1

TEMA: (A Península Ibérica desde os primeiros humanos ata a formación da monarquía hispánica e a súa expansión mundial (1474-1700) (a desaparición da monarquía Visigoda (711) e A Idade Media: tres culturas e un mapa político en constante cambio (711-1474)

Esta Unidade comprende un período moi extenso, desde os primeiros achados prehistóricos ata a formación da monarquía hispánica . Polo tanto, mais que unha análise polo miúdo de cada etapa histórica, expón só os aspectos fundamentais, que che permit irán coñecer e entender as orixes do que moitos séculos despois conformaría o Estado español.

As raíces da Historia de España afúndense nos tempos prehistóricos, ou polo menos a eses tempos hai que remontarse para atopar aos primeiros homes e mulleres que viviron na Península Ibérica. A idea de que nesta terra viviron seres humanos desde fai milenios corroborouse cos novos achados dos arqueólogos en Atapuerca. A civilización dos homes e mulleres que viviron neste territorio desde tempo inmemorial evolucionou non só polos seus propios medios senón pola chegada de pobos colonizadores que puideron aportarlles novos coñecementos. Os primeiros foron os celtas, procedentes do centro de Europa, e os fenicios e os gregos, procedentes do Leste do Mediterráneo. Os

fenicios comerciaron con algúns dos pobos máis antigos que se coñecen no Península, en concreto cos tartesos. A eses primeiros pobos colonizadores seguíronlles cartagineses e romanos. Estes últimos organizaron política e administrativamente o territorio, ata que outro pobo invasor, o visigodo, fíxose co control de boa parte da Península Ibérica e creou un reino.

2

As raíces do que despois sería España hai que buscalas, pois, en momentos moi distintos da historia dos homes: prehistoria, protohistoria e historia antiga e medieval. É importante coñecer estes pobos polas súas achegas e influencia posterior, aínda que a escaseza da información promoveu a polémica entre os historiadores achega do papel que cada un deses pobos puido exercer na configuración dos futuros habitantes de España e Portugal.

O proceso de hominización da Península Ibérica: Novos achados. Os primeiros Homínidos que poboaron a Península Ibérica fai 800.000 anos, foron os Homo antecesor e os seus restos foron atopados na Sierra de Atapuerca (Burgos). Son os restos humanos máis antigos de Europa Occidental. Nese mesmo lugar localizáronse restos de 32 individuos De Homo Heidelbergensis, de fai 350.000 anos. Os restos de Homo Neardenthalensis (45.000 anos de

antigüidade) son máis abundantes. O Homo Sapiens chegou a Europa fai 40.000 anos e quedou como única especie de homínido trala desaparición dos neardenthales fai 15.000 anos. Todos estes primeiros poboadores da Península eran nómades e dedicábanse á caza, a pesca e a recolección, tiñan unha organización social colectiva. As raíces. A Hispania romana Os tempos prehistóricos - Paleolítico inferior Nesta longa etapa prehistórica (desde fai máis de dous millóns de anos ata o 120.000 aproximadamente), viviu o predecesor do home: chámaselle homínido, e levaba unha vida nómade, de cazador-depredador. Coñécese a existencia de grupos de homínidos en distintas partes da Península por excavacións que se realizaron en zonas moi diversas, desde Cataluña a Andalucía, pasando polos vales do Duero e do Tajo, e dos que foi xacemento estrela o de Atapuerca (Burgos). O descubrimento de Atapuerca foi consecuencia dos movementos de terra para a construción do ferrocarril no século XIX. Aínda que foi obxecto de excavacións durante todo o século XX, non foi ata a década dos noventa cando se atoparon restos dun grupo humano que vivira na Gran Dolina de Atapuerca fai preto de 800.000 anos. Antes deste achado, non se coñecían restos de homínidos anteriores ao ano 500.000. Máis recentemente, no ano 2007, os arqueólogos que traballan en Atapuerca atoparon a mandíbula dun home que viviu probablemente fai 1,2 millóns de anos, o que lle fai o europeo máis antigo. O estudo destes fósiles de Atapuerca permitiu cambiar a idea sobre a evolución da especie, ata o punto de denominarse a "clave da evolución humana en Europa". Segundo os investigadores, o homínido que viviu neste lugar tiña unha capacidade craneana de 1.000 centímetros cúbicos aproximadamente, maior que a do Homo erectus. Chamóuselle o Homo antecesor, e foi previo ao home de Neandertal e ao Homo sapiens.

Atapuerca, un millón de anos de historia Atapuerca é máis que un conxunto de xacementos arqueolóxicos: é a clave da evolución humana en Europa. A Serra de Atapuerca é unha cápsula do tempo que garda no seu seo as respostas a moitas preguntas sobre a prehistoria da Humanidade. Das decenas de xacementos existentes nas covas, principalmente tres foron escavados durante os últimos vinte anos, pero os achados alí efectuados converteron a esta serra burgalesa nun dos lugares máis importantes do mundo para o coñecemento da Prehistoria humana. Estes tres lugares, Trinchera Galería (TG), Trinchera Dolina (TD) e a Sima dos Ósos (SH), proporcionaron fósiles que permitiron descubrir aos primeiros poboadores de Europa, así como entender a orixe e desenvolvemento dunha rama da árbore evolutiva da Humanidade: os Neandertales. Tras máis de vinte anos de traballo, o equipo de científicos que estuda este legado apenas rabuñou a superficie das riquezas almacenadas, que manterán traballando a xeracións de arqueólogos, paleontólogos e geólogos.

Atapuerca, un millón de años de historia José Cervera, Juan Luis Arsuaga, José Mª Bermúdez de Castro y Eudald Carbonell, Ediciones-Editorial Complutense.

1998

3

O Neolítico na península ibérica

A revolución que significou que o homínido descubrise o cultivo das plantas e a domesticidade dos animais, é dicir, a agricultura e a gandería, chegou tamén á Península Ibérica. A súa chegada foi con milenios de atraso respecto de os inicios nas concas do Nilo e do Eufrates e Tigris. Non se sabe ben si o coñecemento da agricultura produciuse por transmisión doutros pobos ou por propia evolución dos homes e mulleres que vivían neste territorio, que chegaron a darse conta do proceso evolutivo das plantas.É probable que se coñecese primeiro a domesticación dos animais (porco, boi, ovella, cabra, cabalo), e despois iniciásese o cultivo de plantas, en concreto de cereais como a cebada e o trigo. Para coñecer os avances técnicos dese tempo hai que fixarse nos instrumentos que utilizaban, así como na cerámica que fabricaban, sen esquecer os lugares e formas de enterramento, pois as pegadas que deixaron nas necrópoles adoita ser a mellor, ou única, forma de coñecer o mundo dos vivos. A industria lítica deste tempo introduciu a técnica da talla puída, e así se atopan hachas elaboradas con esa técnica. Moitos dos instrumentos que se construían neste tempo eran de óso: agullas, culleres, espátulas, mangos, punzóns. Un dos inventos máis importantes do Neolítico, a cerámica, podería terse coñecido na Península Ibérica grazas ás influencias de pobos de fóra. En calquera caso, comezan a aparecer algúns concos de cerámica nos primeiros xacementos da época neolítica, e durante os milenios de desenvolvemento desta cultura hai unha evolución considerable das técnicas cerámicas. Como a etapa Neolítica na Península Ibérica é moi longa (a súa cronoloxía pode estenderse desde o 5.000 ao 3.000 a. C., ou segundo outros autores desde o 6.000 ao 2.000 a. C.), habería que incluír dentro do Neolítico, as pinturas esquemáticas do Levante español.

A Idade dos Metais No terceiro milenio a. C. empezouse a desenvolver na Península Ibérica unha economía baseada na utilización dos metais, o que non excluía a industria lítica. O primeiro dos metais en ser explotado foi o cobre, chamándose Calcolítico ou Idade de Cobre a esa primeira etapa de utilización do metal. Utilizábase o cobre para fabricar instrumentos (agullas, coitelos, punzóns, puñais), e tamén xoias. En boa lóxica a zona onde floreceu esta cultura foi alí onde había bos xacementos de cobre, Andalucía, onde se atopa o poboado dos Milleiros (Almería) o mellor coñecido do Calcolítico. Xunto ao desenvolvemento da metalurxia, atópanse outras novidades de interese neste tempo: inicios da actividade téxtil (restos de ponderas e fusayolas), proliferación de poboados ao aire libre (aínda que segue habendo xentes que viven nas covas), en ocasións con murallas defensivas, inicios da estratificación social, monumentos megalíticos, desenvolvemento da cerámica do vaso campaniforme. Tralo período Calcolítico chegou a Idade do Bronce. Este metal, aleación de cobre e estaño, comezou a usarse probablemente a comezos do segundo milenio a. C. Desta etapa hai que destacar o xacemento do Argar (Almería), que deu nome a toda unha cultura, denominada cultura argárica. O paso fundamental neste tempo foi a substitución, non absoluta pero si moi considerable, da pedra e o óso polo metal, á hora de fabricar todo tipo de utensilios, en concreto armas e xoias. Os pobos colonizadores Cara ao ano 1000 a. C. tense noticia da chegada dos primeiros colonizadores. Puido ser unha oleada de celtas que cruzaron os Pirineos, procedentes de Centroeuropa. Con todo, hai poucas referencias ás oleadas de pobos celtas que foron chegando durante o Primeiro Milenio a. C. e fóronse asentando na parte Norte da Península Ibérica. Coñécese mellor a chegada dos colonizadores mediterráneos, fenicios e gregos. Fenicios Os fenicios chegaron ás costas do Sur peninsular e crearon cidades-factoría. Crese que a primeira cidade fenicia foi Gadir, a actual Cádiz, cuxa data de fundación é moi controvertida, pois mentres

4

que durante moito tempo pensouse que se produciu cara ao ano 1100 a. C., estudos recentes, baseados en evidencias arqueolóxicas, chegaron á conclusión de que non sería antes do século VIII a. C. Xunto á fundación de Cádiz, outras cidades-factoría na costa Sur do Mediterráneo (Abdera, Malaka, Toscanos, Almunécar) facían as mesmas funcións: eran pequenos enclaves na costa, onde chegaban as naves para desembarcar os produtos que traían de Fenicia, e levarse os metais. Os fenicios nunca conquistaron un territorio, senón que se limitaban a controlar estas pequenas cidades-factoría, algo que parece lóxico do pobo fenicio que se organizaba en cidades-estado, como Tiro, Sidón e Biblos, de onde saíron os colonizadores que chegaron ás costas do Sur peninsular. O gran interese dos fenicios polas costas do Sur debíase a un obxectivo económico, conseguir os metais que non tiñan na zona de onde procedían. Comerciaron cos pobos autóctonos do Sur peninsular, cos que intercambiaban produtos, á vez que aportaban os seus coñecementos en relación á metalurxia. Os pobos peninsulares, sen dúbida, beneficiáronse destes intercambios, máis desde o punto de vista cultural que económico. Gregos Os gregos chegaron á Península Ibérica aproximadamente ao mesmo tempo que os fenicios, é dicir, cara ao século VIII. Os colonos gregos procedían da cidade de Marsella (Francia), á súa vez colonia grega, que se converteu en metrópole de expansión grega polo Oeste do Mediterráneo. Probablemente no periplo para chegar ata Tartesos, con intención de comerciar, os gregos fundaron varias colonias das cales destacan Rodas e Ampurias, non só pola súa importancia senón por ser as que máis permaneceron. Na costa do Levante os gregos tamén fundaron colonias, das que habería que destacar a creada polos habitantes dunha das illas xónicas, Zacinto, que sería logo Sagunto, e durante un tempo chamaríase Monviedro, tal como apuntaba Antonio de Nebrija na súa Gramática da Lingua Castelá: "ningún pódeme dar en España cosa mais antiga que a poboación da miña terra e natureza, porque a vinda dos gregos da illa Zacinto: e a poboación de Sagunto que agora é Monviedro". Os gregos, con tradición de cidades-estado, tampouco conquistaron un territorio, senón que instalaron cidades na costa, para desenvolver o comercio cos pobos autóctonos peninsulares. Coa súa presenza tamén impulsaron a cultura dos pobos cos que se relacionaron. As raíces. A Hispania romana Os pobos autóctonos peninsulares Fenicios e gregos relacionáronse cos pobos autóctonos peninsulares. Da relación entre uns e outros, é dicir, do nivel cultural dos pobos peninsulares, e do impulso aportado polos colonizadores, saíron áreas culturais distintas: a área celta e a área ibera. Un dos pobos peninsulares cos que os fenicios tiveron posiblemente unha Tartessos. Estas dúas grandes áreas de influencia compartiron o territorio peninsular. Si se trazase unha diagonal no mapa da Península Ibérica, podíanse sinalar esas dúas grandes áreas. A área celta estendeuse pola parte Noroccidental, mentres a ibera ocupou a parte do Levante e do Sur.Os pobos prerromanos Os iberos, situados ao sur e oeste peninsular, falan unha variante de lingua preindoeuropea. Os gregos deixaron constancia nos seus escritos dun pobo, que se estendía desde Huelva a Cartagena, chamado Tartessos (s.VII-VI a.C.) cunha cultura moi rica e desenvolvida. Relacionáronse con gregos e fenicios. Desde o s.V a Península Ibérica queda dividida en dúas zonas culturais, onde vivían pobos indíxenas. Estes tiñan unha organización tribal, en ocasións as tribos estaban enfrontadas, predomina a economía pastoril e practícase a exvotio ibérica. Estes pobos son: Os celtas que ocupaban o norte, centro e oeste peninsulares, introduciron o ferro e a incineración, aínda que, probablemente, non o descubriron ata o s. IV a.C. Coñécense polos poboados, castros ou citanias, dos que hai restos importantes en Galicia, Asturias e o Norte de Portugal.

5

Os iberos conseguiron avanzar máis rápidamente ao ter o contacto cos colonizadores

mediterráneos. Pensouse moito tempo que os iberos eran un pobo procedente do Norte de África,

pero na actualidade considérase que a súa identidade é o resultado da síntese cultural dos pobos

autóctonos peninsulares con cultura do Bronce final, das influencias dos pobos colonizadores

fenicios e gregos, e das influencias indoeuropeas.

Tartesos Tarteso ou Tartesos. Dos dous xeitos denomínase a este pobo que tivo como área de asentamiento o Suroeste peninsular, o baixo val do Guadalquivir, desde finais da Idade do Bronce. Recibe o seu nome do coñecido entón como río Tarteso (o Betis actual), do que manaban minerales como a prata e o estaño. Acerca de Tartesos hai máis interrogantes que respostas. Descoñécese e debatese si esa denominación podería corresponder a un reino, a un río ou a unha cidade, pero non hai seguridade achega diso. Sábese que foi un pobo cun bo coñecemento do traballo do metal, no que houbo un gran desenvolvemento da orfebrería, tal como mostran os tesouros atopados (A Aliseda, o Carambolo). Tamén tiveron un alfabeto propio, o que denota un certo nivel cultural. Puido ser cara ao século VIII a. C. cando chegou a escritura a Tarteso, aínda que non se xeneralizou ata o século VII a. C. Probablemente constituíron un reino, e impuxéronse a outros pobos veciños como os bastetanos, os oretanos e os bástulos, sendo a única gran creación política dos íberos. Non se coñecen as razóns da súa desaparición en torno ao século VI, pois mentres que algúns historiadores afirman que se debeu á chegada dos cartaxineses, outros apuntan razóns económicas: o agotamiento das vetas de metal en superficie. Texto. Tartessos “El comercio del metal constituía la riqueza más notoria de Tartessos. Su exportación al Oriente se realizaba a través de los comerciantes fenicios que, en forma de lingotes, los distribuían por todo el Egeo, posibilitando el desarrollo de importantes centros metalúrgicos en Argos, Samos y Corinto. Los lingotes afectan la forma rectangular para que puedan cargarse fácilmente sobre los hombros. Y estos lingotes llegaron a simbolizar la riqueza y por extensión la fortuna. En el magnífico lote de joyas tartésicas hallado en el cerro del Carambolo, aparecerán como piezas únicas en el mundo dos grandes pectorales de oro delicadamente decorados que afectan la forma de esos lingotes”

Juan Maluquer de Motes, Tartessos, p. 149. A colonización romana A finais do século III a. C. os romanos puxeron o pé na Península Ibérica. O que en principio era unha loita entre Cartago e Roma que tiña un dos seus escenarios en Iberia, pronto se converteu nun territorio de interese para os romanos que conseguiron dominala aínda que tras un longo proceso de conquista. A Península converteuse nunha peza máis do imperio romano, que se encargou de explotala economicamente, pero ao mesmo tempo os habitantes deste territorio beneficiábanse dos avances culturais que lles aportaron os seus conquistadores: un importante legado cultural e artístico, coñecido como romanización. A Conquista Romana da Península Ibérica A conquista romana, foi un proceso longo, de aproximadamente douscentos anos, que se desenvolveu en diversas fases. Un historiador romano, Perico Livio, dixo: «Sendo a primeira

6

provincia en que penetraron os romanos -das que pertencen ao continente, está claro-, foi a última de todas en ser sometida, e só na nosa época, baixo o mando e os auspicios de Augusto César». A chegada dos romanos á Península Ibérica produciuse no ano 218 a. C. e a conquista definitiva de todo o territorio podería fecharse en torno ao ano 19 a. C. cando Augusto xa era emperador. Loxicamente non estiveron loitando constantemente durante eses douscentos anos, senón que houbo tempos de loita, seguidos de etapas longas de tranquilidade. A conquista romana podería dividirse en catro fases 1 Da chegada ás guerras lusitanas e celtíberas: conquista da zona Sur e Este (218 a.C.- 154 a.C.)

2 Enfrontamento cos pobos lusitano (guerrillas) e numantino (asedio) (154 a.C. - 133 a.C.) 3 Conquista das zonas indómitas ao Norte dos anteriores, exceptuada a franxa cantábrica (133 a.

C.- 29 a.C.)

4 Conquista da zona cántabra (29 a.C.- 19 a. C.)

Guerras Púnicas Desembarco romano en Emporion (218 a.C)

Fases: 218-202 a.CGuerra contra os cartaxineses Control da costa mediterránea

202-154 a.C Dominio da zona oriental154-133 a.CGuerra contra os pobos da Meseta lusitanos e Numancia

29-19 a.C guerras contra cántabros e ástures

finalización da conquista

A Hispania Romana: A Romanización Proceso lento, favorecido por: Proceso desigual:

ROMANIZACIÓN

calzadas

dereito forma de goberno división

social

estrutura económica

novas técnicas división

administrativa relixión

arte latín

urbanización

admon. e exército

latín e moeda cidades e calzadas

Bética moi romanizada

Norte conserva vida tradicional

7

Hispania Romana: Niveis Administrativos: civitas municipiae Provincias Conventus populus coloniae civitas stipendiarias

Hispania Romana: Sociedade mineiría Pobos conquistados convertíanse traballaban agricultura

Podían chegar a ser libertos

Hispania Romana: Actividade Económica

COMERCIO

Trala conquista viría o proceso de romanización. A romanización significou a asimilación das formas culturais romanas, e a desaparición, transformación ou reorganización das formas culturais autóctonas. O proceso de romanización foi lento e desigual. Desenvolveuse de xeito distinto dependendo das áreas ocupadas da Península, e dependendo tamén do momento político dos ocupantes. Así foi distinta na zona ibera e na celta. E foi distinta durante a época da República e a época do Imperio. A Península Ibérica intégrase no vasto Imperio Romano unha vez culminado este proceso. A romanización é distinta dependendo da zona da Península, no levante e sur peninsular foi máis intensa que no resto. Grazas ao longo período de tempo que os romanos estiveron na Península, deixaron numerosos restos da súa cultura. A lingua, a relixión, o dereito romano, a cultura e a arte forman o legado cultural deixado polos romanos. Os romanos eran magníficos enxeñeiros e as súas obras tiñan diferentes usos: espectáculos (teatro de Mérida), equipamento das cidades(acueduto de Segovia), edificios públicos (senado), calzadas (Vía da Prata), monumentos conmemorativos (arco de Medinaceli).. Para conseguir o proceso de asimilación cultural, a República e logo o Imperio romano levou a

cabo unha organización administrativa a varios niveis. Por unha banda dividiu o que era a diócesis

de Hispania, é dicir, toda a península Ibérica, en provincias, que lle permitisen un mellor control do

territorio.

escravos

homes

libres

segundo os seus dereitos políticos: cives/foederati/incolae

segundo a súa riqueza: Patricios/ Plebeos

Sectores Produtivos agricultura: cereal /vide /oliveira

gandería: ovina/ bovina/ porcina/cabalar

Artesanía: Salazóns/ armas/ tecidos...

Minería: prata/ ouro/ mercurio/ouro

HISPANIA: Provincia abastecedora de Roma

Calzadas: Vía Augusta e Vía da Prata

Portos: Gades/ Cartago Nova e Tarraco

Moeda Romana uniforme

8

Xunto á división provincial foise promovendo unha política de construción de cidades, que eran o

esqueleto que mantiña o extenso imperio romano de xeito eficaz.

No proceso de romanización hai que

destacar os aspectos que a cultura romana aportou ao territorio peninsular, en concreto o legado

cultural que se manifesta en aspectos tan esenciais como as obras públicas e a lingua.

A monarquía visigoda No ano 409 cruzaron os Pirineos algúns dos pobos xermánicos que conseguiran entrar no Imperio Romano. Á Península Ibérica chegaron pobos indoeuropeos de orixe xermánicos suevos e vándalos, e outro pobo indoeuropeo de orixe iraní, os alanos. Saquearon Hispania antes de establecerse en distintas partes deste territorio. Posiblemente os romanos ofrecésenlles asinar pactos para telos en zonas rurais, afastados das cidades que eran os centros de poder.

Os suevos na Gallaecia, entre o Miño e o Duero.

Os alanos en partes da Cartaginense e da Lusitania, en terras das actuais provincias de Ávila, Salamanca, Plasencia e Toledo.

Os vándalos en dúas áreas distintas, pois eles mesmos formaban dous grupos diferentes:

o Vándalos asdingos: na Gallaecia, na zona entre Lugo e Astorga.

o Vándalos silingos: na parte occidental da Bética, entre o Guadiana e o Guadalquivir.

Varios anos despois do asentamento destes pobos, apareceron os visigodos, quen asinaron un pacto cos romanos polo que se establecerían na única provincia que quedara libre, a Tarraconense, pero co fin de defender aos romanos dos posibles ataques dos primeiros invasores. Non parece que os visigodos estivesen interesados en permanecer nese territorio, pois pronto asinaron outro pacto cos romanos polo que se asentaron nas Galias, onde formaron o Reino Visigodo de Tolosa. A monarquía visigoda - Unidade territorial. A unidade territorial conseguiuse só en parte.

Comezouna o rei Leovigildo (568-586), quen conseguiu terminar cos suevos no ano 585. Intentou

vencer aos vascones, pero non o conseguiu; pegada desa loita é a actual cidade de Vitoria,

originariamente unha praza forte, Victoriaco, que levantou o rei visigodo no ano 581.O s

cántabros, astures e vascones mantivéronse independentes do reino visigodo, o outro territorio, o

dos suevos formara un reino que, si non conseguiu conquistar a Península Ibérica como era a súa

intención, ocupou o territorio da actual Galicia e Norte de Portugal. No seu intento de unificar o

territorio peninsular, o rei Leovigildo conseguiu conquistar o territorio do reino suevo no ano 585. O

último territorio que houberon de conquistar os visigodos foi o dos bizantinos, instalados no Sur

peninsular desde mediados do século VI. Foi o rei Suintila, en torno aos anos 625-628 cando

conseguiu expulsar aos bizantinos. Dese xeito todo o territorio da Península Ibérica, agás a franxa

cantábrica onde vivían cántabros, astures e vascones.

9

Unidade Lexislativa . Os primeiros códigos de leis dos visigodos foron os redactados na etapa do

reino visigodo de Tolosa: o Código de Eurico, elaborado por este rei cara ao 480 d. C., e o

Breviario de Alarico, do ano 506. Os visigodos comezaban así a rexerse por leis no canto de por

costumes. Con todo, eses códigos perderon a súa vixencia coa redacción do Liber Iudiciorum,

Libro dos Xuíces, do ano 654.

Unidade relixiosa. Os visigodos foran cristianizados moito antes de chegar á Península Ibérica.

No tempo en que permaneceron no Leste de Europa, ao noroeste do mar Negro recibiron o

bautismo da liña arriana do cristianismo. Eran, pois, cristiáns arrianos os que formaron o reino

visigodo de Toledo. As diferenzas doutrinais entre o cristianismo católico oficial e o cristianismo

arriano (que non aceptaba o misterio da Santísima Trinidad, nin que Jesucristo tivese dúas

naturezas, unha divina e outra humana) levou a conflitos relixiosos dentro do reino. No seu

interese por acabar con esa división, o rei Recaredo decidiu abandonar o arrianismo e aceptar o

catolicismo. A súa conversión fíxose de forma pública no Terceiro Concilio de Toledo do ano 589.

Era a forma de estender a noticia a todo o reino que, seguindo o costume de que a relixión do

pobo había de ser a relixión do seu rei, iría aos poucos abandonando o arrianismo. Os intentos do

reino visigodo por conseguir a unidade tiveron éxito. Con todo, o reino tivo que facer fronte aos

problemas que suscitaba unha monarquía electiva, na que os nobres elixían a un deles para ser o

monarca. O rei visigodo era un primus inter pares (o primeiro entre iguais), e para ser elixido tiña

que recorrer en ocasións aos apoios de grupos de nobres que despois esixirían recompensas.O

problema da forma de elixir o rei estivo presente nos debates dos Concilios de Toledo. Estes

concilios poderían considerarse como unha das institucións máis importantes do reino visigodo.

Aínda que se consideran unha institución eclesiástica, aos concilios de Toledo non só asistían

prelados ou autoridades da Igrexa, senón tamén o rei e a nobreza. Nestes concilios, logo de tratar

de temas relixiosos, debatíase sobre os asuntos da vida política do reino. Neles elaborábanse as

leis do reino, debatíase sobre as condicións do monarca e marcábanse as pautas polas que se

había de rexer o reino. Por iso non se poden considerar asembleas soamente relixiosas, pois non

había outro lugar máis importante onde se tomasen decisións respecto de a política do reino.

Debidas aos invasores

A Evolución Política

Península Ibérica na Idade Media: Al-Ándalus. Evolución política e organización económica

e social. Cultura e arte. No ano 711 desembarcaron na punta de Tarifa soldados do exército

árabe que avanzaban na súa tarefa de ampliación territorial, iniciada nos últimos anos da vida do

CAUSAS

DA

INVASIÓN

MUSULMÁ

-Forza expansiva do Islam, relixiosa e social, no medio árabe en transformación -Superioridade militar islámica,demostrada en:

número e entusiasmo en batalla campal. Mobilidade fronte a procedementos estáticos de

defensa

- Capacidade directiva dalgúns califas. - O empuxe de la guerra santa .

O empuxe da guerra santa .

Lenda de D. Rodrigo e a Cava. Apoio de grupos descontentos coa política

visigoda, como os xudeus. Debilidade dos visigodos por:

o as loitas políticas internas. o a división social.

os problemas económicos. Falta de previsión dos reis visigodos.

10

profeta Mahoma. Tras avanzar polo Norte de África e conquistar toda a beira Sur do Mediterráneo,

o paso seguinte foi pasar á Península Ibérica. A conquista deste territorio polos árabes hai que

entendela, pois, no contexto da expansión dos árabes polo Mediterráneo. Sen atopar gran

resistencia, os exércitos árabes iniciaron a conquista e ocupación da Península Ibérica, rexida

polo reino visigodo, e deron a esta terra o nome da Al-Ándalus.Comezaba así un longo período de

ocupación musulmá que pasaría por varias etapas políticas, e deixaría unha impronta cultural de

gran importancia, favorecida pola riqueza económica e o empeño da sociedade andalusí.

Conquista:Cando chegaron???: hai varias teorías:

A Finais do século VII ou comezos do VIII?. Segundo P. Guichard “non hai que desechar a

posibilidade de que se levase a cabo un ataque ás costas da Península Ibérica a finais do

século VII ou comezos do VIII, antes dos contabilizados tradicionalmente. O arsenal

establecido en Túnez facíao posible"

Nos anos 709-710: Desembarcos de inspección e botín.

No ano 711: O bereber Tariq, lugartenente do gobernador do Norte de África, Musa ibn

Nusayr, con 12.000 soldados desembarcou na bahía de Algeciras.

Como fixeron a Conquista : o Campañas Militares: A conquista árabe

da Península Ibérica, entre os anos 711 e 716, foi “fulminante como un raio” (Montgomery Watt). Este proceso de conquista formou parte da expansión desde a Península Arábiga polo Norte do Mediterráneo. Decatado o rei visigodo don Rodrigo de que as tropas árabes pasaran á Península dirixiuse co seu exército a loitar contra elas. A batalla, chamada do río Guadalete, do río Barbate ou da lagoa da Janda (non se sabe moi ben o seu emprazamento) foi un

desastre para os visigodos, pois non só perderon a batalla e morreu o seu rei nela, senón que se derrubou a organización do reino visigodo.Da batalla inicial, no mesmo ano 711 Tariq continuou o seu avance primeiro dirixíndose a Córdoba e a Toledo, cidade que ocupou sen apenas resistencia.

o O Control da poboación: O control da poboación fíxose mediante pactos cos grandes terratenentes ou o permiso aos pequenos campesiños para que puidesen seguir traballando as súas terras co que eles podían seguir vivindo en paz á vez que contribuían coas súas rendas e tributos ao enriquecemento do novo estado musulmán asentado no territorio conquistado.Un bo exemplo deses pactos é o realizado co nobre visigodo Teodomiro.

Pacto de Teodomiro(Kairos – HISTORIA DE ESPAÑA: La Península Ibérica en la Edad Media: Al-Ándalus)

«Escritura que otorga ´Abd al-´Azîz ben Mûsà ibn Nusayr a Tudmîr (Teodomiro) ben ´Abdûs [en que le reconoce] que éste se ha rendido mediante capitulación y se acoge al Pacto instituido por Dios y a la protección de Su Profeta, que Él bendiga y salve, que le garantizan que no cambiará su status o posición ni el de ninguno de los suyos ni se le privará de su dominio, y que no serán matados, ni reducidos a esclavitud, ni separados de sus hijos o sus mujeres, ni forzados a abandonar su religión, ni se les quemarán sus iglesias.» « [No será despojado de su dominio mientras] sea leal y respete las condiciones que le hemos impuesto. Él capitula en nombre de siete ciudades, que son Orihuela, Velenfila, Alicante, Mûla, Bigastro, Eyyo y Lorca. No deberá dar cobijo a nadie que huya de nosotros, ni a ningún adversario nuestro; no atacará a nadie que tenga nuestra salvaguardia; no nos ocultará ninguna noticia acerca del enemigo que llegare a su conocimiento. Quedan obligados, él y los suyos, a entregar cada año un dinar, cuatro almudes de trigo, cuatro de cebada, cuatro medidas de mosto, cuatro de vinagre, dos medidas de miel y dos de aceite; los siervos deberán pagar la mitad de las cantidades antedichas, »

Fue redactado en el mes de ragab del año 94 de la Hégira (abril 713).

Montgmery Watt, Historia de la España islámica

11

A Ocupación das terras: Tralo control militar do territorio, os novos ocupantes iniciaron a organización administrativa, posiblemente respectando en parte a estrutura territorial visigoda. Dividiuse a provincia do Al Andalus en coras, divisións territoriais para conseguir unha administración máis eficaz. Cando os árabes conquistaban un territorio polas armas dividían os bens conquistados en mobles e inmobles. Os mobles repartíanos como botín aos soldados, aínda que se reservaba unha quinta parte para o Estado; os bens inmobles habían de pasar á comunidade islámica de forma indivisa. Con todo, isto non se fixo sempre así, e o propio Musa ben Nusayr repartiu as terras conquistadas en Hispania coma se fosen bens mobles, deixando un quinto para o Estado e o resto repartido entre os conquistadores. A normativa non parece terse cumprido moi escrupulosamente no Al- Andalus, pois como uns séculos despois denunciaba o poeta Ibn Hazem:”no Al -Ándalus xamais se reservou o quinto das terras conquistadas para o Estado, nin se dividiu o botín conforme á Lei” así a todo, a norma que nesta materia practicouse foi a de apropiarse cada cal daquilo que nas súas mans tomou..” A ocupación das terras hispanas fíxose de dous xeitos principalmente.

De forma directa establecendo unha poboación árabe e bereber xunto á poboación autóctona preexistente, e

de forma indirecta situando guarnicións militares para o control poboacional; esta segunda fórmula utilizouse principalmente nas terras do Norte, nas que os árabes estiveron menos interesados. A aristocracia árabe interesouse polas terras fértiles dos vales do Guadalquivir e do Ebro, e deixou aos soldados bereberes as zonas menos ricas das penechairas de Estremadura e da Meseta, onde formaron grandes latifundios. Nas terras que pasaron a propiedade do Estado, deixaron aos anteriores moradores como parceiros para cultivar a terra.

Evolución política - Emirato Dependiente (711-756)

O Al-Ándalus foi unha provincia do Califato omeya con capital en Damasco, ata o ano 750, cando os Abbasies acabaron cos omeyas. Como provincia tiña un emir ou gobernador. O primeiro foi designado polo califa, e os seguintes foron nomeados pola autoridade próxima que tivese máis forza, que non era sempre o califa. A inestabilidade dos nomeamentos faise patente si tense en conta que nos corenta e cinco anos do emirato dependente sucedéronse 21 gobernadores. A tarefa dos emires dependentes foi controlar o territorio para organizar o novo estado. Tratábase de implantar a nova forma política, relixiosa e económica da administración califal. Necesitaban promover a convivencia cos autóctonos hispano-godos, por ser os invasores unha minoría A convivencia e adaptación entre as comunidades invadida e invasora viuse favorecida por unha contracción demográfica e unha abundancia de terras libres. Os antigos campesiños dependentes dos latifundistas godos víronse libres, e foi este grupo social dos pobres campesiños o que sufriu unha transformación máis profunda. De homes dependentes pasaron a ser libres, de falar en latín pasaron a falar en árabe, e de ser cristiáns pasaron a ser musulmáns.

proceso de islamización do Al-Ándalus viuse favorecido por tres circunstancias: a inmigración de musulmáns.

os matrimonios mixtos de homes musulmáns con mulleres cristiás que educaban aos seus fillos no Islam.

a conversión ao Islam da poboación hispano-goda. Probablemente a formación cristiá dos grupos máis baixos da escala social era tan débil que non tiñan inconveniente en cambiar de relixión.

Evolución política - Emirato Independiente (756-929): AL-

Ándalus deixou de ser unha provincia ou emirato dependente para

pasar a a ser politicamente independente co nomeamento do emir

Abd al-Rahman I. Este iniciou a tarefa de construción dun estado

independente no Al-Ándalus. Para iso necesitaba

fundamentalmente tres cosas:un exército, uns ingresos

12

económicos, e sufocar as posibles revoltas dos seus inimigos. Eses tres frontes foron

obxecto de atención por Abd al Rahman I, quen para consolidar o poder firme sobre o Al-Ándalus

introduciu un sistema dinástico de sucesión. Os seus sucesores seguiron consolidando o Estado,

destacando Abd al Rahman II (822-852), que levou a cabo unha modernización do Al-Ándalus,

incorporando elementos orientais. Como parte do reforzamento do estado, este emir non só

preocupouse de recadar máis impostos e ampliar o exército, senón tamén de fundar novas

cidades (Úbeda, Murcia e Jaén).

Na segunda metade do século IX atopáronse con graves problemas de disolución do emirato, ao levantarse en diversas partes da Al-Ándalus algúns nobres musulmáns,máis o poder forte do emir Abd ao Rahman III conseguiu poñer fin a estas revoltas, e reunir de novo nas súas mans o territorio da o-Ándalus. Evolución política – Califato

Abd al Rahman III, o oitavo dos emires independentes de Córdoba, tras recobrar o control do Al-

Andalus, perdido desde a segunda metade do século IX pola disidencia dos nobres, decidiu

autoproclamarse califa no ano 929. Ninguén se atreveu a facelo con anterioridade. O califa había

de ser único, pois era o xefe de toda a comunidade relixiosa musulmá, pero Abd al Rahman

atopouse co problema do xurdimento dun novo califato no Norte de África que ameazaba con

integrar Al-Andalus.Por iso a autoproclamación de Abd al Rahman como califa hai que entendela

como o medio de conseguir un dobre obxectivo:

1. Mostrar o seu dominio sobre os territorios recuperados do

Al-Andalus.

2. Demostrar a súa capacidade de independencia fronte ao

novo califa xurdido no Norte de África á vez que se adiantaba ao

perigo de competencia que este podía supoñer.

O califato durou un século, desde o 929 ao 1030. Durante o

século X, foi un estado de gran esplendor e poder, conseguido

grazas a:

Pacificación do interior do Al-Andalus

Reorganización do exército

Intelixente política exterior: Contactos político-comerciais

cos reinos hispánicos, europeos, bizantino e o califato fatimí do

reino de África

A achega do califato de Córdoba maniféstase en aspectos moi

diversos, entre os que hai que destacar tres: a organización

administrativa, a riqueza económica e o esplendor cultural e

artístico.( Enfeitizado polas letras, a música e a poesía, Al-Hakam II creou a

maior biblioteca de Occidente, que reuniría todas as ramas do saber nos

seus máis de 400.000 volumes de tempos e orixes moi diversas. Mantiña un

delegado permanente en Bagdad para copiar calquera libro recentemente publicado e enviaba homes para

investigar as bibliotecas de Constantinopla, Damasco e O Cairo e comprar aqueles libros de Oriente inexistente en

Córdoba. Esta produción literaria renovou o pensamento e as artes de todo Occidente, e converteuse en ponte de

transmisión do saber grecolatino)

Califas de Córdoba

Abderramán

III

929-961

Alhakén II 961-976

Hixán II

976-1000

1010-1013

Muhammad II 1009

Sulayman al-

Mustain

1009

1013-1016

Abderramán

IV

1018

Abderramán

V

1023-1024

Muhammad

III

1024-1025

Hixán III 1027-1031

13

A crise do século XI: Os últimos anos do califato foron extremadamente problemáticos, pois

os califas foron personaxes sen autoridade, ao producirse unha loita polo poder entre grupos

distintos. Houbo trece proclamacións de califa durante esa etapa turbulenta, ata 1031, o que

dá idea da división existente. Ese proceso puxo fin ao califato, pois algúns dos personaxes

que estiveran tratando de facerse co poder proclamáronse reis nalgúns territorios e iniciouse o

período coñecido como dos Reinos de Taifas.

Máis dunha veintena de reinos xurdiron no territorio da Al-Ándalus, os máis grandes foron os de Toledo, Badajoz e Zaragoza. Non tardaron moito os reinos de Norte en aproveitar a debilidade destes pequenos reinos e comezaron a arrebatarlles territorios. Ante unha situación tan delicada, os reis andalusís decidiron chamar ao poder establecido no Norte de África para poder facer fronte á ameaza dos reinos hispánicos do Norte. Esa foi a razón de que chegasen os invasores norteafricanos que dominaron o territorio peninsular durante algunhas décadas en tres momentos distintos

A crise do século XI - Reinos de Taifas e invasores norteafricanos

Período caótico ao falecer Almanzor

Perda do control do poder por parte do Califa

Xorden os Reinos de Taifas

Ciclos Políticos A súa decadencia e substitución Levantamento dun grupo tribal, marxinal Instalación dinástica que asalta ao poder constituido e ascenso ao máximo da súa plenitude cultural urbana Primeiros Taifas: 1031-1090 Formáronse arredor de 27 reinos

de Taifas, aínda que algúns incorporáronse aos máis poderosos.

1090-1145: Almorávides: A división do Al-Andalus trouxo como

consecuencia unha debilidade que foi aproveitada polos reinos do

Norte para avanzar na reconquista do territorio. A perda de Toledo

no ano 1085 foi un duro golpe para os musulmáns do Al- Andalus, e

de inmediato chamaron na súa axuda ao poder que se asentaba alén

do estreito de Gibraltar, do Magreb: o imperio almorávide; así, coa

xustificación da dexeneración moral e militar dos reis taifas,

impuxeron a ortodoxia musulmá estrita, da que eran partidarios.

2ª metade século XII: Segundos Taifas: Cun cariz relixioso, as

rebelións contra os almorávides escondían reivindicacións de

carácter político, social e económico.Organizáronse algunhas

autonomías rexionais, denominadas segundos taifas, pero que non

deberon durar moito, pois ante o novo avance dos reinos do Norte

tiveron que chamar ao novo poder instalado no Magreb, os

almohades

1147-1232: Os Almohades: Dinastía norteafricana procedente do corazón do Atlas que organizouse para derrocar aos almorávides, con argumentos de pureza e revitalización relixiosa. Conquistaron Al- Andalus con gran violencia, e dotáronlle de certa estabilidade e

ETAPAS

14

prosperidade económica e cultural. Grandes construtores, rodeáronse dos mellores homes de ciencias e de letras do seu tempo. Con todo, como ocorreu cos almorávides, terminaron por extinguirse.

1212: Terceiros Taifas e invasión dos benimerines: A derrota dos almohades polo rei Alfonso VIII de Castilla en 1212 foi o golpe decisivo para acabar con eles, aínda que se mantiveron aínda algunhas décadas. A súa debilidade permitiu o rexurdir breve dalgúns Reinos de Taifas, pronto borrados pola chegada do grupo que controlaba o Magreb desde mediados do século XIII aproximadamente, os benimerines.

Gandería: Ovino, cabalos, asnos, mulos e animais de curral

Actividades Económicas Agricultura: Triloxía mediterránea/ Novos cultivos, importancia do regadío

Comercio: Reactívanse rutas comerciais: Europa-Asia-Africa.Rutas terrestres e marítimas. Exportación de tecidos de seda, liño e outras manufacturas e produtos alimenticios (mel, aceite, ovos).

Importación de escravos , especias e perfumes.

Dominantes (Jassa): Latifundistas

Aristocracia Grandes Comerc.

Antigas familias hispano-godas Altos cargos Adm. Intermedios: Musulmáns de media fortuna Comerciantes Xudeus dedicados ao comercio Funcionarios

Grupos sociais baixos:

Musulmáns, pequenos comerciantes ou artesáns

Xentes doutas relixións, artesáns ou mercantís con pouco rendemento económico Desposuídos urbanos (Amma): Muladíes de procedencia cristiá ou xudea, e Mozárabes

A riqueza da cultura do Al-Andalus leva a tomar en consideración aspectos moi amplos por atoparse neste territorio creadores de primeira orde en varias disciplinas do pensamento e as letras. Desde grandes pensadores, a escritores de poesía, científicos en disciplinas como medicina, botánica, matemáticas, astronomía, navegación, pasando por artistas do esplendoroso arte musulmá, os árabes foron innovadores destacados. (Abderramán III, O califa omeya foi tamén un

gran impulsor da cultura: dotou a Córdoba con preto de setenta bibliotecas, fundou unha universidade, unha escola de medicina e outra de tradutores do grego e do hebreo ao árabe. Fixo ampliar a Mezquita de Córdoba, reconstruíndo o alminar, e ordenou construír a extraordinaria cidade palatina de Madinat a o-Zahra, da que fixo a súa residencia ata a súa morte.)

Arquitectura: desenvolvemento da arquitectura ARTE: Escultura e Pintura: sen importancia pola prohibición coránica de representación de

imaxes

Artes Menores: Miniaturas onde si se representaban as figuras

Sociedade: integrada por

Sociedade: integrada por:

Cultura

ETAPAS

15

ladrillo yeso Ladrillo Arcos mixtilíneos Arco de ferradura apuntado

Bóveda Decoración

Os Reinos Cristiáns: A chegada dos musulmáns á Península Ibérica, a rápida conquista do territorio peninsular e a desaparición do reino visigodo produciron un cambio de rumbo na historia deste territorio. Aínda que a ocupación musulmá foi case total, na parte norte da Península, ao Norte da serra Cantábrica, vivían algúns pobos que dificilmente asimiláronse á cultura romana, e que non se integraron no reino visigodo; eran os ástures, cántabros e vascóns, que tampouco se incorporarían á o Al-Ándalus. Polo lado do Pirineo, especialmente nos vales pirenaicos, vivían grupos de poboación que de forma illada conseguiran escapar á dominación musulmá. Nesas dúas zonas xurdiron os primeiros núcleos de resistencia. Deses grupos vai partir unha expansión cara ao Sur, que conquistando terras aos musulmáns dará orixe a núcleos independentes, reinos e condados, dos que co paso do tempo van xurdir os reinos hispánicos que ocuparían o territorio peninsular durante a Idade Media. Este proceso de expansión territorial é o que se denominou reconquista.

Segundo foron conquistando territorio cara ao Sur, os núcleos políticos que se foron formando tiveron que preocuparse da forma de ocupar o territorio. Este fenómeno de ocupación de terras é o que se veu chamando repoboación. Seguiu diferentes modelos segundo foi pasando o tempo e ocupando espazos distintos.Os modelos sociais resultantes neste espazo en formación foron moi peculiares, pois non só hai que considerar a organización social dun territorio de fronteira, senón o feito de que neste espazo conviviron cristiáns, musulmáns e xudeus, que contribuíron a un intercambio cultural importante, plasmado en aspectos

diversos da cultura hispana, e claramente visible nas manifestacións artísticas. Os primeiros núcleos de resistencia: Núcleo Ástur A dificultade do arco montañoso do Norte peninsular fixo desa zona unha franxa pouco accesible para todos os conquistadores da Península Ibérica. Mentres que os romanos conformáronse con construír calzadas, os visigodos deixaron completa liberdade aos grupos de ástures, cántabros e vascóns que vivían na zona cantábrica. Non era moi distinta a situación dos “hispani” habitantes dalgúns vales pirenaicos. Os árabes non foron moi diferentes dos anteriores invasores; atoparon

Soportes: alicerce de ladrillo columna

Materiais de construción: pedra (pouco frecuente) mampostería ladrillo, recuberto de yeso para permitir a decoración

Tipos de arco: ferradura ferradura apuntado lobulado mixtilíneo

Cubertas:de madeira bóvedas: de cruzaría e de mocárabes cúpulas Decoración:exuberancia decorativa ausencia de representación humana ou animal predominio de: composicións xeométricas, decoración vexetal, decoración epigráfica, lazos complicadísimo, mocárabes

16

serias dificultades para o control destas zonas, á vez que non se mostraron especialmente interesados polo seu dominio. Foi destas dúas zonas de onde partiu a resistencia aos invasores musulmáns. O momento de inicio da resistencia, así como os motivos para iniciala e as súas características, difiren considerablemente entre o núcleo ástur e o núcleo pirenaico. Núcleo pirenaico: As características desta zona fixeron que fose moi complexo o proceso de formación de núcleos de organización do territorio, e ao contrario do que ocorreu na zona cantábrica, non será un único núcleo o que xurda no Pirineo, senón varios. Diferenzas coa Área Sur:Asturias ao ter o mar ás súas costas fai unha oposición máis frontal. Características da Zona Noroeste: Na chaira, producírase a romanización e cristianización dos seus habitantes, mentres que na Montaña, pequenos campesiños libres, producírase unha resistencia á romanización e cristianización. Na zona pirenaica, os musulmáns, contentáronse con conseguir a submisión da aristocracia local, situando guarnicións militares nas principais cidades e nos pasos dos Pirineos. Interese de Carlomagno pola zona pirenaica: expedicións para controlar as zonas dominadas polos árabes (Pamplona, Huesca e Zaragoza). Fracaso en Roncesvalles pola emboscada, probablemente, preparada polos vascóns cos árabes. Conquista franca dalgunhas comarcas (Urgell, Pallars, Ribagorza) e cidades (Barcelona)

A construción das primeiras entidades de control do territorio Etapas da reconquista Coñécese como reconquista á loita mantida desde os núcleos de resistencia organizados no Norte peninsular para tomar os territorios dominados polos árabes trala invasión do ano 711. Iniciada poucos anos logo da chegada dos árabes, a reconquista alargouse case oito séculos, pois o seu punto final foi a entrega do reino de Granada por parte do rei Boabdil aos Reis Católicos en 1492. A reconquista dividiuse en varias etapas. Estas divisións da reconquista son límites colocados polos historiadores para facer máis fácil o seu estudo e comprensión, e por iso non todos se poñen de acordo achega do momento do seu inicio. Algúns consideran reconquista o período entre os anos 1040 e 1264, etapa na que os avances foron máis espectaculares. Con todo, desde a primeira batalla, no ano 722, poderíase falar de reconquista, e así os inicios pódense estender entre o ano 722 e o 1000 aproximadamente. Despois viría un gran avance reconquistador durante os séculos XI ao XIII, e finalmente unha reconquista máis lenta e con grandes pausas durante os séculos finais da Idade Media, os séculos XIV e XV. Etapa inicial: os séculos VIII-X Dentro da etapa inicial, hai que diferenciar os pasos que se deron durante os séculos VIII e IX, e o século de transición que foi o século X. Durante ese tempo non só hai que contemplar o avance reconquistador, senón as súas consecuencias, como foron a independencia do condado de Castilla, a creación e a evolución do reino de Pamplona, e dos condados cataláns. Capitel románico (séculos XII-XIII), Museo Arqueológico Nacional de Madrid

Os séculos VIII-IX O avance reconquistador nestes primeiros séculos prodúcese no área ástur, onde se produciu a primeira batalla, Covadonga. Mentres que as fontes cristiás falan dunha gran batalla, as musulmás considérana unha simple escaramuza. Na actualidade debátese moito achega deste tema, pois algúns historiadores poñen en dúbida a existencia de devandita batalla. Por parte dos ástures dirixía as tropas o rei Pelayo, por parte dos musulmáns un xeneral do exército, Alqama. É probable que houbese un enfrontamento, pero non polas razóns políticas e relixiosas expostas nas crónicas cristiás, escritas posteriormente e con interese propagandístico, senón porque os ástures que habitaban a zona negáronse a pagar os impostos esixidos polo poder invasor. Os reis máis importantes do reino ástur, Alfonso I (739-757), Alfonso II (791-842) e Alfonso III (866-910), continuaron ampliando o territorio do pequeno núcleo ástur. Alfonso I realizou expedicións por Galicia e conseguiu aumentar polo Leste e polo Oeste o reino ástur. Esa mesma

O Reino de Pamplona O condado de Aragón Os condados cataláns

17

tarefa continuaríana os monarcas seguintes, incluído Alfonso II. O gran monarca conquistador de territorios foi, con todo, Alfonso III, que conseguiu alcanzar a liña do río Duero no ano 910. O século X, un século de transición (activo compás de espera) O século X foi un século difícil para os reinos cristiáns do Norte. Cara ao ano 900 o emirato de Córdoba parecía a piques de desaparecer acosado por graves problemas internos. A chegada dun emir forte, Abd al-Rahman III cambiou a situación, pois acabou cos rebeldes que estaban a piques de dividir o territorio e sentiuse o suficientemente poderoso como para crear o califato de Córdoba.

Ante iso os reinos do Norte non puideron avanzar nos esforzos reconquistadores. Aínda que houbo enfrontamentos e batallas gañadas por ambas partes, non se produciron avances significativos. En ese século houbo, con todo, algunhas novidades de interese en todos os reinos da franxa Norte: o reino de Asturias evolucionará e converterase en reino de León, da parte oriental do reino de León se independizará o condado de Castilla. Nos núcleos do Noreste tamén se producen cambios de interese, no reino de Pamplona prodúcese un cambio na dinastía reinante que lle achega ao reino de Asturias, o condado de Aragón será incorporado intermitentemente ao reino de Pamplona, e os condados cataláns deixarán de prestar a homenaxe debida ao rei de Francia librándose do vasalaxe cara a ese reino e actuando de forma independente. Un gran cambio produciuse na Península Ibérica entre os séculos XI e XIII. Si no ano 1000 a maior parte do territorio estaba ocupado polo califato árabe, no ano 1300 os musulmáns achábanse reducidos a pártea Sur do val do Guadalquivir. Entre esas dúas datas moitos foron os acontecementos e procesos que se sucederon na historia peninsular. Deles hai que destacar o avance da reconquista que deu lugar á formación das coroas de Castilla e Aragón, á creación do reino de Portugal, e á consolidación do reino de Navarra. Ano 1000. A situación da Península Ibérica no ano 1000 era de claro predominio árabe. A maior parte do territorio ocupábao o califato de Córdoba. A parte Norte repartíase entre o reino de León, o condado de Castilla, o reino de Pamplona, o condado de Aragón e os condados cataláns.Dos territorios do Norte destacouse o reino de Pamplona, cuxo monarca Sancho III o Maior (1004-1035) conseguiu reunir baixo o seu mando non só o condado de Aragón, que facía tempo que levaba unha andadura conxunta con Pamplona, senón tamén o condado de Castilla e introducirse nalgúns territorios de León. O avance da Reconquista . Avance reconquistador Desde o ano 1031 en que se divide o califato nos reinos de Taifas, os reinos do Norte peninsular poden reiniciar o descenso conquistador cara ao Sur, case paralizado durante os anos de fortaleza do califato cordobés, e especialmente nas dúas últimas décadas do século X, cando o terrible Almanzor tivo atemorizados a todos os reinos do norte. O avance foi máis rápido polo lado do Oeste (reinos de León e de Castilla), que do Leste (reinos de Pamplona, Aragón e condados cataláns). En calquera caso, tendo en conta que chegaron a configurar dúas entidades políticas ben diferenciadas, é necesario indicar a reconquista de territorios atendendo ás dúas grandes áreas: León-Castilla e Aragón-Cataluña.

18

O avance pausado: os séculos XIV-XV Dos son os grandes momentos a ter en conta nos avances reconquistadores destes séculos. Por unha banda os esforzos do rei Alfonso XI (1312-1350), e por outro as conquistas durante o reinado de Juan II (1406-1454), que deixaron en poder dos árabes un reino de Granada moi diminuído, cuxo asalto final produciuse a finais do século XV, cando xa reinaba Isabel I na coroa de Castilla. Alfonso XI Tras fracasar nun primeiro tempo (perda de Gibraltar en 1333), Alfonso XI dedicouse intensamente a tratar de recuperar esta praza. A súa loita viuse premiada con varias vitorias: o Salado (1340), Palmones (1343) e toma de Algeciras (1344), pero non conseguiu recuperar Gibraltar ao caer enfermo e falecer da epidemia de peste que abordelaba Europa Occidental naquel tempo. Juan II Durante o reinado deste monarca, houbo varios avances significativos. O seu tío Fernando, reconquistou a praza de Antequera (1410), por iso é polo que pasa á historia co nome de Fernando de Antequera, aínda que foi nomeado rei de Aragón, cando esta coroa quedouse sen monarca. Un segundo momento produciuse na década de 1430, cando no avance cara á toma de Granada conseguiron tomar varias prazas, e a importante vitoria da Higueruela (1431). Esta vitoria, recordada máis dun século despois por Felipe II, que a mandou pintar para decorar o mosteiro do Escorial, foi conmemorada todos os 1 de xullo tras pedir autorización papal para esas celebracións. O exército castelán estaba tan forte que posiblemente puidese conquistar Granada, pero non avanzaron ata a cidade porque neses días producíronse terremotos nesa zona e noutras partes da Península Ibérica que lles levaron a desistir do intento. O aumento da autoridade do rei foi un dos obxectivos dos monarcas da casa de Trastámara no século XV. O papel do rei estaría sempre nun lugar importante aínda que secundaria en relación á Igrexa. O asalto final ao último reduto dos árabes na Península Ibérica produciuse entre os anos 1482 e 1492. A combinación das actividades bélicas coas diplomáticas, nas que interveu moi activamente o rei Fernando, permitiu a conquista do reino nazarita de Granada. As capitulacións que asinaran os Reis Católicos co rei Boabdil de Granada esixían a este a entrega das chaves da cidade o de xaneiro de 1492. Granada pasaba a ser parte do reino de Castilla, aínda que os seus súbditos podían permanecer no reino sen esixirlles cambios no seu modo de vida. Unha cultura plural: Cristiáns, musulmáns e xudeus Cruz, estrela de David e media lúa, símbolos das tres relixións

Durante os séculos de permanencia dos musulmáns na Península Ibérica, as tres relixións monoteístas do Mediterráneo conviviron no espazo peninsular. Si se coñecera con certeza o ano de chegada dos

musulmáns, é difícil saber cando chegaron as primeiras comunidades xudías, con todo, é probable que nos primeiros séculos da era cristiá xa algúns chegarían a Hispania, pois as primeiras predicacións dos cristiáns probablemente fixésense en torno ás sinagogas xudías. Páxina da Biblia de Alba de Mosé Arragel (século XV),

Biblioteca Nacional de España

A existencia dos tres grupos no espazo peninsular deu lugar a un intercambio cultural moi interesante, especialmente no que se refire a aspectos da alta cultura: literatura, arte ou música, pois non é tan evidente que eses intercambios culturais desenvolvésense a nivel de cultura popular.Unha das manifestacións culturais nas que se ve mellor a obra conxunta das tres comunidades é a que desenvolveron na Escola de Tradutores de Toledo.

Manifestacións artísticas:Durante os séculos de constitución dos reinos hispánicos na Idade

Media, do século VIII ao XIII, hai unha importante evolución das manifestacións artísticas, que

poden resumirse no seguinte cadro:

19

Arte Asturiano

Co nome de Santa María do Naranco coñécese na actualidade o edificio que probablemente fose un lugar de residencia do monarca Ramiro I (842-850), en cuxa época floreceu máis a arte asturiano, desenvolvido durante o século IX.Neste edificio, atópanse as principais características definidoras deste estilo:

Construcións de pedra que combina a sillería e a mampostería

Contrafortes para permitir unha maior altura do edificio

Utilización do arco de medio punto, en ocasións peraltado

Escaseza da decoración escultórica

Medallóns en Santa María do Naranco

As xambas de San Miguel de Lillo o mellor expoñente das características da escultura asturiana: baixorrelevos, decoración de sogas, guirnaldas e rosetas.

Arte Mozárabe Estilo artístico desenvolvido no século X esencialmente. Non é independente da migración de xentes que vivían na o Andalus, e que acoden a poboar as terras ao Norte do Duero. Os trazos desta arte son moi distintos dos das outras formacións artísticas dos reinos do Norte nesta mesma época, o que leva a enfatizar a importancia das achegas culturais dos repoboadores provenientes do Sur, que poderían resumirse nunha influencia visigoda, fortemente matizada pola arte islámica.

Carácteres arquitectónicos: Igrexas de grosos muros, de materiais diversos: sillarejo, ladrillo, mampostería Os muros fan o papel de sostén, xunto a columnas e alicerces interiores, non utilizando contrafortes exteriores.Utilización do arco de ferradura, e dos modillóns

de lóbulos Na área musulmana: igrexa rupestre de Bovastro (Málaga), Nuestra Señora de Melque

(Toledo)Na área cristián: S. Miguel de Celanova (Ourense), Santiago de Peñalba (León), Santo Tomás de las Ollas (León), S. Cebrián de Mazote (Valladolid), Sta. María de Bamba (Valladolid), S. Salvador de Tábara (Zamora), S. Quirce de Pedret (Barcelona), S. Juan de la Peña (Huesca).S. Baudelio de Berlanga (Soria): igrexa de espazo único rectangular, singular polo gran alicerce central redondo, do que irradian os arcos de ferradura que sosteñen a bóveda,

con forma de pequena cúpula nervada ao estilo cordobés. Arte Románico. O estilo románico nos reinos cristiáns da Península Ibérica responde ás características xerais deste estilo artístico desenvolvido en Europa Occidental, aínda que con importantes variedades rexionais. As primeiras manifestacións do románico atópanse en Cataluña a finais do século X e comezos do XI, e desde a segunda metade do século XI, e durante o XII hai gran difusión deste estilo en toda a zona cristiá peninsular. Este estilo hai que relacionalo co mundo eminentemente rural deses séculos e dos mosteiros

enmarcados nese mundo rural. Son destacables as manifestacións deste estilo artístico en arquitectura, escultura e pintura. Igrexas de planta de cruz latina, de grosos muros de pedra, con contrafortes exteriores, e grosos alicerces con columnas encostadas no interior. Arcos de medio punto e arcos faixóns.Bóvedas de canón e aresta (dúas bóvedas de canón cruzadas). Arte Gótico. Desde finais do século XII e sobre todo no XIII iníciase un estilo artístico que perdurará durante o resto da Idade Media. Hai que relacionalo co renacer urbano, e coa expresión máis significativa das edificacións daquel tempo: a catedral. Son destacables as manifestacións deste estilo artístico en arquitectura, escultura e pintura. Arte Mudéjar. Este estilo artístico é puramente hispano, pois só podía darse nunha terra con fortes influencias da arte islámica. Ao falar de arte mudéjar hai que especificar dous momentos: o románico mudéjar e o gótico mudéjar, en correspondencia cos dous estilos artísticos que se atopan nos reinos hispánicos entre os séculos XI e XIII. Aínda que podería dicirse que influíu en

20

todas as artes, é notorio fundamentalmente na arquitectura. Trátase dun estilo que copiando as formas arquitectónicas do tempo en que se fai, o tempo do románico ou o tempo do gótico, faise con materiais e técnicas propias da cultura islámica. Características esenciais da arquitectura mudéjar: Emprego de materiais pobres, recubertos de xeso con efectos decorativos, copia da arte islámica. Decoración a base de hiladas de ladrillo, modillóns de lóbulos, etc. Formas decorativas propias dos edificios árabes, como a sebka.Torres similares aos alminares. No románico mudéjar, edificios con tipos de planta, soportes e cubertas propias do románico. No gótico mudéjar, emprego de arcos de ojivas e bóvedas de cruzaría

Camiño de Santiago Graffiti da concha representativa do Camiño de Santiago"Desde que apareceu a tumba do apóstolo Santiago a comezos do século IX, foise xerando o culto ao santo, aínda que o seu éxito non se produciu ata a segunda metade do século XI, cando se fixo difícil o

camiño a Jerusalén. Os peregrinos que dirixisen os seus pasos cara a Terra Santa, empezaron a viaxar a Compostela, e dese xeito comezou a desenvolverse ese camiño, chamado a ter unha importancia trascendental na organización do territorio ao norte do Duero. Vindo desde Francia, o camiño de Santiago, ou camiño francés, pasaba por unha cadea de cidades que ían ofrecendo ao peregrino os medios de seguir a ruta cara á tumba do apóstolo, á vez que eses mesmos peregrinos axudaban á configuración das cidades e o territorio. A Baixa Idade Media: A crise dos séculos XIV e XV A Península Ibérica na Idade Media. Unha cultura plural (cristiáns, musulmáns e xudeus) Desde a invasión musulmá (711) ata a monarquía dos RRCC (s.XV) conviven na Península tres culturas distintas: musulmáns, cristiáns e xudeus. As tres son relixións monoteístas e de libro. Os cristián teñen a maior pretensión de universalidade, seguidos polos musulmáns e, para rematar, os xudeus non teñen este sentimento. Hai enfrontamentos bélicos flutuantes entre culturas que alternan con períodos de convivencia. No mundo árabe conviven musulmáns, mozárabes e xudeus (en ocasións perseguidos). No mundo cristián conviven mudéxares, cristiáns e xudeus, que son perseguidos no s.XIV como resultado da crise.O mundo musulmán estaba máis avanzado, pero no s.XI se estanca e nos s.XIV e XV empeza a predominar a España cristiá. Cabe destacar a Escola de Tradutores de Toledo (Alfonso X).

Os dous últimos séculos da Idade Media foron tempos

problemáticos, ata o punto de cualificarse como tempos de crises. No entanto hai diferenzas entre o século XIV e o XV. O século XIV padeceu máis a crise, pois no século XV xa algúns países empezaron a saír da depresión, por iso é polo que algúns historiadores utilicen a expresión "crise e recuperación" para referirse a esas dúas centurias. Os problemas, ou simplemente os cambios, manifestáronse en facetas moi diversas, pero principalmente poderíanse centrar en aspectos sociais, económicos e políticos, que alcanzarían a todos os grupos da sociedade e a circunstancias moi diversas das súas vidas.Foi unha conxunción de factores os que deron lugar á crise, de maneira que desde cambios climáticos, á chegada de epidemias, pasando por guerras e hambrunas, novas formas de organizarse a sociedade e novas ideas políticas, todo iso deu lugar a cambios que de xeito máis ou menos afortunada afectaron aos homes, e na medida en que os cambios provocan fricciones poderíase falar de crises.Os problemas desta sociedade baixomedieval teñen, pois, facetas moi diversas, de carácter político, social e económico. No campo político, a crise viña provocada polos cambios que os monarcas estaban impulsando, e que non gustaban á poderosa nobreza, por iso é polo que os séculos XIV e XV defínanse como a etapa da loita nobreza - monarquía. Malia iso os reinos presenciaron progresos importantes, que se reflectiron especialmente en cambios institucionais, diferentes nos distintos reinos peninsulares, por iso hai que considerar de forma separada a coroa de Castilla, a coroa de Aragón e o reino de Navarra. Os problemas de

21

carácter social e económico tiveron a súa orixe en boa medida no azoute da Peste Negra desde mediados do século XIV, con repercusións non só demográficas, senón tamén económicas, políticas e de diversa índole. Malia todo, as dúas grandes coroas que ocupaban o territorio da Península Ibérica continuaron a súa expansión territorial, saíndo do propio espazo peninsular e ocupando territorios no Mediterráneo e no Atlántico. Os Reis Católicos:

A construción do Estado Moderno Os reis que aparecen como protagonistas principais desta pintura de Víctor Manzano (mediados do século XIX) son Isabel I de Castilla e Fernando I de Aragón. Coñéceselles como os Reis Católicos, título que lle outorgou a Fernando o Papa Alejandro VI en 1496, pola súa loita contra o rei francés en Italia. Ese

título fíxose extensivo á raíña Isabel.O matrimonio da princesa Isabel co príncipe Fernando permitiu iniciar un proceso de mando conxunto dos territorios de ambos reinos, que co tempo daría lugar á unidade de España. Máis que de integración dos reinos en xeral, habería que analizar o proceso político dalgúns aspectos en particular, entre os que cabo destacar o relixioso ou o territorial, o primeiro coas medidas de unificación relixiosa do territorio, e o segundo coa conquista do reino de Granada, a incorporación de Navarra e a integración das Canarias.A súa obra destaca tanto na política interior, co afianzamento e creación de institucións de goberno, como na política exterior coa creación dun sistema de alianzas que lles achegaba a Portugal, Inglaterra e a casa de Austria, co principal obxectivo de illar a Francia. A súa política exterior tivo unha vocación expansionista que se manifestou no seu interese por Italia, o Norte de África e a expedición polo Atlántico que daría como froito o descubrimento de América. A unión dinástica peninsular tralo matrimonio de Isabel de Castilla e Fernando de Aragón en 1469 levaría finalmente a súa proclamación como primeiros soberanos da Monarquía hispánica (1479-1516). A creación do Estado moderno viría da man da gradual centralización do poder malia que

cada reino conservou as súas leis, ordenamento, moeda, sistema de tributos, etc. A árbore xenealóxica da familia de Isabel e Fernando mostra o seu parentesco, eran primos segundos. De acordo coas normas da Igrexa católica, a súa consanguinidade impedíalles casarse, con todo, fixérono en 1469, antes de que chegase a dispensa

papal, que presuntamente chegou en 1471. Institucións de goberno A ampliación de territorios foi acompañada desde o primeiro momento por unha organización das institucións de goberno que ían afianzando o estado autoritario e que significaba en boa medida a culminación do proceso de autoritarismo iniciado por Alfonso XI na primeira metade do século XIV. As institucións de goberno continuaban, é dicir, mantíñanse as institucións existentes ao subir ao trono os monarcas, que nalgunhas introducían modificacións. Consello Real, Audiencia Chancillería eran as tres máis importantes, perdendo forza as Cortes a favor do Consello Real.

Xunto a estas institucións do poder central, os reis introduciron ou modificaron outras institucións

que lles axudasen a controlar aos seus súbditos:

Poder municipal. No referente ao poder municipal, os Reis Católicos consolidaron un

oficial que lles representase nos gobernos locais, o correxidor. Este oficial existía con

anterioridade e instaurouse en cidades ou vilas nos que había problemas de difícil solución

polos oficiais municipais. Ese funcionario esporádico, enviado polos reis con intención de

poñer paz en tempo turbulentos, converteuse nun oficial regular, que permitía aos reis

entrometerse na política local.

Poder relixioso. No referente á política relixiosa, a gran institución introducida en Castilla

polos Reis Católicos, foi o tribunal da Santa Inquisición desde 1478. En Aragón viñera

Os Reis Católicos administrando xustiza (1860), Víctor Manzano. Palacio Real de Madrid

22

actuando a Inquisición pontificia iniciada no século XIII, pero os reis casteláns non a

aceptaron. Os Reis Católicos, no seu proceso de unificación e purificación do catolicismo,

instauraron a Inquisición cun sentido diferente ao que había ter a pontificia. Si esta

dedicábase a castigar herexes, a nova Inquisición ocupábase dos falsos conversos. Os

xudeus ou musulmáns que practicaban abertamente a súa relixión non eran perseguidos, o

eran aqueles que habéndose feito cristiáns seguían practicando a súa relixión en segredo

(criptoxudeus).

Poder da policía. A política encamiñada a poñer orde no reino levou aos reis a crear a

Santa Hermandade, que nada para loitar contra a delincuencia que abordelaba Castilla

durante a guerra entre Isabel e Juana, converteuse nun exército real privado, pagado polas

cidades, que en ocasións protestaban dos altos costos que supoñía. A iniciativa partiu das

cidades que propuxeron crear hermandades en cada cidade ou vila, e a súa unión nunha

hermandad xeral. O obxectivo inicial foi perseguir e acabar cos asaltos de camiños, cos

roubos e homicidios. Seguiu cumprindo a súa misión de pacificación interna, pero os reis

utilizárona, como un auténtico exército, para a persecución de disidentes políticos, na

conquista de Canarias e na de Granada. Política exterior A política exterior dos Reis Católicos tivo varios eixes de interese. Tralos problemas iniciais durante a guerra entre Isabel e Juana, os Reis Católicos iniciaron un proceso de achegamento a Portugal, do que é boa mostra os matrimonios de dous das súas fillas cos monarcas portugueses. Tamén iniciaron un proceso de achegamento a Inglaterra, con cuxo rei casaron a unha das súas fillas. As alianzas matrimoniais eran a mostra da dirección que seguía a política exterior, e esa dirección leva tamén á casa de Austria, con quen estableceron tamén lazos matrimoniais. Catalina de Aragón foi esposa do herdeiro inglés, Arturo, en 1501; morto este a o ano seguinte, negociouse o matrimonio da viúva co novo herdeiro, o príncipe Enrique, irmán do defunto, mercé a unha dispensa papal obtida en 1503, aínda que a voda se pospuxo ata que o príncipe de Gales convertérase en 1509 no novo monarca inglés, como Enrique VIII, de quen foi a primeira das súas seis esposas.

Juana (futura raíña de Castilla e de Aragón, máis coñecida como Juana I a Tola) contraeu matrimonio en setembro de 1496 co archiduque Felipe de Austria (o Fermoso), tamén fillo do emperador Maximiliano I. María casou co seu cuñado, o viúvo don Manuel de Portugal (1500). Isabel contraeu matrimonio co príncipe portugués don Alfonso e, ao enviuvar, co seu herdeiro, don Manuel o Afortunado (1495). Juan, casou en 1497 con Margarita de Austria, filla do emperador Maximiliano I e María de Borgoña. Examinando eses detalles das vodas das fillas e fillo dos Reis Católicos, pode verse con claridade os obxectivos da súa política exterior: interesáballes ter boas relacións con todos os países europeos que lles permitisen manter unha política de illamento a Francia de quen era inimiga polos intereses que ambos tiñan en Italia. A dirección da política exterior tamén pon ao descuberto outro aspecto da política dos Reis Católicos. Mantense a liña de política exterior que había ter Aragón nos séculos anteriores: enemistade con Francia. Pero ademais ponse de manifesto que en asuntos de política exterior ambas coroas actuaban conxuntamente. Foi Fernando quen se encargou principalmente dos asuntos de política exterior, centrados en dúas áreas de interese: a Mediterránea e a Atlántica. Na área mediterránea hai que contemplar as guerras de Italia e as conquistas no Norte de África, en tanto que na área atlántica a gran fazaña foi o "descubrimento" de América. A España do Século XVI Felipe II (1573), Sofonisba Anguissola. Museo do Prado* En setembro de 1517 unha flota de 40 navíos cruzaba o mar Cantábrico desde Flandes ás costas asturianas. Viña nela o príncipe Carlos, o fillo de Juana I, para facerse cargo da gobernabilidade dos reinos que a súa nai, a filla herdeira dos Reis Católicos, non estaba en disposición de exercer. O

23

mozo Carlos iniciou a viaxe trala morte do seu avó Fernando o Católico. Os habitantes das aldeas asturianas próximas ao porto armáronse de paus e coitelos por medo a que chegase non o seu próximo rei, senón un inimigo. Esa desconfianza dos aldeáns era un anticipo dos problemas que

ía ter o futuro monarca cos seus súbditos. * Este cadro atribuíse durante moito tempo a Sánchez este retrato

de Felipe II foi realizado, como foi recoñecido recentemente, por Sofonisba Anguissola (1569-1580), pintora italiana e

dama de compañía de Isabel de Valois, esposa de Felipe II cara ao ano 1565.

O novo príncipe Carlos sería o primeiro dos monarcas da casa de Austria que gobernaría a monarquía hispánica durante corenta anos, desde a morte do seu avó Fernando en 1516, ata a abdicación no seu fillo Felipe II en 1556.

Ambos monarcas configuraron un modelo político para a monarquía hispánica no que houberon de contemplar a administración de América. O seu tempo foi non só brillante en fazañas bélicas, senón polo resplandor da cultura do Renacemento. O emperador Carlos V cun can. Tiziano, Vecellio di Gregorio1533.Museo del Prado

O Emperador Carlos I Por que chega a reinar Carlos si a súa nai, a raíña Juana estaba viva? A raíña Juana

veu a ocupar o reino de Castilla, cando a súa nai, Isabel a Católica morreu (1504). No seu testamento, a raíña Isabel indicara a posibilidade de que a súa filla necesitase de rexentes para a gobernación do reino, e ata chegou a apuntar que fose o seu esposo Fernando o católico, o rei de Aragón, quen axudase á súa filla Juana como rexente. O rei Fernando foi brevemente rexente do reino de Castilla ata que chegou de Flandes a súa filla a raíña Juana, quen decidiu que o rexente fose o seu esposo, Felipe o Fermoso. Ao falecer este en 1506, volveu Fernando o Católico a ser rexente de Castilla, e á súa morte en 1516, ocupou a rexencia o cardeal Cisneros, quen morreu en 1517, en Roa, camiño de atoparse co que viña facerse cargo do reino, Carlos de Gante. Os problemas do rei iniciáronse coa súa aspiración ao imperio, triunfo exterior que lle trouxo, por diversas razóns, conflitos internos, en concreto, as revoltas das Comunidades e das Germanías. O príncipe Carlos viña a Castilla sen saber castelán. nacera en Gante o 24 de febreiro do ano 1500 e só falara flamenco. En Castilla esperábanlle uns súbditos que levaban anos sen a súa raíña. Fernando fora un rexente como o foi antes que el Felipe o Fermoso, e logo del o Cardeal Cisneros. A raíña Juana non se atopaba en condicións de reinar. Os casteláns, pois, estaban ansiosos de, por fin, ter un rei.Carlos chegou a Castilla e non puido comunicarse directamente polos seus súbditos por dous motivos: por unha banda non falaba castelán, pero ademais veu acompañado dunha camarilla de nobres flamencos que fixeron un auténtico cerco en torno a el. O rei nomeou para os cargos máis importantes do reino aos nobres borgoñones que viñeran con el:Adriano de Utrecht Inquisidor xeral de Castilla e a un sobriño do seu conselleiro máis influinte, o señor de Chièvres, tamén chamado Guillermo de Croy, un mozo de 20 anos, arcebispo de Toledo, que non veu nunca a Castilla, e do que non se coñece fixese obra algunha de interese. Tras ser aceptado nas Cortes de Castilla, Carlos tivo que pasar pola aceptación das cortes de Aragón e as de Cataluña, o que non lle resultou nada fácil. As Cortes de Aragón non lle recoñeceron rei, xunto coa súa nai, ata xaneiro de 1519, e as de Cataluña fixéronlle permanecer en Barcelona ata xuño de 1519, cando recibiu a noticia da morte do seu avó Maximiliano. Maximiliano, o emperador do Sacro Imperio, deixaba vacante o trono imperial. Carlos quixo acceder a ese trono, pero atopábase cun contrincante poderoso, o rei de Francia, Francisco I, que tamén desexaba ser emperador. Pero como este título era electivo, había que convencer aos príncipes alemáns electores de que votasen a Carlos. Este gastouse unha cantidade elevadísima, un millón de floríns de ouro, co que contraeu unha débeda importante, de medio millón de floríns cos Fugger, unha familia de banqueiros alemáns. A cantidade gastada valeulle a pena, polo menos nun principio, pois conseguiu ser nomeado emperador. Este nomeamento acenderá os ánimos en Castilla, ao considerar que os gastos de Carlos aumentarían considerablemente. Rapidamente estendéronse as protestas desde Toledo ás outras cidades do reino, esixindo a convocatoria dunha reunión de Cortes onde se recomendase ao monarca que non se marchase do país, que non permitise o saqueo das arcas castelás polos flamencos e que estes abandonasen os cargos que ocupaban. As Cortes foron convocadas en

24

Santiago de Compostela, pero cuns propósitos absolutamente diferentes. Os procuradores eran reacios ás propostas que lles facían os conselleiros de Carlos polo que Gattinara decidiu unilateralmente trasladar a reunión á Coruña, onde se concedeu o ansiado subsidio co que Carlos se trasladaba a Alemania. O cardeal Adriano de Utrecht quedaba como rexente dun país en rebeldía. Desde que Carlos marchou a Alemania (maio de 1520) ata o seu regreso a Castilla (xullo de 1522) sucederanse en España dous dos episodios máis destacables do século XVI: A revolta das comunidades en Castilla e a rebelión das germanías en Valencia. As Comunidades de Castilla. Os casteláns, tan desexosos de recibir ao novo monarca, non só non puideron comunicarse con el nun principio, senón que pronto Carlos tivo que abandonar Castilla, primeiro para convencer aos cataláns que lle aceptasen como rei, e logo para ocuparse da elección imperial. Para pagar a enorme cantidade de diñeiro que lle custou ser elixido solicitou subsidios dos casteláns. A petición de subsidios realizouna nas cortes de Santiago de Compostela, onde moitos dos representantes das cidades non quixeron entregarlle a cantidade solicitada. Como non conseguira a cantidade que necesitaba, o rei volveu reunir as cortes uns meses despois, esta vez na Coruña. O descontento dos casteláns pola partida do rei cara a Alemania, converteuse en clara hostilidade. Comezou a revolta das comunidades. Algunhas cidades castelás ou outras localidades grandes, Toledo, Segovia, Salamanca, Zamora, Ávila, Medina do Campo, Toro, etc. dirixidas polos chamados comuneros de Castilla organizaron un exército que se enfrontou ao exército real na batalla de Villalar (23 de abril de 1521). A derrota dos comuneros, e a decapitación dos seus tres cabecillas máis coñecidos, Padilla, Bravo e Maldonado, puxo fin ao movemento comunero, aínda que Toledo resistise uns meses máis. As Germanías de Valencia e Mallorca. Esta revolta recibe o nome da palabra "germá", que en catalán-valenciano significa irmán. O nome aplicouse aos "hermanados" que loitaron nesta revolta social que se desenvolveu no reino de Valencia case ao mesmo tempo que as Comunidades, aínda que non houbo relación entre ambos movementos. As causas que provocaron esta revolta foron de índole estritamente social. Foi, en efecto, un enfrontamento contra a nobreza por parte do pobo llano. O pobos estaba armado ao haberlles permitido Fernando o Católico crear milicias para loitar contra os piratas berberiscos que atacaban as costas do Levante peninsular. A cidade de Valencia padeceu un ataque de peste no ano 1519. Os nobres fuxiron da cidade, e este foi o momento en que se manifestou o descontento do pobo llano, apoiado polos burgueses. Fixéronse cargo do goberno municipal colocando ao seu cargo a un representante de cada un dos gremios da cidade, un total de trece. Intentaron instaurar un sistema no que non se permitía o traballo libre, senón só o controlado polos gremios. Non só fixéronse co poder en Valencia, senón que tamén noutras cidades do reino valenciano. Os agermanados non só enfrontáronse á nobreza, senón que tamén atacaron aos mudéjares que traballaban nas hortas e outros oficios para os señores contra quen loitaban os agermanados. O ataque á aljama moura de Valencia foi un dos símbolos do fanatismo relixioso que define a esta revolta xunto ao odio antiseñorial. Non se conformaron con asaltar esa aljama, senón que obrigaron aos musulmáns a converterse ao cristianismo. Malia a súa forza e da súa vitoria na batalla de Gandía (1521), a revolta dos agermanados foi esmagada coa axuda das tropas de reforzo que o vicerrei de Valencia puido recibir trala derrota dos comuneros. Con todo, a forza do movemento agermanado foi suficientemente importante como para que os seus ecos chegasen ao reino de Mallorca, onde tamén se produciu unha revolta social con matices diferentes á de Valencia. En Mallorca o problema suscitábase entre os ?foráneos?, os homes do campo, que protestaban contra a opresión que sufrían por parte dos habitantes da cidade de Mallorca. Por outra banda, nesta cidade tamén había un profundo descontento dos burgueses e menestrales ou artesanos, que se queixaban do manexo do poder e das rendas municipais que facían os cabaleiros. Ningunha das revoltas dos primeiros tempos do reinado de Carlos I chegou a ter éxito, con todo, foron beneficiosas para o propio monarca, cuxa autoridade saíu reforzada delas. En efecto, a nobreza que fora o obxecto das iras populares, non só nas Germanías senón tamén nas Comunidades, tivo medo e viu a necesidade de apoiar ao

25

monarca sen reservas, para conseguir garantías de mantemento dunha orde social que lles era favorable. Felipe II

Debuxo das obras do Mosteiro do Escorial (século XVI), Juan de Herrera. A Aventura da Historia, nº 113 O Mosteiro do Escorial está ligado de xeito extraordinario ao monarca que o mandou construír, Felipe II. As razóns da súa edificación, a elección do lugar, o inicio da obra, as formas construtivas, a función do edificio, explican moitos aspectos da política tanto interior como exterior do monarca. Felipe II comezara a reinar en 1556, e un ano despois o 10 de agosto (día de San Lorenzo) de 1557, gañou aos franceses a batalla de San Quintín. A idea de

erixir un monumento conmemorativo dese triunfo levoulle a pensar na construción dun mosteiro. Non foi ata 1561, o ano en que o rei establece unha localidade para asentamento fixo da corte, cando o rei elixe o emprazamento definitivo. A pureza de liñas do Mosteiro do Escorial recorda o carácter do rei Felipe, home sobrio, traballador e moi relixioso, que pasaba o día ocupado en revisar os papeis do reino no seu empeño de coñecelo todo. No mosteiro o monarca tiña un lugar para o retiro relixioso, pero tamén o seu palacio, cuxas habitacións situábanse precisamente detrás da parte dianteira da gran igrexa do mosteiro. Política interior. A política interior do monarca estivo en boa medida relacionada coa súa política exterior, de maneira que ás veces é difícil distinguir a unha doutra. Na política interior imos considerar os problemas esenciais que afectaron ao monarca e a súa forma de resolvelos, o que explica as liñas esenciais de actuación da Monarquía hispánica do seu tempo. Por outra banda, a súa actuación estivo dentro das liñas organizativas que distinguen a monarquía dos Austrias. Os asuntos esenciais de política interior foron: a herdanza do reino, a sublevación dos moriscos e o recorte dos Fueros de Aragón. Mención especial merece o tema da unidade ibérica ao conseguir a anexión de Portugal. O modelo político dos Austrias do século XVII: O Goberno de validos e conflitos internos "De los cinco Austrias, Carlos V inspira entusiasmo, Felipe II respeto, Felipe III indiferencia, Felipe IV simpatía, y Carlos II lástima." Gregorio Marañón A principal innovación no funcionamento do sistema político da monarquía española no século XVII foron os validos. Os validos son personaxes, membros da aristocracia, nos que o rei depositaba a súa total confianza. O monarca se desentendía dos labores de goberno e o valido tomaba as principais decisións.Dúas razóns explican a súa aparición: os labores de goberno eran cada vez máis complexas e os monarcas españois do século XVII, os Austrias Menores, non destacaron polo seu espírito laboriosos. Non foron un fenómeno exclusivamente español. Figuras similares apareceron noutras monarquías europeas. Os mellores exemplos foron Mazarino ou Richelieu en Francia. Os validos gobernaron á marxe do sistema institucional da monarquía, á marxe dos Consellos. No seu lugar, como órganos de asesoramento, crearon Xuntas reducidas compostas polas súas propios partidarios. O novo sistema significou un aumento da corrupción. Os validos aproveitaron o seu poder para conseguir cargos, pensións e mercés para os seus familiares e partidarios, o que provocou críticas xeneralizadas por parte, sobre todo, dos letrados que formaban os Consellos e os membros da aristocracia que non gozaban do favor do valido. Validos de Felipe III: Duque de Lerma e Duque de Uceda. Validos de Felipe IV: Conde-Duque de Olivares e Luís de Haro. Validos de Carlos II: Padre Nithard, Fernando Valenzuela, durante a Rexencia de Mariana de Austria (1665-1675), Duque de Medinaceli e Conde de Oropesa (Carlos II). Outro fenómeno que se xeneralizou na administración española do século XVII foi a venda de cargos. Iniciouno en épocas anteriores a Coroa como medio para obter diñeiro rápido. O seu uso estendeuse con Felipe III. En principio, puxéronse en venda cargos de rexedores nas cidades, escribanías e outros oficios menores. Con todo, chegáronse a vender postos nos Consellos.

26

Estes cargos convertéronse en hereditarios, o que na práctica significou que a Coroa cedía parte do seu poder aos que detentaban os cargos. Pese aos moitas protestas que houbo, este costume mantívose durante todo o século XVII. Conflitos internos Os Reis Católicos construíran o novo estado que se tiña estruturado como un conxunto de reinos unidos por ter os mesmos monarcas pero que mantiveron as súas propias leis e institucións. Desde o século XVI manifestáronse conflitos entre unha tendencia centralizadora, que trataba de homoxeneizar os territorios da Coroa seguindo o modelo de reino máis poderoso, Castilla, e unha tendencia descentralizadora que buscaba o mantemento das as leis (fueros) e institucións particulares de cada territorio. A estas tensións de tipo político véuselles a unir no século XVII as derivadas da dura crise económica e social que sufriu a monarquía hispánica. Felipe III continuou a política de intolerancia relixiosa: en 1609 decretou a expulsión dos moriscos. Esta medida afectou especialmente aos reinos de Aragón e Valencia e provocou o despoboamento de determinadas zonas e falta de man de obra agrícola. O valido de Felipe IV, o Conde-Duque de Olivares, tratou de que os demais reinos peninsulares colaborasen ao mesmo nivel que Castilla no esforzo bélico que angustiaba a unha monarquía con graves dificultades financeiras. España participaba neses momentos na guerra dos Trinta Anos. Este proxecto de Olivares, coñecido como a "Unión de Armas" desencadeou a crise máis grave do século XVII, a crise de 1640.

A negativa a colaborar das Cortes Catalás (1626 e 1632) non impediu que Olivares decidise levar tropas para loitar contra Francia a través do Principado. Moi pronto os rozamentos das tropas castelás e italianas co campesiñado alentou o descontento que terminou por estalar no Levantamento do Corpus de Sangue, o 7 de xuño de 1640.A morte do Vicerrei foi só o inicio dunha guerra de Cataluña entre os rebeldes cataláns, dirixidos pola Generalitat co apoio de Luís XIII de Francia e as tropas de Felipe IV. A guerra civil concluíu cando Barcelona foi recuperada polas tropas españolas en 1652. Animadas pola rebelión catalá, os estamentos dirixentes portugueses lanzáronse á rebelión. As Cortes portuguesas proclamaron rei ao duque de Braganza. Os rebeldes foron apoiados por Francia e Inglaterra, potencias interesadas en debilitar a España. Finalmente, Mariana de Austria, Nai-rexente de Carlos II, acabou recoñecendo a independencia de Portugal en 1668. En plena crise da monarquía, houbo levantamentos de tinte separatista en Andalucía, Aragón e Nápoles. Pese a ser esmagadas todas as rebelións, excepto a portuguesa, Felipe IV mantivo os fueros dos diversos reinos. O Renacemento en España. O século XVI é o gran século da arte renacentista, cunha riqueza peculiar nas manifestacións artísticas dos reinos hispánicos. A complexidade da arte renacentista queda de manifesto moi especialmente nas obras de arquitectura, nas que se comeza a coñecer ao arquitecto como artista de determinados edificio. ArquitecturaFachada Principal del Mosteiro de El Escorial . Século XVI. Juan de Herrera Si no tempo das catedrais, na arte gótica non se incluían os nomes dos arquitectos, no

Renacemento hai que individualizar edificios e arquitectos: No é fácil falar dun único estilo renacentista español, pois dentro do Renacemento atópanse edificios tan distintos como o Hospital dos Reis Católicos de Santiago de Compostela, como o Mosteiro do Escorial, o primeiro entra dentro do estilo renacemento plateresco, moi ornamentado nalgunhas partes do edificio, e o segundo ao estilo renacemento purista, con ausencia practicamente absoluta de decoración. Entre ambos hai aínda un terceiro

estilo do Renacemento que podería denominarse clasicista, por ser o que máis se achegaría ao estilo do renacemento clásico italiano.

Pintura: Domenicos Theotocopulos, O Greco (1540-1614). Como outros artistas do renacemento español, O Greco está moi influenciado polos pintores italianos. A súa obra, con todo, evoluciona de forma significativa. Cando chegou á Monarquía

27

Hispánica viña moi influído pola escola veneciana, pero pronto creou un estilo peculiar no que prima unha atrevida técnica de manchas de cor e efectos de luz, culminando na súa gran obra O enterro do conde de Orgaz. A España do Barroco. O século XVII caracterízase por ser o século do goberno de validos, que tiveron que facer fronte a graves conflitos, dos que o máis grave foi o que ten o ano 1640 como punto de referencia. Malia os esforzos, a situación da monarquía comezou a cambiar e a perder a hexemonía que tiña no mundo daquel tempo. Evolución económica e social no século XVII O século XVII foi un século de crise económica en Europa en xeral, no Mediterráneo en particular, e, moi especialmente, na Península Ibérica. Na Coroa española a crise foi máis temprana e máis profunda que no resto de Europa. Xa na primeira metade do século aparecen serios problemas demográficos. Cruentas epidemias, entre as que destacan as de peste, repetíronse periodicamente, coincidindo con épocas de carestía e fame. Un exemplo: Sevilla perdeu 60.000 habitantes na peste de 1647. Outros factores coadxuvaron á crise demográfica: a expulsión dos moriscos en 1609 supuxo a perda do tres por cento da poboación do reino, sendo especialmente grave en Valencia e Aragón; as frecuentes guerras exteriores e o incremento dos membros do clero que redundou en descenso da taxa de natalidade. A crise golpeou con máis forza a Castilla que aos reinos periféricos. Na segunda metade do século, a crise continuou e agudizouse. Á decadencia da agricultura, agravada pola expulsión dos moriscos, uníuselle a da gandería lanar, que atopou graves dificultades para a exportación, e a da industria, incapaz de competir coas producións estranxeiras. O comercio tamén entrou nunha fase recesiva. A competencia francesa no Mediterráneo e a competencia inglesa e holandesa no Atlántico, agravaron unha conxuntura marcada polo crecente autoabastecemento das Indias e o esgotamento das minas americanas. Consecuencia da crise comercial foi a diminución da circulación monetaria. A situación foi empeorada pola incorrecta política económica dos gobernos da Coroa, que agravaron máis que solucionaron os problemas: envilecemento da moeda (menos prata no seu contido), depreciación monetaria, aumento impositivo.

Neste marco de crise económica, a sociedade estamental española viviu un proceso de polarización marcada polo empobrecemento dun campesiñado que constituía a maior parte da poboación, a debilidade da burguesía e as clases medias, e o crecemento numérico dos grupos sociais improdutivos como a nobreza e o clero nun extremo e os marxinados: pícaros, vagos e esmoleiros noutro. A mentalidade social imperante, marcada polo desprezo ao traballo agravou a crise social e económica. O fidalgo ocioso e o pícaro convertéronse en arquetipos sociais das España do Barroco. Esplendor cultural. O Século de Ouro

A sociedade española seguiu marcada polos valores aristocráticos e relixiosos da mentalidade colectiva na centuria anterior. Así, valores tipicamente nobiliarios como o "honor" e a "dignidade" foron reivindicados por todos os grupos sociais. Un exemplo desta mentalidade foron os duelos, costume xeneralizado que ás veces tiña lugar polas ofensas máis nimias. Calquera atentado ao honor dun nobre levaba inmediatamente a dirimir a cuestión mediante a espada. Houbo que esperar ao século XVIII para que se prohibisen legalmente os duelos. Unido ao anterior estendeuse o rexeitamento aos traballos manuais, considerados "viles", é dicir, que manchaban o "honor" e a "dignidade" daquel quen os exercía. Esta mentalidade apoiábase nos múltiples privilexios que detentaba a nobreza (exención de pagar impostos directos, non poder ser encarcerados por débedas, non ser torturados, ser enviados a

28

prisións especiais. Os privilexios chegaban ata o cadalso: os nobres non podían ser aforcados e tiñan o "privilexio" de morrer decapitados. Esta mentalidade levou a que, exceptuando cidades mercantís como Cádiz ou Barcelona, non se poida falar da existencia dunha burguesía (mercadores, fabricantes) con mentalidade empresarial que promovese o desenvolvemento económico, tal como estaba ocorrendo en Inglaterra, Holanda... As xentes con medios económicos, no canto de facer investimentos produtivos na agricultura, o comercio ou a artesanía, tenderon a buscar o medio de ennobrecerse, adquirir terras e vivir ao xeito nobre. Toda esta mentalidade debe enmarcarse nun contexto de pesimismo e de conciencia da decadencia do país. No referente á cultura, España viviu unha época de auxe sen precedente. Iniciado o século coa figura de Cervantes (1547-1616) e o seu "Quixote" (1605 e 1614), as letras hispanas brillaron con figuras como Quevedo, Lope de Vega ou Góngora. A pintura española do Barroco é unha dos momentos craves da historia da pintura mundial. Os nomes de Zurbarán, Velázquez, Alonso Cano, Ribeira ou Murillo mostran o momento de apoxeo da arte barroco español. O sistema de Westfalia-Pirineos: Ocaso da hexemonía dos Habsburgo Os problemas internos da monarquía hispánica foron en boa medida consecuencia da política exterior. Si o rei Felipe III quixera manterse á marxe dos conflitos europeos, foi a insistencia do Conde-duque de Olivares de intervir na Guerra dos Trinta Anos o que, en boa medida, provocou

os conflitos internos. A participación española na guerra terminou de forma desastrosa, pois o tratado de paz que se asinou para poñerlle fin, a coñecida como Paz de Westfalia (1648), estaba cheo de desvantaxes para a Monarquía Hispánica, tendo que aceptar a independencia das Provincias Unidas de Holanda, aínda que conservaba a zona Sur de Flandes, é dicir, Bélxica. Para manter os seus privilexios no comercio con América, Castilla tivo que aceptar a pechadura da desembocadura do río Escalda, o que afundiría ao porto comercial máis importante da zona, Amberes.O sistema saído de Westfalia representaba a perda da hexemonía española en Europa. A política de equilibrio europeo era propiciada nos tratados, pero iso, sen dúbida,

danaba a posición da Monarquía Hispánica. O reinado Felipe III (1598-1621) foi un reinado pacífico. Esgotada España e os seus inimigos tralas continuas guerras do século anterior, paralizáronse os conflitos con Francia, Inglaterra e os rebeldes holandeses, cos que se asinou a Tregua dos Doce Anos. Con Felipe IV (1621-1665) e o seu valido, o Conde-Duque de Olivares, España volveu implicarse nos grandes conflitos europeos. A monarquía española participou na Guerra dos Trinta Anos (1618-1648), apoiando aos Habsburgo de Viena (Emperador do Imperio Xermánico) e aos príncipes católicos alemáns. O fin da Tregua dos Doce Anos (1609-1621) engadiu unha nova fronte ao conflito. O conflito iniciouse con vitorias dos Habsburgo, como a toma de Breda aos holandeses e as vitorias de Nordlingen e a Montaña Branca no conflito xermánico. Pronto cambiou o signo do conflito e as derrotas repetíronse, como en Rocroi ante Francia, mentres que franceses e ingleses atacaban as posesións americanas. A impotencia dos Habsburgo levou finalmente ao Tratado de Westfalia (1648) polo que se poñía fin á Guerra dos Trinta Anos e no que España recoñeceu a independencia de Holanda. A Paz de Westfalia non marcou o fin das hostilidades. A guerra continuou ata 1659 contra Francia. Finalmente na Paz dos Pirineos (1659), Felipe IV aceptou importantes cesións territoriais, Rosellón e Cerdaña, Artois... en beneficio da Francia de Luís XIII.

29

A débil monarquía de Carlos II (1665-1700) foi incapaz de frear ao expansionismo francés de Luís XIV, España cedeu diversos territorios europeos nas Paces de Nimega, Aquisgrán e Ryswick. A súa morte sen descendencia provocou a Guerra de Sucesión (1701-1713) ao trono español na que ao conflito interno se superporá un conflito europeo xeneral. A Paz de Utrecht en 1713 significou o fin do imperio español en Europa. Cando o 1 de novembro de 1700 morre Carlos II, rei de España, pertencente á dinastía Habsburgos (casa de Austria), e non deixa herdeiros, chega ao trono español, como Felipe V, un membro da dinastía Borbón francesa. Felipe de Anjou, como se lle coñecía, era neto do rei de Francia Luís XIV, pero a súa chegada ao trono español non foi un asunto de chegar e tomar. Para conseguilo, debeu sortear a chamada Guerra de Sucesión ao trono de España que culminou cando se asina o Tratado de Utrecht (11 de abril de 1713), tamén coñecido como Paz de Utrecht ou Tratados de Utrecht e Rastadt. Efectivamente, o Tratado de Utrecht puxo fin á Guerra de Sucesión.Para dar por finalizada dita guerra e permitir que Felipe de Anjou reine en España co nome de Felipe V, as potencias europeas que apoiaran a Carlos (da casa de Austria), ademais de prohibir a unión nunha soa das Coroas de Francia e España, reclamarán as posesións españolas no continente europeo así como outras vantaxes comerciais. Para España, foi moi alto o costo de consolidar a chegada dun borbón francés ao trono local. Tanto, que os termos deste Tratado fixeron cambalear o Imperio Español, que perdeu todas as súas posesións en Europa en beneficio de Inglaterra, Francia e Austria, principalmente, e que se viu obrigado a entregar granjerías comerciais aos británicos. Definitivamente, España foi a gran sacrificada dunha guerra na que, en teoría, o único que se discutía era a herdanza da súa Coroa. A gran beneficiada no Tratado de Utrecht foi Inglaterra. Ademais de entregar Gibraltar e Menorca aos ingleses, España tivo que facer dúas importantes concesións no comercio con América: o navío de permiso e o monopolio no comercio de escravos, o chamado Asento de Negros. Ademais de Inglaterra, Austria quedouse con case todas as posesións que aínda lle quedaban a España en Europa. Pola súa banda, Saboya, pese ao seu papel marxinal durante a guerra, tamén recibiu algunhas. Para a Monarquía de España a paz de Utrecht supuxo, como sinalaron moitos historiadores, a conclusión política da hexemonía que posuíra en Europa desde principios do século XVI.