseparaciónsocialnosbailes,orefinamentoaristocrático,oaban-donodemáscarasedisfracespolaselitescontrastabacoquesevivíadécadasantesnaCoruña.LaVozdeGalicia do 14de febreirode1893oreseñaba:

« ELCARNAVALANTAÑOYHOGAÑO–ElCarnavalseva.–ElCarnavalseretiradelascallesyserefugiaenlossalones.

Heaquílasdosexclamacionesdeactualidad(…).Elcarnavalnoseva,niserefugiabajoartesonadostechos(…).ElCarnavalsemodifica.Seatilda,sehacefindesiglo.Yanoquiere

quelerepresentenlasmarquesasdeestropajo,(…)lascuales,aguisadeemisariasdeMomo,vestíanfaldaplanchadacondosomásvolantes(menosdedosnunca),blancachambra,carteradeviajeyunabandaencarnadaquelescruzabaelpecho.

SolíandarsealuzestasinsignesfregatriceselJuevesdeComadres,ycomolaaparicióndelasgolondrinasanunciaelverano,ellasanuncia-banelperíodocarnavalesco.

RecordamostodavíaaquelloscélebresJuevesdeComadres,máscé-lebresque losMartesde lasdeGómez, ymás renombradosque lassoiréesdeCachupín.

Allííbamostodos.¡Quédeliciosaydemocráticaconfusión!Elidealdelosanarquistas

realizábasecumplidamenteenelampliosalóndelteatro.Nohabíacla-ses. Veíase a la dama linajuda o adinerada prendida elegantemente,luciendomagníficasjoyas,vestidaconabigarradotraje.Noocasionabaestomolestias,habíarozadurasquenoproducíanrozamientos,ytactodecodosentreencopetadosseñoronesyretozonasMenegildas,sinqueestodieralugaraTroyasconyugales.

Page 33: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

La V

oz d

e G

alic

ia, 1

4-2-

1896

La V

oz d

e G

alic

ia, 1

4-2-

1896

La V

oz d

e G

alic

ia, 1

4-2-

1896

La V

oz d

e G

alic

ia, 1

4-2-

1896

La V

oz d

e G

alic

ia, 1

3-2-

1897

La V

oz d

e G

alic

ia, 1

3-2-

1897

La V

oz d

e G

alic

ia, 1

3-2-

1897

La V

oz d

e G

alic

ia, 2

5-2-

1897

Page 34: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

64 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Todosnosdisfrazábamos:quienalaturca,conpantalonesyajorcas,quiendemoroconturbanteyalfanje;oraveíamosunaaldeanarusaque solía avecindarse en las calles más renombradas y estrechas deLaCoruña,delbrazodeuncaballerovestidoa loLuisXIV,electoryelegible, cosaqueenaquellaépocadenotabavisoy riqueza;oraunaMaríaStuard,fina,delicada,oliendoaseñoríoydistinción, llevadaaremolqueporuntorero,cuyotrajetrascendíaaalquilerdeunalegua,ycuyooficioeraelnobleacarreodebultosadomicilio.

Todoestopasó.Esamalditaleydelprogreso,quetodolotrastuecaytrastorna,nohaperdonadoalalegendariainstitución.(…)

El Carnaval no se va ni se esconde –repetimos–. El Carnaval semodifica; antes era demócrata, popular; su reinado era la algazara yel ruido, conservaba huellas evidentísimas de su origen, de aquellosfestivalesromanosdondeelesclavosedisfrazabadeseñor,paradarseelsupremogustodetutearybromearasuamo.

Elcarnavalsereselló(usanzamodernaymuyenboga)yhuyedelasplazaspúblicas.

Antesvestíadecualquiermodo.Desarrapado,astroso,hechounpingajo,máscaradelpolvocomoaquí

decimos,ovestidoconmantodepúrpura,eraReyabsolutoynohabíaAlcaldequeledictaraleyes,nileyesquecohonestasensufuero.

Hoycualquieraseleatreve.Hastalosmunicipalesinvadensujuris-dicción.L.G.S. »

* Los martes de las de Gómez: caricatura teatral nun acto e en prosa orixinal de Mariano Barranco estreada no Teatro Lara de Madrid o 12 de marzo de 1885.

* La soirée de Cachupin: zarzuela bufa nun acto, música de Jacques Offenbach e arranxos á escena española por Ramón de Navarrete estreada en Madrid en 1873.

* Resellar: volver a selar unha moeda cambiando o seu valor; na política es-pañola chamaron resellados a aqueles liberais progresistas temperados que renunciaron a parte dos seus principios ideolóxicos e adaptaron parte dos moderados.

Acomezosdoséculoxx,osbailesdoCircodeArtesánsseguíansen-doosmáispopulosos.EentreelesseguíadestacandooseubailedaCandelaria.SeguíafacéndosenoTeatroPrincipalqueeraadornado,poralgúnsdossociosmáisanimados,conmotivosartísticos,telas,grilandas, debuxos e arabescos de acordo cunha temática previa-mentedefinida,creandoundecoradofastoso.Taménseguíasendo

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 65

dedisfraces,peroxanonseentregabanpremioseagoraabundabantaménosqueíandesala,expresiónqueseempregabaparacualifi-caraosquenonlevabandisfrace.Asífoiode1903:

« Secelebróanocheel tradicionalbailede laCandelariaque todos losañosorganizaelCírculodeArtesanos.

El teatro presentaba una aspecto fantástico deslumbrador, invadi-doporunamuchedumbreinmensa,entrelaquedestacabanmujereshermosísimas,ataviadasunasconoriginalesdisfracesyotrasconele-gantestrajesdesala,conlosqueaparecíanrealzadossusnaturalesen-cantos.

Ahívanlosnombresdealgunas,yaqueesimposibleconsignarlostodos,porapremiodetiempoyestrechecesdeespacio:

CarmenMosquera,AntoñitaLópez,AdelayGudeliaBeltrán,Car-menRodríguez,PilarMoyón,AntoñitayMercedesFreire,IsabelIgle-sias, Benita Casanova, Juanita Botana, Rita Martínez, Inocencia Lo-renzo,RamonayManolaFernández,JuanaMontalbán,SarayPepitaMosquera,MercedesRey,PaquitaPrego,SofíaGil,NievesFernández,SofíaEnríquez,AngelitaRivera,EsperanzaCatoira,CarmenVilariño,MaríaTaboada,LuisaPinarejoymuchísimasmás.

Pongaellectoracontinuacióndecadaunodeestonombrescuan-tosadjetivosencomiásticosseleocurran,enlaseguridaddequeseránaplicadosjustamente.

Enlospalcoshabíamuchasdamasdistinguidasquecontribuíanconsupresenciaalamayorbrillantezdeestafiesta.

Estaban,entreotrasquenonosesposiblerecordarenestemomen-to,lasseñorasyseñoritasdeTorresTaboada,delMoral,Español,Al-gorri, Vila, Núñez de Molezún, Oya, Varela Sanz, García del Moral,Meyer,Garrido,Mariñas,ÁlvarezMir,Madariaga,Lozano,Fariña,Fri-ge,FernándezAbella,Estrader,AgudínCabanas,RodríguezMartínez,VegaFernándezyotras.

Elbaileresultóbrillantísimoylaanimaciónnodecayóunsoloins-tante.

Alasdocedelanocheeraimposibledarunpasoporelsalón.Lasluces,loscoloresdelostrajes,lalluviacontinuadadeconfettiyserpenti-nas,elvolteardelasparejas,producíanenelespectadorunaborracheradeimpresionesvisuales.

Hubomuchasmáscaras,algunasmuyingeniosascomodosvende-doresdeespecíficosqueagotabantodoelrepertoriodepalabrascientífi-cas.Llamótambiénlaatenciónunacomparsadebarquilleros…Loscar-

Page 35: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

66 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

netsquelajuntadirectivadelCircodeArtesanosadquiriópararepartirentrelosconcurrenteaestebaile,notuvieronigualfortuna,estoes,noconsiguieronagradartantocomolosdelosotrosaños.

Yyapuestosaejercerlapícaracensura,permítasenostambiénha-cer constar que los señores de la comisión de adorno se han visto,quizápordificultadesdetiempooloquefuese,algoapuradillosparaqueeldecoradoresultasetodolobrillanteeinspiradoqueellospro-yectaron. »[LaVozdeGalicia,3-2-1903]

Apartirde1907obailedaCandelariadoCircofoiperdendoasis-tencia e brillantez. Nese ano a xunta directiva decidiu prohibir ousode caretasno seusbailes,permitindosóomedioanteface, etaménestableceunormasríxidasparaasistiraeles.EstasmedidasdividironaossociosefixeronqueosbailesdoCircofosenperdendoimportancia;odeCandelariairíadecaendoatadeixardecelebrarseen1916;aelotaméncontribuíuqueaIgrexacatólicaen1915deixoudeincluíraCandelariaentreassúasfestividades.

Nestecontextodeseparacióneprogresivaperdadedisfracesnosbailes,en1908aAsociacióndelaPrensadaCoruñatentourecuperar

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 67

obailedemáscarasaoquepuideseacudir todaasociedadecoru-ñesa.Asúainiciativafoiacollidaconmoitointereseecontoucoacolaboracióndenumerosaspersoas:

« ELBAILEDELAASOCIACIÓNDELAPRENSACadavezesmayorel interésquedespiertaestasimpáticafiesta,queprometeresultarbrillanteyanimadísima,ajuzgarporelpedidodepal-cosquevienehaciendolomásgranadodelabuenasociedadcoruñesa,yporlasmáscarasqueaellaasistirán.

Sesabequeentreotrascomparsas,figuraráunamuynumerosaquerepresentaráeltriunfodelCarnaval,dosmásquevestirántrajeshumo-rísticosycantaráncoupletsintencionados,ademásdealgunosgruposdehermosasmodistasquerivalizaránenhacerhonoralosrespectivosobradores,ymásquenada,alaproverbialgentilezayalegríaquesonpeculiaresenesameritísimaclase.

Asimismoseesperaqueconcurranformandooriginalesmascara-das,unanutridarepresentacióndealegresjóvenessociosdelClubDe-portivoylarondalladelaUniónescolar.

Lajuntadirectivadirigiráenbreveunainvitaciónalasbellasmucha-chasferrolanasparaqueasistanalafiesta.

EnelescaparatedeLosChicosseexhibeelcartelanunciadordelbai-le,unaobraprimorosaeinspiradaquesedebealprodigiosopinceldelexcelente jovenpintordonMáximoRamos,yquemereciógeneraleselogios.

Por su parte los afamados pintores señores Navarro (D. Román),Cappa,Saborit,Tormo,Cortés,Betancourt,Abello,AbelendayVilloch,estánpintandopreciososabanicosqueservirándepremioparalacom-parsademuchachasquevistaneldisfrazmáscaprichoso.

Las flores para adorno del salón y para los ramos que habrán deregalarse,seránproporcionadasporlosSres.FernándezLópez,Folla,Carrero,Marchesi,Alsina,delRíoyotrosdistinguidosconvecinos.

LaJuntadirectivanosdaelencargo,quegustososcumplimos,dehacerpresentesugratitudalcaballerosogobernadormilitardelaplaza,generalSr.DíazdeCeballos,porhaberautorizadolacesióndelabri-llantebandadeIsabellaCatólica;alosseñoresLafuente,Roel,GarcíaIbarrayFerrer,queregalanloscarnets;yalosseñoresFreijal,TaiboySobral,queasuvezdierongratuitamentelassedassobrelasquehadepintarlospaísesdelosabanicos. »[LaVozdeGalicia,9-2-1908]

Fernando CortésLa Voz de Galicia, 26-2-1912

Page 36: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

68 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Celebrado no Teatro principal, o primeiro baile de máscaras daprensativoungrandeéxito:

« ELFESTIVALDELAPRENSA(...)Desdelasdiezestuvieronintransitableslossoportalesdelteatro.

Loscuriososdelasgrandessolemnidadesacudieronenmasa.Ydecuandoencuando,alcruzarlascomparsasjaranerasolasmuchachaslindascontrajesadmirables,estallabanaplausos.

Entresuecosehacíalaentrada,predisponiendoelánimoaimpre-sionesgratas.

Elefectomássobriamenteinteresanteloofrecíanlospalcos.Laplá-cidanotarosa,azuldelastoilettes,encuadrandocaraspreciosas,alegra-balosojosyrecreabaelespíritu.UnalabaraDios.

Niunasientovacío,niunanotadiscordante.Lasautoridadesmilita-resyciviles,lasnutridasrepresentacionesdeloscentrosderecreo,lasmujeresmásbonitasdelaciudad…Nadafaltaba.

Y así, desde la sala, que era un hervidero, hasta las altas galeríasenqueseagolpabanlosmásdiscretosolosmásretraídosamododecoronaciónvistosa.

EladornodelfondoeralamismaeleganciayartísticaserredelbailedelaCandelaria.

Profusióndefocoseléctricosrodeabanunacanastillallenadeflores.Delacanastilla,suspendidaenaltura,colgabanguirnaldasquesereco-gíanenlosantepechos.

LabrillantebandamilitardeIsabellaCatólicaseocultabaalavistadelaconcurrenciadetrásdelasanchasarcadasdelhall,peroelritmoalborozadodelosbailablesllegabasonoroalasala,produciendoelme-jorefecto.

Elbaile,porloordenado,porlosobrio,porloelegante,sinquenin-gunadeestascircunstanciasesenciales lehicieseperderunápicedebureocaracterísticoenunbailedemáscaras,parecióbienatodos.(…)

Hubomuchasmáscaras.(…)Recordamosaunoscaracterizadoslo-bosdemarqueteníantodalasocarroneríadenuestrasgentes;aunosorganillerosconorganilloy todo,quehicieronmorirde risa;aunosdescomunales cabezudos tan«propios»comoheroicosparadarbro-masyanimar lafiestabajoelpesoenormedesus«escafandras»decartón;alaescogidaTunadelaUniónescolarcoruñesa,quetuvolaga-lanteríadeejecutarenlosintermediosprimorososnúmerosycuyaricabanderafuecolocadaenunodelospalcosprincipales;alaaguerridatropade«Mosqueteros»,propiciasiemprealasalto;aunacábilaentera,

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 69

quedabanotablancaen la salaconflotantes jaiquesy los turbantesrollizos;aunacomparsadegallegas,precedidasdegaiteroyricamentetrajeadas,másalegresque lascastañuelasque tocabanalgueireiras; aunasodaliscas a lasqueno valía tapar la caraparaque se adivinasecuantoeranbellas…

Zengüeyos y generales, marinos y payasos, cesantes y pierrots, detodohubo.

Sebailómucho,sebailóbienyaunqueaprimerahoramásrepletosdemuchachasestabanlospalcosqueelsalónmismo,pocotiempopasósinquelafiesta,generalizándose,tuvieseatrayenteshalagosparatodos.

Siporaquellodequealgonostocadebemosfelicitarnosydar lasgraciasatodosenreverenciacumplidísima,mayoreslafelicitaciónqueenconjuntoalcanzaalaAsociacióndelaPrensayasuentusiastajuntadirectiva,queCasás,Viazcoches,Carnota,Budén,Carballo,Barreiro,Zincke,TejañayCastrorepresentancelosísimamente”.[LaVozdeGalicia,23-2-1908]

Desdeentónobailedaprensaconverteusenunclásicodocarnavalcoruñésqueserepetiríatodososanosoxovesdecomadres.

Ademaisdosnumerososbailesdesociedadehabíataménbailes públicos.CelebrábanseinicialmentenoTeatroPrincipaleosorga-nizabaoempresarioqueconseguía,medianteconcursopúblico,ocontratodearrendamentofeitopoloConcello,propietariodoteatro.Facíansenostresdíasprincipaisdoantroido:odomingoemartesdecarnaval eodomingodepiñata.Sempresaíananunciadosnaprensa:

« ElarrendatariodelosbailesenelTeatroPrincipal,D.JacoboAnido,hadispuestocelebrartresenlapresentetemporada;elprimeriomañana,domingo,dediezdelanocheacincodelamadrugada;elsegundoelmartes,desdelasdiezhastalasseis,yelterceroeldomingodePiñata,desdelasdiezhastalascincodelamañana.Elpreciodelaentradage-neralesde1,50pesetas. »[LaVozdeGalicia,11-2-1893]

« TEATROPRINCIPALBAILESPÚBLICOSElcontratistadelambigú,deseosodecomplaceraldistinguidopúblicoque le favorece,hacepresentequeen losdías12y14estableceráen

Page 37: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

70 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

lospasillosderechaeizquierdadelParaísodedichoTeatrounamesaredonda,enlaqueseserviráncubiertosatrespesetascompuestosporlossiguientesplatos:

Primerplato, tortilla (variada).–Segundoplato,arroz (variado).–Tercerplato,carneasadaycostilletas.Ademásracióndequesoymediabotelladevino. »[LaVozdeGalicia,12-2-1893]

Taménogobernadorcivilautorizabaacelebracióndebailespúbli-cos noutros lugares e casas. Pero se os bailes de sociedade eranexhaustivamentenarradoserecollidosnascrónicasdosperiódicos,asnoticiasquesedansobreestesbailespúblicossonmoibreves:

« Porúltimo,tambiénlasclasesdesheredadas,comonosdecíaunem-pedernidosocialista laotranoche,hantenidosusbailesenelTeatroPrincipalyCircoEcuestrelasnochesdeCarnaval.

Laconcurrenciaenamboslocalesfueextraordinaria,siendodeno-tareladmirableordenquereinóendichosbailes. »[LaVozdeGalicia,8-3-1889]

« LasociedadProgresoObrero,establecidaenSanRoquedeAfuera,dis-pusocelebraresteañocondosbaileselreinadodelCarnaval;unodeellospúblicoyelotroexclusivamenteparalasfamiliasdelossocios.

Elprimerosecelebraráhoy,dandoprincipioalasochodelanochepara finalizar a las cuatro de la madrugada; y el segundo el martes,comenzandoaigualhorayprolongándosehastalasseisdelamañana.

SehadadoordenparaqueconcurraaaquellugarcontalmotivounaparejadelaGuardiacivil. »[LaVozdeGalicia,24-2-1895]

« SeconcedióautorizaciónporelgobernadoraD.JuanSarparadarbai-lespúblicoslosdíasfestivos,durantelatemporadadeCarnaval,enunacasadeSantaMargarita. »[LaVozdeGalicia,17-2-1900]

Decandoenvez,contamosconalgunhadescriciónalgomáisex-tensadoqueacontecíanestesbailespúblicoscelebradosnoTeatroPrincipal.Popularmentesecoñecíancomolatrancaesempreesta-

La Voz de Galicia, 14-2-1904

Page 38: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

72 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

bancheosarebordarconxentesdetodotipo.Paraevitaraspelexaseasferidas,queásvecesseproducían,oshomeserancacheadosnaentradapolosgardasesellesretirabanasnavallaseosrevólveresque levasen;moitosxaantesdeentrarasdeixaban,paraque llasgardasen,ásvendedorasambulantesquecolocabanosseuspostosdevenda,delaranxaselarpeiradas,pretodoteatro.Unhavezden-troreinabaunrebumbioorganizadonoqueobastoneiromarcabaoritmodosbailesegolpeabacoseubastónaaquelesquesepasasen.Paraaboasociedadecoruñesa,eparaaprensa,estesbaileseranoreversodosrefinadosbailesdesociedadeeunhamostradaincultu-rapopular,porisoosdesprezabaneosseuscomentariossonpexo-rativos:fronteáelegancia, fermosuraerefinamentodasmulleresehomesqueasistíanaosbailesdeconfianzaestabaabrutalidade,inmoralidadeechoqueiradadaquelesqueíanalatranca:

« REVERSO.LA“TRANCA”(…)Ven,amablelector;laentradaeslibre:esdecir,medianteseisrealesyuncangrande.

—¿Pero hay aquí aduana? Preguntarás alarmado al ver que en lapuertateregistran.

—No,eselcacheo,unaformalidadinicialhechaconescrupulosidadpocasvecesydedudosaeficaciaademás.

Teadviertoquenohay«amazona»delasqueaquíconcurren,quenosealaencargadadeocultardematutelaherramientade“suhom-bre”,porsiaeselefuesenecesariaenunmomentodado.

Asíytodoyavesquenoesinfructuosoelregistro;loatestigualade-liciosayvariadacoleccióndearmasblancas,negrasydetodoscoloresquerecogenlosguardianes.

¿Unpoquitopolvoenelenrarecidoambiente?Puesmeconstaqueharegado;aquínosedaceraalsuelo;seechaagua,quesientaelpolvo,peroésteavecessesienterevolucionarioyselevanta,¡Asípudieranlevantarsealgunosconcurrentesqueyacensobreelmismopolvo!

—Bueno.Noseaslatoso,bastadepolvo.—¿Qué?¿Laencontraste?¡Oh,comoesahayacientos!Seríacuriosoaquíunarelaciónde«ellos».¡Cuántasdecepcionesparalas«ellas»deotroslugares!¡Quédesen-

gaños!¡Cuántasbronquitisconyugales!Decididamente,aloshombresnoshatocadoenla«leydelembudo»

lapartemásancha.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 73

Elabigarradoconjuntodelsalónnoobstanteesinteresante:miste-riosastapadas,queluegoresultanserdoncellas…delabor,trasnocha-das,conosinpermisodelosamos;honorablesseñoresconcasapuestaydispuestosaponerotra;jóvenescrisálidasdecalaverasquelleganyaaesqueletos;algúnadolescentequeotroescapadodelacasapaterna,conboinaytodo(sinboinanoresultaríalahombrada);chicas…lodiréeninglés:profesionalbeauty;gentesdebuenafe,quevaaallíadivertirsedeveras;perdidos…queseencuentranentodosloslugaresparecidosaeste,ymilymildeliciosostipos…

Sebailadetodo;desdelaconfidencialdanzaadherente,hastaelin-fernalgalopatropellado.

Nohaygrandesescrúpulosparalaaceptacióndepareja,perotam-poco hay excesivas contemplaciones para el que desbarra; lo mismopuedeencontrarseelprincipiodeunaamorosaaventuraqueterminarrotundaycontundentementeelperíodo,confracturainclusiva.

Esmuydenotarelorden…desordenadoquereinacasisiempreenestosbailes,tantoporlacomunidadqueengendraelplacer…comoporlaeficaciadelavigilanciaqueejercenguardiasybastonero.

Las delicias, los encantos, la animación principal del baile residearriba;esmayorallíqueenelsalón.

Enésteesbailedebuenafe,esdecir,hastaciertopunto;arribaesellugardelasaventuras,delaalegría…ydelascenasconvistasacólicomiserere.

Haycomensal(ycomensala)queentraconmediadocenitadenaran-jas,pararefrescar;hacebocaconunaraciónderiñonessalteados,queluegobrincandentrodelestómago;comoaperitivosigueconlangosta,continúaconcuatroocincoplatosmás,rociadoeltodoconlibacionesfrecuentes;comienzaasentirsemolestadoyparadepedirydecomer:llególadepagar.

Enindumentariatampocoesexigentelaconcurrencia;seadmitedetodo,yconladescripcióndedisfracespodríallenarseunlibro.

Elbaileterminaalahoraoficialanunciadaenlosprogramas.Lasparejassedifuminanenlasemioscuridaddelascalles…yaquí

terminaelapunte,porqueenestepuntoestáelreversotanborroso,quenohaymediodeseguir.DonJusto »[LaVozdeGalicia,21-2-1898]

* Don Justo: foi o pseudónimo empregado por un periodista de La Voz de Ga-licia que relataba as crónicas sociais de finais do século xix.

Page 39: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

La Voz de Galicia, 14-2-1904

La Voz de Galicia, 8-2-1907 La Voz de Galicia, 12-2-1909

La Voz de Galicia, 19-2-1909Coruña Moderna, 25-2-1906

Page 40: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

76 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Odesprezoerexeitamentoaosbailespopularesdecarnavalnofoiexclusivodaprensaburguesacoruñesa,taménnossectoresdopro-letariadoorganizado,dominadospolosanarquistas,criticouseasúainmoralidadeecorrupción:

« PORUNOSBAILESSedistribuyóayerprofusamentepor lapoblaciónunahojasueltadi-rigida«A los trabajadores», en la cual se recriminaa laSociedaddeCanterosdeestaciudadporelacuerdo,quelosfirmantescalificandedesdichado,decelebrarbailesestosdíasdeCarnaval.

Firmanlahoja«Variostrabajadores»,quienesaconsejanasuscom-pañerosquenoasistana losbailes,por entenderqueéstos–hablande lospúblicos– talcomohoy«seusan»sonfocosde inmoralidadycorrupción.

Respectoaloscanteros,selamentaenlahoja«quesehayaquedadosolaenelfregadounaSociedadderesistenciaalcapital,patrocinandounespectáculodefunestasconsecuenciasparalamoralidadyhonra-dezindividual».

———LaSociedaddeCanteros, en juntageneral verificada anoche, acordódescartarseenabsolutodelaorganizacióndelosdosbailesdeobrerosquedebíancelebrarseenel«SalónLino»estanocheyladelmartes.

Quedóporlotantosinefectolainvitaciónquehabíahecho,porloquealacitadaJuntarespecta.

Loquehayesqueelempresariodelsalónendondelosbaileshabíandecelebrarsehacesuyastalesinvitacionesylasdaporválidas,dedican-doalaveztalesbailesalasSociedadesobreras.

Elpresidentedeladecanteros,JacintoGarcía,presentóanocheladimisióndesucargo. »[LaVozdeGalicia,17-2-1901]

En1907estesbailespúblicosdeixandefacersenoTeatroPrincipaleempezanaorganizarsenoTeatro-CircoEmiliaPardoBazán,inau-guradoen1903naMariña:

« LOSBAILESPÚBLICOSComoyahemosdicho,lostrestradicionalesbailespúblicosdeldomin-goymartesdecarnavalydomingodePiñata,secelebraránesteañoen el Teatro-Circo Emilia Pardo Bazán por haberlos prohibido en elPrincipallacomisiónmixtaadministrativa.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 77

ElempresariodelCircoseproponeadornarcontodogustolaele-ganteyespaciosasalaparaquelosbailesnocarezcandelosatractivosqueteníanenelantiguocoliseodeSanJorge.

Paratocadordelasseñorassehabilitaráunlocaldecoradoconlujo,ypararestaurantotroquetendrácapacidadsuficienteparaqueenélpuedanservirsecenas. »[ElNoroeste,20-1-1907]

« LaempresadelTeatro-CircoEmiliaPardoBazánha repartidoya losprospectosanunciandolostradicionalesbailespúblicos.

Como ya hemos anticipado son tres los que allí se celebrarán, eldomingodeCarnaval,elmartesydeldomingodePiñata.

Comenzarána lasdiezde lanochey terminarána lascincode lamadrugada.

Elsalón,lomismoqueeltocador,estaránprofusamenteiluminadosyadornadoscongustoyelegancia.

Los precios serán los mismos de los años anteriores, o sean 1´50pesetaslaentradageneral,2´50elasientodepalco,10elpalcoencadabailey20porabonoparalostresfestivales.

Laanimaciónseráseguramentetantacomodecostumbre. »[ElNoroeste,3-2-1907]

Porpequenasreseñassabemosoquenelesaconteceu,resaltandoascrónicasqueaelesíaamalasociedadcoruñesa:

« Elsegundobailepúblicodelatemporada,verificadoenelTeatroCircoEmiliaPardoBazán[omartesdeantroido],nofueunllenazotanenor-mecomoeldeldomingo,perotampocopuededecirsequehayaestadodesanimado,pueselsalónrebosabadegentealegreybullanguera.Endondenosenotabatantaafluenciaeraenlasalturas.Sinembargonofaltabanenlospasillosparejasque«semarcasen»unahabaneraounschotissinapenasmoversedelsitio.

En los disfraces había cosas verdaderamente graciosas: chulas deSantoTomásydeMonelos,conairedelpaísdelgreloquedabagloria;viajerasdeimpermeableysombreritodepaja,floristasyaldeanassui-zascontrajesenqueelcaprichosobrepujabaalapropiedad,algunaslabradorasmuyencarácterporsutipoyporsufísico,variosclownsconlacaraembadurnada, lascomparsascallejerasyunsinfíndesujetosde«crítica»congabanes, levitas y sombrerosdecopa, apabulladosyastrosos,deltiempodelReyquerabióeratodoloqueconstituíanlas

Page 41: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

78 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval dual con comparsas e pedreas | 79

máscarasdeestebailesuigeneris,queseguramentenotieneigualenpoblaciónalgunadeEspaña.

Hubo lo obligado en esta clase de fiestas: mucho «curda» y granconsumodevinoynaranjas;peroniunsolo incidentedesagradablequelamentar.Algunabofetadaperdidaytalcual«bronca»sinconse-cuencias.Esofuetodo.

Hastadespuésdelacincodelamañanasebailósindescansoycontodoelfurordeaquellagentecapazdecontinuarlafiestahastaeldo-mingodePiñatasinrendirseysindarmuestrasdecansancio. »[ElNoroeste,13-2-1907]

« El baile público celebrado en el Teatro-Circo Emilia Pardo Bazán [odomingodepiñata]estuvotambiénmuyconcurrido,aunquenotantocomolosdeldomingoymartesdeCarnaval.

Lospalcosestabanocupadosporlomásdistinguidodelamalaso-ciedadcoruñesa.

Adisputarlospremiosofrecidosacudieronmuchasmáscaras:Osmaysusproyectos,unseñorcubiertodecaracoles,PepiñoRiquitrum,elpopularGayoso,lacomparsadeFuradelosyotraporcióndeindividuoso individuasdisfrazadosde lamaneramásoriginalycaprichosaqueustedespuedenimaginarse.

Unjuradootorgólospremiosdelmejormodoposible.Y,cosarara,noseformularonprotestas.

Delascomparsas,laquemásllamólaatenciónfueladelosproyec-tosdelSr.Osma:ladesgravación,representadaporunapipadelacualsesacabavino,yelmonopoliodelascerillasfiguradoporunaenormecajadefósforosdecincocéntimosprecintada.

Elbaileduróhastalascincodelamañanasinquelaanimaciónde-cayeseunmomento.

Comonotacuriosahayqueconsignarquesolohubounabroncasinconsecuenciasyqueapenasseveíanborracheras. »[ElNoroeste,10-3-1908]

A partir de 1911, ademais dos do Teatro-Circo, tamén vólvense afacernoTeatroPrincipal.Estesbailespúblicosoubailesdetrancaoudetrangalladaerantodounespectáculo.Habíapremiosesem-preestabanmoiconcorridospolasxentesdosbarriosedaperiferia.Foronunsinaldeidentidadedocarnavalcoruñés.

E. Aguilera. Vida Gallega, 28-2-1904

Page 42: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

80 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

O cARNAVAL POPULAR dE cOMPARSAS E PEdREASOgrancarnavalclásicooucivilizadocoruñés,conformadoen1862,tiñacomoprincipaiselementososgrandesdesfilesdemascaradasrelacionadascoaentronizacióndeMomonacidade,asbatallasci-vilizadasnarúasconlanzamentosdedoceserepartodeversoseaescenificacióndoenterrodasardiña.Esteselementoscambiaronapartirde1883.

Aprincipalalteraciónfoiadesaparicióndesasgrandesmasca-radascolectivas.Nasdécadasfinaisdoséculoxix,sódecandoenvez formáronsealgunhasmascaradas burlescas feitasporunhadeterminadasociedadederecreo.

Asíaconteceuxanocarnavalde1883noquesóhoubounagrancomparsaformadapolossociosdoLiceoBrigantino:

« LalucidacomparsaqueeldomingodeCarnavalsaliódeesteLiceoor-ganizadaporalgunossocios,llamóseguramentelaatencióndelpúblicoporloscaprichosostrajesdelosdistintosgruposdequesecomponía,yporelbuenordenquereinóensuformación;recorriendolascallesdelaFranja,Bailén,Barrera,SanAndrés,JuanadeVega,Cantones,Real,RiegodeAgua,MaríaPita,Damas,Ángeles,SanFrancisco,PuertadeAires,CampodelaEstrada,PlazadelaLeña,Panaderas,Orzán,PórticodeSanAndrés,RúaNueva,Real,BailényFranja.

Secomponíadevarioscochesycarrozas,algunasdeellasconinge-niosasalusionesquenoesdableamiplumarevelar,cuyafaltasuplirálainteligenciadelpúblico.

Entrelostrajesquemáshanllamadolaatención,sobresalieronlosdelasdamas(masculinos)queibanenunapreciosagóndola,lacualrepresentabaelgrupo«Allávalanave»yeldel«Diabloenelpoder»queenlugardelatradicionalporraostentabaunaelegantebatutayalasdenegrocrespón,sobretrajederasogranaadornadodepedrería.

Cerraba lacomitivaunaseccióndecaballería–húsares–quedabagranrealcealamascarada.

SerepartieronprofusióndeversosyunosbonitosacertijosdelSr.Ferrer.

Despuésderetirarselacomparsasedioprincipioalbailedeconfian-zaalcualasistierontodoslosindividuosqueformabanenlacomparsaconsusrespectivostrajes,dándolemásvistosoyanimadoaspecto. »[LiceoBrigantino,10-2-1883]

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 81

Desdeentónsónalgúnsanos,deformamoiocasional,esempredemoitomenortamañoeesplendor,fixéronsealgunhasdestasmas-caradasburlescascomoaconteceuen1892,feitapoloLiceoBrigan-tino, ou coa cabalgata bufa e o certame carnavalesco organizadopoloCircodeArtesánsen1895,conmotivodainauguracióndasúanovasede(queantesforadaTertuliadeConfianza)narúadeSanAndrés:

« CuantosesperanpormomentoslallegadadeMomo,puedenyafelici-tarseydisponersedellenoapasarlomásdivertidoposiblelosdíasdesureinado,porqueeldiosdelalocurahallegadoyaaLaCoruña.

Mejordicho, llegaráestatarde,siendolosencargadosderecibirloyanunciarsuentradaenestacapital,losjóvenessociosdelCircodeArtesa-nos,queparalassietedelatardedehoytienendispuestaunacabalgatabufaquerecorrerálasprincipalescallesalsondecornetasytambores.

Todoslosindividuosqueenellafiguraránirándisfrazadosconve-nientementeymontadosensoberbios…pollinos,cerrandolamarchaunoodoscarruajes.

Cuatroguerrerosquemarcharánalacabezadelacabalgata, llamé-mosleasí,distribuiránentreelpúblicoelsiguienteprogramadelcerta-mencómicoquehadecelebrarseenlosdíasdeCarnavalfrenteallocaldelasociedadcitada(...):

CERTAMENCARNAVALESCOLacomisióndefestejosdelaReunióndeArtesanosatodoslosresidentesytranseúntes,condomicilioosinél.HACESABER:Queparapremiarelméritodelasmáscarasquecirculenlibrementeporlascallesdeestacapitalenlosdías24,25y26acordócelebraruncertamenalascuatrodelatardededichosdíasyanteellocaldelaso-ciedad,consujeciónalprogramasiguiente:

Unpremiodeveinterealesalamáscaraqueexhibasobreeltablado,instaladoalefecto,elperromejoramaestradoentodogénerodehabili-dadesconocidasyporconocerenlamásinteligenterazacanina.

Paramayorlucimientodelespectáculo,convienequelosperrosopo-sitoressepresentenanteelpúblicodisfrazadosvistosaydecentemente.

Seinteresaalosintroductoresdelosperrosqueprocureninculcaraéstosquesecontenganosecomprimanloposibleduranteelespectá-culodentrodelmásprofundosilencio.

Page 43: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

82 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Otropremiodeveinterealesalamáscaraquealosososmásseacer-queyconlosososmásseconfundaensuaspecto,andares,giros,ges-tosymodulaciones.

Sedeclararánfueradeconcursolosososquevistanpielesdecolorespocoauténticos,comoelverdeyelencarnado,prefiriéndoselasblancasdelosodelasnievesolaspardasdelosodenuestrasmontañas.

Otropremiodeveinterealesalamáscaraquedisfrazadademoropre-sentetestimonioauténticodehaberrecorridolasprincipalescallesdelapoblaciónsindetrimentodesupersonaytraje.

Otro premio de veinte reales a la máscara que vestida de andaluz ycantandoairesandalucesnosobligueadeciratodos:«estecompadre,antesdesergallego,debióhabersidoandaluz».

Otropremiodeveinterealesalamáscaraqueconmáspropiedadimitelosdiferentesgritosdelosanimales,yseleconfundaenelladrarconlosperros,enelmaullarconlosgatos,enelaullarconloslobos,enelcantarconlosgallos,yenelrebuznarconlosburros.

Estaúltimaserácircunstanciapreferible.Otropremiodeveinte realesalquesecoma,sin intermitencias,un

maragatoouncaballodeconfitería,realizandoenelactodelamasti-caciónydeglución,lasdossiguientesoperaciones,simultáneamente:saltarsobreelpiederecho,moviendocontinuamentelosdedosíndiceypulgardelamanoizquierda.

Otropremiodeveinterealesalamáscaradelsexofemeninoquedis-frazadade«peregrina»o«viajera»presentepruebaplena,visadaporlosmunicipalesdelpuntodeparada,denohabersufridolaindigna-cióndeloschiquillos,nipersecuciónporindividuoalgunodelosins-titutosarmados,nilasexpresivascariciasdelostenoriosdelasafueras.

Otro premio de veinte reales al primero que con los ojos vendadosalcanceaungallo,puestocasienlibertad,aliniciarsesupersecución.

FOOTBALLCALLEJEROUnpremiodeveinterealesalprimeroqueconlosojosvendadosconsigadartrespuntapiésaunagranpelota,queserácolocadaenelmediodelacalle.

Elnúmerodecontrincantesnopodrábajardecuatro,niexcederdeocho,debiendoircalzadosconalpargata,babuchaochancleta.

Otropremiodetreintarealesalacomparsade«negritos»,másome-nosafricanos,quemejoryconmásarte«matelaculebra».

Otropremiodecuarentarealesa lacomparsaquemejorcaractericeunacorridadetoros,procurandoelanimalsercautoenlasembestidas.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 83

CARRERASDERANASOtropremiodeveinterealesalindividuoque,disfrazadoderana,recorraenmenossaltoselespacioquemediaentreellocaldelaReuniónylaRúaNueva.

LaComisiónfacilitarádichodisfrazalosopositores.ADVERTENCIAS.Habráunjuradoparaotorgarlospremios,queesta-rásituadoenlaterrazadellocal,vestidoconeldecoroydecenciadignosdelacto,yrodeadodesuguardiadehonor.

Contraeldictamendeljuradonohayapelación.Eljuradonotendrámássuperiorquesuconciencia,ydeelladebenesperarlosopositoreslasmayoresgarantías.

Eltañidodeunacampanaanunciaráelprincipioyfindecadaunadelaspartesdelprograma.

Alfinalizarésteseelevaráalespaciounvistosogloboquelanzaráenlosaires,impresaenpapelesdecolores,ladespedidadelCarnaval.LaCoruña,22deFebrerode1895.LaComisión. »[LaVozdeGalicia,23-2-1895]

Paratalcertame,recuperouseatradicióndunhapersoadisfrazadarepresentandoaMomo,alias,nestecaso,«ElGranLoro»:

« Anocherecorriólascalles,desieteanuevedelamisma,lacomparsaocabalgataanunciadoradelallegadadeMomoaestacapital;yaunqueimprovisadacasi,resultóbastantelucidayatrajograndementelaaten-cióndelpúblico.

Pocodespuésdehaberregresadoalpuntodepartida,oseaalCircodeArtesanos,serecibióenelmismountelegrama(obradeunguasónmuyconocidodetodoelelementojovendelasociedad)quediceasí:

«Madagascar.Coruña.PresidentecomisiónfestejosCirco.Lleguémolestadoviajepormaltiempo,hónramepresidenciajura-

doenelcertamenbufo,queaceptogustoso.Asistirégala,estrenandouniforme.EsperovengaescoltaabuscarmetrestardeHotelGibraltar.Llevopreciososregalosfrutospaís.Saldréapie;convieneapercíbaseamunicipalesparaevitaragresiones.Momo,aliasElGranLoro».”

Al final del telegrama se consignaban las señas del domicilio delexpedidor,queviveenSantaCatalina8,principal,yallíiránabuscarle,porlotanto,alahoraindicada,unanumerosaescolta,quesaldrádelCirco. »[LaVozdeGalicia,24-2-1895]

Page 44: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

84 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Debidoáfortechoivacaídanesesdías,ocertametivoqueaprazarseecelebrousesóolunsdecarnaval:

« Elconcursocómico,queporfinpudocelebrarseanteelCircodeArte-sanos.

UnpúbliconumerosísimoinvadíalapartedelacalledeSanAndrés,enqueestásituadoeledificiodedichocentro,yenverdadquepasóunratodivertidocontemplandoalossujetosjóvenesyviejosquesubieronaltablado,dispuestoalefecto,optandoalospremiosofrecidos.

Huboquienimitólasvocesdevariosanimales,quiencantóybailóportodoloalto,quienmatólaculebra,enbailetanextrañocomollenodegracia,y,enfin,abundaronlosquesepresentaronaejecutarelejer-ciciomásnutritivo:eldeengullirselosmaragatosdepastadandosaltosalmismotiempoymoviendolosdedosdelamanoizquierda.

Algunodelosopositores,elpopularCaleroentreellos,hicieronunverdaderoderrochedemaragatos,zampándosetranquilamentemásdemediadocenacadauno.

Comoeljurado,quedesdelaterrazadelasociedadpresidíaMomo,aliasElgranloro,consideróqueelméritodetodoslosqueconcurrieranaoptarapremioera relativosolamente, tuvoabienconcederúnica-mentealgunosaccésitenmetálico. »[LaVozdeGalicia,26-2-1895]

* Calero: Ramón Calero Sampedro, vendedor de periódicos e lotería, foi un dos choqueiros coruñeses máis populares neses anos; morreu en 1914.

Tresanosdespois,nocarnaval1899,osmozosdaboasociedadeco-ruñesadoSportingClubvolveronrecuperaraentradadeMomonacidade.Fixeronunhaentradaaristocrática,naquedistintaspersoas,quedestacaríandespoisnavidadacidadeformandopartedaeliteburguesa, disfrazáronse burlescamente de destacados personaxesdapolíticaespañolaedaactualidadedesemomento:

« CRONICASALEGRESLAENTRADADE«MOMO»Brillante resultó la comparsa organizada por los socios del SportingClub,representandolaentradade«Momo».

Hizohonorasusiniciadoresyorganizadores,asícomoatodoslosqueenellatomaronparte.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 85

Recorrió,conpequeñasvariantes,lascallesquedeantemanoseha-bíanseñalado,entodaslascualesseapiñabaenormegentío.

En carruajes particulares, perfectamente acomodados y con trajesdedicadosacadapersonaje,ibanlosjóvenessiguientes:

DeGobernador,EmilioPan,llevandoasuladoalAlcalde,AmadorFernándezDiéguez,queempuñabaunbastónconcordónyborlaste-rriblementegruesos…¡cómoqueerandeunportier!

«Momo»,elReydelafiesta,representábalo–yestabamuyencarác-terporeltipoyporeltraje–elyapopularPuente,quedesdeayerloesmuchomás,elcual,congravedadcómica,saludabaadiestroysiniestro.

Seguíaunnumerosogrupodehombrespolíticos,distribuidosendi-ferentescoches,quellamabanlaatenciónjustamente,nosóloporlobienquelascaretasreproducíanencaricaturalasfisonomías«delosintere-sados»sinoporloingeniosodelasalusionesqueacadaunosehacían.

Polavieja,conunsombrerodetejadeinconmensurablesalas,yelrestodeltrajedeuniforme,ibarepresentadoporCarlosArias.

AWeyler,con trajeblancoy llevandoencasquetadouncaperuchohechoconunnúmerodeElNacional,representábaloAlfredoTella.

ARomeroRobledo,quesobreelsombrerodecopaaltallevabaunmolinodeviento,cuyasaspasgirabansegúnéstesoplaba,losimulabaMarcialPaz.

ACastellanos,quellevabapuestaunaservilletaamododebabero,enlacualseleía«Comeycalla»,enlacabezaunachichonerayenlamanounsonajero,lorepresentabaAngelTaibo(hijo).

ACanalejas,quellevabaenlamanounnúmerodelHeraldodeMa-drid,representábaloPacoLlorens.

LinaresRivas,quesobreelladoizquierdodelalevitaostentabalascincocrucespotenzadasdelSantoSepulcro–quetambiénllevabanal-gunosotrosdelamismaagrupaciónpolítica–lucíaademásuncorazóndegrantamañocoronadodellamas.RepresentábaloeljovenWais.

ANavarroReverterquellevabaterciadountrabuco,caracterizábaloAdolfoVarela.

Tetuán,quellevabapuestaunaterriblemanopla,ibarepresentadoporelSr.Aguiar.

Silvela,empuñando laconsabida«dagaflorentina».En lacuales-taba elevado un número de El Tiempo, iba representado por VicenteTenreiro.

Sagasta,estabacaracterizadomuybienporHoracioTenreiro,queseenvolvíaenunatoquilla,llevabaunapiernacubiertadevendajesyenlamanounacajadepastillasdebrea.

Page 45: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

86 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Estospersonajesibanperfectamenteagrupados,viéndosereunidosalosqueformanlaconjuraliberal,losdelauniónconservadorayloscaballerosdelSantoSepulcro.

Seguíanyprecedíanaloscarruajesporcióndemáscarasrepresen-tandoconverdaderolujodedetallesenlostrajes, tiposalusivosydeactualidad.

DeCalínez,ibaFernandoVillarroel;deGedeón,Labarta,llevandounperro en brazos; de correo de Gabinete, Pedro Torres; de caballerizos,abriendolamarchaconelegantestrajesalaFederica,loshermanosdelRío,NicolásyEugenio;deGeneralesdelafuerzas,VilayCaneda(Joa-quín);deGranecuyer,Márquez(Antonio);defilipinos,acaballo,Leonar-doRodríguezyUceda;debatidores,acaballotambién,MiguelMartínezyCastroMatos;de indígenasde lascolonias, JaimeQuirogayToledo,admirablementecaracterizadosyenhermososcaballos;defilipinoyja-ponés,conpreciosostrajes–comoquesonauténticosytienengranvalorintrínsecoyartístico–JulioLagoyVirgilioTenreiro,aquienesseguían,vestidosdetagalos,FranciscoGarcía,RamónValdésyNicolásArias.

Representandounaembajadacubana,encarruaje, ibancontrajesadecuadosRamónyLuisAlegre,IsmaelChorén,VíctorLópezRiobóy Sánchez; a otra del sultán de Marruecos, Joaquín Martín, ManuelPérezSalas,LuisEspañol,LorenzoFernándezySalvadorLisarrague;yaotraturca,FlorencioGuntín,JoséMartínez,ManuelRuizdeVelascoyAntonioVoleaunt.

Detrompeta,EnriquePardo;deMac-Kinley,PlácidoR.Martos;deinsurrectoscubanos,EmilioCanedayGarcíaCollazo;deintérpretedelasembajadas,Currás;demunicipalalasórdenesde«Momo»,Villar-defrancos;derepresentantes ingleses,ManuelMarquinayFranciscoFolla.Esteúltimo llevabaunhermoso traje.MéndezNúñezyRiobó(Paco),llevábanlostambiénmuycaprichosos.

ComooficialencargadodelasembajadasydirectordelcotarroibaacaballoManoloRodríguez,conotroelegantetraje.

Norecordamossiibaalguienmás…porqueeranmuchosysehacíadifícilconocerlos.

Elconjuntoeraexcelente.TiempohacíaquenorecorríalascallesdeLaCoruñacomparsatanlucida.

Tantoginete, tantocoche, tanto ingenio,buengustoy lujoen lostrajeshacíanqueresultaselamascaradamuydignadeservista.

AlllegaralCircolacomitiva,porlacalleAnchadeSanAndrés,pro-cedentedeSantaCatalina,lerecibió«lafuerzamorisca»quecubriendocalleseextendíadelaRúaNuevaaledificiodelCirco.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 87

Formabandichafuerzacientoypicodesociosconampliosalborno-cesyanchospantalonesblancos.

Porarmasllevabanescobasenlascualesaguisadebayonetasibanensartadosarenques.Alcinto,escobas…máspequeñas.

Enlacabeza,turbantedeafelpadatohallarematadoporunapiña.Elestandartedeestatropaeraverdaderamentenotable.Sobrefondo

blancodestacabaenelcentrounaauténticacabezadecerdoahumada,alrededordelacualseleíanenletrasárabes,vamosaldecir:«PuenteMomoRey».Elflecodelestandarteeranchorizos,lostirantesristrasdeajos,elremateunarenqueylasperillas,cebollas.

Eljefedelafuerzavestíaunanotableindumentaria.Sobreuncaba-llobarrufeiro,delpaís,llevabaporalbornozunarameadacolcha,pan-talónblancoconbotasaltas;porborlas,piñasyundescomunalsabledemadera.

Leseguíauncornetíndeórdenes,enburro.Ademáshabíaseccióndemúsicayplatillerosytambores.Elmomentodellegaralasociedadelcarruajede«Momo»fue«so-

lemne».Variosrajahssalieronaofrecerle«lasustanciasagrada»consistente

enfilloa;elfuego,unapequeñacarretilladepólvora,elvino«sublime»enanchacopaydemásceremonias.

Elgranrajah(Pereira)seadelantóluegoadarlelostresgolpes(¡queesdar!)conelconejodeoro,unauténticoconejoyafallecido.

El gran rajah iba cubierto por un enorme chanteiro a manera deparasol.

Varios negritos bailaron danzas del país (del país de ellos, eh), yhubomuchaszalemasy¡jamalajá!sonorosquealternaronconestruen-dososvivas.

Acogió «Momo» estas ceremonias con la natural escama, pero elhombresihizoprontoaellasy¡adelanteconlabroma!

DescendióS.M.delcarruajeyfueaposarsesobrelatribunaeregidaenlapuertaprincipal.

AllíelgranrajahleintimóaquedijesesieraelverdaderoMomo,pronunciando,alladodeunhermosocarneromerino,lasfrasesde«ri-tual».«SieresMomofalsoestafieradelasselvasteimpedirálaentradaytedestrozará.»

«Momo»ysuacompañamientopenetraronenlasociedadluegodeungidoaquelydevolveradarleotrostresgolpesalafragata,(¡queeselcolmo!),conelconsabidoconejodifunto.

EnelsalóndefiestasdelaReunión,lacomitivadescansólargorato.

Page 46: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

88 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Sepronunciaronentusiastasydesternillantesdiscursosqueinició«Momo».

SedescorcharonmultituddebotellasdeJerez,ylaalegríanodecayóunmomento.

Brindóalfinelpresidentede lasociedadSr.DíazTeijeiro,dandograciasporlavisitaquehabíanhecholossociosdelSportingClubyquereafirmóladeantiguoentrañableamistadentreambassociedades.

OtrosseñoresdelacomparsabrindarontambiénporlaReunióndeArtesanos,yenelmomentoseiniciólaideadecelebrarjuntas,ambascolectividadeselentierrodelasardinaacuyoefectosenombraronco-misionesdeamboscentrosparaacordarlaformaderealizarlafiesta.

LaanimadacomparsasedisolviófrentealaReunióndeArtesanos. »[LaVozdeGalicia,13-2-1899]

* Polavieja, Weyler, Romero Robledo, Castellanos, Canalejas, Linares Rivas, Navarro reverter, Tetuán, Silvela, Sagasta…: destacados políticos e militares monárquicos da España da Restauración borbónica.

* José María Puente: foi outro dos personaxes populares do carnaval coruñés polas súas representacións de Momo en diferentes carnavais.

* Cruces potenzadas: cruz acabada en potenzas ou remates rectos, característi-ca da cruz do Santo Sepulcro.

Ásvecesorganizáronsealgunhasmascaradasespeciaiscomoaquefixonocarnavalde1901oSportingClubcotemadunhavodacómicadeMomoeCoresma.Ossociosdeditasociedadeasumirondiferen-tespapeisburlescosnacabalgataorganizadacontalmotivo:

« UNAMASCARADALaalegrejuventuddelSportingcelebrarámañana,domingo,unabodascómicasdeMomoylaCuaresma.

ElcortejosaldráalastresymediadelatardedelaPlazadeToros,y recorrerá las calles enel siguienteorden: cincoheraldosa caballo;14clarinesdeCaballería,quetocaránlamarchade«Aida»;unreydearmascondosindividuosdeescolta;unlandeauconduciendoaMomo(Cadavieco)ya laCuaresma(ElEspartero);cincodeescolta;Gransa-cerdoteetíope,enuntílburi;cuatrosacerdotesacaballo;D.Quijote,enuncaballoescuálido;SanchoPanza,enunburro;uncocheenqueiránCruger(M.Pierre),elKaisserylordRoberts,conunayudante;escoltasde cuatroBoers;un camión conuna seccióndemúsicadeZamora;cochecondos«sacrificadores»;otroconrepresentantesdeAsia,África,

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 89

AméricayEuropa;otroconcocineros–alusiónburlescaalproyectodeestatuaaÁngelMaro;otroconcuatrosportmans;otroconjóvenesquecaracterizaránlaprensa;otrocontiposcomoelayunadorPappua;D,Tancredo,conunacabezadetoro,yDato,conunaesferadereloj;otroconmúsicay10o12jinetes.

Puedealterarse,claroestá,elordendecolocacióndelospersonajes,perosaldrántodoslosenumerados.

Recorrerálacomitivalassiguientescalles:PlazadePontevedra,Jua-nadeVega,Ferrol,PlazadeOrense,SánchezBregua,PlazadeMina,Cantones,Real,RiegodeAgua,MaríaPita,Santiago,Tabernas,Cárcel,PlazadeAzcárraga,Príncipe,SantoDomingo,SantaBárbara,Herre-rías,Estrada,CampodelaLeña,Panaderas,Cordonería,SanAndrés,SantaCatalinayRelleno.

La«boda»severificaráenelpalcodelamúsica,congranaparatoyalgazara.Momopronunciaráundiscursoalusivo.

Eldesfileseharápor lascallesReal,Bailén,Barrera,SanAndrés,PórticoyCordelería,endondesedisolveráelcortejo.

SeinvitóporelSportingalaReunióndeArtesanosacooperaralalegrefestival,ysepusouncocheadisposicióndeladirectivaparaqueenvíeaélalos«personajes»queguste.

Hoy,alascincodelatarde,variasmáscarasencochesyacaballore-correránlascallesrepartiendounosgraciososbandosenqueseanun-cialallegadadeMomo. »[LaVozdeGalicia,16-2-1901]

« Losprotagonistasdeayerfueron,comohemosanunciado,MomoylaCuaresma,cuyacómica«boda»severificóenelpalcodelamúsicaenelrelleno.

Figuraronen lamascarada todos los tiposque tambiénhabíamosdeterminado,entreloscualesllamaronprincipalmentelaatenciónlosdeD.Quijoteysuescudero,lordRoberts,yel«Gransacerdote».

Recorriólacomitivavariascalles,variandountantoalllegaralaCiu-dadAltaelitinerarioqueenunprincipiosehabíamarcado.

Alacaídadelatardesedioporterminadoelfestival. »[LaVozdeGalicia,18-2-1901]

* Praza de touros da Coruña: levantada en 1885, estaba situada no Ensanche coruñés, no espazo comprendido na contorna da actual rúa Doantes de Sangue.

* Landó: carruaxe de luxo de catro rodas.

Page 47: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

90 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

* Cadavieco: apelido do coruñés que facía de Momo nesta mascarada.

* El Espartero: alcume de José Paradela Mantiñán, outro dos personaxes po-pulares da Coruña. Foi soldado, vendedor de lotería e ordeanza e recadeiro voluntario na redacción de El Noroeste. Moi aficionado á bebida, sería detido numerosas veces por escándalo e blasfemias; morrería en 1910. Ademais de participar activamente nos carnavais, houbo anos nos que capitaneou a unha banda de nenos cantando o mata la… bicha que divertía moito á xente.

* Monsieur Pierre: ou don Pedrito, nomes polos que era coñecido Pedro Fer-nández, un dos tipos populares da Coruña, algo ido, pero con bo caracter e retranca, falaba francés e vestía con chaquet e chistera; falecería en 1901.

* Tílburi: carruaxe lixeiro con dúas rodas grandes, tirado por un cabalo e para dúas persoas.

* Boers: nome que recibían os colonos de orixe holandés instalados nas colo-nias de Orange e Transvaal, na actual Sudáfrica; entre 1899 e 1902 combate-ron contra os ingleses na chamada Segunda Guerra Boer sendo derrotados polas forzas comandadas por lord Roberts.

* Paul Kruger: líder da resistencia boer fronte aos ingleses; a súa imaxe, gran-de, con levita e sombreiro de copa, foi moi caricaturizada nos periódicos británicos.

* Don Tancredo: lance taurino de moda a finais do século xix e comezos do século xx; unha persoa subida sobre un pedestal situado no centro do coso esperaba inmóbil a chegada do toro que podía ou non turrar contra el. O nome dise que ven do toureiro Tancredo López, o primeiro que o fixo.

* Dato e o reloxo: Eduardo Dato, nacido na Coruña en 1856, foi deputado, varias veces ministro e tres veces presidente de Goberno, foi asasinado por pistoleiros anarquistas en 1921. Sendo ministro de Gobernación en 1900 aprobouse o real decreto de implantación do sistema horario de Greenwich en España que comezou a aplicarse desde o 1 de xaneiro de 1901.

Foiaúltimadasgrandesmascaradasquepercorreronasrúasco-ruñesas.

Aausenciadegrandesdesfilesemascaradascolectivostivocomoconsecuenciaqueoprotagonismodocarnavalnasrúasrecaesenosindividuosdisfrazados–asmáscarassoltas–,enaspequenascom-parsas formadasporpersoasataviadasde formasimilar, chistosaouburlesca.Aomesmotempo,nasrúasdesenvolveuseunmodelodefestacarnavalescabaseadonobureo,naparranda,nocánticodecoplaseferretesdeamoreburla,nasbromaspesadasenasbatallasopedreasbaseadasnolanzamentodefabas,garavanzos,améndoaseconfeitosaostranseúntes.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 91

AsíresumíaLaVozdeGaliciaocarnavalde1894:

« ELCARNAVALENLASCALLESEnlosdosprimerosdíasdelreinadodeMomo,quehoyfinalizaconhartosentimientodelagentemoza,nadaimportantehuboderegis-traseporloquerespectaamascaradasocomparsasdeesasqueporsu lujo y originalidad consiguen atraer justamente la atención delpúblico, y del carnaval en las calles, casi casi puede decirse que laúnicanotacaracterísticaenestacapitalfueronlascontinuaspedreasdeconfitesyhabasque,comotodoslosaños,seformaronenlasmásprincipalesvías.

Nofaltaron,sinembargo,máscaras,unasdelasllamadasdelpolvoyotrasataviadasunpocomásdecentemente,quecirculabanporahídivirtiéndoseasumodoydandobromasmásomenosingeniosasalostranseúntes.

Enlatardedeldomingosalierontambiéndoscomparsasdemoros,unaacaballoyapielaotra,lascualesrecorrieronalgunascalleslan-zandosobrelagentequelosseguíaylaquehabíaasomadaaventanasybalconesunalluviadelosyacitadosproyectiles,lomismoquesiestu-vieran“corriendolapólvora”.

Saliótambiénunaespeciedecomparsadebarrenderosformadaporunosdoceindividuosquecantabanunascoplasengallegonodespro-vistasdegracia,acompañándosedeguitarrasybandurrias.

Lamúsicadetalescopias,porsucortepopular,notardaráenserdeldominiodemuchachosysirvientes.

Otrascomparsa,lamejorsindudadetodas,aunquesinllegaraserexcelente,porserimprovisadaynohabertenidotiempobastanteparaorganizarseentodaregla,fuelaqueenlatardedeayer[lunsdecarna-val]salióde lacalledeCordelería, representandogrotescamenteunasociedaddeconciertosdenominadadelBotón,yqueestabacompuestapormásdeveintejóvenes,todosdeantifazyvestidosdeetiqueta.

Ladirigía,conmuchagraciaporcierto,elsimpáticoyconocidoAlva-ritoylosmúsicos,algunosdeellosdeverdad,comoyaanunciáramos,ejecutaronentregrandesrisasyaplausosde laconcurrencia,endife-rentespuntos,bailablesytrozosdeópera,quecontodoseatrevíansinreceloalguno.

Inútil es decir que los conciertos resultaban unos desconciertoscompletos,queproducíanporlomismo,lahilaridaddelpúblico. »[LaVozdeGalicia,6-2-1894]

Page 48: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

92 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

* Alvarito: Álvaro Ferreira, vendedor de periódicos e libros moi popular e co-ñecido na cidade; foi tamén conserxe do orfeón El Eco.

Estemodelocarnavalescorepetíaseanotrasano,comovemosen1898:

« ElCarnavalenLaCoruñaFueayermayorlaanimaciónenlascallesqueenlosdosdíasanteriores.

Principalmenteporlatarde,aprovechandolashorasenquecesólalluvia,laconcurrenciaentodaslascallesdelcentrodelapoblaciónfuenumerosísimayelbullicioylaalgarabíagrandes.

Hubomayornúmerodemáscarasqueeldomingoy,conmásome-nossombra,contribuyeronaqueelbuenhumornodecayese

Lascomparsascontinuaronentourneeporlaciudadcantandoa«lasbellasniñasdeojosde fuego,» etc., etc.Y recaudandounas cuantasperraschicasacambiodelosversos…llamémoslesasí.(…)

Encuantoapedreasenlascalles…ayerfueeldisloque.Envariasconfiteríasseacabaronlasalmendrasylosconfites,yeso

quenoeranéstos losproyectilesdeque sehacíamásgesto,porquecomosiempre,lashabas,castañasygarbanzosestuvieronenalza.

PodíanhacersesabeDioscuantospotajes.Comonofaltabanenlascallescontendientesconabundantesmu-

nicionesydesdeventanasybalconeslasjóveneseranporloregularlasprimerasenromperlashostilidadessesosteníanbatallasempeñadísi-masdelascualesnoeradifícilsalirdescalabradodeunalmendrazoodecualquierotroproyectil.

Rompieronnopocoscristalesyhuboalgunoqueotrochichón.Variosconocidos jóvenes, cubiertosconcapuchones,pasearon las

callesencarruajesyacaballososteniendounverdaderofuegogranea-doconempapeladosyalmendras.

EltránsitoenlacalleRealsehacíacasiimposibleyquedóinterrum-pidoporcompletocuandodesdeelbalcóndeLaFerrocarrilanacomen-zarondoshuéspedesaarrojarmonedasdecincocéntimosaunapatu-leadechiquillos.

Notardóenreunirseallíenapiñadohozungentíoheterogéneoqueseechabadebrucesalsuelopararecogerlasperrasenformatanbru-tal,tanrepugnanteyalmismotiempotanpeligrosaparalospacíficosespectadoresqueseveíanarrastradosalmontón,yqueeranderribadosypisoteados,quetuvieronqueintervenirlosagentesdeautoridadparahacerquecesaralabroma,queerayamásquepesada.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 93

Hastaque fue avanzando lanoche continuaron las comparsas enrecordyabundaronlasmáscaras«sueltas».

Después…asaltosendiferentescasasparticularesybailepúblicoenelteatro,queestuvocompletamentellenoyenelcuallaanimaciónyelbulliciofueronextraordinarios.

Elordennosealteróunmomento,locualesmuydealabar. »[LaVozdeGalicia,23-2-1898]

* Ferrocarrilana: hotel situado na esquina da rúa Real coa rúa Nova; era a para-da da dilixencia, a ferrocarrilana, que facía a ruta de Santiago e a de Madrid.

* Asaltos: diversións e bailes que organizaban varios amigos nunha casa par-ticular coñecida, sen avisar previamente ao seus donos.

Tantoaprensacomoasautoridadesforonmoicríticasconestemo-delodediversióneempregaron todososseusmediospara tratarderestrinxilo.Sucesivosbandos,prohibicións,multas,ordesdeal-caldesegobernadorescivísevixilanciadosgardasconseguiron,ásveces,evitarasúarepetición,outrasmoderarosseusexcesos,perosemprecabíaaposibilidadedequerexurdiseconforza.Asíaconte-ceuen1912:

« MARTESDECARNAVALUnbuendíaPorlascalles.Lagentebullangueratuvoayerundíaexcelenteparadivertirse.Ysi

nosedivirtiófueporquefaltahumoroporqueseacabólagracia,puesaltiemponohahabidonadaquepedirle.Nollovió,lucióelsoldesdelasprimerashorasdelatardeyelfríonomolestógrancosas.Soplóunpoquilloelviento,peroaesoyaestamosaquíacostumbrados.

Buenos;puesapesardetodohubomuypocoqueverporesascalles.Gente,unaenormidad;peromáscarascasininguna.PudierancontarselasqueabrincoscircularonporlacalleReal,losCantonesylacalledeSanAndrés,dandogritosdesaforados.

Lascomparsas,vistosasunas,astrosasotras,desafinadasmuchasdeellas,fueronlasúnicasqueprestaronanimaciónalCarnaval.

Vióseloquenoseveíahacemuchosaños:uncocheconmáscaras.¡Ycuidadosisostuvieronéstasreciasbatallaseneltrayecto!

Eltiroteoenlasmáscéntricasvíasdurótodalatarde.Fueeldíaquese hizo mayor consumo de confetti, serpentinas, huevos rellenos depapelitos,serrínyharina,yotrosproyectilesdemayorcontundencia.

Page 49: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

94 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Huboalgunoqueotrochichóny tal cuan incidenciamolesta.LosguardiasmunicipalesylosdeSeguridadhicieroncuantohumanamen-tepudieronparaevitarexcesos;peroquiéncontieneeldesbordamientodelamasa!

Lascallesquedaronsembradasdepapelyelpolvoquelevantabanconlospieslostranseúntesformabaunanubeespesa,hastaqueapa-reciólacuadrillamunicipalylimpiódedesperdicioselsuelo.Entoncesyasepudorespirar. »[ElNoroeste,21-2-1912]

Abasedetodaestaxoldaeranosindividuos,asmáscaras soltas.Os seus disfraces eran moi variados e diversificáronse de acordocoascondiciónssociais,económicasementaisdequenosportaban.Enliñasxeraispódensedistinguirtresgruposdiferenciados:

• asmascaritas,nomequeseempregabanaCoruñaparacualificaraaquelesqueíancondisfracesouvestidoselegantes,conousenanteface,equeeranempregadospolasclasesaltaseburguesas;

• os estereotipos identitarios que van con disfraces estandarizados,confeccionados na casa ou polas costureiras ou mercados nastendas,demodelosdepersonaxesoudexénero,comopallaso,pierrots,mourisco,xitano,toureiro,bandoleiro,cazador,bailari-na,pirata...,oulevandotraxestípicosdepaísesourexións,que,debidoaoseucuste,variableencalidade,portabanosmembrosdasclasesmediascoruñesas;e

• asmáscarasdelpolvo,nomequeselledabanestaépocaaosqueíande choqueiros,vestidosconfarraposequecamiñabanpolasrúasconousenescobas,facendoxestosgrotescos,berrandooucantandocoplasburlescasefacéndollesbromasmáisoumenospesadasaostranseúntescosquesecruzaban;eranosdisfracesquelevabanasclasespopularesdosbarrios,osobreirosemari-ñeirospobresdacidade.Socialmenteeranogrupomáisnume-roso,porisoabundabanentodososcarnavais.

Avaloraciónquefixoaprensalocalsobreestesdisfrazadosfoimoidiferente.AmeirandepartedosprincipaisperiódicosdaCoruñadefinaisdoséculoxixecomezosdoxx,comoElTelegrama,LaVozdeGalicia,ElNoroeste,ElOrzán,eranperiódicosburguesesedestina-

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 95

dosalectoresburguesesedeideoloxíaliberalourepublicana.Nassúaspáxinaseloxiaronocarnavalcivilizado,debailesemascaritas,e ao mesmo tempo fixeron unha dura cruzada contra o carnavalpopularbarulleiro,transgresor,eespecialmentecontraasmáscarasdelpolvoásquecualificarondemamarrachos,pinjagos,desarrapados,sucios,incultosememosdelhigui:

« Anoche [sábado de carnaval], infringiendo el bando de la alcaldía, ycomoanunciandounCarnavaldignodeunpueblomarroquí,porto-daslascallesprincipalesdelapoblación,desfilaronmáscarasquenosedistinguíanniporladecenciadeldisfrazniporlaculturadelasbromasque impunemente prodigaban a ciencia y paciencia de los guardiasmunicipalesydemásencargadosdemantenerelorden.

AesodelasnueveinvadiólacalleRealungrupodemujeresdisfra-zadasdebebés,yquesaltandoalacombacondescaradaexhibicióndepantorrillasmásomenosauténticas,parecían, sino loeran,fillesdejoie,queadoptandoaqueldisfrazpregonabanlamercancía.

Ysiasífueronlasvísperas,seguramentequelostresdíasdeCarna-valdaremosenlascallesdeestepuebloelespectáculodelaregresióncolectivadequenoshablabahacepocosdíasunescritormadrileño.

Y,sinembargo,conqueelseñoralcalde,deconformidadconelban-doquehacedíasdictó,cuidedequelaGuardiamunicipal,reforzadacuantoseanecesario,impidaqueentodaslascalles,yenlacalleRealespecialmente, se empleenproyectiles, de cualquiergéneroque sean,dignosdelasfiestasdeunCarnavaldehacetressiglosodelasqueenlaépocamodernaimperan,siacasoenelpueblomarroquí,(…)nadiehabríadequejarse,comonofuerancuatrojovenzuelossemisalvajes,ylosconfiteros,queexponenensustiendasalricogarbanzodisfrazadoconcapadealmidón.

Algunavezsehadeempezar,yyasabeelseñoralcaldequelosvicioshayquecortarlosderaíz. »[LaVozdeGalicia,25-2-1900]

* Filles de joie: en francés, chicas da rúa.

Ascrónicasdosperiódicosresaltanaabundanciadasmáscarasdelpolvo,dosdisfrazadosconfarrapos,colchasesabas,dosquevandecríticaconvellaschisteraselevitasusadasmercadasnomercadodoCampodaLeña,dosquelevanmandísenzoufadosousacosvellos,

Page 50: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

96 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

dosquetapanorostroconcaretasdefilloaepapelmanteigoso,doschoqueirosquesezurranabadanaconsacoscheosdecinzas,dodo-madoreoosocubertoconpeleseesteirasquerecibepaosdetodososquepasanaosseulado,dosquecambiandesexo,destacandoosnumerososvarónsquevanconsaiasecorpiñosdemadamas,mo-distas,criadas,pescasedemaisprofesiónsfemininasedasmulleresdisfrazadasdebebéssaltandoácordaeamosandodescaradamenteunspaposdaspernasmáisoumenosauténticos:

« Lasaficionesaldisfraz,másomenoscontenidaslosdíasanteriores,desbordáronseayer,domingodeCarnaval,díade locuraspor exce-lencia.

LacalleReal,llenadegente;muchamujerenlosbalconesymulti-tuddeserpentinassurcandolosairescomorelámpagosdecolor.

Confettiapuñados,muchospuñados;bastantesdeellosrecogidoscuidadosamentedelsuelo.

Delasllamadasmáscarasdelpolvo,lostiposacostumbradosyquetantogustodanentodaslastemporadas.Hombresvistiendotrajefe-menino,pordocenas;unosparapoder,deestamanera,abrazarimpu-nementealasmujeres;otros,paraquelosabracenaellos.

LacomparsadeLoshijosdelaLibertad,haciendofurorymúsicadu-rantetodalatarde.Loshermanosburrológicos,quesoncinco,contan-doconelburro,cantaronintencionadascoplasenmediodelregocijodelauditorio;elpobreburro,comomuchosotrosqueporelmundocirculan,llevandoculpadetodo.

Tresseñoresdebuenhumor,vestidos«decrítica»,esdecir,chisteraviejaysinpelo,capaybigotepostizo,recorrenlascallesconsolemni-dad,tratandodehablarencastellanoparamayorefectocallejero:–¿Noserecuerdaustedqueaqueldía…?–vadiciendounodeellos.

¡Ah,yOsdePiadela,cincooseissujetosconunestandartedivirtién-dosedeunmodoatroz!

Decolchasysábanasunainfinidad.Fueunaocasiónparaairearlasropasdecama.¡Pobresmáscaras,loqueseaburrenyloquesufren!

Porqueson,comoesnatural,blancodepedradas,objetodepelliz-cos,víctimasdeempujones…Ylomásgraciosoeslaindignaciónconqueprotestancontrasemejantesacometidas;¡cualquieradiríaquevandeuniformeotoga,yenfuncionesdeservicio!¡Esfuerzadetomarenseriolascosas!

Parejasdemáscarasdecambiadosexo,tambiénlashubo.

o gran carnaval civilizado | 97Fernando Cortés. La Voz de Galicia, 26-2-1922

Fernando Cortés. La Voz de Galicia, 9-2-1910

Page 51: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

o carnaval dual con comparsas e «pedreas» | 9998 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Aúltimahora,todasibandantostumbos;unasporexcesodecan-sancioyotrasporexcesodebebida.Algunos,porahorrarseceremoniasdelpasadoculto,lorindenauntiempoaMomoyaBaco.

Losguardiasmunicipalesydeordenpúblico,ennúmerocrecido,recorrieron durante toda la tarde la calle Real, evitando multitud deincidentesdesagradables.Merecenporellounelogio lasautoridadesysusagentes.

¡Lástima que este despliegue de fuerzas no haya podido alcanzaraotrascalles,comodeSanAndrés,dondehubomáscaraquehizoyexhibiócosascapacesderuborizaraunapatronadecasadehuéspedesconprincipioysinvino!

Pocoscarruajes,porqueesodelimpuestoharetraídoamuchosjó-venescondosdurosenelbolsilloparaconfettiyserpentinas,yquenoquierenverseenunacuestióncomoladeRúaPetínsilesreclamasenelpagodelimpuestosobreloscoches.

ElTíoVivo,funcionandotodalatardeyrestandopúblicoymonedasdediezcéntimoalosalarmantes«HijosdelaLibertad»,quealtransitarporlacalleReal,«haciendomúsica»,recordabanuncampodeamapo-lascongrillos.

MuchasmáscarastomaronasientoenelTiovivo,guardandoriguro-soincógnito.Bajolacaretayelcapuchón,seocultabaalgúnrespetableseñor,queaprovechó laoportunidadparasatisfaceruncapricho,sinserconocido.Ynodigamosnadadeciertasgentilesymisteriosasbebés,quetambiéntiovivían,yqueacasofuesenelvisgoqueaprisionabaenaquellugaralosincógnitoscapuchones.

PorlosCantonesdesfiló,íntegra,ladotacióndeunbarcoextranjero,queenvezdehaceraguadahizovinoencantidadexcesiva.

Osalacrásvenenosos,comparsaalusivaporexcelencia.Unocantaunromancedeciego,quelosdemáscorean,yasívanvertiendovenenoasumanera.

NofaltóunDonTancredo.Elpobrelopasomuymal,puescomonoteníatoroamanoyloanduvobuscando,llevótodalatardeelpedestalacuestas,conacompañamientodeacordeón.¡Oh,dulceacordeón,tienesmásvidasquelosgatos!

Enfin,unatardeanimada,felizparalosaficionadosadisfrazarse,yproductivaparalosvendedoresdeserpentinasyconfetti. »[ElNoroeste,10-2-1902]

* Una cuestión como la de Rúa Petín: A Rúa e Petín son dous concellos da pro-vincia de Ourense que discutiron pola colocación da estación do ferrocarril

Fernando Cortés. La Voz de Galicia, 3-3-1908 e 13-2-1907

Page 52: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

100 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

da liña de Madrid; os enxeñeiros a situaron nun punto equidistante entre eses dous núcleos, creando a estación de A Rúa-Petín.

* Tiovivo: nestes anos por carnaval instalábase nos xardíns do recheo un ca-rrusel que tiña moito éxito.

* Visgo: Planta semi-parasitaria que medra sobre as pólas de diversas árbores, en especial nas maceiras, carballos e chopos.

PolascrónicasdePeresd’AGualadaedePicadillo,pseudónimosde Manuel María Puga nos seus artigos en El Noroeste, sabemosqueabromasnasrúaserancontinuase,enmoitoscasos,estabaninspiradas,nopreceptode«opesadasonodarlas»:

« BromitasVamosaecharuncuartoaespadasacercadelospaseosquehayporesascallesenestosdíaspróximosalascarnestolendas.

Eldíadeayerconstituyeunanotahastaciertopuntotristedenues-trascostumbres.

Aceptadoya,casisinprotesta,elconfettiunicolorinodoro,apareceahoracomonovedadelunicolorperfumadoquehuelepeorquetodoslosdemoniosycuyoperfumesemeteporlasnaricesdetalmodoqueesimposibledesterrarlo.Elpacientequeesvíctimadelalluviadepape-litosolorososllegaasucasayalcomer,lesabelacomidaaesenciadebergamotaydelimón,ycuandoduermesueñaconqueestámetidoenunbañodepatchoulli.

AfortunadamenteesteolornoduramásquehastaelmiércolesdeCeniza,díaenqueelranciodelaceiteyelolordelosguisosdebacalaoensusdiferentesmanifestaciones,lohacendesaparecer.

¿Ysifueseesosolo?Peroalconfettivaunidalaalevosahabichuelaque,ademásdemolestar,lastimaaveces.Esunentretenimientoparalosseñoritosadolescentesquecongabándecuellosubidoygorraingle-saechadahaciaatrás,parasermáspuntos,elverhoylacaradeaquelquefuesuvíctimalanochedeayerenelpaseoconunojoenestadodefermentaciónouncarrilloconprotuberancias.

Tambiénprivaenlosnocturnospaseos,unaespeciedejeringaper-fumadorqueechaunacosa líquidaqueademásdemanchar la ropahueleexactamentelomismoquelosconfettiperfumados.

Laharina,aunqueestáprohibida,seusalomismoquesinoloestu-vieseyunidaallíquidodelosperfumadoresanteriormentedescriptos,formaunamasillablanquecinaquesientamuybienenlaespaldadelosranglansosacosqueahoraprivanenambossexosysecombinaper-

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 101

fectamenteconlospelosdelosgénerosquelamodatuvoelcaprichodeponerenlosabrigosdenuestrasynuestroselegantes.

Algunasjóvenestanbellascuantodespreocupadasnotienenincon-venienteenpasarnoslamanoporlacara.Peronoosfieisporqueesamanonacarada,delicadayunaporcióndecosasmásquesedicenconrespectoa lamanode lamujer, vapreviamente impregnadadepicapicayaquelsitiodelafaztandulcementeacariciado,alospocosminu-tosestálomismoqueunvolcán.

Enfin:quedaungustoatrozpasearseestosdíasporesascalles.Lomenosquehacefaltaesungabánquetengaelcuellobienalto

parallevarlosubidoyunsombreroviejoparacorrereltemporal.peres d’a gualada »[ElNoroeste,3-2-1903]

* Echar un cuarto a espadas: expresión castelá co significado de intervir nunha discusión aportando a propia opinión.

* Patchouli ou pachulí: planta de olor intenso e penetrante empregada na ela-boración de perfumes para homes.

* Ranglans: o nome ven do mariscal de campo inglés e lord Fitz Roy Somerset, primeiro barón Raglan, que fixo popular unha especie de gabán frouxo que empregaba para disimular o brazo dereito perdido na batalla de Waterloo; a manga raglán ou ranglan, empregada na confección de abrigos, gabardinas, xerseis e camisetas, é un tipo de manga que se estende nunha soa peza desde o pescozo ata o ombro, cunha costura en diagonal desde o sobrazo ata a clavícula o que da un aspecto máis indefinido á prenda.

« ¡Lárgala!,¡lárgala!No creáis que son sólo los chicos pequeños los que esparcen sus

ociosenestosdíasqueseaproximanalCarnaval,untandoconyesoelburrorecortadoenpañonegroparadepositarunaespeciedefotogra-badoprimitivoenlaespaldadelprimertranseúnte,nilosqueoshacermirararribaparadeciros

Elquemiraparaeltechoburrohecho,

niaquellootrosqueosarrastrancariñosamentedelamanodispuestosacontestaralapregunta«adóndevasSimón»,hechaporelcompañe-roconelcualsehancombinadoantes«allevaresteburroalpilón».EstasbromasdeCarnestolendas,másomenoscultas,porquehaydetodo,sonconocidasentrenosotrosconelnombredelárgalas,yaquelquellevalalárgalaqueda,oporlomenosdebequedar,avergonzadoo

Page 53: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

102 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

cohibidodehabersedejadosorprenderycogerdeincautoporlamale-volenciaylapicardíadesuterriblesemejante.

Había antes otras lárgalas de acción de tanto gusto por lo menoscomolasanteriores,ypobredelquesaliesealacalleconunsombrerohongo,puesunguantedearenapendientedeuncordelitoseencarga-badehacerlopolvoalasprimerasdecambio,cayendodesdeelsegun-dootercerpiso,habitacióndelcultobromista.

Tambiénerafrecuentetirarleaunoalacarahuevosllenosdeare-naovaciarlosojosdelostranseúntesconcastañaspilongaslanzadasabrazo,overauncuraconrabodepapel,ocontemplarlacasadeD.FulanoodeD.Zutanosinuncristal,graciasalpoderosoinflujodelashabasgordaslanzadascontraellosporeltirabalas,lamásterriblede las armas conocidas,nopor símisma, sinoporquepara suusoserequieredoscircunstanciassinequanon,asaber;sermenorde14añosynotenerunpapáquelerompaaunoapuntapiésloquelospapássuelen rompera loschicoscuandoestos son traviesosymaleducados.

Peroafortunadamentetodasestasbromasolárgalasqueafectanalaintegridaddelapieldelciudadanovandesapareciendo.Agradezcá-mosloalsigloqueavanzaynosvacivilizando,otalvezalas75delgo-bernadorquesehaido,oquizásalas50delgobernadorquehallegado.picadillo. »[ElNoroeste,11-12-1909]

* As 75 ou 50 do gobernador: eran as pesetas de multa que os gobernadores civís da Coruña soen impoñer daquela aos infractores collidos incumprindo o establecido nos bandos de carnaval.

Nestecontextodefesta,osgrandesanimadoresdasrúasforonascomparsasougruposformadosporpersoasataviadasdeformasi-milar,chistosaouburlesca.Asífoinocarnavalde1896:

« Ademásdelasquehemosanunciado,estánorganizándoseenestaca-pitalotrascomparsasquerecorreránlascallesenlospróximoscarna-vales.

ElelementojovendelbarriodeSantaLucíacompondráunaquesetitularáLosMorosdeRey.

Laorquestalaformarántresviolines,dosflautas,dosbandurrias,unclarineteydoceguitarras.

Elcoroconstaráde30individuos.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 103

Comoseve,lacomparsaserábastantenumerosa.Ladirigiráelco-nocidomúsicoSr.Moralesydeélsonoriginaleslosnúmerosqueeje-cutarálacarnavalescacolectividad.

SegúntenemosentendidoseproponehacerunaexcursiónaSada,BetanzosyFerrol.

EnSanRoquedeAfueraseestáorganizandotambiénotracomparsaoCorosatírico,queescomosedenomina.

NotendrárondallaylosjuguetesqueelcoroejecutesontambiénoriginalesdelSr.Morales.

Además recorrerán las calles las tanaplaudidascomparsasdeLosCriticones,OsMazaricosyOsCanforneiros.

Laprimeradeellas,tendrárondalla.Nopasarán,pues,aburridos,enestepueblolosdíasdeCarnaval. »

[LaVozdeGalicia,2-2-1896]

« Nospidenvariossubscritoresquehagamosunaaclaraciónrespectoalosnombresdelascomparsasqueenlospróximoscarnavalesrecorre-rán lascalles,yaccedemosaellogustosos.LaqueelañoanteriorsedenominabaOscanfurneirossellamaráenelactualOsChurrusqueiros.

ElpopularMazaricosqueentonces ladirigía, iráal frenteenestatemporadadeotracomparsaquellevasunombre.

SeestáorganizandounaanimadacomparsadePadresdefamilia.Cantarávariosnúmerosmusicalesconletrasmuyexpresivas. »

[LaVozdeGalicia,9-2-1896]

« Enlascalleslaanimaciónesmucha,ycontribuyóaaumentarlalasali-dadeunacomparsa,improvisadaenpocosmomentospornumerosossociosdelaReunióndeArtesanos.

IdearonllevaracabolaentradadeMomoenlaCoruña,ydichoyhecho.Componíanlacomparsaunoscincuentaindividuos.

Abría la marcha una escuadra de gastadores, con mazas; seguíanalgunosheraldos,montadosenpollinos;luegounabandadecornetas,yacontinuaciónunacrecidaescoltaarmadaconescobas.

Una banda popular de música ejecutaba alegres pasacalles, mar-chandoalacabezadelamascarada.

Momo, un venerable anciano de rubicunda faz y lujoso traje, fuerecogidoensudomicilio,enlacalledeJuanadeVega–¡quiénhabíadeimaginarsequeallíhabitase!–yrecorrióluegotriunfalmentelasprin-cipalescallesdelaciudad.

Despuésencontróalojamiento(?)enlasociedadcitada.

Page 54: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

104 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Laideafueingeniosayhubodedesarrollarseconaciertoymuyor-denadamente. »[LaVozdeGalicia,10-2-1896]

« Lascomparsasquesalieronayer[domingodecarnaval]fueronnume-rosas,comoquedadicho.

Trasellascorríaelgentío,deseosodeoírlascantarydeadquirirlosversosqueconprofusiónrepartían...alpreciode…(detalleeconómicoqueteníanmuyencuenta)quinceoveintecéntimos.

Huboenestoexcepciones,sinembargo:LosNocturnoslosrepartíangratis”.

Todasestascolectividadesentretuvieronagradablementeyrecibie-ronaplausos.

LadeLosCatalanes,numerosaybienorganizada,tieneunarondallaquetocaconafinación.

Delosnúmerosqueejecutaelcoro,elmejoreselwals,delicadoydecorteelegante.EsoriginaldelSr.Sanmartín.

Lástimaquelamúsicavayaunidaaestaletra:«»«Sitúmequieres,preciosa,

asómateaesebalcónqueaquíteesperaunarosa

quesaledelcorazón».Losmorosdereyestambiénunacomparsaenregla,bienvestidaybienensayada.

Lapartemusical,encomendadaalSr.Morales,esbastantebuena.Unadanza,dedicadaalaprensacoruñesa,esmuybonita.Encuantoalaletradeloscoros…Enelwalsdicen:

«Túfuistemiidealpuntodemipensamiento

entimidichacontentosiempreloesperéencontrar…»

Yesto…¡caramba!Esmuyfuertecito,aúnenCarnaval!OsMazaricos,notienerondalla,peroessindisputaunadelascom-

parsasquecantanconmayorgustoyafinación.Formaunbonitocoro,amododeorfeón,queseoyecongusto.La letrade losbailablesserefiereasucesosdecarácter local,yes

intencionada.Losnocturnosestambiénunacomparsaquenocarecedegracia.Losversosquecantan,aplicándolosabailablesyaconocidos,sere-

fierena

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 105

«lasescenasquedenocheocurrenenlaciudad»

Recorrieronlascallesenunacarroza,representandolanoche,acompa-ñadosdeunabandademúsica.

Losviejoscriticoneshicieronreírmuchoconsuscantaresrelativosasucesoslocales.

Lamúsicanotienenadadeparticular.Oschurrusqueiros,merecentambiénseroídos.Lasmujeresdemañanacantanunasguajiras…especialesyaludenen

susversosalembarcodetropasparaCuba.Lospadresdefamilia,aúncuandoporeltítulohacíapresumirque

seríaunacomparsadepunta,apenassivalelapena.Lossatíricossehallanenigualcaso.Y…nosabemosquehubierahabidoayermáscomparsas.Todasellassaludaronalasautoridadesycantaronantelassocieda-

desderecreo. »[LaVozdeGalicia,17-2-1896]

Ademaisdascomparsastrangalleirastaménpercorríanasrúasal-gunhasdemaiortamañoqueíancondisfraceselegantes,contabanconcoroerondallae tocabanecantabanunamplorepertoriodecoplasbailablesesenburlas.NacreacióndestetipodecomparsasdestacouAgustínDelgadoeeraocontrapuntogalante:

« DECARNAVALMARINAGALANTEElpresidentedelacomparsaquellevaesteelegantetítulo,D.AgustínDelgadoRodríguez,nosdirigeconatentoB.L.M.unanotarogándo-nossupublicación«paradesvirtuar laespeciepropaladaporalguienquecreyóeraestacomparsaalgunadeesasronchasquehanvenidoaprostituirelcarnavalenlaCoruña.

DicelanotaqueMarinaGalanteestácompuestapor60individuosdecoroyrondalla,yqueéstalaformandosflautas,dosviolines,dosclarinetes,unlaud,tresbandurrias,16guitarras,dospandereteasyunpardecastañuelas.

Corearáunhimno,unwals,unadanza,unamazurkayunajota,yademáslarondallaejecutarádospasodobles,unamuiñeirayunagavo-ta.Elrepertorio,comoseve,escompleto.

Lascomparsaslucirántrajes«modelodedistintasmarinasextran-jeras»y llevaránal frenteunabanderade raso rojoygualda, la cual

Page 55: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

106 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

ostentaráensucentrounescudo«formadoconlosdistintosutensiliosdeabordo».EstabanderaseexpondráenlapróximasemanaenunodelosescaparatesdelacalleReal.

Varias señoritas regalan la banda para el abanderado y la corbataparalabandera,yotrogrupodeseñoritasestáconfeccionandounaher-mosacoronaquesecolgarádelmástil.

Nadamenosque5.000versosdedicadosalassociedadesderecreoyalaPrensa,distribuiránlosalegresjóvenesentreelvecindario.

ElsábadodeCarnavalharásupresentaciónestaanimadacomparsa,saludandoalasautoridades,centrosderecreoyPrensa.

EldomingosetrasladaráaFerrol,paralocualflotaráunvapor. »[ElNoroeste,9-2-1909]

* Agustín Delgado Rodríguez: empregado na administración de El Noroeste e conserxe da Asociación da Prensa da Coruña, foi fundador na Coruña de diversas sociedades de recreo, organizador de numerosas comparsas galan-tes –entre as que destacaron Marina Galante, Los Coreanos, Los Albaneses, Los Aparecidos...–, e autor de poemas, obras de teatro e apropósitos; morreu en 1925.

TaménascigarreirasdaFábricadeTabacosdaPallozaorganizabanassúascomparsas,perodunhaformaespecial.Oxovesdecoma-dresdeixabandetraballarecadatallerorganizabaasúa,disfrazán-doseasmulleresepercorrendoasdiversasinstalaciónsdafábrica,facendoburlasecantandocoplas,sensaírásrúas;servadeexemplooquefixeronnocarnavalde1909:

« Juevesdecomadres(…)Enlafábricadetabacoselbullicioyeljaleofueronenormes.Yaessabi-doqueeljuevesdecomadreseseldíaenquelassimpáticascigarrerasrindencultoaMomo.Laslaboresseinterrumpenyencadatallerseor-ganizaunacomparsaquerecorretodoslosdepartamentosenmediodeunagranalegríayvaasaludaralosjefesconcancionesaellosalusivas.

Ayer fueron varias las comparsas organizadas y la animación nodecayóentoda la tarde.Viajeras, labradoras,gitanas,chulas,detodohubo.Y,claroestá,cadagrupollevabasusversosdedicadosalpersonaladministrativodelestablecimientoconunoselogiosyunasalabanzasruborizantes.

Corosafinadísimosdesimpáticasoperarias contabanestosversosconmúsicadeobrasconocidas–AlmadeDiosnohabráfaltado,segu-

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 107

ramente,entreellas–ylosvivasaljefeyalosdemásempleadoseralelfinalobligado.

Laalegríaylaanimaciónfueronayerlanotacaracterísticaenlafá-bricadetabacos,ypitilleras,cigarreras,desvenadoras,etc.tuvieronundíadeverdaderadiversión,elúnicodelañoquededicanalaexpansiónyalbullicio. »[ElNoroeste,19-2-1909]

Todasascoplasquesecantabantiñanquepasarpreviamentepolacensuradogobernadorcivil,quenpodíaprohibilasousuprimiral-gunhasdassúasestrofasporqueofendíanámoralouatacabanefacíanburlasgroseirasdegruposepersoas:

« LosversosylacensuraAdemásdeladelpopularMazaricos,tituladaLosproyectos,anúncianseparalospróximosCarnavales,otrasdoscomparsasquesedenomina-ránOrfeónybandainternacionalyLosdoctores.

EstasdoscomparsaspresentaronyaenelGobiernocivilsusversos;oloquesean,paralaoportunacensura;yafequelaprecisan,porque,apartedelosatentadosalamétrica,alaortografía,alagramáticacas-tellanayalsentidocomúntienentalesinmoralidades,sobretodolosdelatituladaLosdoctores,queelgobernadorsehacreídoenelcasodepasarel lápizrojosobreellossuprimiendodeunplumazoun tangocompletocuajadodeobscenidadestalesquedesercantadopondríanalrojoblancoaunguardiadeconsumos,quesonlosfuncionariosmásacostumbradosaoíratrocidades.

ParécenosmuyacertadaestadeterminacióndelSr.CrespodeLaraylerecomendamosquecontinúeejerciendoesasaludablecensuraconlasdemásproduccionespoéticas(!)queselepresenten,enbiendelamoralidadtanvilmenteultrajadaporloszaparrastrosoquepretendenaprovecharsedeldisfrazparazaherirarespetablesclasesdelasociedadyparaponerenentredicholaproverbialculturadepueblo.

¡Ah!Yquenovayaaocurrir,comootrosaños,queapesardelapro-hibiciónlosversossuprimidossecantenenlacalleconescándalopú-blicoyacienciaypacienciadelosagentesdelaautoridad. »[ElNoroeste,8-2-1908]

AscomparsasmáispopularesnestaépocaforonasqueencabezouMazaricos,ograncreadordecoplasdoscarnavaiscoruñesesdefi-

Page 56: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

108 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

nais do século xix e das décadas iniciais do xx. Así fixo AlfredoTella,baixoopseudónimodeEquis,asúaglosaenElNoroesteo10defebreirode1907:

« MAZARICOS(...)Entre todos los alegresgruposhemosbuscadoenvanounacara co-nocida, lacaradeMazaricos,esehombreadmirablesinelcualnoseconcibenloscarnavalescoruñeses.

Desdeelañoenqueestemeritísimoconvecinosepresentóasimis-mopormediodelafamosacopla:

«SeñordeMazaricospersonamuydecenteyhonradopresidentedelafolídelsal»

nohuboCarnavalesenquenodieseseñalesdevida,cantandoenver-sos,másomenoscorrectos,perosiempregraciosísimos,lascosasmásnotablesdelaño,yhaciendoconungranespíritudeobservación, lacríticadelavidalocal.

AMazaricossedebenlascoplasde«ladragaquenonfonciona;lasdelaschicaquehablandoconsunovioenelportaldecíaserhijadeunin-genierodelatraídadeaguas,que«aoscincominutosentroucoobarril;lasquepredecíanelfracasodelacompañíainglesadeaguas,afirmandoquelosbritánicosnoslastraeríandesdeLondresencarrodebois;yaquellasenquesecomparalabombamatafuejosdevaporconuncarrodelajraciosa.

AsícomoMadrid,queenarteteníatansololoquelemandabanlasprovincias,tuvosuliteraturaysumúsicaporobradeLópezSilvayelmaestroChueca,asílaCoruñatieneungéneroliterarioenteramentesuyo gracias a Mazaricos, en colaboración con todos los músicos degénerochico.

NopedimosparanuestrocoplerounsillóndecorrespondientedelaR.A.G,porquedesairadosyaencabezapropiaseríaimpertinentelainsistenciaenelpedir.

Peropedimosquesalgaalacalleparadarfedevida.Sinélnohayhumor,sinélnohayregocijoy,enmediodelcaldillodeagua,fangoyhabichuelas,ydelosmascaronesquetapanlacaraconunafilloaypregonansardinasydelosarlequinesqueofrecenelhiguichupadoporcincuentabocas,ydelosososenvueltosenruedos,laúnicafiguradi-vertidayrelativamentecultadelcarnavalcallejero,eselgranMazaricos.equis. »[ElNoroeste,10-2-1907]

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 109

* Alfolí do sal: Depósito de sal. Desde 1255 A Coruña tivo o privilexio de ter alfolí do sal concedido polo rei Afonso X o Sabio.

* El higuí: era un figo seco que se ataba colgado dunha corda a un pao.

Mazaricos,alcumedeEmilioGolpe,deprofesiónpintor,veciñodarúa Cordelería, poeta da rúa, foi a autor de numerosos ferretes eemparelladosversosquetiveronunhaextraordinariaacollidaedi-vulgación;talaconteceucoasúafamosafrasequelleden,quelledenbertorella:

« YVADE“BERTORELLA„Salióelañoanteriortaldíacomoeldemañanaaquellacomparsadeno-minadaLosfestejosymomentosdespuésdesuapariciónoficial,circula-badebocaenbocaconfruiciónsingularelyacélebreestribillo:

quelleden,quelledenbertorella.Hastaentonces,hastaquelamusaylasátiradeMazaricosnotur-

baronsuapaciblequietud,vivíalabertorellacasiignorada.Laspropiaspescaderasqueensuingeniofácilyensuschistesdebanderillaen-cuentranadaptaciónatodolosusceptibledeguasa,nohabíanreparadoenelsencillopez;peroMazaricosconsuscoplaspusolaprimerapie-dradeesamoda,ladenodejaragallasanaalpropiobicho.

LosfantochesdeLinocantaneltriunfodelabertorella;unacompar-sadelasquenoshande«regocijar»estosdías,reiterahazañasdelabertorella;otradicequelassimpáticascigarrerasconsumenatrozcan-tidaddetalpeixe;otrasconsignanaguisadeinterjecciónelexpresivonombreyensumatodaslasobanyzarandeandelolindo.

Enelvocabularioindígena,elnombredebertorellaseaplicayacomoelsinónimodeborracheraocomoeldetunda,obiendesignaconélalashembrasdeescasosatractivos.

Notraspasaráelnombredelasfronteras,peroloqueesenlalocali-dad,vayasiechóraíces.DioslibreaMazaricos,elColóndelabertorella,deque ledenun«solago»pordonde losasendereadospeces tienensudomicilio.Olehacenciscoolecolocanunacoronadeescamas. »[LaVozdeGalicia,24-2-1906]

Decandoenvez,osperiódicosdescribenalgunhadassúascompar-saseversos:

« Mazaricos,aviadorComosiempre,fueMazaricosquiendiolanotamásalegre.Estecople-

Page 57: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

110 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

ropopulartienemuchagracia,ylosdisparatesdesusversossediscul-panconlaintenciónsatíricaquelosanima.

Recorriólascallesconunaeroplanotiradoporunburro.Entornodelaparatoibanunoscuantosdeliciosospilotos.ElpropioMazaricostrepabadecuandoencuandoalaltoasientoparahacergirarlahélice,quesonabacomounacarraca.

Explica loque fue laaviaciónenLaCoruñacon“DonLacombeyDonGarniér.”

Esedían-aCoruñachamoumoitolaatenciónnonquedounincanningatoquenonviraaaviación.

Comparaalaeroplanoconunagallina.Conlasalasbenabertasefancendoclo,clo,cloalostrintaeseisminutosxadevistaseperdió.

NoseolvidadelaconcurrenciaydicequeDeFerroledeBetanzosdeSantiagoeSarandós,sexuntaronnaCoruñavintesetemilpasmós

DesumonoplanoydelpilotoqueloguíadeclaraqueOmecánicoquevedeschamamoitolaatención:¡AterrizaconRiveironatabernadeSimón!

Despuésridiculizalosdemásfestejos,yhablandodelasempanadillasdelaGranja,declaraqueeran

Dexurelosedexardas,etámendeparrochiñas…¡Eunonseicomoosrapacesnonmorreronc´asespiñas!

Alosquedisputaronlospremiosdenatación,lesdisparaesto:Houbocatroouseisbadanas,peronondecimosquen…¡queoquefixeronconelesnonselleocurreaninguén!

NoseolvidadelbailedeElEcoenelparquedeRiazor,dondemientrascantaba

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 111

“LaPepita”“Negrasombra”,“meusamores”–¡dondevan!houboarranquedecaderahastraasduasdamañán…

Laenumeraciónsigue, sinolvidarsede lasveladasenelRelleno,endondenohabíamododeencontrarunbancovacío

Porqueorayodasbañeirasasquesebañanaquí,desdeascincodelatardequeseespalancanallí

LasiluminacionesdicequeerandeVintecatrocandilexasquemandarondeBerlín,eresultaquealumbrabanmoitomenosqueuncandil.

DedicaunrecuerdoalaestatuadeCarballo,alacualLlepuxeroncatrovelasedeixáronoalísolo¡enontuvounconocidoquellefoseovelatorio!

Yasítodo,tocadocontosquedad,perocongranviscómica.Lomismohabladelasdemandaderas,quedelasmodistas,quedelalcantarillado.Mazaricos,esunaespeciede“Apropósito”orevistalocalquehacereírsinagraviaranadie. »[LaVozdeGalicia,19-2-1912]

* Pierre Lacombe e Leoncio Garniér : pilotos franceses pioneiros da aviación que fixeron os primeiros voos de demostración na Coruña o 27 e 28 de agosto de 1911.

* Daniel Carballo: político e deputado liberal nado na Coruña (1824-1889), a quen a cidade agradecida dedicoulle unha grande estatua nos Xardíns do Recheo en 1896.

Noentanto,ocarnavalnasrúas,froitodapresióndasautoridadesedaprensaedoscambiosdoscostumesurbanos,foidecaendoaolongodaprimeiradécadadoséculoxxequedoufortementedanadocandooConcellocoruñésaprobou,afinaisde1912,aimposicióndunhafortetaxaparaacabarcoascomparsaseassúascoplas.Parasaírásrúasepararseacantartiñanquepagar200pesetas,custeelevado de asumir pola maioría da poboación. Ironicamente Ma-

Page 58: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

112 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval dual con comparsas e pedreas | 113

zaricosenviouunhaatentacartaaoperiódicosanunciandoquenocarnavalde1913nonpercorreríaasrúascantando:

« ¡¡LASDOSCIENTAS!!AsísedenominalacomparsaqueelpopularísimoMazaricosorganizóparaestosCarnavales.

Serefiereeltítuloalas200pesetasqueelAyuntamientotuvolagenia-lidaddeimponeralasmascaradas,paradarleenlacabezaalreyMomo.

EnvistadelocualelSeñordeMazaricos,personamuydecenteydignopresidente,delalfolild’osal…renunciaarecorrerlascallesconsuamigos.¡Todo,antesquepagaraqueltributoatroz!Asínoslocomunicóano-

cheenatentaydoloridacartaelalegrecoplero.¿Quévaahacer,pues,Mazaricos?¿QuévaaserdelCarnavalcoru-

ñéssilefaltaesanotatancallejeraysatírica?Mazaricostieneremedioparatodo,ysegúnnosdiceenversoseconcretaadarconciertosatodassusamistades,encentrosysociedades,encasinoycafés,paraqueelpúblicolea–aunquepongacarafea–Loquedicensus“cuplés”.Ya losaben losdevotosdel regocijadoEmilio.Esteaño“andapor

lascasas”.YrecibeavisosenlacalledelaCordeleríanum.20.Así,¡paraque

echecuentaselAyuntamiento! »[LaVozdeGalicia,28-1-1913]

Ocarnavalcoruñésquedabatocadonundosseuscompoñentesbá-sicos:odosferretescantadosecríticos.Aíndaasí,apesardasprohi-biciónsetaxas,axentetrouleiraseguíaanimándoseasaírnosdíasdocarnavalcomoasísucedeuen1915:

« LASCOMPARSASSinosonmuchaslasdeesteaño,tambiénesverdadque,exceptuando«LaWalkyria»yalgunaotra,ningunamerecelapenadeasomarsealacalleparaverlapasar.Coplas de carnaval de Xan Traspallás, 1912 | Colección Leo Toral

Page 59: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

114 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Ahívanlostítulosdelasorganizadasyqueprobablementesaldránhoy [domingo de carnaval] a lucirse: «Los Neutrales», «Xan Traspa-llásCarrasqueiro»,«Osberberecheiros»,éstadeMonelos;larondalla«FabrilGalante»,lamurgade«LosFormales»yfinalmenteelpopular«Mazaricos»,quienllevaráungranzeppelín.

«LaWalkyria»,queyaseexhibióenelbailedela«AsociacióndelaPrensa»,luceunvistosodisfrazde«pierrot»,tieneunarondallamuynumerosaymuyafinadayllevaunahermosabandera.

Tambiénesnumerosaytocamuybienlacomparsade«XanTras-pallás».

Lamurgade«LosFormales»estáadmirablementeensayadaytienemuchagracia.EllunesalasochodelamañanasaldráestacomparsaparaBetanzos,dedondeseguiráelmartesaSada.

Todasestasmascaradassalieronanocheasaludaralasautoridadesyalaprensa,dandogrananimaciónalascalles.

Antenuestracasaestuvierontodasellas.Asícomolatitulada«LosNeutrales»,deferenciaqueagradecemos.

El popular «Mazaricos» por su parte nos ruega en una carta quehagamospúblicosupropósitodebombardearlapoblaciónestatarde,alastresymedia,consugrandiosozeppelín.

Quedacomplacido.Los«couplets»quecantanestascomparsassontodosalusivos¡cómo

no!Acosaslocalesyalasmuchachascoruñesas. »[ElNoroeste14-2-1915]

* Xan Traspallás Carrasqueiro: alcume do choqueiro Pedro Núñez Mosquera; morreu en 1923.

« MáscarasymascaradasHubo[nodomingodecarnaval]elindispensabletiroteodegrajea,hue-vosrellenos,«confetti»yserpentinasymásdeuncombatienteguarda-rárecuerdodelabatalla.

Recorrieronlascallesinfinidaddemáscarassueltas,detodasclases;perosinqueentreellashubieseningunaquellamaselaatenciónporloingeniosa.

Tambiénseexhibieronlascomparasdequeayerhabíamoshablado.Eldirigiblede«Mazaricos»,conducidoenuncarrotiradoporuncaba-llo,hizonopocoruidoporesascallesdeDios.

Tampocofaltóunacarrozaadornadaconfollaje,cuyoscaballosguia-baunjockey,yenlacualibanalgunosconocidosjóvenesdela«Reu-

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 115

nióndeArtesanos»vestidosdeguerreros.Setitulabalacomparsa«Elferrete»eibaarmadadevariosinstrumentosmásomenosarmónios.

FueloúnicosalientedelCarnavalcallejero. »[ElNoroeste,15-2-1915]

« LATARDEDEAYER[martesdecarnaval]Comoeltiempo,aunquealgofríoyventolero,sepresentabapropicio,lagenteselanzóalacalledesdeprimerahoradelatarde.

LosCantones,lacalleRealyladeSanAndrésfueronlosmáscon-curridosdelapoblación.

Naturalmentequelas«máscarasdelpolvo»abundaronyeltumultotambién.

Elinevitabletiroteodehuevosllenosdeconfetiodeserrín,degra-jea,serpentinasytalcualpuñadode«castañaspilongas»,estuvomuyafortunado.

Afortunadamente,salvoalgúnqueotrochichónylafracturadeal-gúnvidrio,nohuboquelamentarpercancesdemayorcuantía.

Alasochodelanochecontinuabaaunlabatalla.Elzeppelínde«Mazaricos»ylascomparsasyaconocidasvolvieron

aexhibirse.»[ElNoroeste,17-2-1915]

Seríaoderradeirocarnavallibrenasrúas;aoanoseguinteoalcaldeCasásprohibiríao.

A dEcAdENciA dO ENTERRO dA SARdiñAUn dos actos fundamentais que pechaba o Antroido coruñés nasrúaseraoenterrodeMomo.OrealizabacontodapompaoCircocoruñés.Asífoiodocarnavalde1886:

« Avuelapluma,porlahoraavanzadaenqueescribimos,yaunatruequedeincurrirenalgunainexactitud,procuraremosdarunaligeraideadelmagníficoentierroqueanochehizoalDiosMomolasiempreentusias-taReunióndeArtesanos.

AlasochoaproximadamentesaliódelCircoelentierro,abriendolamarchacincogarridosheraldosconclarín,seguidosdeunamagníficafarolaqueostentabapreciosasalegoríasdelasArtes.Jinetesenbriososcorceles,marchabanacontinuaciónseisreyesdearmasconestandar-tesnobiliariosyvestidosconcorazasycascosromanos;lamúsicade

Page 60: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

116 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Luzónseguíaalosreyesdearmas,luciendolosmúsicostrajeegipcio,compuesto de gorro con galón y vivos blancos, carrillera encarnada,túnicanegraconliraalaespaldayescudodenoblezaenelpulso;otrafarolavistosamentesostenidaportresindividuosricamenteataviados;diezyseisjinetesconcascoycoraza;unahermosafarolachinescailu-minadaalajaponesayacompañadadeungruponumerosodeindivi-duosrepresentandounafiestaenelImperioCeleste;seguíaungrupode27pajesydespuésostentábaseunagranfarolaárabe.

A continuación marchaban 20 escuderos con maza, farol y trajeigualesalosdelgrupodepajes.Precedíanalacarrozatriunfal,quere-presentabaeltronodeldiosdelaRisa,dosportaestandartesconjaiquesárabesypendonesdecolorazulpálido.Lacarrozainteresabamereci-damentelaatención;ytrasdelacarrozaformabaelcorocompuestodecincuentavocescantandounamarchajocosacompuestaporelseñorBrañaMuiños,yenlacualsedejabaoír,enlazadosconmuchoarte,diferentesairespopularesdeGalicia.

SeguíaalcorolabandadeReus,yacontinuaciónformabaunaes-coltadediezynueveguerrerosconcorazaycasco,representandoalosantiguosguerrerosdelaGalia.Aderechaeizquierdaibanmásde300máscarasconduciendovistosísimasfarolas.

Enelteatro,queestabadeboteenbote,serecibióconaplausoslare-presentacióndelapropósito,escritoporunsociodelCírculodeArtesanos.

SeríapróximamentelaunadelamañanacuandoregresaronalossalonesdelCírculolosquecontantoentusiasmoyalgazararindieronlosúltimoshomenajes,poresteaño,alalegreCarnaval. »[LaVozdeGalicia,11-3-1886]

Noentanto, o enterro vai sufrir altibaixosqueestánasociadosásdispoñibilidadeseconómicasdoCircoetaménaoentusiasmoeca-pacidadedefacerdossociosimplicadonasúaorganización.Ode1892foioderradeirofeitocongrandepompa:

« Nollovióenlatardenienlanochedeayer,yestoproporcionóalvecin-dariodelaCoruñalasatisfaccióndepresenciareltradicionalEntierrodelasardina,diferidodesdelanochedelMiércolesdeCenizaacausadelmaltiempo,segúnoportunamentedijimos.

Lamascaradafueorganizadacontodoelesplendorqueesyaprover-bialenlapopularydiligentísimasociedadCircodeArtesanos.

AsupoderosainiciativasedebequeestafiestanocturnaconqueelCarnavalterminasealomássalienteycaracterísticodelatemporada

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 117

en laCoruña,ydeahíqueestapoblación loespereconansiayque,llegadoelmomento,selancealacallecasientotalidad.

Conefecto,puededecirsequeanocheestabaenlavíapúblicatodalapoblacióncoruñesa.

Laprocesióncarnavalescaeradignarealmentede tamañacuriosi-dad.Comoenañosanterioresocupabalarguísimotrecho,presentán-dosealobservador,fastuosa,imponente,fantástica.

Abríanlamarchacuatrobastidorestocandoclarines,yentreinter-minablesfilasdepeonesconcaprichososfarolesdiscurríanmúsicas,jinetesataviadosconlucidosdisfraces,laestudiantinadelCírculodelasArtes,lacomparsadearagonesesqueestosdíarecorriólascallesdelaciudad,disfrazadossosteniendograndesfarolasconoriginalísimosdi-bujosy,ensuma,destacándosesobretanmúltipleymágicoconjunto,queterminabaconcarruajesocupadospormáscarasyunanumerosaseccióndeenmascaradosjinetes,tresespléndidascarrozas,pasmodechiquillos,atractivodelamuchedumbreyobjetodeelogiosparalagen-teculta,porelgustoyarteconqueestabandispuestas.

De las tresmonumentalescarrozas,estabadedicada laprimeraala Locura, cuya personificación aparecía en el pináculo bajo un do-sel;sobrelasegundaibaunaluna,enunodesuscuartos,detamañocolosal,(noconrelaciónalastrodelanoche,porsupuesto,sinoconrelacióna losquelahabíanhecho),y latercerarepresentabalafun-daciónmitológicade la torredeHércules, ideasumamenteoriginalqueluciómuchoyhubieralucidomuchomássi losfocoseléctricosquelailuminabanhubieranrespondidoalosdeseosdelautor,nuestroamigoelSr.Bono.

ElorfeónElEcoformabaenlacomitivacantandounamarchajoco-fúnebreyvariosbailables, todoalusivoal sucesode lanoche,conelacompañamientodeunadelasbandas.

Lagrancomitivasedetuvodelantedelassociedadesderecreoydelasresidenciasde lasautoridades,disolviéndoseamedianoche,des-puésdecuatrohorasdeprocesión.

Lapoblaciónsedivirtió,ensuma,grandementeyelCircopuedees-tarsatisfechodehaberrespondidounavezmásasustradiciones. »[LaVozdeGalicia,5-3-1892;oenterrocelebrouseosábadodepiñata]

Achoivaimpediuquesecelebraseoenterrodasardiñaen1893eaoanoseguinteasdificultadeseconómicasdoCircofixeronqueditasociedadedecidisedeixardeorganizalopoloseualtocuste.Remata-baasíoutradastradiciónsdograncarnavalcoruñés.

Page 61: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

118 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Apartirde1894arealizacióndoenterroquedoureducidoape-quenascerimoniasorganizadasporalgúnsentusiastas:

« Debidoalacuerdoadoptadoporaquelcentroderecreo,referenteanocostearesteañoeltradicionalentierrodelCarnaval,eldiosMomosehubieraquedadosinenterrar,anohaberorganizadodospetitsmasca-radasconesteobjeto;una,losindividuosdelasociedadElPensamiento,situadaenlacalledeSanJuan,ylaotralosasiduosconcurrentesaunatiendadevinos,establecidaenlacalledelÁngel.

Ambascomparsas, formadasconmuchapremura,nollamaronlaatención ciertamente por el lujo en ellas desplegado, pero sí por suoriginalidadyporlararezaconqueibanvestidostodoslosindividuosquelascomponían.

Hastacercadelasdocedelanocherecorrieronlosdosentierrosal-gunascalles,disolviéndoseaesahoraenlosmismospuntosdedondehabíanpartido.

AestoquedaronreducidosesteañolosfuneralesdeMomoenLaCoruña. »[LaVozdeGalicia,8-2-1894]

« AnocheenterraronaMomoporpartidadoble.LosjóvenesqueformaronlacomparsadenominadaLaCepareco-

rrieronlascallesenmascarados,conduciendocuatroenhombrosunaespeciedejaulaconsardinas,iluminadaconfarolesdecolores.

Cantaban una marcha fúnebre acompañados por un instrumentodeviento.

Enelotroentierrofigurabanseisindividuosenbriososcaballos,lle-vandoestandartes,lamurgaLaSensitiva,queejecutabacómicamenteunamarcha,yunacarreta«fúnebre»tiradaporunburro.

Cuantosenestacomparsaibanseenvolvíanensábanasycolchas.Lagentedeacaballollevabacorazasycascos. »[LaVozdeGalicia,4-3-1897]

Noentanto,algúnanoaconfluenciadeesforzospermitiuorgani-zaloconmaiorrealcecomosucedeunocarnavalde1899naqueossociosdoSportingedoCircocolaboraron.Nesedesfiletiveronmoitoprotagonismoosdisfrazadosdepolíticosdestacadosdesemomen-to,disfracesquexaforanempregadosnataménespecialentradadeMomoquesefixerapoloSportingodomingodecarnaval:

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 119

« ELENTIERRODELASARDINAComoconsecuenciadelespontáneoacuerdodequedimoscuentaan-teayer,referenteaorganizarconelementosdelassociedadesSportingClubyReunióndeArtesanoseltradicional«Entierrodelasardina»,tan-tosañoshacesuspendido,éstesaldráenlenochedehoydelasegundadedichassociedades,sinocontodoellujoyesplendordeotrasveces,porque lo escaso del tiempo no lo permitió, con sobrados atractivosparaqueresultesindudaunlucidofestival.

DelaReunióndeArtesanospartirá lacomitivaa lasseisymediaosietemenoscuartodelatarde.

Laformaránsociosdelosdosentusiastascentrosderecreo.AbriránlamarchalosclarinesdeCaballería,seguiráunanumerosa

escoltayluego,formadosendoslargasfilas,porcióndejóvenesalum-brandoconantorchasyhachasdeviento.

Irántodosvestidosdemoros.Losrajahs«quetantogustodieron»enlarecepcióndeMomo,iránconduciendoalcorpulentocarneroqueyafiguróenaquellamascarada.

Momo,elpopularPuente,irávestidodeD.Quijote.Loconduciránenunengalanadopalanquíncuatroindividuosconvenientementetra-jeados.

Delpalanquínpenderánseis cintasqueserán recogidasporotrastantas«notabilidades».

La presidencia la ocuparán varios personajes políticos, entre ellosalgunosGenerales.

LaorganizacióndeestapartedelacomparsacorrespondealaReu-nióndeArtesanos.

Lapartesiguiente,queorganizaelSporting,representarálaentradadelaCuaresma,yseguramenteserádemuchoefecto.

Noqueremosdarmásdetalles,paraqueelefectoqueproduzcatodalamascaradaseamayor.

Elitinerarioquehaderecorrerelcortejoes:salidadelCirco,calledeSanAndrés,JuanadeVega,Cantones,Real,RiegodeAgua,plazadeMaríaPita,Damas,Herrerías,Bárbaras,SantoDomingo,Príncipe,Cárcel,Tabernas,Santiago,Montoto,FamayRiegodeAguaalTeatro.

SerepresentaráallíeltradicionalApropósitocarnavalesco,yalter-minarse seguirá el entierrodesdeel teatro alSporting, disolviéndoseallí. »[LaVozdeGalicia,15-2-1899]

Page 62: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

120 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

« Alasochomenoscuartosepusoenmarchala«fúnebre»comitiva.Rompían marcha cuatro batidores a caballo con faroles. Seguían

cincoclarines,igualmenteacaballo.Ibandetrásbandasdetamboresycornetas.Acontinuaciónibaunagranfarolaconarabescos,yvariosrajahsmenudosconpalmasyarbolillos.

Elestandartedelafuerzamoriscaconunacabezadecerdofenecido,flecosdegrelos,tirasderistrasdeajosyperillasdecebollasprecedíanalalargaprocesióndealistadosendichafuerzaqueenvueltosenam-pliosjaiquesblancosyadornadosturbantesllevabanfarolesdecolores,yendoentreelloselpífanodelosmoriscos.

Losmoritosllevabanunpebeteroobraseroconel«fuegosagrado»,quenodejódearderentodoeltrayecto.

Detrásibaelgran«carnerodelasselvas»,conastasypezuñasdo-radas,acontinuacióndelcualeraconducidootrobraserilloconmásfuegosagrado.

Seguíanloscadíes,yunmozotocandounpandero.Otrosdosmoritosllevabanenunaanchabandejala«liebredeoro»

yaéstaseguíanlacortedelgranrajahysantones.Elgranrajahibabajoelextensoparasoldelpaís,vulgochanteiro,con

cascabelesencadavarilla.Lacortedesantonesempuñabaairosaspalmas.DespuésseguíaMomo-Puente,tumbadoenunasangarillasylleva-

doenhombrosporseisenmascarados.Delasangarillaspendíanseiscordonesquellevabanpersonajesde

lacomparsadeldomingo:Weyler,Linares,RomeroRobledo,Cervera,MoretySilvela.

«Momo»vestíadepicadordetoros.Seguíaunaseccióndemúsica,tambiénconvistosostrajes.Acontinuaciónibaelduelo,compuestoporencapuchadosquelle-

vabanhachasdecera.EstedueloibapresididoporPolavieja.Porúltimomarchabaotraseccióndemúsicayunadejinetes.Recorriólacomparsa,enmediodelmayororden,todasocasitodas

lascallesanunciadas.Entodasellasseagolpabanumerosogentío. »

[LaVozdeGalicia,16-2-1899]

* Polavieja: Camilo García de Polavieja (1838-1914), marqués de Polavieja, xeneral e político monárquico, católico e conservador; alcumado o xeneral cristián pola súa relixiosidade. A ironía de presidir o desfile está clara.

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 121

Aperdadeimportanciadoenterrodasardiñacontinuouacomezosdoséculoxx,aíndaqueásvecesfixeronunespectáculomodesto,peroconcertagraza,comofoioenterrodabertorellaen1906:

« Elentierrodela«bertorella»Comohabíamosanunciado,salióayeralassietedelatardelamasca-

radaconquevariosanimadosjóvenesdespidieronesteañoelCarnaval.Lascallesviéronsecontalmotivomuyconcurridasdegente.Media

CoruñapresencióelpasoporlascallesdeSanAndrés,JuanadeVega.CantonesyReal,delaalegrecomitiva

Elentierrodelabertorella,queasísellamabalamascarada,fueunentierrosinningunaclasedepompa,unentierromodestito,algome-nosquedetercera.

UnafarolaqueconducíaelpopularEspartero,unoscuantosciuda-danos,sindisfraznicosaquelopareciese,conlosfarolesdelaretretamilitarycivildelveranoúltimo,unataúdtransparentellevadoahom-brosporcuatrosujetos,yunallamadacarrozaqueseasemejabamuchoaunacolumnamingitoriaanunciadora,en lacual carrozaaparecíanloscartelesdetodoslosaguardientesconocidos,desdeelOjenhastaelAnísdelMono.

Cerraba la comitiva un coro dirigido por el orfeonista D. PedroNúñez, que cantaba, por cierto con mucha afinación, una marcha yunadanzaquerecuerdanlostiemposenquelaclásicasardinaeraen-terradacontodoesplendorporelCircodeArtesanos.

Labertorellahavenidotanamenosqueenvezdeaquellujosoféretroenqueantañoseconducíaalasardina,selaencerróenunpobrísimo«carrodelarosita».

Al coro, cuyos individuos vestían largas túnicas encarnadas y cu-bríansuscabezasconcucuruchosdecartón,acompañabaunabandapopulardirigidaporelSr.Morales.

EnelRiegodeAguasedisolviólamascarada. »[ElNoroeste,1-3-1906]

* Espartero: alcume do choqueiro José Paradela, vid supra.

Ásveces,comoacidadecontaba (desde1903)condous teatros,oPrincipaleodeEmiliaPardoBazán,eencadaundelesrepresentá-bansesendosediferentesapropósitos,cadaunfacíaunenterrodasardiñadiferenteparaatraerespectadores,comoaconteceuen1907:

Page 63: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

122 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

« LosentierrosdelasardinaAunquenopuedencalificarsedetaleslasdosmascaradasqueayerno-che, sin temora la lluviani al frío, se lanzarona la calle,dealgunamanerahemosdellamarles,paradarcuentadeellas.

Pareciéronnos ambos una tamborilada vergonzosa más propia deunmalvillorrioquedeunapoblacióncomolaCoruña,quetieneensustradicionesaquellosfamososyespléndidosentierrosorganizadosporlapopularReunióndeArtesanos,enquesehacíaderrochedelujo,deluz,dedinero,yenquenoseregateabanadaparaqueresultasenconlabrillantezyesplendorquerequeríalaimportanciadelapoblaciónylosprestigiosdelentusiastacentroderecreo.

Losdeayer,pobres,miserables,indignos,hanestadoalaalturadelCarnavalcallejeroyhansidounremateadecuadoalasfiestasdeestosúltimosdías.

Consignemos, sin embargo, haciendo honor a la verdad, que elorganizado por los patrocinadores del apropósito representado en elTeatro-Circo, superabamuchísimoalqueanunciabael estrenadoenel Principal. Con los dos unidos se hubiera hecho una mascarada ymedianamentepresentable.

Salióprimeroel«entierro»,dispuestoporlasociedadLiceoHerculi-no,ymuyaprisa,porquelalluviaobligabaaapretarelpaso,recorriólascallesdeantemanoseñaladas.

NosotroslovimospasarporelCantón,sinluz,confaroles,unosfa-rolescuadradosquenoexcederíandemediadocena,totalmenteapaga-dos.Ibandelantecincoclarinesacaballo,vestidosdeheraldos;seguíauncarrodetransportes,sinadornoalguno,conunoscuantosmucha-chos disfrazados de niños llorones; a continuación marchaban otrostresheraldosacaballo;despuésotrocarrodetransportesconunbocoyvacíoytresmascarones;aambosladosdeestaextravagantecomitivavarios individuos, también de máscara, sosteniendo faroles de papelqueno lucían, ydetrás, a largadistancia,disgregados,unos cuantosmúsicos,envueltosen túnicas,queserecogían las faldasparapodercorrerconmáslibertad.

Esto,nimásnimenos,eralacabalgataanunciadaconbomboypla-tillosporlasociedaddelacalledelaGalera.

CuandoestacomitivaseacercabaalTeatroPrincipal,saliódelTeatroCircootra,laqueanunciabaelapropósitoAbuenhambrenohaypanduro.

Formaban esta mascarada dos farolones y unos 30 faroles de co-lores, encendidos todos, llevados por individuos vestidos de `pierrot;una urna transparente, muy parecida a aquella en que se encerraba

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 123

Pappus,conducidaahombrosporcuatromáscaras;40orfeonistasdeElEco,confarolillosdecristal,tambiénencendidos,bandademúsicade Isabel laCatólica y la comparsaLoshijos delmar. Losorfeonistasvestíanampliasbatasazulesyencarnadasycubríansuscabezasconcucuruchosdecartón,ylosmúsicosibasdisfrazadosconlostrajesqueaúnconservalaReunióndeArtesanosdesusantiguascarnavaladas.

CoreabaElEco,acompañadoporlabanda,unamarchafúnebrees-critaexpresamenteparalanochedeayerporelSr.SánchezPorto,mar-chaqueapenaspudoseroída,porquelalluviaimpedíaalacomitivadetenerseantelassociedadesderecreoylasredaccionesdelosperiódi-cos,comoescostumbre.

Lamascarada,aunquemodestísima,ibabienorganizada.Apesardelacrudezadeltiempolascallesestabanllenasdegente

paraverpasarlosdosdenominadosentierrosdelasardina,loscualesnodejaránseguramenterecuerdoalguno. »[ElNoroeste,14-2-1907]

Éposibletaménquenestesanos,ademaisdoenterroquepercorríaas rúasdo centroda cidade,houbeseoutrosnosbarriose aldeasdaperiferia.TemosconstanciadequeasísucedeuenMonelosen1909easúaexecuciónrecordabaaoprimitivoenterrodoantroidoqueaíndasemantiñavivonacontornaruraldaCoruñamoderniza-docoempregodeexplosivos:

« EnMonelosTambiénlosvecinosdelasafuerasdespidierondignamenteal«Antroi-do».Organizaronunaespeciedemascaradabufayenelpuentepren-dieron fuegoaunmuñecoque representabaaMomoyque reventócomountriquitraqueasíqueelfuegolellegóalbuche,dondellevabaunpetardo. »[ElNoroeste,25-2-1909]

* Petardo: era o termo que se empregaba nesa época para un cartucho de dinamita.

Apartirde1908asmascaradasparaenterraraMomopercorrendoocentrodacidade,anunciandounapropósito,seríanfeitaspoloor-feónElEco.Foronenterrosmodestosnosquedestacabanascarro-zasdeseñadaspolopintorEnriqueSaborit:

Page 64: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

124 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

« ELFINDELCARNAVALElentierroAlahoraanunciadarecorrióanochelascallesdelapoblación,enlascualesseaglomerabaelpúblicoparaverladesfilar,lamascaradaorga-nizadaporelorfeónElEcoparaenterraralReydelCarnaval.

Fueunentierromodestoperolucido,querememoróaquellosfamo-sosdelaReunióndeArtesanos.

La comitiva formóse por el orden que hemos indicado. Jinetesabriendo lamarchay cerrandoel cortejo, vestidoscon los trajesquelaLigadeAmigostieneparasuscabalgatas;variasmáscarasconropa-jeblancoynegroconduciendofarolesyfarolas,elcoroylabandademúsica,quelucíanlasconocidastúnicas,ydoshermosísimascarrozastransparentes,obraelpintorSr.Saborit,quenodesmerecíandeotrasmuchasquehemosvistoenmascaradassemejantes.RepresentabalaprimeraunabacanalylasegundalahorafataldeMomoyenambashizoSaboritunalardedearteygusto.

Labacanalestabasimbolizadaporunabotelladechampagneyva-riasmáscarasenactituddecorrerseunajuerga.Losclásicoscabezu-dos,colocadosenloaltodelacarrozayentornodelabotella,sobrelacualibamontadounaristócrataalzandounacopadelespumosovino,componíanmuybien.

LahorafataldelMomolarepresentóelartistaporunaesferaderelojiluminadasobreunaprominenciadegasasytules.Laparteposteriordelaesfera,alacualseabrazabanelTiempoyelreydelaalgazara,eraunalunaconcararisueñayburlesca.Lalocura,elamoryotrasfigu-rasalegóricascompletabanelconjunto,queresultabademuybonitoefecto.

Fueronambascarrozasmuyelogiadas,ysuautor,quenotieneri-valenestodecomponergruposplásticosyartísticos,recibiómuchasfelicitaciones.

ElEcocoreó,acompañadodelabanda,unamarchafúnebre,originaldelSr.SánchezYáñez,quefuemuycelebrada.

Lacomitivaresultóbienyagradóalpúblico;peromejorhubierare-sultadosisusorganizadoresnoseobstinasenenrechazaralascompar-sasLoscoreanos,LamarinatricoloryLasCortesdeBuñoqueconlame-jorbuenafeyrespondiendoaunaindicacióndeel noroestequeríanformarenella.Hubierasidolamascaradamáscompletaymásvistosa,porqueconlascomparsasiríansusorquestasyestecontribuiríaalma-yoresplendordelcortejo. »[ElNoroeste,2-3-1911]

o carnaval dual con comparsas e pedreas | 125

* Enrique Saborit Aroza: pintor costumista e paisaxista valenciano (1869-1928) que viviu na Coruña a comezos do século xx; nas festas coruñesas de carnaval e de verán tivo unha activa participación deseñando e decorando carrozas para os desfiles ou escenarios para as representacións teatrais.

EstesenterrosoficiaisdeMomodeixarondefacerseapartirde1913.

La Voz de Galicia, 24-2-1897

Page 65: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Programa da Comparsa Sadense no carnaval de 1911 | Biblioteca de Estudos Locais da Coruña. PM-CA/14

Programa da Comparsa Sinfónica Coruñesa no carnaval de 1912 | Biblioteca de Estudos Locais da Coruña. PM-CA/1

Page 66: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

1 1

Folla de coplas da sociedade Orquestina Coruñesa no carnaval de 1936| Biblioteca de Estudos Locais da Coruña. PM-CA/3

Marcador dun pasodoble, adicado á Orquestina Coruñesa que publicita o apropósito «En la ciudad de cristal, todo el año es carna-val», obra de Adolfo Torrado Estrada, que sería estreada o 3-3-1927| Biblioteca de Estudos Locais da Coruña. PM-CA/6

Page 67: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

11

Cartaz de coplas do carnaval de 1915| Arquivo da Real Academia Galega. PLAN. 9/47

Cartaz de coplas do carnaval de 1917| Colección Leo Toral

Page 68: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

132 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

O cARNAVAL AMORTEcidOAcomezosde1916oalcaldeManuelCasásanunciouasúaintencióndeacabarcoasmolestiasquecausabaocarnavalnasrúasdaCoruña,prohibindodeformaabsolutaolanzamentodetodaclasedeobxectosquepuidesenmolestaráspersoas.Poucodespoismanifestouquepensabalimitaloaunhadeterminadazonadocentrodacidade,desterrandoosvelloscostumescarnavalescosqueconsiderabaunagravioácultura.Acambioqueríaimpulsaracreaciónduncarnavaldebogusto,culto,decarrozasecomparsaselegantesquedesfilasenpolosCatónscoruñeses.CoalcaldeCasásnaceríaocarnavaldecoso,perocontantasprohibiciónselimitacións–queasautoridadesiríanincrementando–,ocarnavalpopularquedaríaamortecido.

La Voz de Galicia, 25-2-1909

Page 69: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

134 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

O cARNAVAL dE cOSOO12defebreirode1916oalcaldeCasásreuniuseenasembleacospresidentes das comisións municipais de paseos, facenda e fes-texos,ecosdassociedadesCircodeArtesáns,SportingClub,NuevoClub,LigadeAmigos,CírculoCurrosEnríquez,AsociacióndaPrensa,eCentroCastellano,conrepresentantesdoExército,Tranvías,Coope-rativaEléctrica,ObrasdoPorto,SociedaddeHoteleros,diarioslocais,e cos donos dos kioscos Alfonso e La Terraza, o pintor Saborit eoarquitectomunicipalPedroMariño.QueríacontarcoseuapoioparaorganizarnosCantónsundesfiledecarrozaseautomóbiles,odomingoemartesdecarnaval,efectuandotaménunhabatalladeconfettieserpentinas.Conestesfestexospretendíaacabarcocarna-valnasrúas,crearunespectáculoculto,proporcionartraballoaosobreirosecontribuíraatraerforasteiros.

Asúaideafoimoibenrecibidaetodosacordaroncolaborarse-gundoassúasposibilidades,presentandoartísticascarrozaseau-tomóbilesengalanados.Taménocomerciocolaboraríaeoconce-lloaportaríaacantidadedemilcincocentaspesetasparaaxudaráconfeccióndascarrozas.ParacoordinaroproxectoconstituíronunComitéexecutivo,encargándoseopintorSabaritdaelaboracióndodebuxoparaocartelanunciador.

Unhavezavanzadoeenmarchaoproxecto,oalcaldeCasáspu-blicouunbandonoqueprohibíaacirculacióndemáscaraspolasrúaselimitabaasexpresiónsdocarnavalaosespazo,oucoso,for-madopolosCantónseosxardíns:

« D.ManuelCasásFernándezAlcaldePresidentedelExcmo.Ayuntamientodeestacapital,Hacesaber:Que,alobjetodeadecentarlosfestivalesdelCarnaval,procurandoque,envezdeservirdemolestiaalvecindario,ofrezcanunagrataycultaatracción,heacordadolosiguiente:1o Seprohibiráquecirculenporlavíapúblicalasmáscarasocompar-

sasquenohayansidodebidamenteautorizadas.2o LaAlcaldía,deacuerdoconlasSociedadesderecreoyrepresenta-

cionesdelaguarnición,entidadespopularesymercantiles,organi-zaráfestivaleselDomingoyMartesdeCarnaval.

EstosfestivalessecelebraránenlazonacomprendidaenlaAve-

o carnaval amortecido | 135

nidadelosdosCantonesyParquedeMéndezNúñez,de4a6delatarde,yúnicamenteenestazonayentaleshoras,sepermi-tiráelpaseoydesfiledemáscarasyseautorizaráarrojarflores,serpentinasdesenrolladasyconfettiunicolorynousado,prohi-biéndosearrojarhuevos rellenosde confettiuotra sustancia, yalmendras,anises,dulcesytodaclasedeobjetosaevitarmolestiaalaspersonas.

3o Seprohíbenlosdisfracescontrariosaladecenciaylostrajesoatri-butosdeautoridadesofuncionariosdelosórdenescivil,militaroeclesiástico;queseusenarmasyespuelas,yque loshombressedisfracendemujerylasmujeresdehombre.

4o Nosepermitiráque lasmáscarassedetenganenlavíapúblicaymolestenalostranseúntes.

5o Únicamenteseautorizaráfueradel lugaryhorasseñaladasenelno2eltránsitodemáscarasporlavíapúblicaenloscasosenquesedirijanalasreunionesparticularesodeSociedadobailespúblicos,siemprequenosedetenganenlacalleyvayanacompañadasporunapersonaquelasautorice.

6o LascomparsasyrondallasautorizadasporlaAlcaldíapuedenreco-rrerlascallesdelapoblación.

7o LosagentesdelaGuardiamunicipalretiraránalasmáscarasocom-parsasautorizadaslascorrespondienteslicencias,enelcasodequequebrantenlasprevencionesdeestaAlcaldía.

8o PodráninstalarseenlazonadelosCantonesyParquedeMéndezNúñez,puestosdeventadeflores,confetiunicolorquenohayasidousadoyserpentinas,previalacorrespondienteautorización.

9o Seprohíben loscantaresocoplasquenosehallenconsignadasenlosoriginalesautorizadosporelGobiernocivil,debiendolosinteresadostenerdichosejemplaresautorizadosaladisposiciónde los encargados de velar por el orden público, para la debidaconfrontación.

Cualquieragentedelaautoridadpodráexigirquesequiteelantifazlamáscaraquenoguardeeldecorodebido,cometaalgunafaltaocauseperturbaciónomolestiasalpúblicooalosparticulares.

Los infractoresde lasdisposiciones anterioresquedarán sujetos alasmultasyresponsabilidadesconsiguientes,queseránexigidasconelmayorrigor.

LaGuardiaMunicipal,ejerciendoactivavigilancia,procediendoconenergíayvelandoporquelatradicionalculturadeestepueblonosufraelmásligeroquebranto,cuidarádelcumplimientodelpresentebando

Page 70: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

136 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

ydenunciaráamiautoridadlasinfraccionesquesecometan,paraco-rregiralosautoresdeellastanseveramentecomolomerezcan.LaCoruña,19deFebrerode1916 »

AsmedidaserandraconianaseoalcaldeCasásestabadispostoaempregar todos os medios para que se cumprisen. Conseguiunomultandotantoaosinfractorescomoaosgardasquenonvixiabanoseucumprimento.Eseanoocarnavalnasrúascoruñesasdeixoudeexistir.

Paralelamente, tras sucesivas reunións e traballos, publicouseocarteldofestivaldocarnavalde1916,impresoenCasaRoel,eoprogramadeactividadesprevistas:

« ELCARNAVALProgramadefiestasSehaultimadoelprogramadelasfiestasquesecelebraránenlospróxi-mosdíasdeCarnaval.

Contienelossiguientesnúmeros:Día2,baileorganizadoporlaAsociacióndelaPrensaenelTeatroRo-

salíaCastro.Deoncedelanocheacuatrodelamadrugada.Día3,bailetradicionalquelapopular“ReunióndeArtesanos”celebra-

ráenelpropiocoliseoalashorasexpresadas.Día5,decuatroaseisdelatarde,batalladeflores,confettiyserpenti-

nasenlaAvenidadelosCantones,condesfiledecarrozasyauto-móvilesengalanados,concursoderondallas,murgasyaudicionesmusicalespordosbandasylarondalla“LaWalkyria”.

Elmismodía,deoncedelanocheacincodelamadrugada,bailepúbli-coenel“RosalíaCastro”conadjudicacióndepremios.

Día6,baileque,segúncostumbre,organizala“ReunióndeArtesanos”endichoteatro.

Día7,nuevabatalladeflores,confettiyserpentinascondesfiledeca-rrozas,automóviles,etc,etc.Porlanoche,bailepúblicoenelTeatro.

Día11,tradicionalbailedePiñataorganizadoporla“ReunióndeArte-sanos”enel“RosalíaCastro”.

Día12,bailepúblicoconpremiosenelpropiocoliseo.DurantelasemanadeCarnaval,lassociedades“SportingClub”,“Nue-

voClub”, “CentroCastellano”, “CírculoCurrosEnríquez”yotrasentidadesdaránensussaloneselegantesfiestas. »

[ElNoroeste,22-2-1916]

o gran carnaval civilizado | 137

Bando de carnaval de 1916 | Arquivo Municipal da Coruña. C. 981/2

Page 71: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

138 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

NosCantónsexardínsinstaláronsetribunasecadeiras,quedandoencintadotodoosespazoqueseíautilizarparaodesfileecomba-tedecarnaval.Aentradaázonaacoutadacostaría50céntimos.Ocarnavalconvertíasenunespectáculonoquemoitos,previopago,miraríaneunspoucosparticiparían;nuncarnavalqueamosaríaasdiferenciasdeclase,saíndobeneficiadososquemáismediostiñantantoparadisfrazarsecomoparasubiráscarrozaseautomóbiles.

Acabalgataeabatalladeserpentinasresultouunéxito.Asífoioqueaconteceuodomingodecarnavalde1916:

« CARNAVALENLACORUÑA.ELDÍADEAYERUnsolespléndidolucióayer[domingodecarnaval]enLaCoruña.Alesfuerzodeunoscuantosconvecinossesumóeltiempoylasonrisadeéstefueestímuloyatractivoqueabrillantaronlafiesta.

Eléxitosuperóaloqueseesperaba.Niunanotadiscordantehadadoayerelpúblicoenlaobservancia

delasdisposicionesdelaAlcaldía.Lafiestabrillante,lafiestadesol,defloresydealegría,sedesarrollóentodalaplenituddelaideadavisto-sidad,deladeseadacorrección,delagalanteríaydelaobsequiosidad.

Los jefesdeSeguridadyGuardiamunicipalSres.PenayMontes,conlosagentesasusórdenes,contribuyeronallucimientodelafiesta,haciendorespetarelplandelaComisión.

ElarquitectoSr.MariñoyelpintorSr.Saboritrealizaronunalaborímprobagraciasalacuallacabalgataseorganizóconorden.

Elogiosmereceel restode laComisiónpresididaporelSr.CasásyenlaquefigurabanlosSres.Cueto,Folla,GonzálezRodríguez(D.Juan),FernándezConde,todosdecididosylaboriosos,yelcoroneldelregimientodeIsabellaCatólica,Sr.Castro.

ElloshancomunicadosuentusiasmoalasSociedadesderecreoyamuchísimosparticulares,ylograronelbuenéxitoapetecido,secundan-dolainiciativadelSr.Casás.

DecíaseayerquesehacolocadoelprimerjalóndeunCarnavalcul-to.Quedósoloparaañossucesivoscorregirdeficienciasadvertidas,ha-cer,enfin,laborcomplementaria.

ElaspectoqueofrecíanlascasasdelosCantones,luciendocolga-durasdeloscoloresnacionalesyadornadasconbellísimasmujeres,erarealmentesoberbio.Yelpasode lascarrozaspor laampliaave-nida, conduciendo preciosos ramilletes femeninos, hacía un efectoencantador.

o carnaval amortecido | 139

Estabaninvadidosdegentespalcos,sillas,galerías,balconesymira-dores,lafajareservadaatodoelpúblico.

SehacongregadoallíLaCoruña,sancionandounafelizidea,exci-tandoconsupresenciaysuentusiasmolareformadeunaviejacos-tumbreque,saneada,mereceestadecisiónyestecariñoquehainspi-radoalosorganizadores.YvinieronademásmuchísimaspersonasdeFerrol,Betanzosyotrospueblos.

Tomaparteenesteespectáculoelelementomilitar,acreditadísimoenostentacionesdearteydebuengusto.

Hacontribuidoconlasbandasdemúsica,tamboresycornetasydelregimientoIsabellaCatólica,conlasdetrompetasdeCaballeríayAr-tilleríayconunacarrozamagníficaquepresentabatodoslosatributosdelEjército. »[LaVozdeGalicia,6-3-1916]

« LacabalgataA las tres y media comenzaron a llegar a la calle Juana de Vega lascarrozas,carruajes,comparsas,bandasdemúsicaydemáselementosquedebíanfiguraren lacabalgata, lacualsepusoenmarchamediahoradespuésyprevioeldisparodeunasbombasdepalenque.

AbríalamarchalabandadeclarinesdeCaballería,siguiendoacon-tinuación varias carrozas, carruajes y comparsas; luego marchaba labandademúsicadelHospicioprovincial,otrascarrozas, labandadetrompetasdeArtillería,lacarrozadelaguarniciónylasbandasdecor-netas,tamboresymúsicadeIsabellaCatólica,cerrandolamarcha.

Elconjunto,bajoaquelsolmaravillosoyentreelbulliciodelamulti-tud,nopodíasermásvistosonimásalegrenimásbrillante.

Elpúblico,realmenteentusiasmadoconesteespectáculotandignode laculturade laCoruña,acogió lacabalgataconcalurososelogios,aplaudiendoalpasodelosqueenellafiguraban.

Carrozasycomparsas(...)Elogiarlasatodasengeneral,yenparticular,comonotaartística,lapresentadaporlaLigadeAmigos,representandountempletehelénico,flanqueadopordostrípodessosteniendosendospebeterosencendidos,yocupandoporalgunasgentilesseñoritasvestidasalagriega.

LacarrozadelaGranjaAgrícolaenlacualfigurabanunasguapísi-masgallegas,eraunadecuadísimosímbolodelaAgricultura,adornadoconfollajeyflores.

Page 72: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

140 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Otracarrozadeverdaderogustoartísticoeralaocupadaporungrupodeholandesasyholandeses,anteunmolinodevientohechoconflores.

La Torre de Hércules de la Vidriera Pereira merece también citamuyespecial.Nadamássencillonimásartísticocabríahacer.Elpú-blicolaelogiómuchoyconjusticiahaciendohonoraaquellacasaquerealizóunverdaderoalardedegusto.

ElcosturerodelaReunióndeArtesanos,sobreelcualdestacabaunnutridogrupodeniñasdisfrazadasdecostureritasdelsigloxviii,esunverdaderoacierto;yencuantoalagóndoladelamismasociedadfuetambiénmuycelebrada.

Lascarrozasdel“NuevoClub”,unpatoconlindasseñoritassobrelasalas,yunabombonerallenadeunosbombonesquepestañeaban,muchomáscodiciablesquelosdeMatíasLópez,sondeunaelegantesobriedadquedejaenellugarquecorrespondealadistinguidasocie-dadcoruñesa.

Nosequedóatrásel“SportingClub”,conelcajóndejuguetesylosjugadoresde“tennis”.Juguetesydeportistasnodieronpazalamanoacometiendobravamenteacuantosseponíanatiro.

LacarrozadelEjércitoeraunverdaderoblocao,adornadoconatribu-tosmilitares,desdedondelosoficialesdelaguarniciónhacíanunfue-gonadamortífero,perolobastanteintensoparadefenderlaposicióncontratodoataque.

LascarrozasdelaCooperativaEléctricayladelaCasaRoel–lapri-meraunadinamoylasegundaunmuñecoempujandounacarretillaconungran tintero sobreungigantesco libro– llamaron también laatención.Enconceptodelosespectadoressólofaltabanenellasunascuantasmáscarasquetomasenparteeneltiroteo.

La de la Cooperativa Eléctrica es la carroza de más trabajo y másméritoquesepresentóenelconcurso.Esunprimordeejecuciónyse-ríaunalástimaquenoseconservaseintactaparalasfiestasdeAgosto,porquerealmentemerecefigurarenellas.

QuedasóloporcitarelColegioelectoraldeMazaricos,quefueunaregocijadanotadebuenhumor;labarcaholandesade“LaWalkiria”,tambiénmuybonita; lospierrotsde“CurrosEnríquez”, lacabañadeapachesdel“ClubMachaquito”,elcampode“foot-ball”del“ClubOza”,lacajadecerillasdela“LavanderíaCoruñesa”ylacarrozaqueocupa-baunanutridacomparsadeguapasasturianitasacompañadasdesugaiteiro.

Apartedetodasestascarrozas,habíagrannúmerodeautomóvilesycochestiradosporcaballos,enloscualesibanmuchísimasmujeres

o carnaval amortecido | 141

sobrelasquecayerontantospiroposcomoserpentinas,yafequelomerecíanporguapas.

Porloquehacealascomparsas,acudieron“LaWalkiria”,“ElFerre-te”,lospequeños“foot-ballistas”del“ClubEspañol”,los“PierrotsdelPirulí”,los“Verdaderosamigos,los“Pibelas”,los“Neutrales”,losdel“CírculoCurrosEnríquez”,los“Pescadoresserbios”,yla“BandaKai-seriana”,todaslascualescontribuyeronengranpartealaanimacióndelafiesta.

El“Quijote”Deintentohemosdejadoparacitarapartelacabalgataquerepresenta-baunepisodiodel“Quijote”,yquemerecióelunánimeaplausodelamuchedumbre.Fue,sinqueestosearebajarelelogiodelresto,delomássalientedelafiesta.

Ungrupodeconocidísimosmuchachos,capitaneadospornuestrosestimadosamigoselpintorD.RafaelBarrosyelalférezdenavíoD.JoséCervera,dieronformaplásticaalospersonajesprincipalesdelaobrainmortal.

ElseñorCerverahacíaunQuijoteestupendo,contodoslosatributosy rasgos característicosdelCaballerode laTristeFigura; elduquey laduquesa–queeratalmenteunamadama–fueronvestidos,noyaconele-gancia,sinohastaconlujo,porlosSres.BarrosyRuibalCharry;losSres.Berea(hijo)yVelasco(D.Eduardo),elunodeMaritornesydeSanchoPanzaelotro,parecíanarrancadosdelasmejoresestampasqueilustranellibrocervantino,yotrotantopudieradecirsedelasobrinadeDonQuijote(Sr.Sagaseta),elcura (Sr.FernándezSar,D.Doroteo),elbachillerCa-rrasco(Sr.Quijano)ylospajes,Sres.Serrano,Molina,LópezyEtchevers.

Lossimpáticoscervantistasrecibieronmuchasyefusivasfelicitacio-nes,alascualessumamoslanuestra.

EltiroteoyeldesfilefinalLabatalladeserpentinas,confettiyflores,sinloslamentablesexcesosdeañosanteriores,fuemásintensaquenunca.

Durantelasdoshorasdelafiestasehizounrespetableconsumodeproyectilesdeunoscochesaotros,alastribunas,balcones,líneasdesi-llasyespectadoresapie,tomandoparteenlaluchatodobichoviviente.

Terminadoel“combate”desfilódenuevolacabalgataanteeljurado,saludadaconnuevosaplausos,aloscualescontestabandesdecarrozasycomparsasconvivasalalcaldeyalosorganizadoresdelafiesta. »[ElNoroeste,6-3-1916]

Page 73: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

10

Programa do Baile de Máscaras da Asociación da Prensa da Coruña. Fernando Cortés, 1918| Biblioteca de Estudos Locais da Coruña. PM-CA/10Coruña Moderna, 25-2-1906

Page 74: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

144 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Oespectáculovolveusearepetiromartesdecarnaval:

« ELCARNAVALENLACORUÑA.ELDÍADEAYER(…)Hubonuevosatractivos,puesdemásdelascarrozasquesalieroneldomingo,hanconcurridoelsubmarinodela“ReunióndeArtesanos”,queagradómucho,yunaeroplanomuybienimitadoytripuladoporlosmecánicosJoséMaríaPenínyJoséM,Arrojo,ambosdeLugo.Pre-sidíalacarrozaFaustinoNeira,tambiéndeaquellaciudad.

Figurótambiénentrelascomparsasunanuevatitulada“Lacaravanamorisca”dirigidaporlosentusiastasjóvenesCarunchoySerranoquecabalgabanpreciosamentedisfrazados.

Gustómuchoestacomparsaporlapropiedadconqueibanpresen-tadossusdistintospersonajes.

Labanda“ElFerrete”ocupóayerunasencillacarrozaytomóparteenlacabalgata.

Eltiroteofueayermuchomayorqueeldomingo.Lasprovisionesquellevabanentodaslascarrozaserancrecidísimas.Losjóvenesdel“Sporting”,“NuevoClub”y“ReunióndeArtesanos”,

losmilitaresy,enfin, todoscuantossebatieronayercon lindísimasseñoritas arrojando flores, serpentinas y confeti, hicieron verdaderoderroche.

Ellassedefendíanyacometíanconbrío.Enalgunosmomentos,lasimpáticaygratísimaluchaerainteresan-

te,sugerente,muyreñidaytenaz.Lasseñoritasqueocupabanelánadedel“NuevoClub”soltaronpa-

lomas,dandounanotadeatracción.El“SalónImperio”tuvosurepresentaciónenlafiesta,puesfiguró

enéstauncarruajeengalanadoyocupadoporbellasmujeresconpa-ñolóndeManila.(…)

El Jurado otorgó los siguientes premios: los de rondallas a “LaWalkyria”yCírculo“CurrosEnríquez”;unodemurgasalabanda“ElFerrete”;otroalacabalgatadelQuijoteyotro–eldecomparsas–a“LosPierrotsdelPirulí”.(…)

Lascarrozasquepresentóel“Sporting”,uncajóndejuguetesyun“tennis”,sonobradelnotablecoreógrafoSr.Apellaniz,quemereceporesteartísticotrabajo,deverdaderomérito,elaplauso. »[LaVozdeGalicia,8-3-1916]

Destacabalgataconsérvansediferentes fotografíasnoArquivodoReinodeGaliciaenaRealAcademiaGalega.Taménsefixonunha

o carnaval amortecido | 145

películapolaprodutorafrancesaGaumontporencargodacompa-ñíadeóperacómicadeAmadeoGranieriquesepropoñíaexhibilanosteatrosondeactuasen.

Debidoaoseuéxito,econtandocoapoiodaprensa,dassocie-dadesderecreo,doscomerciosedoconcello,acabalgataeabatallarepetiríaseodomingodecarnavalde1917:

« ELCARNAVALENLACORUÑA.LAFIESTADEAYERTARDEAnimacióncallejeraDesde primera hora de la tarde comenzose a notar gran animaciónenlosCantonesylacalleJuanadeVega,lugaresteúltimodesignado,comosehabíadicho,paraorganizarlacomitivacarnavalesca.

Enlosbalconeshabíaunamultituddecuriososyenlacalleseapi-ñabalagentetomandoposicionesparapresenciareldesfileyasistiralabatalladepapelillos,serpentinasyflores.

Elcielo,quesemantuvoclaroydespejadoporlamañana,enentoldóalahoradelafiesta;pero,apesardelnublado,comolatardeeraapaci-ble,laanimaciónnodecayóunsolomomento.ComienzalafiestaPocodespuésdelascuatrodelatardearrancarondelacalledeJuanadeVegalascarrozasyloscochesquehabíandetomarparteenlafiesta,haciendosuentradaenlaavenidadelosCantonesporlaplazadeMina.

AbríanlamarchalosbatidoresytrompetasdelregimientodeCaza-doresdeGaliciayseguíanluegocarrozas,cochesycomparsasyconve-nientementedistanciadaslasbandasdemúsicadeIsabellaCatólicaydelHospicioprovincialyladecornetasdeltercerregimientomontadodeArtillería.

Elpasodelcortejo,presenciadoporunamuchedumbrequeseagol-pabaenlasaceras,invadíalastribunasyrebosabaenventanasybalco-nes,erasaludadoconunalluviadelosproyectilesinofensivosdestina-dosalasbatallasdeCarnaval.

DesdeeltempletesituadojuntoalObeliscoparalaComisiónorga-nizadoraypara los invitados, tenía laampliaavenidaunaspecto tanbrillanteyanimadoomásqueenlafiestadelañoanterior.

Laalegríayelbulliciolollenabantodoyadondequieraquesediri-giesenlosojostopabalamiradaconunacarademujerbonita,yerantantasquenosesabíaadóndemirar.CarrozasycochesLacostumbredeestafiesta,tanoportunamenteimplantadaelañopa-sado,haencajadodeplenoenelpúblicoparecer,yasíocurrióqueayer

Page 75: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

146 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

tomaronparteenellamáscarrozasymáscochesadornadosqueelañoanterior,dominandoenelloslaeleganciayelbuengusto.

Entre las carrozas fue justamente celebrada una construida bajola dirección del artista madrileño D. Manuel Méndez Saavedra. Si-mulabaunagran lámparaeléctricabajocuyapantallacolorderosaseagrupabancatorceseñoritasacualmáslinda,vestidascontrajesblancos y llevando el cabello empolvado y peinado caprichosamen-te.EranellasMatildedelaTorre,PaquitaBlancoObregón,MarujayManolaMéndezSaavedra,MercedesRodríguez,Elisade laFuente,PurayLolaIglesias,EugeniaMeneses,JosefinaPan,RosayAngelitaPeñayAdelaCasteleiro.Eraunacarrozaelegantísimaydeunagranoriginalidad.

Dospresentóel“NuevoClub”.Unadeellas,muyvistosaysuma-menteelegantetambién,eraunainmensa“corbeille”conunasflorescomonosueleverseenningunodelosjardinesqueconocemos.Eranungirasol,MaríaLuisaGómezAcebo;uncrisantemo,EvaRodríguez;unacampanillablanca,EudosiaPérezSierra;unarosa,PaulinaAznar;unamargarita,JosefinaPascual;unamiosotis,AdelaidaPérezSierra,yunasamapolas,CarminaMartínezFontenla,GloriaGómezAcebo,Leocadia Aznar y Montserrat Rodríguez Rey; unas señoritas que nonecesitanadjetivosparaalabarsusmuchasgracias.

Laotracarroza,ungatoblancodetamañomonstruoso,llevabaenellomoladulcecargadeunospreciososratoncitosenloscualespodíareconocersealasbellasseñoritasCarmenVila,MaríaYordy,RosarioFolla,MatildeyMaríaLuisaGarcíaBaqueroyPilarOzores.

Lasdos carrozaseraobradelmaestroSaborit, tanqueridoamigonuestro,aquiensedebentambiénlasdosdela“ReunióndeArtesa-nos”,trespanderetasocupadasporlaestudiantinainfantildelasocie-dadcitada, yuncentrodemesaconunasflores tropicalesmuyher-mosas,lasseñoritasBertaDafonte,MaríaLuisaCanto,CeliayManolaAnido,MaríadelaGloriaFernández,JuanitayLucreciaDomínguez,AuroraBarreiro,ConsueloRúa,MarinaVidal,AnitaLópezyMaríadelCarmenMonteagudo.

Unasseñoritasgentilísimasde lasmásanimadasyalegres,LolitaSuazo, Herminia, Consuelo y Araceli Pombo, María Teresa Cuevas,PilaryteresaHerrero,PilarCruz,MaríaCastillo,ConsueloPardoRe-guerayMaríaTeresaCouceiro,convertidasenuntentadormanojodefloresazules,ocupabanunenormecestodemimbresengalanadoporellasmismasconfloresnaturales.Sobrelaslindasmuchachascayerontantasfloresyserpentinascomopiropos.

o carnaval amortecido | 147

NuestroqueridoamigoycompañeroRafaelBarros,queesunartistaentodalaextensióndelapalabra,dirigiólaconstruccióndedoscarro-zasmuyoriginales.Unadeellas,quefueaplaudidísima,representabaunCupidopersiguiendounbandodemariposas,lasseñoritasCarme-linaMoreu,CarmenyHerminiaDorrego,EvaFraga,CarmenVarela,Pilar,Mercedes,CarmenyMaríaPosse,AdelaCarballo,RositayMer-cedesLópezAreosa,EnriquetaSarria,MaríaCanoyJosefinaMariño.Elpobredios,apesardeestarhechodecartón,sehallabatanaturdidoentretantacarabonitaqueconcluyóporcaerresueltamentesobreunadelashermosasmuchachasyfueprecisoclavarlodenuevoensusitioysujetarlobienparaqueseestuviesequieto.

LaotracarrozaconstruidaporBarrosparael“SportingClub”,eraunmozodelibreasentadosobreunaplataforma,conunagrancajadecigarrosentrelasmanos,ocupadaporungrupodejóvenesanimosos.

Otracarrozatitulada“Delahuertavalenciana”,simulabaunabarra-caentrenaranjos.Ibanenella,conelvistosoybizarrotrajedehuer-tanas,lasbellasseñoritasMatildeyPilarBoado,PilarMorán,CarmenJuega,AdelaQuijano,MercedesCarrasco,LolayMaríaMartínezLa-beron, Paquita Doblado, Isaura Camino, Mercedes y María Fuentes,MaríaGuerrerodeEscalanteyPaquitaPalleiro.

LaGranjaEscuelaenvióunagigantescagallinarodeadadeunoslin-dospolluelos.EranéstosConsueloyCarmenPereira,PepitaMartínez,RosaLópez,PaquitaCrespo,PuraMartínez,PilarSerrano,PilarToledoyMatildeMartínez.Lacarrozafueconstruidabajoladireccióndelinge-nierodelaGranjaSr.HernándezRobredo.

En otra carroza de flores y mascarones de color amarillo, de mu-choefecto,ibanlasencantadorasseñoritasCeliaPosse,Alicia,MaríayGuadalupeIzquierdo,CarmenSantiago,ÁngelaRamírez,AsunciónyLolaDíazTeijeiro,RosinaSánchez,CarmenLópez,LolaDíazBaliño,SocorroVilar,MercedesOteroyCeliaAvello.

ElColegioDequidtenvióunacaprichosacarrozadeacaciasmimo-sasconungrupodeniñasmuybonitas:LolitadelRío,AmparoyÁn-gelesMolina,RaquelDans,LolitaBarreiroMoreira,MarujitaMolezún,EsperanzaPérezMéndez,LiduvinaGarabana,ÁngelesyAmeliaLens,PaquitaMéndez,LuisaPrieto,FelisaBurgos,ElviritaZapatayJosefinaPérez.

Otracarrozaerauncarrodeambulanciasanitariaocupadoporunasinfantilesypreciosasenfermeras.

Del«AtleticClubCoruña»acudióunabarcadepescamuybienimi-tada,consuequipocompleto.

Page 76: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

148 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval amortecido | 149

Enesteaspecto,asícomoenelqueserefierealaparteartística,fueunafiestacultísima,dignadelpueblodelaCoruña.»[ElNoroeste,19-2-1917]

* Sinalco: refresco creado a base de froitas en 1902 en Alemaña polo naturó-pata Friedrich Eduard Bilz e industrial Franz Hartmann; en 1905 rexistrouse coa marca Sinalco, contracción de sen alcol.

Acabalgatarepetiusedenovoomartesdecarnaval,circulandomáisvehículosqueodomingoefacéndosemaiorconsumodefores,mi-mosas,confettieserpentinasnabatalla.Segundoaprensa,máisdequincemilpersoasacudironaosCantóns.

Ao longode1917,ascondiciónsdevidaempeoraron,especial-menteparaasclasespopulares.AGranGuerra,queseestabadesen-volvendoenEuropa,eaespeculaciónprovocaronunforteincremen-todosprezosdassubsistenciasetaménfaltabatraballo.Omalestarderivouenprotestasqueculminaronnoestoupidoenagostodunhafolgaxeralrevolucionariaquefracasou,peroquedividiuásociedade.

Ascondiciónsnonmelloraronen1918eporisooconcelloeasso-ciedadescoruñesasdecidiron,o17defebreiro,nonrealizaracabalga-ta,peroseguironmantendoenvigorasnormasrestritivasaprobadaspoloalcaldeCasás.Neseanoenoseguinte,ocarnavalfoisódesalón.Non houbo desfiles, nin comparsas, nin enterro da sardiña, polasrúasdocentrodaCoruñaescasearonasmáscarasenosnumerososbailesquesecelebrabancadavezhabíamáisxentesendisfraces.

Ademaisasmedidasrestritivasincrementáronse.O13dexanei-rode1921ogobernodoreiAfonsoXIIIordenouaprohibiciónxeraldacirculacióndemáscaraspolasrúasentodaEspañaduranteosdíasdecarnaval.EaoanoseguinteogobernadorcivildaCoruña,oconservadorecoroneldeartilleríaAntonioAlcántaraBetegón,pro-hibiunosbailespúblicosointercambiodeparellas:

« LOSBAILESPÚBLICOSMañanasecelebraráenelTeatroRosalíaCastroelsegundodelosbai-lespúblicosdelatemporada.

Comenzaráalasdiezdelanoche,paraterminaralascincodelama-drugada,yseráamenizadoporlabandademúsicadeIsabellaCatólica,pueslaempresanolohacemenos.

Treseranlascarrozasanunciadoras.Unadela«HigieneModerna»,denuestrobuenamigoD.JoséAmenedo,eraunaimponentebañeraconsuduchacorrespondiente,ocupadaporlasniñasLuisayLolitaIgle-sias,CarmiñayElenaAmenedo,JulitaFernández,Maruja,ElenayCar-menSalgado,ConchayCarmenAlonso,ElviraCastilloyLolitaBotana.

OtradelafundicióndeOrtiz,estabaformadaporunagrúayunachi-meneadefábrica,enelbalconcillodelacualibaungrupodepierrots.

La terceracarroza,de lacasaRoel, llevabasobre laplataformaungroonconunosaparatosdeescritorio.

Loscochesadornados,sinoeranmuchos,estabanengalanadosconsumaelegancia.

Unodeellos,bonitísimo,uncaprichojaponés,ibaocupadoporlasniñasGuillerminayCarmenFolla,EvaristaGarcíaRiveroyMaríaLuisaOtero,vestidassegúnlamodadelashijasdelimperiodelSolNaciente.

UnlandóconducíaalasbellísimasseñoritasAntoñitaVais,MarietaOteroPensadoyMaríaLuisa,GloriayMaríadeLeón,conelegantísi-mostrajescolorderosa,delaépocadeLuisXV.Fueunodelosblancospreferidosporloscombatientes.

En un automóvil iba un brillante grupo de pierrots formado porlas lindasseñoritasEnriquetaNovo,JosefinayLuisaTaboada,MaríaNúñezyPilarArgudín.

EntrelosautomóvilesseencontrabatambiéneldelacondesadeTo-rresNovaes,delosseñoresdeCortés,TorresSanjurjo,RomeoGarcíaBlancoyotros.

FuemuycelebradouncocheadornadoconespléndidosmantonesdeManilaocupadoporlosdueñosdel«SalónImperio».

Entreloscoches,muynumerosos,habíaunoocupadoporcapucho-nesnegros,quellevabaenelcentrounenormesifóndesinalco.

ComparsasymáscarasapieNohuboentrelaspocasqueconcurrieronalafiestaunasolaqueme-rezcamenciónespecial.

LomássalientedeellasfueunatristecomparsadecabileñosyuninocenteCharlotacompañadodesuinocentísimaesposa.

LabatallaFuetananimadacomopodíaesperarsedelexcelentehumordelosqueenellatomaronparte,quieneshicieronunmásqueregularconsumodeflores,serpentinasyconfeti,hastaagotarelacopioquedeloscitadosartículoshabíanhecholosvendedores.

Page 77: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

150 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval amortecido | 151

compuñanofindocarnavalgalego:oprotagonistaeraoantroido,representadoporunbonecodepalla,queeralevadoataunextremodaparroquia,ondeeraesnaquizado,nestecasobotadoaaugaparaqueseafogase,enmediodemaldiciónseberros.

Copasodosanos,cadavezfoimáisxenteaveresafunciónqueincrementoutaménasúaespectacularidade:oantroido,nonsósebotabaáría,senónquesequeimabaeexplotabaconcartuchosdedinamita:

« ENELPASAJEELENTIERRODELCARNAVALAyer tarde se celebró en el inmediato pueblecillo del Pasaje, por losvecinosdelasdiferentesparroquiasdelcontorno,unespectáculocar-navalesco.

Consisteestefestival,queserealizatodoslosañoselmiércolesdeCeniza,enlavoladurapormediodeladinamita,devariosantruejosastrosamentevestidos,loscualessonarrojadosalmardesdeelpuenteenelmomentoenqueselesprendefuegoaloscartuchosqueendeter-minadositiollevancolocados.Laexplosiónseproducealcaeralagualosmuñecosy,naturalmente,losfragmentosdemaderaconqueéstosvanconstruidossalenlanzadosalespacio.

Losantruejosfueronconducidosencarros,allugardelafiesta.Aellaasistieronvariascomparsasde laCoruña,algunasaldeanas

deaquellasparroquiasvestidascontrajestípicos,murgasymáscaras.Entrelasgentesdeestacapitalylasdeaquellosalrededoresqueallí

sereunieronhabríamásdetresmilpersonasquecelebraroncongranregocijoeloriginalespectáculo,quedebeprocederdel tiempode losmorosajuzgarporloqueenélsecorriólapólvora. »[ElNoroeste,9-3-1916]

AdemaisdaPasaxe taménsabemosquenobarriodeMonteAltoosveciños,xenteobreiraeenmoitoscasosprocedentesdorural,facíanoseuparticularenterrolevandooantroidoataALagoa,próxi-maáTorredeHércules,ondeerabotadoaomar:

« LOSENTIERROSDELANTROIDOSerápococuantosedigadelacantidaddegentequefueayertardealPuentedelPasajeparapresenciarlosfuneralesdel«Antroido»quesehicierontradicionalesenaquelpintorescolugar.

Faltábalesaestasfiestas,quesevancivilizandomucho,evitarquelasmujeresquebailanenel salón ruedendemanoenmanode loshombres.Estacostumbrede«quitarselapareja»constantemente,dabaorigenapendencia si algunode losbailarines senegabaa cederla yparacortarelabuso,elgobernadorcivildioórdenesalosagentesdesuautoridadafindequeprohíbanterminantementelapeticióndelaparejadurantecadabailable.

ElmartesdeCarnavalsecelebraréel tercerbaileyeldomingodePiñataelúltimo,enelcualserifaráunacestaabundantementesurtidadeartículosdecomerybeber,propiosdelaépocacarnavalesca. »[ElOrzán,25-2-1922]

Osbailesde trancaperdíanundosseus trazosdistintivos.Poucoquedabaxadocarnavalpopularcoruñés.

O ENTERRO ExPLOSiVO dO ANTROidOSenacidadeasmanifestaciónspopularesdocarnavalestabanpro-hibidas,nonacontecíaomesmonasaldeas.Nonsabemosexacta-mentedesdecando,peroen1913operiódicoElNoroestepublicabaquenapontedaPasaxe(inauguradaen1901)estábasearealizaruncuriosoenterrodoantroidoaoqueacudíannumerososcoruñeses:

« El“Antroido”enlaaldeaLasexequiasdeMomosehicieronesteañoenelPasaje,dondeelreydelalocurarecibiósepulturaenelmar.

ComoenlaCoruñanohabíanadaquever,muchagentefueapre-senciacomoalláledabanlapuntilla.

ReuniéronselasparroquiasdeOleiros,ElBurgo,elPasajeypartedeladeSantaMaríadeOza,unasmilpersonas,y,alumbrandoendoslargas filas, acompañaron hasta el puente a un muñeco llevado conangarillasporcuatrofornidosmozos.

Allísedetuvolacomitiva,ypreviounsermónpronunciadoporunlabriegoconunagrandosisdesocarroneríaygracia, elmuñeco fuearrojadoalaguacongransolemnidad.Trasdeélcayeronunasartadeinjuriasymaldiciones. »[ElNoroeste,6-2-1913]

NestacerimoniadapontedaPasaxepodemosvercomonaperiferiaruralcoruñesaaíndaconservábanseoselementostradicionaisque

Page 78: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

152 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval amortecido | 153

Salierona la calle todos loscochesdel tranvía,nuevosyviejos, y,llenoshastaeltecho,noeranbastantesparaconduciratantosviajeros.LostranvíasderetornoeranasaltadosyaenlacalledeLinaresRivas,paratenersitioenelviajedeida.Fueunverdaderodesbordamientodelapoblaciónhacialasafueras,alquecontribuyósindudalodeliciosodelatarde.

Elpuenteysuinmediaciones,ocupadospormuchos,peromuchosmillaresdepersonas,eranalgoasícomounagranferia.Habíacarro-zas,algunasmuybonitas,cochesadornadosysinadornar,jinetesconmonturaamericana,botesporlaría,comparsas,etc.,etc.EntreéstasllamolaatenciónungrupodemuchachasdeCecebre,vestidasdeazulyblanco,concofiayzuecas,queestabanguapísimasyvistosas.

Además,tuvolaespléndidafiestalanotasimpáticadequenohubolasgroseríasdeotrosañosyel«Antroido»fuelanzadoalaguaconelmayordecoro.

Mientrasestoocurríaenlasafueras,dentrodelpuebloseorganiza-rontresentierrosdelpropio«Antroido»;uno,formadoporelpersonaldelMatadero;otro,porlasmujeresdelbarriodeAtocha,quellorabancomodescosidas,yotro,porungrupodeintelectuales,parroquianosconsecuentesdeuncentrodeextensiónribero-castellanaquehayenelCampoVolante.

TodaslascomitivassedirigieronalaLagoaparaenterraralCarna-val,perocomonohabíafosaspreviamenteabiertas,lospelelesfueronarrojadosalmar,enmediodeunaestrepitosaalgazara.

Yasídiofinlatemporadacarnavalescade1923.El«Antroido»tuvotratodepasajerofallecidoenelmar.Nadamáspropiodeunpueblotannavegantecomoelnuestro. »[ElOrzán,15-2-1923]

Noentantoestafunciónnondebíasermoidoagradodasclasescon-servadoresqueoconsiderabanunhaexpresiónbárbaraeinculta.O13desetembrode1923,oxeneralMiguelPrimodeRiveradeuungolpedeEstadopacíficoqueremataría,coapoiodoreiAfonsoXIII,cosis-temaliberaldaRestauraciónborbónicaeimpoñeríaunhaditadura.Asnovasautoridadesmilitaresnon foronnadapropicias ásmani-festaciónspopulares,entreelasocarnaval,quepuideseniracontraosboscostumeseamoralcatólica.Nestesentido,naCoruñaogober-nadorcivilemilitarinterino,ocoroneldeartilleríaAntonioDuránLoriga,prohibiuen1924aexecuciónexplosivadoantroidonaPasaxe:

« Elentierrodel«antroido»HoydebíacelebrarseenelPasajeelacostumbradoentierrodel«An-

troido»,alque,comoessabido,solíaconcurrirmuchísimagente.Pero el gobernador civil interino, señor Durán Loriga prohibió el

espectáculoy,poresteañoalmenso,norecibiránlasaguasdelPasajeelmuñecodepajaytrapo,quedespuésdeunasartainterminabledeprocacidades,eraarrojadoalaríaenmediodelageneralalgazaraydeungriteríoensordecedor. »[ElOrzán,5-3-1924]

O cOSO dE AUTOMÓBiLES E SERPENTiNASAmelloraprogresivadascondiciónseconómicasfixoqueen1922se retomase a idea de volver a facer un festival carnavalesco nosCantónsodomingoemartesdecarnaval.Ainiciativapartiudaco-misióndefestasdoCircodeArtesáns(quenaqueltempotiña2004socios)presididaporJulioWonenburger.Queríanfacerdenovoundesfiledecarrozas,camiónseautomóbilesengalanadoseocupadosporseñoritasdasociedadecoruñesa.Contaríancoacooperacióndasdemaissociedades,doConcelloedalgúnsestablecementoscomer-ciasqueaproveitaríanaocasiónparafacersepublicidade.TaménofestivalteríaunhafinalidadesocialxaqueoPadroadodeCaridadeencargaríasedacolocaciónecobrodascadeirasetribunasquero-dearíanocoso;aentradacostabadúaspesetas.Asímesmo,ditoPa-droadoorganizaría,nomesmolugar,olunsdecarnaval,unfestivalinfantildedisfraces.

Asforteschoivasimpedironacelebracióndocosoautomobilís-ticoodomingodecarnavalde1922,peropuidorealizarseomartes:

« ELCOSODELOSCANTONESAunque la tarde estaba bastante desapacible, con fuertes rachas devientoyciertosamagosdelluviadecuandoencuando,lagenteselanzóresueltamentealacalledispuestaadivertirseatodotrance.

Alascuatrodelatardeestabanyaocupadoslosandenesdelaave-nidadeloscantonesporunacompactamuchedumbreyminutosdes-puéshizosuapariciónlabandademúsicadeIsabellaCatólica,encar-gadadeamenizarelfestival.

Sesituólabandaenunadelasvariastribunasinstaladasenelcentrodelaavenidaeinmediatamentecomenzaronacircularcochesycarro-zasennúmerosuficienteparadarallugardelafiestagrananimación.

Page 79: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

154 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval amortecido | 155

Nohabíasinembargo,muchagenteenlastribunasniproyectilesbastantesparaunabatalladeflores,serpentinasy«confeti»,artículosdemasiadoescasosayerytambiéndemasiadocarosparahacerdeelloselderrochequecorrespondeaunatardedecarnaval.

Entrelosvehículos–másimportantesencantidadqueencalidad–fuemuycelebradaunacarrozatiradaporbueyessimulandounenormepotegallegollenodeniñosvestidosdemáscarayrodeadoporungrupodelabriegoscongaitaytamboril.Procedíadeloscastrosyeraobradeunoscuantosmozosmuyanimadosymuysimpáticos.

Había también dos automóviles adornados con flores amarillas yblancasyocupadoporunasmuchachasguapasdel«SportingClub»,variascarrozasdela«ReunióndeArtesanos»,unadeellasconunpre-ciosocargamentodeniñasvestidasdediablesasenblancoynegro;uncestodemascaritas,delacasaSouza;unacarrozadelacasadelaviudadeNovoa,llenadeniñosdisfrazadosdealbañiles;otrabastanteorigi-naldelTeatroLinaresRivas,haciendoelreclamodeunapelícula,yunenormebollodecuernosdelapanaderíadeMacho.

AlasseisterminólafiestayseefectuóeldesfiledecarruajesporlacalleRealsinincidentes. »[ElOrzán,1-3-1922]

Nosanosseguintesrepetiríaseestedobrefestival,infantiledecoches.AsírelatouElOrzán,do13defebreirode1923,ocertameinfantildedisfracesdeseano:

« Ayer se celebró el festival infantil organizado por el Patronato de laCaridad.

La tardesemantuvosin llovery lagentemenudapasódoshorasdivertidasluciéndoseycontoneándose.

Abundaron laschulas, lasdamasconpelucaempolvadaymiriña-que,lospierrots,lasaldeanasylosmilitaresdetodaslasarmasygra-duacionesynofaltarontoreros,baturros,odaliscas,turcos,cocinerosychurreros.

ElJurado,constituidoporlaJuntadelPatronato,anotólosnombresdetodoslosniñosyniñasparaotorgarlospremiosofrecidos,peroenlaclasificaciónnosepudohacerayermismoyseconoceráhoy.

Merecencitarse,por lapropiedadyelbuengustoconquefueronpresentados,unniñohijodeD.AntonioRubio,queimitabairrepro-chablementeaNapoleónBonaparte;otro,deD.JuanCarreras,vestidodeescocés;unaniñaconundisfrazdeindio;otra,deJuanadeArco,

conunaarmaduraperfecta,prodigiodepacienciayreveladoradelbuenhumordelpadre:unjovencitoimitandoaungomoso,montandounabicicletayunaaldeanitaportuguesa.

ElPatronatopresentóunacarrozasimulandountrono,enelqueibanelhadadelosojosazulesconsucorte,formadapornumerosasniñas.

Precedíanalacarrozaunosheraldosyelvirreydelpaísdelashadas,llevadoenunpalanquínydabanguardiadehonorpequeñosguerrerosapie,pajesyunjovenegipcio,jineteenblancocaballo.

Todoelloresultómuyvistosoymuybien.AlasseislafiestasetrasladóalossalonesdelaTerraza,dondelagen-

temenudaylaqueyaempiezaapresumirtuvobailehastalasnueve. »Ocosoautomobilístico, sempreameazadopola choiva,mantívosecomo unha diversión protagonizada por un número reducido depersoasdasfamiliasricaseburguesasdacidadeenelparticipabanunhavintenadecochesecamiónsadornadosunsconpanosdecoresefloreseoutrossenadornosdeningúntipoetodosocupadosporse-ñoritas,elegantementeataviadas,daboasociedadecoruñesa.Temosadescricióneosnomesdasqueparticiparonnocarnavalde1927eassúasfotosfeitasporVillar,queseconservannoArquivoMunicipaldaCoruña,eporCancelo,publicadasenLaVozdeGalicia:

« LasjornadascarnavalescasENLOSCANTONESMalo fueel tiempoenLaCoruñaparaelCarnavalen lascalles.Loschaparrones,sesucedieron,constantes,lomismoeldomingoqueayer.

Contodo,aprovechandounaescampada,concurrieronaloscanto-nes más automóviles de los que fuera de suponer y alguna carroza.Ocupabanlosvehículospreciosasmuchachas–heroicas,dadolodes-apacibledelatarde–luciendovistososdisfraces.

Entreloscocheshubolargoratoelacostumbradocombatedefloresyserpentinas;escaramuzas,luchasparcialesmásquebatallacampal.

Losuficiente,sinembargo,paramantenerporunpardehoraselalegrecarácterdelafiesta.

Lasnotasgráficasquevanporseparado,danideadelomásrelevan-tedelfestival.Pocomáshubo.Soncomplementolassiguientesnotasenunciandoquieneseranlaslindasocupantesdelosautos:bombonera.-Laocupabancon trajesdecuadros, las señoritas:LolitaChás,EulaliaGarcía,MarujaDacal,María,EsteryJuanitaRedondo,Ma-rujaRivera,PaquitayCayetanaGarcía,AmparoCrespeyMarujaYáñez.

Page 80: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

156 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval amortecido | 157

tréboles.-Eranlasmascaritaslasseñoritas:LolitayMusaSuárez,Pa-tritoPena,MaríaTeresayAureliaPowelyRocíoRodríguez.poker.- Con estos disfraces ocupaban un auto, las señoritas: JulitaLage,CarmenOrtiz,LuisaPuentes,LinaVeiga,DignaTorres,MarujayCarmenFerro.saint moritz.-Enunautomóvil,destacabanconestetraje,decircuns-tancias,lasseñoritas:MatildeVillar,EsperanzaMolezún,PilarOban-za,JoaquinaSalorio,LuisayCarmuchaMenéndez.gitanas.-Eran:JosefinaPérez,MaríaRosa,MargaritayEsperanzaMu-ñoz,MercedesyJuliaSalmonte,LolaRodríguez,MarujaPuentes,PilarTorres,MaríaTeresaMeizosoyMaríadelCarmenZapata.doncellas.-Enuncochelucíanestostrajes,lasseñoritas:MarujaMos-coso,CarminaChao,PuritaEstebanyLolitaMontel.alpinistas.-Vestíanestostrajesenunauto,lasseñoritas:LuisayMaryRey,MaríaValcárcel,TeresaLópez,LuisaElíasyAnaMaríaRey.(?) interrogación.-Muyoriginal.Ocupabanelvehículo,lasseñoritas:Pilar Prado, Chelo y Ofelia Fernández, María Arias, Julia y CarmenMéndez,MaritaPenabadyConchitaDans.revista de folies.-Asísetitulabaelautodelasseñoritas:LolitaParga,MarujaGonzález,TeresayCarmenFernándezyCheloGonzález.el infierno.-Cocheocupadoporcuatrodiablillos,lasseñoritas:AnaMaríaLópezUrquiza,MimiAbad,PiliyBalbinitaVillacastín.hórreo.-Carroza tiradaporbueyes,donde ibanhermosaspaisanas,entreellaslasseñoritas:ElviraGonzález,Carmen,Pilar,ConchayJe-susitoMorales.soldaditos.-Muyapuestosybizarros.Vestíaneluniforme,lasseñori-tas:CarmelitaMora,MaríadelCarmen,MariyEncarnaHermidaSua-zo,AmparoParga,ConchitaVázquezyElenitaFuentes.“marineda”.-Cochequeocupabanlasseñoritas:BertaBlanco,AliciayMarujaRodríguezyD.ManuelPaseiro.hadas.-Muyencarácterlasseñoritas:CharitodelValle,ZoraidaSeoa-ne,FinitaAntoli,ChelitoMariñas,LolitaLongueira,Carmela,Teresita,Nieves y Antoñita Salvat, Lolita Freire, Manola Fernández y Elvira yCeliaIglesias.clonws.- Lucían estos en un automóvil, las señoritas: María Luisa yJuliaMacho,VicentayRosaMoya,MarujaSilva,EstrellitaDurányD.AntonioMoya.pierretes modernas.-Asítitulabansucochelasseñoritas:SaraGon-zález,VictoriaVecino,AmparitoMerelas,CheloFreire,RosalíayJose-finaGuitián,EncarnaMorás,MaríaTeresayRosalíaP.delaCal,Enri-

quetaFreire,MercedesyJuanitaVázquez,CarmenSalleresyConsueloLópez.cesta de gallos.-Muyoriginalelautomóvilde lasseñoritas:MadelCarmenyMercedesVieitez,CarmenyRamonitaPumpido yEmiliaHervella.chulas.-Disfrazadasconestostrajesyricosmantonesibanlasseño-ritas:MaryyGeniR.Portela,Carmiña,PilaritayConchitaRodríguez,BlanquitayEmiliaDansyMarinitaTorres.capricho.-Muybienadornadootrococheenelcuallucíancaprichososdisfraces, las señoritas: JuanitaSerradikl, Josefina,Susana,Ángela ySimonaPérez,TeresayVictoriaPedreirayTulaFerro.

Tresautomóvilesdel“SportingClub”,ocupadosporlasencantado-rasseñoritasde:Pottecher,DíazdeLlano,Maniño,Peña,Berea,Vela,SantiagoWertheim,Osés,Español,Currás,LaRosa,Carreira,Illade,PrietoyAbelenda.

Numerosísimopúblicopresenció lafiesta,quefueamenizadapordosbandasdemúsica.

Elnuevo impuestomunicipalsobrecarrozasycoches,conexcesoelevado,restóalafiestabastanteconcurrenciadevehículos. »[LaVozdeGalicia,1-3-1927]

Tamén coñecemos quen participou no domingo de carnaval de1929.Eseanoofestivalxasóeraundesfilecunhamaioríadeco-chesecamiónssenengalanar,levandoaseñoritasdaaltasociedadecoruñesa con disfraces elegantes e algunhas, máis transgresoras,íandefutbolistasepilotosdeavión:

« LafiestadelosCantonesEldomingosecelebróenlosCantoneslafiestacarnavalesca,alaqueno llamaremos batallas de serpentinas, porque, la verdad sea dicha,tuvopocodebatallayencuestióndecarrozasycochesadornados,porahíanduvo.Bienesverdadquelatardeestuvodesapacible.

Amenizó lafiesta lamúsicade lasEscuelasPopularesGratuitasyconcurriómuchopúblico.

Comenzóel«coso»alascuatroconeldisparodeunascuantasbom-basysedioporterminadaalasseis,conotroscuantosestallidos.

Lascamionetasquesepresentaronadornadasfueronlassiguientes:“Arlequines”, ocupada por las señoritas Juanita Balado, Eleudina

Piñeiro,CharitoH.Casal,HermitasPiñeiro,MercedesFernándezPé-

Page 81: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

o carnaval dual con comparsas e «pedreas» | 159158 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

rez,RosarioyMarujaNeira,ManolitaNúñez,TeresitaMontoya,MaríaGonzálezyLitaRivera.

“GloberasFrívolas”,enlaqueibanlasseñoritasMarujaCastro,Lui-saFreire,PilarCastrillo,NievesPereiro,LolitaLago,LuisaGómez,LolaFajardo,FinaDomínguez,LuzMartos,CarmenNavarro,ZoraidaSeoa-ne,ElenayMaríaIglesiasyMarisaGarcía.

“Futbolistas”. Señoritas Maruja Rico, Matilde y Francisca Fons,Manola Martínez, Luisa Méndez, Juanita Leira, Maruja Maneiro,Cayetana García, Paquita San Germán y Luisa, Josefa y FlorentinaMéndez.

“Doncellas”,señoritasEvayHermitasPérezRocha,MaríadelPilarEstévez, Remedios Malvis, Pilar, Chelo y Carmen Mosquera, Pilar yLolaFariñayJosefaBello.

“Mimosas”,señoritasCelesyPuritaCastañoyMaríaTeresaBarca.Losautomóvilesqueseexhibieronadornados,eran,apartealgunos

conramajeysincosamayor,losdenominados:“Cama turca”, en la que iban las señoritas Hermitas Sambad, de

sultana;María,ElenayCeliaRodríguez, Julia yPilarRiverayMaríaPortas, de odaliscas; señorita de Castro Díaz, de mora; y de moritosMiguelitoGarcíayRafaelitoHervada.

“Gnomosrojos”,enelque iban lasniñasLuisa,MarinayMarujaOtero,CucaDíazGrande,CarmenyPilarBadíayRosarioOrduna.

“Cerezas”,señoritasConsueloMora,ÁngelayMarinaCastaño,Ele-naSomoza,ElenaFuentesyConsueloLópez.

“Aldeanas rusas”, señoritas Juanita Fernández, María y AngelitaPan,PilaryLinaLorenzo,PepitaVega,AntuchayTeresitaFreire.

“Pierretes”, señoritas Clara Bereguiani, Juanita González, MarujaMosquera,CarmenCasalyCVonchayCarmenAlvarado.

“Princesasrusas”,ManolitaFernández,ConchaVázquez,LolaLon-gueira,CarmenLago,AdelaGago,FelucaAlonsoyMarujaCasal.

“Encantiño no5” (aeroplano), señoritas Pilita, Carmen y MarujaBlanco,ElenaSobrado,ChuchaNayayCarmenCarballo.

“Claveles”,señoritasdeVara,GárateyVillamil.Eljuradoparalaconcesióndelospremiosofrecidosloformabanlos

señoresIzquierdoyVivas,Arnáiz,RáfalesySomozaAllo.Lospremiosparacarrozasycochesdecasasanunciadoras fueron

declaradosdesiertospornohabersepresentadoninguno.Seadjudicóunpremiode500pesetasa lacamioneta“Encantiño

no5”yotrodeigualcantidadalcoche“CamaTurca”,yunode300pese-tasalcochede“Aldeanasrusas”.

Bando de carnaval de 1934 | Arquivo Municipal da Coruña. C. 6845/53

Page 82: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

160 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval amortecido | 161

Las señoritas ocupantes de dichos vehículos fueron obsequiadas,además,conunobjetodearte. »

[ElNoroeste,12-2-1929]

Ofestivallanguidecía.En1929xanonsefixoafestainfantileen1930apenasalgúnscochesacudironaocosodosCantóns.

Fronteestecarnavalexclusivista,poucosabemosdecomosevivíanasrúasdosbarriosocarnaval.Ásveces,naprensaaparecenbrevesnoticiasdalgúnssucesosquenospermitenpensarnapermanenciaenaforzadocarnavaldoantroido,representadoporesetradicionalboneco de palla, con grandes atributos sexuais, que é obxecto develorioeenterramento:

« ELFINALDEL“ANTROIDO”Terminóelcarnaval,queacadaañoquepasatienemenosdeatractivos.

ConeldomingodePiñatadiofinlatemporadadebailesymáscaras,yseretiraronporelforoesasdosotresagrupacionesdemediadocenadehombres,yamachuchoscasitodos,quevestidoscontrajessuciosdeper-calinadesteñidadiscurrieronporcallesyplazasatormentandolosoídosconflautashechasdecañadeescoba,congolpesestridentesdebombo.

EnestosdíasdeCarnestolendashubomásdeuna“antroidada”enlaCoruña.Porejemplo,enunacasadelacalledelOrzán,alladodelasoficinasdeuninstitutoarmado,exhibióseunpelelequeyacíaenellechoyquehizo“picar”amuchasincautaspersonasdandoocasióndereíracarcajadasalosautoresdel“antroido”detraporellenodeserrínyadornadoconalarmantesatributos.

TambiénenelCampodelaleñahubootraexhibiciónparecida. »[ElOrzán,24-2-1926]

REMATANdO O cARNAVALEn1929ogobernoditatorialdoxeneralMiguelPrimodeRiveraaumentouasprohibiciónsquelimitabanocarnaval.PorRealOrdedo20defebreiro,osdíasdecarnavaldeixarondeserfestivosnasoficinas,centroseducativoseempresas,nonpermitíndosenasrúasdisfracesniasaídadecomparsasmáisquedesdeasdocedanoitedosábadodecarnavalaoamencerdolunsdecarnaval,autorizándo-setaménasmesmashorasnafestadaPiñata.Nomartesdecarna-valeomércoresdecinzanonsepodíafacerfesta.

A chegada da II República en 1931 non produciu cambios nalexislaciónanticarnaval.Ossucesivosbandosdosalcaldesrepubli-canosdaCoruña, conservadosnoArquivoMunicipaldaCoruña,seguenlimitandoocarnavalnasrúas.Sontodosiguaisaopublica-doen1934:

« D.AlfredoSuárezFerrínAlcaldePresidentedelExcmo.Ayuntamientodeestacapital,Hacesaber:Queenvirtuddedisposicionessuperioresvigentes,encaminadasaquelos regocijospopulares sancionadospor la costumbre en losdíasdeCarnaval,pierdantodocarácterdeinculturayescándalo,seprohíbe:1o Quecirculenporlascallesmáscarasconcareta.2o Quelascomparsas,murgasyrondallasinterrumpaneltránsitoo

sedetenganenlavíapública,salvoenlospuntosqueestaAlcaldíadetermine.

3o Quecirculenindividuosdisfrazadosque,aunsincareta,ofrezcanaspectoandrajoso,repugnanteoatentatorioalamoral,aldogmayalasinstituciones.

4o Quesearrojeconfeti,serpentinas,confitesniningunaotrasustan-ciaquepuedamolestar.

5o QuesealtereelitinerarioseñaladoenlasOrdenanzasmunicipalesparaeltránsitodecarruajes.

6o Que loscafés,baresyestablecimientosanálogosvaríen lashorasqueparacerrarestánseñaladas.

7o Quesecanten,recitenoregalenversosocoplasquenohayansidopreviamenteautorizadasporlaautoridadgubernativa.

8o Quesecelebrenbailessinlapreviaautorizacióncorrespondiente.Limitados,porloqueserefiereaestaciudad, losfestivalespúblicosdelCarnavalalaavenidadelosCantones,sóloyúnicamenteendicholugarsepermitiráelpaseoyeldesfilesdemáscaras,apieyencoche,autorizándosearrojarflores,serpentinasdesenrolladasyconfetiuni-color,yprohibiéndosetodaotraclasedeobjetosafindeevitarmoles-tiasalaspersonas.Elfestivalenlamencionadazonaseráeldomingo,lunesymartesdeCarnaval,decuatroaseisde la tarde,debiéndoseantesydespuésdelascitadashorasdejarexpeditoelcaminoparalacirculación.

Enelcasodequebrantarsealgunadelasdisposicionesemanadasdelasuperioridad,yquearribaseconsignan,asícomoloquesepreceptúarespectoalafiestadenlosCantones,losagentesdelaGuardiamunici-

Page 83: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

162 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés o carnaval amortecido | 163

palretiraránlasmáscarasocomparsasautorizadaslascorrespondien-tes licencias, sin perjuicio de la sanción que pudiera imponerse porlafaltaquesecometiera,castigándosea losinfractoresconelmayorrigor.LaCoruña,26deEnerode1934AlfredoSuárezFerrín »

Ocarnavalcoruñésseguiusendouncarnavaldesalóneteatro,dife-renciadosocialmente,ondeasxentesasistían,deacordocoseues-tatussocial,aosbailesorganizados.AsclasesaltasemediasacudíanaosdassúassociedadesderecreoouaosdoclubNáuticoeásceasceasbailesdecarnavaldoshoteis,enespecialaoAtlanticHotel;íandeetiqueta,contraxeselegantesasmulleresedefracoshomes,conpoucosdisfraceseantefaces.Asclasespopularesíanaosbailespú-blicosdosteatros,levandoenmoitoscasosdisfracesdeestereotiposestandarizados.Nasrúasapenashabíamáscaras.

Noentanto,naIIRepública,gozandodaliberdade,tiveronunagranéxitoascoplas,concríticasenxeñosaseosapropósitos.Enelesdestacarondúasgrandesfigurasdocarnavalcoruñés:NitoePibela.

OMarquésdePibelayBrazosCortosfoioalcumedeJoséDiazCa-moiras(nadoen1896).Onomepibela,queengalegoeportuguésaplicase aoque é faladorouque tenmoita facilidadedepalabra,recolle a esencia da súa arte: foi un gran creador de coplas paracantarcoasquesatirizabaoacontecidonacidadeaolongodoano.Foimoipopularnasdécadasde1920e30polassúascharangasecomparsas,eselleconsiderabaosucesordeMazaricos.Participabaentodososcarnavais,cantandopolasrúasdaCoruñaecandononllopermitíancantabanosteatrosoumarchabadetournetaSadaouBetanzoseaoutrasvilasdacontorna.Taménrecollíatodasassúascoplaseversos,salpicadasdepunzantesretrancas,nunhapequenapublicación, La Gaceta Pibelera, que vendía durante o carnaval, equeeramoiesperadaedemandadapoloscoruñeses.

Nito,nomecoqueeracoñecidoAntonioSantiagoÁlvarez(1895-1979),foioautormáisprolíficoeconéxitodeapropósitos.Nadé-cadade1930eraxamoipopulareosseusespectáculosenchíanosteatros nos carnavais. Así foron as críticas dos apropósitos que serepresentaronnaCoruñaen1936:

« “Apropósitos”carnavalescosAyertardeestrenóelpopular,ingeniosoysimpático“Nito”,enlaesce-nadel[Teatro]Rosalíaotrotradicional“apropósito”carnavalesco,deno-minadoesteaño“LaEuforia,mujerfatal,pesadillanacional”,quefueungranéxitodepúblicoyderisa.

Tiene“Nito”muchaagilidadparamoversusmuñecosescénicosygraciay“ferretes”parahacerloshablar.Lostipos–guardias,pescado-ras,demandaderas“eaindamáis”–estánbienvistosdelnatural,yelpúblicorió francamente losdiálogosdeacentuadosabor local, comootrasescenasqueabarcantemasdeambientenacional,nomenossatí-ricamentetratados.

Elpúblicoque llenabaelRosalía,acostumbradoyaa losrotundoséxitosdeotrosañosdenuestrocamarada,volvióayerapremiarleconrotundasovaciones.

La Voz de Galicia, 2-2-1913

Page 84: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

o carnaval dual con comparsas e «pedreas» | 165164 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Es“LaEuforia,etc.”unapropósitoquedebeverseyqueseguiráme-reciendoentradasyovaciones.Hoyserepite.(…)ENELLINARESEnel[Teatro]LinaresRivas,yantemuchopúblico,serepresentóano-cheotradeestascircunstancialesrevistascarnavalescas.Teníanantañocarácterexclusivamentelocal,quecadavezvanperdiendomás.Losau-tores,buscandomayorespacioasufantasía,traspasanlasfronteras,yasíayerandabaendanzalamismísimaSociedaddelasNaciones,conelNegusytodo.

Esteotro“apropósito”fuecortadoporelconsabidopatrón.Tambiénhizoreírydio,enocasiones,motivoalaplauso.Dechistesfrescosestáatonoconlaestaciónynoandamaldealusionespunzantes.Nosabe-mosquiéneselautorde“ElExtraperlolocal”,perosipodemosrepetirquede los intérpretesdestacómuchonuestroamigoRamónSuárez,quehizosulargopapelconverdaderagracia.

Todavíafaltanotrosdos“apropósitos”;eldePivela,quevahoyenelLinarestítulado“Latragediadelbombín”,yelde[Gabriel]Núñez,quesehacemañanaenelRosalía,denominado“Emisoraclandestina”. »[LaVozdeGalicia,27-2-1936]

« LosApropósitosAyervolvióarepresentarseenelRosalíaconmuchasrisasymuchosaplausos,elocurrenteeintencionadoApropósitocarnavalescodeNito.Gustóaúnmásquelaprimeranoche.Arrancaronfrancascarcajadaslasingeniosidadesyagudezasenqueabundalaobrayfueronrepetidosvariosnúmerosmusicales.

EnelLinaresnovolvióahacerse“ElextraperlolocaloBromasdeCarnaval”quetanbuen“suceso”alcanzaralavísperaconsussátiras,alusionesyferretesmásomenosagudosacercadecasosycosas,perso-najesytiposdelavidalocal.Losautores,queparecenserdos–diestrostambiénenestosyotrosmenesteresliterariosdemásempeño–guar-daronseveramenteelincógnito.Elsecretobajaráconellosalatumba,comosihubiesenperpetradounamalaobra.Ynofueasí,ciertamente.

Anoche,enelLinares,seestrenócomodespedida“Latragediadelbombín”otrasdeestasrevistasdeactualidad.ElpopularPibela(con-servando el incógnito a medias) entretuvo unas horas gratamente elpúblico,conescenaspintorescasyepisodiosdelavidacoruñesa,genui-namentepopulares,aderezadasconbastantegracejo.

Lagenteriódebuenaganaconelmunicipalylaspescadorasylosturistas,etc.Elcorodelascallesquepiden–comoenlos“Aspectoslo-

cales”–quelesarreglenelpavimentofueaplaudidísimo.TomenotaelConcejo.Pibela(siempreconservando),salióaescenasólocomoactor:porciertomuyafortunado.

HoyenelRosalía“Emisoraclandestina”,otroapropósitoconelcualdaránfinlosapropósitosdeesteaño. »[LaVozdeGalicia,28-2-1936]

« LosApropósitosAnocheseestrenóenelRosalíaelúltimodelaserie.Esteañofueroncuatroyloshuboparatodoslosgustos,siendoelapropósitodeNitoeldemayorenvergadurayaguanteenelcartel,comosiempre.

Elquesehizoayer,“Emisoraclandestina…”(yotrascosasmás),esanálogoalosanterioresconpuntasyribetesdesátiralocal,desfiledetipospopularesycaricaturadeotrosdelafaunapolítica;críticadesu-cesos,iniciativasyfracasos;síntesisburlesca,ensuma,másomenosafortunada, de cuanto durante el año último hubo por acá digno dealusiónycomento.

ElpúblicocaracterísticoqueasisteaestosespectáculosconquesedespideanualmenteelCarnavalenLaCoruña,riódebuengradoalgu-nasescenasypidiólarepeticióndevariosnúmerosdemúsica.Elautor,Núñez,encantadodelavida.

HOYENELCINEHÉRCULESComoporseparadodecimos,hoysepondráenescenaenelsalón“Ci-nércules”,delospopulososbarriosdelaTorre,Atocha,etc.,elgracio-sísimoApropósitocarnavalesco“Latragediadeunbombín”,delsim-páticoPibela,conServandoyCaño,quetantohizoreíreljuevesenelteatroLinaresRivas.Intervendrálapopular“Niñadelapuebla”…delCaramiñalyeldisciplinadoconjuntodeaficionadoscontribuiráconelmayorentusiasmoaquelarepresentacióndelacómicaysatíricarevis-taresultemuybienyagradeatodos. »[LaVozdeGalicia,29-2-1936]

Dasmanifestaciónsdocarnavalpopular,sabemosquenaIIRepú-blicaosveciñosdobarriodeMonteAltoseguíanmantendoatradi-ción,celebrandooenterrodoAntroido:

« ELENTIERRODELASARDINALosvecinosdelCampodeMarteydemáscontiguostienenunexcelen-tebuenhumoryrindenalotradicionalunalgareroculto.

Page 85: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

166 | choqueiros e «mascaritas». crónica viva do antroido coruñés

Así,hoysedisponenacelebrar,contodoeljubilosoestrépitopropiodelcasoel“Entierrodelasardina”.

Alascuatrodelatarde,segúnunacomisióndeguapasvecinasvinoanoche a contarnos,partiráde aquelbarrio, cada vezmáspopuloso,unaestupendacomitivaque,despuésde recorrer varias calles, entreellas ladePanaderas, llegarápor lacarreteradecircunvalaciónhastaAdormideras,dondeelmacacodeMomoodelAntruejoylaconsabidasardinaseránarrojadosalmar.Sedispararánbombasdetriple“estro-nicio”yelcortejollevaráalfrenteunamúsica.

–¡Vivaelbuenhumoryquetodaslaspenasseanésas!–comodecíaayerunadelassimpáticascomisionadas. »[LaVozdeGalicia,6-3-1935]

« ElentierrodelAntruejoHoy,comootrosaños,seefectuaráunpopularentierro“delaSardina”.

Seorganizaráalastresymediadelatardeanteunacasadelantiguo“CampoVolante”–dondehuboanocheunjocosoyridículovelorio–yseguirálarutahastalaTorredeHércules.Allíel“antroido”consiguien-terecibirásepultura;nosabemossienlatierraoenelmar.

Se lededicaráncoplas y coronasy se llevará labroma, sinmayorexceso,hastadondeseaposibleparaquelaconcurrencia,sindudanu-merosa,seríaunrato. »[LaVozdeGalicia,26-2-1936]

O 18 de xullo de 1936 iniciouse o golpe de Estado que militaresrebeldes deron contra o goberno da II República. O seu fracasoparcialprovocouunhacruentaguerracivilquedividiuaaEspaña.NaszonascontroladaspologobernorebeldeeditatorialdoxeneralFranco,ocarnavalfoisuspendidoporordedo3defebreirode1937.Despoisdaguerracivilporordedo12dexaneirode1940mantívoseaprohibiciónabsolutadasúacelebración.

Rematouafesta,empezabaatraxedia.

Festival infantil no carnaval de 1922-28? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 580/26

Page 86: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Festival infantil no carnaval de 1922-28? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 580/25Carnaval no Teatro Rosalía de 192?-3? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 578/17

Page 87: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Carnaval de 193?, no Teatro Rosalía. Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 706/16Carnaval de 193?, no Teatro Rosalía. Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 706/26

Page 88: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Hermitas Sambad, de sultana no carnaval de 1929. Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 580/01 Festival infantil no carnaval de 1922-28? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 524/12

Page 89: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

1

Festival infantil no carnaval de 1922-28? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 634/30

Carnaval de 192? Foto Ferrer | Arquivo Municipal da Coruña.

Col. Postais 340

Carnaval no Teatro Rosalía 192?-3?Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 704/12

La Voz de Galicia, 23-2-1906

Page 90: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Disfraces de holandesas no carnaval de 1916. Foto Ferrer | Arquivo da Real Academia Galega. FS. 24/73

Festival infantil no carnaval de 1922-28? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 524/8

Festival infantil no carnaval de 1922-28? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 524/5

Page 91: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Carnaval de 193? no Teatro Rosalía. Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 636/13 Carnaval de 193? no Hotel Atlántico. Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 634/40

Carnaval de 193? no Teatro Rosalía. Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 578/38 Carnaval de 193? no Teatro Rosalía. Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 704/05

Page 92: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Carroza da Vidriería Pereira no carnaval de 1916. Foto Ferrer | Arquivo da Real Academia Galega. FS. 01/83

Boceto da carroza «Torre de Hércules» da Vidriería Pereira | Arquivo Municipal da Coruña. PLAN. 2616/710

Boceto de carroza «Cabaña de apaches» do Club Machaquito para o carnaval de 1916| Arquivo Municipal da Coruña. PLAN. 2616/713

Boceto de carroza do Club Oza Coruña para o carnaval de 1916 | Arquivo Municipal da Coruña. PLAN. 2616/711

Page 93: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Carroza «Aeroplano tripulado» no carnaval de 1916| Arquivo do Reino de Galicia. Fondo de Antonio Pérez 86

Carroza «Molineras del Zuiderzee» no carnaval de 1916| Arquivo do Reino de Galicia. Fondo de Antonio Pérez 82

Boceto de carroza «Aeroplano tripulado» para o carnaval de 1916 | Arquivo Municipal da Coruña. PLAN. 2616/714

Boceto de carroza «Molineras del Zuiderzee» para o carnaval de 1916 | Arquivo Municipal da Coruña. PLAN. 2616/715

Page 94: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Boc

eto

de c

arro

za «

Caj

a de

cer

illas

» da

Lav

ande

ría

Cor

uñes

a pa

ra o

car

nava

l de

1916

| A

rqui

vo M

unic

ipal

da

Cor

uña.

PLA

N. 2

616/

712

Page 95: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Carnaval de 1922-29? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 582/02

«Cama turca» no carnaval de 1929. Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 580/12 Carnaval de 1922-29? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 579/20

Carnaval de 1916-17? Foto Ferrer | Arquivo Municipal da Coruña. Col. Postais 342

Page 96: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

1

«La Dinamo» da Cooperativa Eléctrica no Carnaval de 1916 | Arquivo do Reino de Galicia. Fondo de Antonio Pérez 78

«El Blocao» do Exército no carnaval de 1916 | Arquivo do Reino de Galicia. Fondo de Antonio Pérez 81

Carroza da «Granxa agrícola» no carnaval de 1916 | Arquivo do Reino de Galicia. Fondo de Antonio Pérez 85

Carroza da Granxa Escola no carnaval de 1917 | Arquivo do Reino de Galicia. Fondo de Antonio Pérez 88

Page 97: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Carroza da Fundición Ortiz no carnaval de 1917| Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 909

Carroza «Cesto de mimbres» no carnaval de 1917 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 900

Carnaval de 1916 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 1.000

Carroza «Centro de mesa con flores tropicales» no carnaval de 1917 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 913

Page 98: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Carnaval de 1916-17? | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 869

Carroza da Higiene Moderna no carnaval de 1917 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 916

Carroza «Gato blanco» do Nuevo Club no carnaval de 1917 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 912

Carroza «La huerta valenciana» no carnaval de 1917 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 1011

Page 99: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

27 28Carroza «Encantiño no 5» no carnaval de 1929 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 2723

Page 100: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Carroza «Templete Helénico» da Liga de Amigos no Carnaval de 1916. Foto Ferrer | Arquivo da Real Academia Galega. FS. 1/75

Carroza da Casa Roel no carnaval de 1916. Foto Ferrer | Arquivo da Real Academia Galega. FS. 22/26

Carroza «Barca holandesa» da comparsa «La Walkiria» no carnaval de 1916. Foto Ferrer| Arquivo da Real Academia Galega. FS. 1/76

Carroza no carnaval de 1916 Foto Ferrer | Arquivo da Real Academia Galega. FS. 1/80

Page 101: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Carroza do Sporting Club no carnaval de 1917. Foto Ferrer | Arquivo Municipal da Coruña. Col. Postais 1264

Page 102: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Estudiantina infantil do Circo de Artesáns no carnaval de 1917. Foto Ferrer | Arquivo Municipal da Coruña. Col. Postais 1323

Carroza «Lámpara eléctrica» no carnaval de 1917. Foto Ferrer | Arquivo Municipal da Coruña. Col Postais 1349

Page 103: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

29 30

Carnaval de 1916 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 2266

Carnaval de 1916 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 2268 Carnaval de 1916. Foto Ferrer | Arquivo da Real Academia Galega. FS. 1/72

Carnaval de 1916 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 2223

Page 104: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

1 1Carroza do Sporting Club no carnaval de 1923 | Arquivo do Reino de Galicia. Col. Fot. 497

Page 105: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

Urbano González Varela. La Voz de Galicia, 20-2-1898

Page 106: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

C

HO

QU

EIR

OS

E «

MA

SC

AR

ITA

Xo

sé A

lfei

rán

Xosé Alfeirán

CHOQUEIROSE «MASCARITAS»Crónica viva do Antroido coruñés1883-1936

Xosé AlfeiránChoqueiros Breve crónica histórica do carnaval coruñés. Ata 1882Concello da Coruña, 2018

Atopa a primeira partedesta crónica en:

Carnaval de 1922-29? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 582/9

Choqueiros_e_mascaritas_capa.pdf 1 15/03/19 16:47

Page 107: Xosé Alfeirán CHOQUEIROS · CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Xosé Alfeirán Xosé Alfeirán CHOQUEIROS E «MASCARITAS» Crónica viva do Antroido coruñés 1883-1936 Xosé Alfeirán

C

HO

QU

EIR

OS

E «

MA

SC

AR

ITA

Xo

sé A

lfei

rán

Xosé Alfeirán

CHOQUEIROSE «MASCARITAS»Crónica viva do Antroido coruñés1883-1936

Xosé AlfeiránChoqueiros Breve crónica histórica do carnaval coruñés. Ata 1882Concello da Coruña, 2018

Atopa a primeira partedesta crónica en:

Carnaval de 1922-29? Foto Villar | Arquivo Municipal da Coruña. FV. 582/9