Natur Zientziak DBH2
-
Upload
inaki-arteaga-duran -
Category
Documents
-
view
219 -
download
7
Transcript of Natur Zientziak DBH2
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 1/17
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 2/17
IBAIZABAL
NaturZientziakDBH: 2. MAILA
i.bai proiektua
Egileak
Víctor López Fenoy
Carlos Arribas Puras
Vicente Morales Ortiz
Aholkularitza teknikoa et a pedagogikoa
Víctor López Fenoy
Berrikuspen teknikoa
Ascensión Ballesteros Jiménez
Margar i ta Val le jo Domínguez
[ nz
]
2
Liburu honen salmentaren % 0,7 Bamenda Bafut-en (Kamerun)
eskola bat eraik i tzeko izango da. Eskola horren eraikuntza kud eaketazSED (Sol idaridad, Educación y Desarrol lo) izena duen
Gobernuz Kanpoko Erakundea arduratzen da.
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 3/17
> > > N O L A E R A B I L I L I B U R U A > > > N O L A E R A B I L I L I B U R U A > > >
>>>NOLA ERABI LI LI BURU HAU>>>NOLA ERABILI LI BURU HAU>>>NOLA ERABILI LI B
I DOI AREN LABORATEGI A >>>I DOI AREN LA BORAT EGI A >>>>>>IDOIAREN LABORATEGIA >>>IDOIAREN LABORATEGIA>>>IDOIAREN LAB26
1Sistema materialaketa energia
Prozedura
Marrazkian bezalako muntaketa egingo dugu.Horretarako,i pini euskarriaren oina etahagatxoa mahaian eta jarri uztai eta sareta bat.Matrazea erdiraino urez bete eta jarrisareta gainean.Matrazea ez jausteko,euskarria den hagatxoari giltzaur baten bidez lotu-tako pintza batzuekin eutsi.Tapoiaren zuloak ur apur batekin busti;zulo batetiktermometroaren tutu luzanga eta bestetik beirazko tutu ukondotua sartu.Estali m atra-zea eta prest dago berotzeko.
Termometroaren merkurioa biltzen den tokiak uraren azalera libreari lotuta geratu behardu,uretan oso gutxi murgilduz.Idatzi uraren hasierako tenperatura.Piztu metxeroa kontuhandiarekin eta saiatu esperimentu osoan garra uniformea izan dadin.
Idatzi tenperatura minuturo honako taulan edo antzeko batean.Irakiten hasten denean,eta likido osoan burbuilak agertzen direnean fenomeno hori j azo dela jabetuko zara,
jarraitu berotzen eta neurtu tenperatura beste lau edo bost minutuan.
Ondor i ozta pe na k
Denbora (abzisa-ardatzean horizontalean) eta tenperatura (ordenatu-ardatzean bertika-lean) grafikoki irudikatzen badira eta irudikatutako puntuak elkartuz gero,ondokoabezalako grafiko bat lortuko dugu:bi zati desberdinekin,bat goranzkoa,ura berotzeantenperaturaren igoera islatzen duena,eta bestea,horizontala,100 ºC-rekin hasten denaeta gertatu den egoera-aldaketari dagokiona (uraren lurrunketa),i zan ere,aldaketahorretatik aurrera tenperatura konstante mantentzen da.
Idoia Korta eta beroaren ondor ioak
Emaitzen taula
Denbora, t ( mi n )
Tenperatura, T (°C)
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 . . .
>>>AZTER G AI AK>>>AZTERG AI A
Nola aldatzen da uraren tenperatura berotzean?
Nora doa urak irakiten duenean ematen zaion energia?
> > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > >> > > I D O I A R E N L A B O R A
T E G I A > > > I D O I A R E N L A
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
T (°C)
t (min)
gas--metxeroa
tapoia
Denbora luzea daramaguordenagailuaren aurrean etabegiak nekatuta dauzkat,eta
gainera,bero handia dago!
Egia da,giroa astun samardagoela uste dut nik ere.
Ordenagailuarengatik izangoda,bero handia ematen baitu.
Ordenagailuak ez dio bero handirik ematen giroari.Berogailua da,tenperatura altuan dago eta beroerako energia kopuru handia ematen dio giroari.
Horrela jarraituz gero,edalontziko ura
lurrundu egingo da.
Esperientzia honen helburua ura berotzean gertatzen direnaldaketak eta tenperatura nola aldatzen den behatzea da.Hauxe dabehar duguna:matraze bat eta bi zulodun tapoia,zeroa mugitut ako
termometro bat,beirazko tutu ukondotu bat,kronometro bat etaberotzeko tresnak,metxero eta guzti.
Lik ido egoeran dagoen sistema bati bero-erako energia ematen zaionean,berebarneko energia handitu egiten da,hots,partikulek energia xurgatu egiten dut e eta
gehiago mugitzen dira,harik eta partikulek higitzeko askatasuna lortu eta,tenperatura jakin batean lurrundu ondoren,gas-egoerara igarotzen diren arte.
Halaxe da.Beroaren ondorioetako bat s istema materialen tenperaturaigotzea da,uraren kasu honetan bezala,uraren gainazal libreko
partikulek energia jaso eta lurruntzen diren arte.
Baina irakite-tenperaturara heltzen bada,100 ºC-ra,urak irakin dezake.Hemen ezin da hori gertatu,tenperatura ez baita balio horretara helduko.
Baina berotzen badugu,irakin art eko prozesu osoa ikusi ahal izango dugu.Goazen laborategira,Jontxu maitea!
Hasi baino lehen,egingodugunari buruzko azalpen
teoriko bat ematea nahi nuke.
Zein materialerabiliko dugu?
Idoiaren laborategian gaia aztertzeko osagarri ezin hobea
aurkituko duzu: laborategian egindako esperientzia.
Esperientzia egoki gauzatu ahal izateko, behar diren mate-
ria lak, prozesuaren urratsak eta laborategiko prakt ikaren
emaitza edo ondorioak zehazten dira.
>
E G I N A U R R E R A I K A S I T A K O A R EK I N
J O U R R U N A G O
Eman energia elektrikoaren ondoko eraldaketa bakoitzekoadibide bana:
a) Argi-energia. d) Energia zinetikoa.
b) Soinuaren energia mekanikoa. e) Energia potentziala.
c) Bero energia.
Zein energia-eraldaketa gertatzen dira mikrofono batean?
Eskiatzaile bat elurturiko maldan behera doa.Zein energia-eraldaketa gertatzen dira?
Xahutzen al da energiarik saskibaloiko jokalari batek jauziegitean eta saskiratzeko baloia botatzean?
Balizko asteroide batek Lurraren aurka joko balu,zein eral-daketa energetiko gertatuko lirateke?
Eman honako eraldaketetatik adibide bana:
a) Energia zinetikoa energia elektriko bihurtua.
b) Energia potentziala energia zinetiko bihurtua.
c) Argi-energia energia elektriko bihurtua.
d) Energia kimikoa energia elektriko bihurtua.
e) Energia nuklearra energia elektriko bihurtua.
f) Energia potentziala energia elektriko bihurtua.
Zein energia-eraldaketa gertatzen da haizagailu batean? Etaeztanda-motorreko auto batean?
Belaontzi batean,zer bilakatzen da haizearen energia?
Dinamoek energia eraldatzen dute motoreek egiten dutenarenalderantziz.Zein energia-eraldaketa egiten dute dinamoek?
Diesel motore batean,gasolio a airea dagoela erretzen da.Zein energia-eraldaketa gertatzen dira?
Bonbilla bat piztean zein energia-eraldaketa gertatzen dira?Nola transmititzen dira energia horiek? Zenbateko abia-duran?
Aire likidoa urdinxka da,eta presio ratura –193 ºC-tan dagoenean iranitrogenoa lortzen da batez ere.T
jarraitzen du,eta –182 ºC-t an dalortzen da.Azaldu zer gertatzen dhorietara iristen denean.
Azaldu nola den posible energiaguztiz ere,altuera jakin batetik bobaten boteak gutxitzea denborak
A B I A T U
2828
1Sistema materialaketa energia
A K TI B I TATE A K >>>A K TI B I TATE A K >> >A K TI B I TA TE A K >>>>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI
>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATEAK>>>AKTIBITATE
Osatu eta bete honako mapa kontzeptual hau:
Esan bost energia-mota.
Zein ondorio eragin ditzake beroak?
Zerk eragiten du gorputz bat mugitzea?
Zein da gure eguneroko bizimoduko jarduera askotan era-biltzen dugun energia?
Zer da sistema material bat?
Zein unitatetan neurtzen da energia Sistema Internazionale-an? Bilatu entziklopedia batean zergatik jarri zitzaion izenhori energiaren unitateari.
Zein unitatetan neurtzen dira lan mekanikoa eta beroa?
Zein desberdintasun dago energiaren degradazioaren etaenergiaren kontserbazioaren artean?
Honako baieztapen hauetatik,zein dira egiazkoak eta zein ez:
a) Energia eraldatu ahal da.
b) Energia sistema material batzuetatik beste batzuetaratransferitzen da.
c) Lana energia transmititzeko modu bat da.
d) Lanpara batean,energia elektriko guztia argi-energiabihurtzen da.
Zein energia-mota du auto baten bateriak?
Zein formatan transferitzen da energia?
3
E NE RG I A
honakoetan aurki daiteke
ENERGIA-ITURRIETAN
hau gertatzen zaio
honela neurtzen daE RA LDA TU T RA NS FER IT U
honako eran
zertan
honakoak izan daitezke
honelaneurtzen
da.....................
.....................
honakoa baldin badagoho nakoak eragiten ditu
ONDORIOAK EDOALDAKETAK
.....................
KIMIKOAK
EGOERA--ALDAKETAK
DILATAZIOAK
DESPLAZAMENDUA
.....................
D EG RAD AT U KO N T SER BATU
..................
BERRIZTAGARRIAK
h on ak o ak d i r a h on a ko a k d ir a
alternatiboa
........................
GASNATURALA
IKATZA
URANIOA ETA BESTEBATZUK(FUSIO NUKLEARRA)
........NUKLEARRA
EGUZKI-ENERGIA
ZINETIKOA
..................
BARNEKOA
KIMIKOA
ELEKTRIKOA
NUKLEARRA
HAIZEA( ............)
PILATUTAKO URA(HIDRAULIKOA)
ITSASOA (OLATUENAETA MAREENA)
LURRAREN BEROA(........................)
ZABORRAK ETA LANDAREENHONDAKINAK (.........)
Gizakion gorputzean energia gihrrek zein energia-mota bihurtzen
Erosketako orgatxoa bultzatzeanparte? Egiten al da lanik?
Lurretik 20 cm-ra dagoen 2 kg-kpotentzial du? Lurrean dagoen tzen badu,zein energia zinetikorehorretara?
Akt ib i tateak , bi orria ldetan eta hiru ataletan banatuak:
Abiatu: laburpen-aktib itateak.Gainera,mapa-kontzeptualak
gaiaren kontzeptu eta edukiak ant olatu eta erlazionatzeko
balio izango dizu. Egin aurrera ikasitakoarekin: aztertu,
gogoeta egin eta erlazionatzeko akt ib itateak. Jo urrunago:
hedapen-aktib itateak.
>
Jarraian, Autoebaluazioa atalak gaiari buruz dakizuna erraz
baloratzen lagunduko dizuten erantzun anitzeko galderak
proposatuko dizkizu.Erantzunak liburuaren amaieran aurki-
tuko dituzu.
Azkenik, Zientzia-ebakinak atalak ikasi duzun gaiari buruzko
«txatalak» eskainiko dizkizu.Atal horren xedea, unitatearen
edukiei buruzko dokumentazioa eskaintzea eta berri zientifi-
koak kontsultatu eta irakurtzeko ohitura hartzera animatzea
da.
>
2
2
Natur Zientziak
NO LA E RABI L I L I BURUA > > >N O L A E R A B I L I L I B U R U A > > >
>>>NOLA ERABIL I L I BURU HAU>>>NOLA ERABILI LI BURU HAU>>>NOLA ERABILI LI BURU HAU>>>
Natur Zientziak
7
1
Beroa:
a) Materia da. c) Ga s a d a .
b) Energia da. d) Sentsazioa da.
Autoetako bateriek honako hau ematen dute:
a) Energia hidraulikoa. c) Beroa.
b) Argia. d) Energia elektrikoa.
Zerk eragiten du energia eolikoa?
a) Urak. b) A i r e a k . c) Haizeak. d) Itsasoak.
Urtegietan honako energi hau lor liteke:
a) Beroa. c) Argia.
b) Elektrikoa. d) Kimikoa.
Energia alternatiboak/ek:
a) Xahutu egiten dira. c) Garbiak dira.
b) Ez dira berritzen. d) Kutsatu egiten dute.
Mugitzen ari den gorputz baten energiak izen hau du:
a) Zinetikoa. b) Potentziala. c) Elektrikoa. d) Beroa.
F
1111 S i stem am ater i a l aketa en er g i a1
Masa eduki,espazioan tokia hartu eta unibertsoaren sistema material guztiak osatzen dituenguztia da materia:izarr ak,gure eguzki-sistema, lurra,airea, ura,zuhaitzak, elikagaiak, hiriak,autoak,eraikinak eta objektu guztiak.
Izaki bizidunak,landareak eta animaliak,m ateria bizidunarekin (materia organikoa) osatutakosistema materialak dira,eta bizir ik gabeko materiak duen antolaketa desberdina dauka,halanola,arrokak, mineralak,air ea,ura eta oro har,objektuak.
Eguzkiak ematen digun energia,zuzenean edo zeharka, erabiltzen dugun energia ia guztiaren jatorria da.Energia hori beste energia-mota batzuk bilakatzen da gure eguneroko bizi modurako jardueren garapenean laguntzeko eta gure bizi-prozesu guzti en biziraupena bermatzeko.
UNITATE HONETAN...
Sistema materialak Sistema materialen energia Energia-transferentziak Energia-motak Mugitzen ari diren gorputzen energia Gorputz baten energia posizioaren arabera Energia bero-eran Energia eta aldaketa kimikoak Energia eraldatu egiten da Energia kontserbatu egiten da Energiaren degradazioa Energia-iturriak Berriztatu ezin diren energia-iturriak
Energia-iturri berriztagarriak Energia-aurrezpena
IDOIAREN LABORATEGIA
Idoia Korta eta beroaren ondorioak
> > > > > > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > > > H A S T E KO > >
DBHko 2.m ailako Natur Zientzietako liburu honek zortzi uni-
tate ditu, eta guztiek dute egitura bera:
Hasierako orrialde bikoitzean, unitatearen aurkezpena egiten
da, lau elementu erabiliz: a) unitatearen gaiaren ikuspegia
ematen duen irudi bat; b) gaia zehazteko aurkibidea, hasiera-
t ik jakin dezazun unitatean zer landuko den; c) unitatearen
edukiaren garrantzia laburtzen duen testua, edukiak bizitzare-
kin, errealitatearekin lotzeko; eta d) unitatearen edukiari
buruzko galdera sorta,dagoeneko ezagun dituzun kontzep-
tuen gaineko orientazioa eman eta zuk dakizuna zabaltzen
lagunduko dizuna.
<
<
24
1Sistema materialaketa energia
Zure ustez,merezi al du fusio nuklearrariburuz ikertzen jarraitzea?
Eztabaidarako gaia:herri garatueta ko biztanleek berriztagarriak ez diren energiak gastatzendituzte,energ ia-iturri horiek agortu ahal direla pentsatu gabe.Zure ustez,jarrera hori bat al
dator energia-aurrezpenarekin? Eta garabidean dauden herrietako biztanleekin edo Lurreang u r e o n d o r e n g o a k i z a n g o d i r e n e k in s o l id a r io a k a l g a r a ?
L A B U R P E N A> > > L A B U R P E N A > > > L A B U R P E N A > > >
I KASNAUTAK >>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>
>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK >>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK >>
25
1Natur Zientziak
Sistema
materiala
I k e r t ze k o i s o la t z e n d e n m a t e r ia - za t ia . E g u z k i - si s t e m a , L ur r a , g i z a k io n g o r p u t z a , la nd a r e b a t ,l u r r a z a la, m in e r a l b a t , d i s o lu z io b a t , a u t o b a t , a i r e a , g a r u n a
etab.
Energia L a n a e k o iz t e k o g a i t a s u na d a e t a jo u le t a n ( J ) n e u r t z e n d a . E g u z k i - en e r g ia e n e r g ia - i t u rr i g a r r a n t z i t su e n a d a e t a b e s t eenergia-mota asko bilakatu egiten da.
Energia trans-
feritu egiten da
Energia sistema material batetik beste batera bi modutantransferitu ahal da:lanaren edo beroaren bidez.
Gorputz batek beste gorputz batean lana eragiteko,beharrezkoa da indar hori eragiten ari zaionean higitzea.
Energia-motak Mekanikoa, zinetikoa eta potentziala izan daitekeena,b a r n e k o a , k imik o a , e le k t ri k o a , a r g i - e n er g ia , n u k le a rr a e t a b .
Plano inklinatu baten gainean dagoen gorputz batek energiapotentziala du (E p = m · g · h ) eta irristatzean,energia zinetikoa
(E k = mv 2 ).12
Beroa eta
tenperatura
Beroa gorputz batek tenperatura baxuagoan dagoen beste
bati ematen dion energia da,eta gorputz baten mailatermikoa edo haren partikulen agitazio-maila da.
Beroa jouletan neurtzen da,energia oro bezala.Tenperatura
gradu Kelvinetan (K) eta gradu Celsius edo zentigradotan(ºC ) neurtzen da.
Beroaren
ondorioak
Beroak gorputzetan aldaketak eragin ditzake:dilatazioak,
egoera-aldaketak eta eraldaketa kimikoak.
Gorputzak beroaren eraginez dilatatu egiten dira,haien
partikulen agitazio-anplitudea areagotzean.
Egoera-
-aldaketak
Materiak bero-erako energia jasotzen badu,egoeraz alda
dezake.Egoera-al daketak tenperatura konstanteangertatzen dira.
Urak honako aldaketak izan ditzake:izotzetik ur likidora
(fusioa),likidotik lurrunera (lurrunketa),lurrunetik likidora(kondentsazioa) eta likidotik izotzera (solidotzea).
Aldaketa
k imiko a k
Substantzia batzuk beste substantzia desberdin batzuk
bilakatzea,propietate adierazgarri desberdinekin.
Metanoa eta oxigenoaren arteko errekuntzan karbono
dioxidoa eta ura lortzen dira:CH 4 + 2 O 2CO2 + 2 H 2O
Energia
kontserbatu
egiten da
Energia ez da sortzen,ez eta desegiten ere,eraldatu baizik. Pila baten barrualdeko substantziek duten energia kimikoa energia
elektriko bihurtzen da,eta hori era berean,beste energia-motabatzuk bilakatzen da.Zati batean bero-eran ere eraldatzen da.
Energia
degradatu
egiten da
Energia-transferentzi a guztietan zati bat bero-eran
xahutzen da airean,eta ezin da erabili beste energia batlortzeko.
Lan bat egitean,energiaren zati bat bero-eran xahutzen da.
Gorputzen marruskaduran ere xahutzen da.
Berriztagarriak
ez diren
energia-iturriak
Energia-
-aurrezpena
Errazak dira lortzen,baina agortzeaz gain poluitu egiten dute.A d ib id e z : p e t r ol i o a , g a s n a t u r a la , i k a t za . F is io n u k le a r r e koenergia ez da energia berriztagarria eta oso arrisku- tsua da,
ez bada kontrolatzen.Bere hondakinak oso poluitzailea k dira.
Energia gutxiago kontsumitu behar da,eta energiaalternatiboak eta birzikla daitezkeen materialak erabili.
Energia berriztagarriak
E z d i r a a g o r t z e n , e t a e z d u t e p o lu i t z e n . A d ib id e z : e g u z ki -- e n e r g ia , e n e r g ia e o l i k o a , e n e r g ia h id r a u l i k o a , e n e r g iag e o t e r m ik oa , o la t u e n e n e r g ia , m a r e en e n e r g ia , b io m as a r e nenergia,eta b.Gainera, beharrezkoak dira berriztagarria k ez
diren energia-iturriak ez agortzeko.
Fusio nuklearreko energia (izarretan gertatzen dena) ereenergia berriztagarria eta ez poluitzailea da.Energia horiekizan daitezke gizateriaren etorkizunerako giltza.
15Energia-aurrezpena
Gureplanetak mugak ditu etaezin izangodu energiaekoizten etengabe jarraitu.Beharrezkoadabestelakogizartebat eraikitzeazentzuzkokontsu-moan oinarrituta,bai etabaliabideenergetikoen ustiaketakontrolatuan ere,
etabirziklatzeneurriak abian jartzea,hondakinak baliatzeaetaingurumenazaindukoduten neurriak bultzatzeaizangodu xede.
Energiazentzuzkontsumitu behar dugu,ahalik etagehien aprobetxatuzetaalferrik galtzeaekidinez,etaenergiaalternatiboak erabili.Horrelagutxiago
poluitukodugu,diruaaurreztu egiten daetaberriztagarriak ezdiren energia--iturriak denboraluzeagoziraungodute,izanere,ezinbestekoak diramaterialgarrantzitsu batzuk ekoizteko.Adibidez,petrolioarekin botikak, pinturak,
zuntzak,garbigarriak etamateriaplastikoak egin daitezke.
Energia-aurrezpenabultzatzekoneurri batzuk hartu behar dira:
• Argiabeharrezkoabainoezbadaerabili etaaprobetxatu Eguzkiaren argia.Nahikoargitasun dagoenean ezpiztu argirik eta erabili kontsumoTxikikolanparak.
• Etxetresnaelektrikoak—labea,telebista,ordenagailua,berogailua,etab.—
erabiltzen ezdirenean,itzali.
• Erabili garraiopublikoak,eta autobakarra
erabil daitekeenean,ez erabili bat bainogehiago.
• Berogailuabeharrezkoabainoezbadapiztu,etaezjarri osotenperaturaaltuan,eztakalera
begirakoaretobatean.Eraikinak etaleihoakisolatu.Ezi reki leihoak berogailuapiztuta
dagoenean.
• Beharrezkoabainoezden plastikoaerabili
etabirziklatu, bai eta,beira,papera,brikaketagainerakoak ere.
• Ezalferrik erabili paperaetabirziklaezazu,
horrelazuhaitzak mozteasaihestukodugu,izan ere,paperazuhaitzen zurezdagoegina.
Eskuragarrienditugunenergia-iturrienlaguntzarekinetxebizitzak eraikitzeakerelaguntzen du energiaren aurrezpenean,batezereeguzki-energiaetaener-
giaeolikoa;ezxahutu urik txorrotak zabalik utziz,etab.
Beira, papera, plastikoa eta aluminioa birz ik latzeko bereizten ditugunean energia aurrezten da.
@www.medioambiente.gov.ar helbidean ingurumenari lotutako arazoei buruzko informazioa
aurkituko duzu.
@www.energias-renovables.com helbidea bisitatu,bertan energia berriztagarri ei buruzko azken
berriak aurkituko dituzu.
> > > K T I I T
T K > >> K T I I T
T K > >> K T I I T
T K > >> K T I I T
T K >> > K T I I T T K > > >
Laburpena dakarren orria ldea (gaia erraz ikasteko bereziki
d iseinatua).Orria lde hori taula-eran taxutu da, eta bertan,
kontzeptuak, haien azalpena eta adibide egokiak laburtu
dira.
Eta Ikasnautak atala, ezaguera zabaltzeko web orrien hau-
taketa.
<
> > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > > Z I E N T
Erregai fosilen gehiegizko erabilerak hondamendi ekologikoa eragin dezake.Teknologia
nuklearra garestia eta arriskutsua da.Zer egin dezakegu behar dugun energia lortzeko?Energia-iturri garbi eta berriztagarrien erabilera indartu behar dugu.
XIX.mendean, egurra ikatzak ordeztu zuen erregai gisa lurrun-makinak mugiarazteko.XX.mendearen hasieran, petrolioa izan zen erregai energetiko lez indarra hartu zuena.
Ge r o a g o , 5 0 . e k o h a m a r k a d a n , le h e n e n go z e n t r a l n u k le a r r a k a b ia r a z i z i t u z t e n . Eg u n ,XXI.mendearen hasieran,gizate ria bidegurutzean dago berriro:en ergia alternatiboakate joka ari dira.Eguzki-energia behar duguna baino kopuru askoz handiagoan iristen
z a ig u , f u s io n u k le a r r e ko z e n t r a l h a n d i b a t e k s o r t u a e t a o r a in d ik m i la k a m i l i o i u r t e k obizitza geratzen zaion zentrala alegia.Lu rra Eguzkitik energia jasotzen duen sistema
m a t e r ia l b a t d a , e t a h o r i h a la x e i z a n ik , e n e rg ia h o r i j a s o e t a e r a b i l i b e h a r d u g u , h o r r e -tarako prest agertzen garen bezain pronto.
Mundu berriaren indarra:energia alternatiboak
Kontuz erregaifosilekin!
30
1Sistema materialaketa energia
> > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > >
Sabaitik eskegitako lanpara batekondoko energia du:
a) Zinetikoa.
b) Potentziala.
c) Zinetikoa eta potentziala.
d) Ez zinetikoa ez potentziala.
Energia:
a) Lana egiteko gaitasuna da.
b) Kontserbatu egiten da.
c) Degradatu egiten da.
d) Aukera guztiak dira zuzenak.
Energia eta lana nola neurtzen dira?
a) Kilogramotan. c) Wattetan.
b) Jouletan. d) Newtonetan.
Eguzki-energia,zein energia-iturri motada?
a) Berriztagarria. c) Poluitzailea.
b) Ez berriztagarria. d) «Zikina».
Honako hauetatik,zein ez da energiaalternatiboa?
a) Hidraulikoa.
b) Fusio nuklearrekoa.
c) Fisio nuklearrekoa.
d) Eolikoa.
3
Energia:
a) Ez da eraldatzen.
b) Ez da degradatzen.
c) Metatu daiteke.
d) Ezin da garraiatu.
Honakoetatik,zein dira erregai fosilak?
a) Eguzkia eta gas naturala.
b) Petrolioa eta ikatza.
c) Petrolioa eta ura.
d) Egurra eta plastikoa.
Papera eta kartoiarekin zer egin beharda?
a) Birz ik la t u .
b) Erre.
c) Gainerako zaborrekin bota.
d) Beiraren edukiontzira bota.
Energia-transferentzietan, zer xahu-tzen da beti?
a) Energia elektrikoa.
b) Energia kimikoa.
c) Bero-erako energia.
d) Energia potentziala.
Beroa:
a) Gorputz baten tenperatura da.
b) Iraganbidean dagoen energia da.
c) Guztiz balia liteke.
d) Ez ditu substantziak beste subs-tantzia bilakarazten.
Sistema batek duen energia zinetikoa:
a) Bere materiaren konposizioagatikduena da.
b) Egoera aldatzeagatik duena da.
c) Bere higiduragatik duena da.
d) Pausagunean dagoenean duena da.
Lurra,zer da?
a) Etengabeko aldaketan dagoen sis-tema materiala.
b) Energia daukan planeta bakarra.
c) Barneko energiarik ez duen gorputzbat.
d) Energia zinetikorik ez duen gorputzbat.
30
Ur
aren irakite-tenperatura hauxe da:
a) 100 K b) 0 K c) 373 K d) 273 K
Egoera-aldaketa batean,tenperatura:
a) Konstante mantentzen da. c) Igo egiten da.
b) Gutxi aldatzen da. d) Jaitsi egiten da.
Uraren lurrunketa honako tenperaturan gertatzen da:
a) 100 o C-tan c) Irakite-tenperaturan.
b) 0 o C-tan d) Edozein tenperaturatan.
>>>>E R A N TZU N I DO I A R I >>>E R A N TZU N I DOI A R I >>>
Lurra etengabeko aldaketandagoen sistema materiala da
Lurra Eguzkitik energia hartu eta bere barnetik datorkio
sistema materiala da.Sistema hori etengabeko aldaketada erupzio bolkaniko batek atmosferan errautsa meta
dinamikak errauts horiek beste leku batzuetara garraiatzestaliz eta eguzkiaren erradiazioa sartzea eragotziz.Ka
hoztu liteke,edo beste leku batzuetan uholde edo lehortkortasunaren ondorioz ere aldaketa mantsoak gertatzesortuz,itsas plataformak, itsas korronteak,e tab.eraldat
b a t z u e k L u r r a r e k in i z a n z u t e n t a l k e n o n d o r io z , h a in aziren,non klima aldatu zen.Aipatu talkaren ondorioz er
zuten eta espezie askoren suntsipena eragin zuten.
Egun etorkizunera begira arriskutsuak izan litezkeen alda
gara:atmosferan gasak metatuz,lurrazpi ko eta azalek —bi kasuotan substantzia kalte garrien isurpenaren eragine
K a r b o n o d io x id o a a i r e a n k o p u r u t x i k ia n d a g o e ngas bat da.Biziaren iraupenean nahitaezko esku-
-hartzea du,landareen fotosintesian parte hartuzeta Lurra bero atsegingarri batean mantentzenlagunduz. Ez balego,izoztu egingo ginateke.
Baina erregai fosilak energia-iturritzat erabiltzen
direnetik karbono dioxido gehiegi igorri da at-mosferara.Gashorren kopuru handiaren metake-tak berotegietako kristal edo plastikoek bezala
jokatzen du,hau da, Eguzkiaren beroak sartzeko ezdu arazorik baina gero ezin da atera.Gertaera
horrek Lurreko batez besteko tenperatura gutxika-
-gutxika igotzea dakar;2030erako 3 ºC igo liteke.Hori gertatuko balitz,kasko polarren urtzearenondorioz, basamortuetako zonak areagotu etaitsasoen maila metro batzuk igoko lirateke.
AU TOEBA L UA Z I OA > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > Z I ENTZ I A- EBAKI NAK >>>Z I E N T Z I A - E B A K
21
1Natur Zientziak
Ikatza eta petrolioa moduko erregai fosilen energia ur-lurrun a sor-
tzeko erabil liteke,eta horren bidez,energia elektrikoa ekoiztenduten gailuak mugiarazi.Zein energia-a ldaketa gertatzen dira zen-tral termiko batean?
Z e n t r a l n u k le a r r e k b a d i t u z t e h a in b a t e r a g o z p e n : in s t a la z io e n
s e g u r t a su n a , e n e r g ia - i g o r p e n a k g e r t a b a i t a i t e z k e , e t a h o n d a k inerradioaktibo poluitzail een suntsipenak eragiten duen arazoa.Zeinenergia-aldaketa gertatzen dira zentral nuklear batean?
20
1Sistema materialaketa energia
Osatu ondoko taula:
12Energia-iturria k
Eguzkiaenergia-iturri iaguztien jatorriada. Eguzkiaren energiaLurrean ger-tatzen diren aldaketaguztien bitartekoada:
• Haizeak sortzen ditu.Haizeek ozeanoetakourak etaatmosferakoaireamugitzen dituzte.
• Ozeanoetakouralurrundu etahodeiak sortzen ditu,euriaeraginezetabereenergiabaliatuz.
• Landareek energiahori erabilikodute fotosintesiaegitekoetaenergiadutensubstantziak ekoizteko.
• Mareen etaolatuen eraketan partehartzen du,bai etaitsasokobarnekoenergiaren metaketan ere.
• Zuzenean balialitekeuraberotzekoetaenergiaelektrikoaekoizteko.
Energia-iturriasistemamaterialbatdaetaerauzidaitekeenener-giadauka.
Erregai fosilak (ikatzaetapetrolioa,eta horien eratorriak) garraioetan egun
erabiltzen dugun energia-iturri garrantzitsuenak dira,eta energiaelektrikobilakatuta,gureetxeetan,nekazaritzan etaindustrian erabiltzen dugu.
Bainaepemotzeraagortzekoarriskuak etaharen erabilerak eragiten duen
kutsadurak besteenergia-iturri batzuk bilatzerabehartu gaitu, energia-iturrihoriek agortezinak etaahalik etagutxien kutsatzen dutenak (energia-iturri
berriztagarriak edoalternatiboak) izateanahi da, halanola,haizearen,eguz-kiaren,mareen etaabarren energia.
13Berriztatu ezin diren energia-it urriak
Ikatza,petrolioa,gasnaturala(horiek guztiak erregai fosilak) eta substantzia
erradioaktiboak *,halanola uranioa,berriztatu ezin diren energia-iturriakdira,hau da,kontsumitu ahalaagortzen dira.Horregatik murriztu behar da
horien kontsumoaetairaupen luzeagokoiturriak bilatzeari ekin.
Erregai fosilak osopoluitzaileak dira,izan ere, erregai horiek erretzeanatmosferaraCO
2karbonodioxido(berotegi-efektuaeragiten duen gasa) eta
bestegasbatzuen (nitrogenooxidoak etasufreoxidoak) kopuru handiaigor-
tzenda,horrenondoriozlurrak etaibaiak poluituegitendiraetaanimaliaetalandareak bertan bizi ahal izateaeragozten da.
Duela250milioi urtelandareen hondakinak metatu egin ziren,etagero,lur-peratu ondoren fosilizazio * prozesuajasan zuten,etahorren guztiaren
ondoriozegunikatzadugu.
Petrolioaeremateriafosilada,eta gasnaturalaren jatorri beradu,milioikaurtean lurperatutaegondakoitsasokoplankton hondakinak alegia.Petrolioaerregaitzat erabiltzen diren hidrokarburoen nahasteada.Gasnaturalaiabere
osotasunean metanoizenekohidrokarburobatezosatuadagoetaerregai gisaerabiltzen da.
Substantziaerradioaktiboak,uranioaetaplutonioakasu,atomozosatutadaude,etaatomohoriennukleoak tamainatxikiagokoetanzatitzendira, fisionuklearizenekoprozesu horretan energia-kopuru handiaaskatzen da.Prozesu hori
zentral nuklearretanmodukontrolatuanegitendakontsumitzendugunenergiaelektrikoarenzati bat ekoizteko.Energiahori etabereekoizpenarenhondaki-
nak osoarriskutsuak diraizaki bizidunontzat (gizakiak barne).
Egun fusionuklearrean jatorriaduenenergianolalortuikertzenari dirapro-
zesu hori izarretan gertatzen denaberada.Energia-iturri garbi horrekhidrogenoaerabiltzen du,itsasoan ugari dagoen elementu kimikoa alegia.
Energia-iturri hori gizateriak egun energiazhornitzekodit uen zailtasuneiaurreegitekosoluzioaizan liteke.
T r es na edo m akina E r abi l t z en duen ener gia- i t urr ia Helbur ua
A uto a M u g im en du a
Itsaso nt zia N a biga tzea
E g u zk i a re n a r g i a E l e kt r i zi t a te a l o r t ze a
Txim in ia Be ro tzea
I g og a il u a E ra ik i ne ta n p er ts o- n ak ed o ga uz ak ig o tz ea .
N o ri a I b ai ba t ek o u r a
A e r os o rg a i l ua H a i ze a
H ai ze-e rro ta A le ak eho tze a
Lin tern a A rg izta tzea
Or d e n a g a i lu a E le k t r i zi t a t e a
E l e kt r i zi t a te a M u s ik a g r a ba t ze a
B o z go r a il u a E l e kt r i zi t a te a
A rku a Geziak j aur tit ze a
L a n pa r a E l e kt r i zi t a te a
Ibai bateko urak duen energia zinetikoak,ondo baliatuta, energia elektrikoa ekoizteko gaitasuna du.
Elikagaiak energia-iturri dira.
Subs ta n tzi a e r r a d i a k t iboa k :
a t o m o e t a k o n u k le o e n s u n t s ip e n a re no n d o r io z e r r a d ia z io a e t a e n e r g ia
ig o r t z e n d u t e n a k d i r a .
Fosilizazioa: prozesu horretan izakibizidunen hondakinetatik eratorritakom a t e r ia o r g a n ik o a m a t e r ia m in e r a l
bihurtzen da.
Hitz berriak
Zentral termiko baten eskema. Energia- transferentzia ia guztiak energia elektrikoa ekoiztera begira daude, zentral termikoetan ikatza edo petrolioaren eratorrien errekuntza kasu.
Energia nuklearra egun erabiltzen diren energia-iturri guztien % 9 da.
ur-lurruna
ikatza
galdara
turbina
kondentsadorea
i ba ia ,i tsa so a u r h ot za
linea elektrikoa
ur beroa
ponpa
sorgailua
> > > K T I I T
T K > >> K T I I T
T K > >> K T I I T
T K > >> K T I I T
T K >> > K T I I T T K > > >
> > > K T I I T
T K > >> K T I I T
T K > >> K T I I T
T K > >> K T I I T
T K > >> K T I I T T K >>
Ondorengo orria ldeetan unitatearen edukien azalpen argia
eta garbia ematen da eta oinarrizko defin izio eta kontzep-
tuak azpimarratzen dira. Honakoa ere barne hartzen dute:
• Ilustrazioak eta argazkiak, argiak eta zehatzak, informa-
zio garrantzitsua eskaintzen dutenak.
• Informazio -taulak, gaiarekin zerikusia duten anekdotak,
datu garrantzitsu eta osagarriak etab. erakusteko.• Hitz berr iak, ezinbestekoak diren berben defin izioarekin.
• Edukiak ikasteko era prakt ikoa erakusteko, Esperientziak
eta Ebatzitako problemak.
• Azaldutako kontzeptuekin zerikusia duten Akt ib i tateak .
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 4/17
> > > A U R K I B I D E A > > > A U R K I B I D E A > > > A U R K I B I D E A > > > A U R K I B I D E A > > >
>>>AURKI BI DEA>>>AURK I BI DEA>>>AURK I BI DEA>>>AUR KI BI DEA>>>AU RK
5 Kanpoko eragi le geologikoak ................................ 108
Eguzki-energia eta aldaketa atm osfer ikoak .......................... 110
Kanpoko eragi le geologikoak ................................................ 111
M eteorizazioa ....................................................................... 112
Higadura, garraioa eta sedimentazioa .................................. 113
Haizearen eragin geologikoa .......... ........................ .............. 114Ibaien modelaketa ................................................................ 116
Basa-uren eta uharren eragina ....... ........................ .............. 118
Uholdeak .............................................................................. 119
Lur azpiko urak et a horien aprobetxamendua ....................... 120
Glaziarren eragina ................................................................ 121
Itsasoaren eragin geologikoa ................................................ 122
Lurzorua ................................................................................ 124
Desertizazioa ........................................................................ 125
Izaki bizidunen eragin geologikoa ........................................ 126
Idoia Korta eta h aizearen azterketa ...................................... 128
6Planetaren barneko energia ................................... 134
Lurraren egitura .................................................................... 136
Lurraren barneko beroa ......................................................... 137
Wegener eta kontinenteen j i toa ............................................ 138
Kontinenteen j i toaren probak ............................................... 139
Litosfera: plaka litosferikoak ................................................. 140
Plaken mugak ....................................................................... 141
Lurrikarak .............................................................................. 142
Sumendiak ............................................................................ 143
Kontinenteen erliebea ........................................................... 144
Itsasoko hondoaren erliebea ................................................. 145
Plaken tektonika ................................................................... 146
Arroka magmatikoen eraketa ............................................... 147
Arroka metamorfikoen eraketa ............................................. 148
Idoia Korta eta Lurraren batez besteko dent sitatea .............. 150
7 Energia eta izaki bizidunak ................................
Izaki bizidunen funtzioak .................................................
Bizia iraunaraztea eta energia-kontsumoa ......................
Elikadura autotrofoa ........................................................
Elikadura heterotrofoa .....................................................
Zelulak energia nola lortzen du en ...................................Izaki bizidunek kontsumit zen dugun energia ..................
Espeziearen iraunarazpena ..............................................
Ugalketa-motak ................................................................
Ugalketa asexuala ............................................................
Ugalketa sexuala anim aliengan ......................................
Ugalketa sexuala landareengan ......................................
Erlazio-funtzioak ...............................................................
Idoia Korta eta landare batek almidoia nola sortzen duen
8Energia-iraganbidea ekosistemetan ..............
Ekologia ............................................................................
Biosfera eta ekosfera .......................................................
Biotopoa ...........................................................................
Biozenosia ........................................................................
Ekosistema .......................................................................
Energia ekosistemetan .....................................................
M aila trof ikoak .......... ........................ ......................... ....
Kate, sare eta piramide trofikoak ....................................
Gizakion energia-kontsumoa ..........................................
Ekosistemaren adibide bat: lurzorua ................................
Idoia Korta eta ekosistema itxia ......................................
Eranskinak ....................................................................
Autoebaluzioko aktibi tateen erantzunak ..........
4
4
Natur Zientziak
AUR KI BI DEA >>>AUR KI B I DEA>>>AUR KI B I DEA>>>AUR KI B I DEA>>>
>>>AURKI BI DEA>>>AURK I BI DEA>>>AUR KI BI DEA>>>AU RKI BI DEA>>>AURK I BI DEA>>>
1 Sistema m ateria lak eta energia ................................. 6
Sistema materialak ................................................................... 8
Sistema materialen energia ...................................................... 9
Energia-transferentziak ........................................................... 10
Energia-motak ........................................................................ 11
M ugitzen ar i diren gorputzen energia ..................................... 12Gorputz baten energia posizioaren arabera ............................ 13
Energia bero eran ..................................... ........................ ...... 14
Energia eta aldaketa kimikoak ................................................ 16
Energia eraldatu egiten da ...................................................... 17
Energia kontserbatu egiten da ................................................ 18
Energiaren degradazioa .......................................................... 19
Energia-iturriak ....................................................................... 20
Berr iztatu ezin diren energia- i turr iak ...................................... 21
Energia-iturri berriztagarriak ................................................... 22
Energia-aurrezpena ................................................................. 24
Idoia Korta eta beroaren ondo rioak ........................................ 26
2 Sistema materia len posizio-aldaketak .................. 32Higiduraren azterketa ............................................................. 34
Galileo Galilei ......................................................................... 35
Posizioa, traiektoria, ibilitako espazioa eta desplazamendua .... 36
Abiadura ................................................................................. 37
Abiadura-kontzeptua erabi l tzen .............................................. 38
Azelerazioa ............................................................................. 39
Higidura-motak ....................................................................... 40
Higiduraren irudikapen grafikoak ........................................... 41
Grafikoen interpretazioa ......................................................... 42
Higiduraren kausen azterketa ................................................. 43
Isaac Newto n: Dinam ikaren aita ............................................. 44
Indarrik ezagunena: pisua ....................................................... 45
Newtonen legeak .................................................................... 46
Energia mekanikoa eta lana .................................................... 48Energia zinetikoa .................................................................... 49
Energia potentziala ................................................................. 50
Idoia Korta eta hig idura baten azterketa ................................. 52
3 Antzematen dugun energia ....................................... 58
Antzematen dugun energia .................................................... 60
Soinua eta haren propagazioa ................................................ 61
Soinuaren islapena .................................................................. 62
Soinuaren ezaugarriak ............................................................ 63
Soinuaren antzematea: belarria .............................................. 64Entzun l i tezkeen soinuak eta m aila akustikoa ......................... 65
Argi-uhinak ............................................................................. 66
Argiaren propagazioa ............................................................. 67
Argiaren islapena .................................................................... 68
Argiaren errefrakzioa .............................................................. 69
Argiaren dispertsioa ................................................................ 70
Argiaren antzematea: begia .................................................... 71
Ikusmeneko arazoak ............................................................... 72
Beroa eta haren antzematea ................................................... 73
Beroaren propagazioa ............................................................. 74
Idoia Korta eta gizakiaren begiaren eredua ............................ 76
4Planetaren muturreko energia ................................ 82
Planeta biziduna Eguzki-sisteman ........................................... 84
Eguzkia: bizitzeko energia-iturria ............................................ 85
Eguzki-energia Lurrera iristen da ............................................ 86
Lurreko atmosfera ................................................................... 87
Atmosfera geruzatan banatuta dago ...................................... 88
Atmosferak Eguzki-erradiazioa iragazten du .......................... 89
Atmosferak Lurraren tenperatura erregulatzen du .................. 90
Berotegi-efektua ..................................................................... 91
Ozono-geruzako zuloa ............................................................ 93
Lurreko hidrosfera ................................................................... 94
Uraren zikloa .......................................................................... 95
Hidrosferak ere erregulatzen du tenperatura .......................... 97
Ozeanoak eta korronteak ........................................................ 98
M areak eta olatuak ................................................................. 99Eguzki-energia eta kanpoko eragi le g eologikoak .................. 100
Idoia Korta eta uraren zikloa ................................................. 102
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 5/17
111
1 S i s t e m am a t e r i a l a ke t a e n e r g i a1
Masa eduki, espazioan tokia hartu eta unibertsoaren sistema material guztiak osatzen dituen
guzt ia da mater ia : iza rrak,gure eguzki-sis tema, lu rra ,a irea , u ra , zuha i tzak, e l ikagaiak, h ir iak,
autoak, eraikinak eta objektu guztiak.
Izaki bizidunak, landareak eta animaliak, materia bizidunarekin (materia organikoa) osatutako
sistema materialak dira, eta bizirik gabeko materiak duen antolaketa desberdina dauka, hala
no la ,a rrokak,m ineralak,a irea ,u ra e ta o ro har,ob jektuak.
Eguzkiak ematen digun energia, zuzenean edo zeharka, erabiltzen dugun energia ia guztiaren
jat orr ia d a. Energ ia h ori best e en ergi a-m ota bat zuk bil aka tzen da g ure egun erok o b izim odu rako
jar duer en g arap enea n l agu nt zeko eta gur e bi zi-p roze su g uzt ien bizi raup ena berm atze ko.
UNITATE HONETAN...
Sistema m ater ia lak Sistema m ater ia len energia Energia- t ransferentziak Energia-motak Mugitzen ar i d iren gorputzen energia Gorputz baten energia posizioaren arabera Energia bero-eran Energia eta a ldaketa kimikoak Energia era ldatu egiten da Energia kontserbatu egiten da Energiaren degradazioa Energia- i tur r iak Ber r iztatu ezin d iren energia- i tur r iak Energia- i tur r i ber r iztagar r iak Energia-aur rezpena
IDOIAREN LABORATEGIA
Ido ia Kor ta eta beroaren ondor ioak
>>> >>> >>H A ST E K O > >>H A ST E K O > >>H A ST E K O > >>H A ST E K O > >>H A ST E K O > >>H A ST E K O >>>
Natur Zien
Beroa:
a) Mater i a da . c) Gasa da.
b) Energia da. d) Sentsazioa da .
Autoetako bateriek honako hau ematen dute:
a) Energia hidraul ikoa. c) Beroa.
b) Argia. d) Energia elektrikoa.
Zerk eragiten du energia eol ikoa?
a) Urak. b) Aireak. c) Haizeak. d) Itsasoak.
Urtegietan honako energi hau lor l i teke:
a) Beroa. c) Argia.
b) Elektrikoa. d) Kimikoa.
Energia al ternatiboak/ek:
a) Xahutu egiten dira. c) Garbiak dira.
b) Ez dira berri tzen. d) Kutsatu egi ten dute.
Mugitzen ari den gorputz baten energiak izen hau du:
a) Zinetikoa. b) Potentziala. c) Elektrikoa. d) Bero
F
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 6/17
2Sistema materialen energia
Sistema materialak posizioz alda daitezke, eta hori gertatzen da mugitzen
garenean, t xori batek hegan egitean edo ibil gailu bat mugitzen denean. Beste
sistema material batzuek egoera aldatzen dute, izotzaren fusioa edo uraren
lur runk eta kasu. Badira dil atazioaren eraginez forma aldatzen dut en sistema
materialak, adibidez hagatxo metaliko bat edo termometro baten merkurioa
berotzean. Substantzia batzuek beste substantzia bat bilakatu ahal dira jasan-
dako transformazioen eraginez, adibidez, paper bat erretzean, elikatzengarenean, etab.
Sistema materialak etengabe ari dira aldatzen, beste sistema batzuekin duten
interakzioaren * ondorioz.
Energia sistema materialek aldaketak eragiteko duten gaitasunada.
Joulea(J) energiaren un itatea da Sistema Internazionalean.
Laburbilduz, sistema material bati energia ematen diogunean hainbat aldaketa
eragin diezazkiokegu: higidura edo posizio-aldaketa, dilatazioaren ondorioz
bolumenaren bariazioa, agregazio-egoeraren aldaketa, substantzia batzuk beste
substantzia batzuk bilakatzea, etab.
1Sistema materialak
Sarritan erreparatzen diegu gure inguruan gertatzen diren aldaketei eta ez
gara j abetzen aldaketa horiek eragiten dituzten kausez, nola azal li tekeen ger-
tatutakoa, zer ondorio gertatzen diren, etab. Horrela gertatu ohi da honako
gertakariak ikusten ditugunean: gorputz bat jauzten, euria, izotzaren fusioa,
auto baten higidu ra, it sasontzi baten flot azioa, beroaren ondorioz eli kagaiak
deskonposatzea, etab.
Aldaketa bat aztertu eta i kertzeko, ezinbestekoa da materia hori aldaketa ger-tatzen den gorputzetatik bereiztea. Gerta liteke gorputz osoa ikasi behar
izatea, baina kasu batzuetan nahikoa da zati bat bereiztea.
Sistema materiala ikertzeko bereizten den materia zatia da.
Sistema material batean bi aldaketa-mota bereiz daitezke, fenomeno ere dei-
tuak: fisikoa eta kimikoa. Substantzia batzuen disoluzioaren formazioa
fenomeno fisiko bat da. Haren osagaiek propietate adierazgarriak izaten
segituko dute. Hala ere, fenomeno kimikoagertatuko dela esango dugu subs-
tantziak propietate adierazgarri desberdineko beste substantzia batzuk
bilakatzen di renean.
8
1Sistema materialak eta energia Natur Zien
Paper ba t e rre tzen bada, errekuntza ba t ger ta tzen da , hau da ,a l daketa ba t ,no lakoa?
a) Fisikoa. c) Fisikoa eta kim ikoa.
b) Kimikoa. d) Ezein ere ez.
Zein fenomeno-mota jasotzen da piztuta dagoen telebista batean?
Haragia hozkai lutik kanpo denbora-tarte luzean utziz gero des-konposatu eg i ten da . Ze in a l daketa-mota ger ta tu da? Zerga t i k?
3
Ba al dute energiarik garabi batetik eskegita dauden eraikuntza-rako bloke batzuk? Arrazoitu erantzuna.
Zergatik dute energia zaborrek?
Belaontzi batek nabigatzean,ba al du energiarik? Zein du jatorria?3
Landareek beren el ikagaiak sortzen di tuzte eta haiek elmetatutako energia hori animal ia eta gizakiongana igaro
Zein da landareek erabi l tzen duten energiaren jatorr ia?
Ba al du energiarik erupzioan dagoen sumendi batek? Norazten da?
Hegan ari den txori batek,b a al du energiarik?
Interakzioa: sistema mateelkarri eragiten dioten indarra
Hitz berriak
Naturan sistema materialak subs-tantzien nahaste-eran agertu ahaldira. Nahaste batzuk sistema hetero-geneoak d i ra , e ta beste ba tzukhomogeneoak dira,disoluzioak kasu.Nahaste heterogeneoen adibide dira:ga tza e ta a rea , lu r ra , t omate sa l tsa ,a r ro k a k , i r ab i ak i a k , m a i o ne sa , p i n -tura,esnea. Disoluzioen adibide dira:i tsasoko u ra , txo r ro tako u ra ,a l tza i -r ua , g a so l in a , a rd o a, a ir ea , e da rikarbonikoak.
Gehiago jakiteko
Pila baten bar rualdean aldaketak ger tatzen dira.
Eur ia fenomeno f is iko bat da.
Jokalar i-baloi s istemak eneEnergia hor ren zat i bat jo
azalaren bitar tez galtzen da
Eguzkiaren energiaren bidez ur tzean fenof is iko bat ger tatzen da izotzean.
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 7/17
4Energia-motak
Sistema material edo gorputz baten energia hainbat modutan ager daiteke:
• Energia zinetikoa. Mugimenduan egoteagati k gorputzak duena; adibidez:
haizearen energia, ibai batetik doan ura, korrika ari den atleta, lurreratzen
edo hegan ari den hegazkin bat, Eguzkiaren inguruan edo haren ardatzaren
inguruan Lurra biraka ari denean, etab.
• Energia potentziala. Altuera jakin batean gorputz batek duen posizioaren
araberakoa; adibidez: feria bateko noria batean igota dagoen pertsona bat,
garabi batetik eskegitako kutxa bat, mahai baten gainean dagoen liburua,
zabu baten gainean dagoen umea, etab.
• Barneko energia.Gorputzean metatuta dagoena da, eta gorputza bera osatzen
duten partikulen mugimenduen araberakoa da; gorputz guztiek duten eduki
energetikoa da, izan ere, bere partikulak (atomoak, molekulak) etengabeko
higiduran ari dira eta hori tenperaturaren neurketaren bidez jakiten da.
• Beroa. Iraganbidean dagoen energia da. Gorputz batek barneko energia beste
gorputz bati edo giroari ematen dionean sortzen da. Eguzki-erradiazioak
energia-mota hori dauka.
Gainera badaude garrantzia handia duten beste energia-mota batzuk: argi-ener-
gia, kimikoa, nuklearra, elektrikoa, etab., aurrerago ikusiko dugunez.
3Energia transferentziak
Energia gorputz batzuetatik beste batzuetara transferitzen da. Auto bat bere
motorrak mugiarazten duenean, erregaiak * ematen dion energiaren bidez egi-
ten du. Energia motorretik ibilgailura transferitu da, eta gurpilak birarazten
ditu.
Lehengo adibidean, energia-transferentzia hori lan baten bitartez egiten da.
Motorrak indar * baten bitartez lan bat egin du autoa mugitzeko.
Sistema material batean indar bat eragitean eta mugitzean, energialan baten bitartez transferitzen da.
Lana burutu dadin beharrezkoa da indarra eragiten zaion gorputza mugit zea.
Pila batek karga elektrikoak kableetatik mugitzean lana egiten du, izan ere,
hori egitean energia ematen die. Gauza bera gertatzen da motor batek auto
bati ematen dion energia lana egitean eta mugiaraztean. Esku batekin gorputz
bat heltzean ez da lanik egiten, nahiz eta grabitatearen erakarpen-indarrari
aurre egiteko indarr a egiten den.
Aurrerago ikusiko dugunez, sistema
material batetik beste batera energia
transferitzeko era desberdin bat bi
sistemak tenperatura desberdinean
daudenean gertatzen dena da. Egoe-
ra horr etan, tenperatura handiagoan
dagoen sistematik tenperatura ba-
xuagoan dagoen sistemara transfe-
ritzen da energia. Iraganbidean da-
goen energia-era hori beroada.
Beroa beste energia-transferentzia
batzuetan ere azaltzen da. Auto bat
galgatzean, haren energia zinetikoa-
ren zati bat bero-eran doa airera eta
errepidera galgen eta gurpilen bi-
tartez.
Sistema batek energia-transferentzia jasaten duenean, horren zati
bat airera joan daiteke bero-eran. Beroa, energia bezala, jouletanneurtzen da.
10
1Sistema materialak eta energia Natur Zien
B a a l d u en er g ia ri k ma lg u ki ko n pr im i tu b at e k? Ze rg at i k? N o n du j at o rr ia p il a e le kt r ik oa re n en er g ia k?
Zein energia-mota dute ondoko sistemek?
a) Higitzen ari den eskiatzai leak. d) Uranioak. g) Lanean ari den l ixagai luak.
b) Elikagaiak. e) Eguzkiak. h) Hegan ari den hegazkinak.
c) Bateria batek. f) Lurrak. i) Piztuta dagoen bonbi l lak.
Bi l larreko bola higi tzen hasi ebatekin talka egin du. Jaurtik i ta
ba al du energiarik? Eta bestearen ostean?
Erregaia: erretzeko eta energia
emateko gai den materia.Indarra: sistema materialen arteanerag iten den ekin tza : bu l tzadak,e ra k a rp e n ak , a l de r ap e n ak , e ta b.Indar ra ren un i ta tea , S istema In te r -nazionalean,new tona (N) da. Grabi-tatearen indarra gorputzek masaedukitzegatik elkarri eragiten diotenerakarpena da; adibidez,Lurrak bereinguruko gorputz guztiengan eragi-ten duen erakarpena, Ilargia barne.
Hitz berriak
Suak energia t ransfer itzen du bero-eran. Energia elekt r ikoa kableetat ik t ransm
Nor ia batean igota dauden per tsonekenergia zinet ikoa dute.
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > >
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 8/17
12
1Sistema materialak eta energia Natur Zien
50 g-ko pi lota bat 100 m/s-ko abiaduran doa. Zein da bere energiazinetikoa?
Erreparatu taulako datuei eta esan nola aldatzen den energia ho-nako bi kasuetan:m asa bera izanda, abiadura hirukoizten denean
eta abiadura bera izanda,m asa hirukoizten denean:
Ka l ku latu l u rzoruarek i ko 1 500 m-ra dagoen 60 kg-ko a l p i n i sta
baten energia potentziala.
Osatu ondoko taula eta adierazi nola aldatzen den energia hona-ko b i kasuetan : masa bera i zanda,ab iadura h i ruko i zten denean,
eta abiadura bera izanda,masa hirukoizten denean.
20 mg-ko el txo bat eta 75 kg-ko pertsona bat eraik in ba
pisuan daude; pisu bakoitzak 4 metro hartzen di tu.Zein d
tzak duen energia potentziala honako kasu hauetako baka leko l u rzoruarek i koa, dauden p i suaren zoruarek i koap i suarek i koa . Zenbat a l d i z hand iagoa da ka leko l u rzorpertsonak duen energia el txoak duena baino?
10 kg-ko masa duen gorputz bat Lurraren gainazaletik
dago, zein da haren energia potentziala? Eta Ilargian badda,Lurrean baino 6 aldiz gutxiagoko grabitatearekin,eta le
tutako al tuera berberera egonda, zein izango da energia pot
3
5M ugitzen ari diren gorputzen energia
Mugitzen ari diren gorpu tzak beste gorputz batzuetan aldaketak eragiteko gai
dira. Adibidez: auto batek beste batekin talk a izan ondoren, kalte konponezi-
nak eragin diezazkioke bigarrenari. Higiduran dauden gorputzek energia
dute, energia zinetikoa (E k ) alegia. Energia hori bera dute espaziontziek,
Lurra higitzen hasten denean, zirkulazioan dabiltzan autoek, etab.
Gorputz baten energia zinetikoa bere masaren eta abiaduraren mende dago.
Gorputz batek talka egitean eragindako kalteak handiagoak izango dira, gor-putzaren abiadura eta masa zenbat eta handiagoak izan. Abiadura handian
dabilen auto batek talka egitean eragindako kalteak ez dira abiadura mantsoa-
goan dabilen auto batenak bezalakoak izango. Gauza bera gertatuko da
kamioi baten eta moto baten arteko talkarekin.
Gorputz baten energia zineti koa, bere abiaduraren (v) eta masaren (m) artean
dagoen erlazioa honako adierazpenaren bidez emango dugu:
E k = m · v 2
Energia zinetikoa Jouletan (J) neurtzen da Sistema Internazionalean, hau da,
masa kilogramotan (kg) eta abiadura metro segundoko (m/s) neurtzen direnean.
12
6Gorputz baten energia posizioaren arabera
Erreferentzia-maila * jakin batekiko altueran dauden gorputzek ere badute
energia maila horreki ko. Adibidez, ibaiko ur ak ur-jauzi baten gainean energia
dauka, eta sabaitik eskegita dagoen lanparak ere zoruarekiko energia dauka.
Altuera jakin batean egoteagatik gorputzek duten energiari energia poten-
tzialaE p esaten zaio. Zenbat eta altuago egon, gero eta energia potentzial
gehiago.
Energia potentziala ondoko adierazpenaren bidez kalkulatzen da. Emaitza jou-letan emango da masa(m) kilogramotan eta altuera (h) metrotan ematen badira:
E p = m · g · h
Lurr aren grabitatea, g, gutxi gorabehera 10 m/s2-koa da.
Gorputz baten energia potentzi ala eman ahal izateko beharrezkoa da erabil i
nahi den erreferentzia-maila zein den adieraztea.
Erreferentzia-maila: gorpudagoen altuera zein den neuerabiltzen den maila.Adibidez:ren ga inaza la , p isu ba tena ,ba ten o ina , maha i ba ten ga inetab.
Hitz berriak
m (kg) v (m/s) E k (J)
3 20 60 0
3 60 5 4 00
9 20 1 8 00
m (kg) h (m ) E p (J)
3 15 4 50
3 45
9 15
E B A T Z I T A K O P R O B L E M A
4 tonako meteorito bat 3 600 km/h-k o abiaduran erori da planeta baten
gainazalera. Zein da haren energia zineti koa?
> km/h-k o abiadura 1000rekin biderkatut a eta 3600rekin zati tuta, meteo-rit oaren m/s-ko abiadura lortuko dugu: 1 000 m/s hain zuzen, eta4000 kg-ko masa.
Beraz, meteoritoak duen energia zinetikoa ondokoa da:
E k = m ·v 2 = · 4000 kg · (1 000 m/s)2 = 2 · 109 J12
12
Pilotak eta neskatoak energia zinet ikoa dute.
I largiak bere ardatzaren eta Lur rareninguruan biratzen du. Energia zinet ikoa dauk a.
E B A T Z I T A K O P R O B L E M A
70 kg-ko jauskari bat 1000 m-koaltueratik erortzen da. Abioitik irte-tean, zein da harekiko duen energiapotentziala? Eta Lurraren gainazalare-kik oa, zein da?
> Abioitik irtetean harekiko duenaltuera hutsekoa denez, masa grabi-tatearekin eta altuerarekin biderka-tuz gero, abioiarekiko duen energia
potentzialaren balioa hutsekoa da,pilotuak eta gainerako bidaiariekdutena bezalakoa. Baina Lurrarengainazalarekikoa ez da hutsekoa,izan ere, masa kg-tan, altuera m-taneta grabitatea m/s2-tan emanda,biderketa horiek eginez gero,700000 Jedo 700 kJ-ko (kil ojoule)emaitza lortzen da.
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > >
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 9/17
fusioa
solidotzea
lurrunketa
aldesub
SOLIDOA
LIKIDOA GAS
sublimazioa
kondentsazioa
7Energia bero-eran
Beroa lana egitea dakarren energia-transferentzia ia gehienetan azaltzen da.
Horrela gertatzen da auto baten motorrean, gasolinatik errekuntzan gas
bihurtutako gasetara energia bero-eran ematen denean. Gas horiek autoa higi
dadin behar den lana egiten dute, baina beroaren zati bat kanpora igortzen
da. Motorraren zatien arteko marruskaduragatik ere galtzen da beroa, hori
makina ia guztiekin gertatu ohi da.
Horrez gain, beroa tenperatura desberdinean dauden sistema material batekoosagaien artean ere agertzen da, barneko energia-transferentziagatik.
7.1. > B e ro a e t a t e n p e r a t ur a
Gogoan izan behar dugu eguneroko bizimoduan gauzen tenperatura neur-
tzeko hainbat termino erabiltzen ditugula: beroa, hotza, freskoa, etab.
Zientziari begiratuta, adierazpen horiek ez dira zuzenak, beroa eta tenpera-
tura gauza desberdinak dira. Beroa higiduran dagoen energia da, hau da, leku
batetik bestera hi gitzen denean.
Beroa ez da ez lehenago ez eta geroago izan, aldaketan bertan baizik. Hala ere,
beroak gorputz baten barneko energia-maila adierazten digu, hau da, bera
osatzen duten part iku len agitazio-maila da.
14
1Sistema materialak eta energia Natur Zien
Zenbat gradu Kelvin dira 27 ºC?
Zer gertatu behar du b i gorputzek elkarri energia eman diezaioten
bero gisa?
Gaur egun te rmo-bago iak edo te rmo-kamio iak e rab i l t zen d i ra
honako j ak i ak garra ia tzeko : i t sask iak ,esnea, f ru tak , a rra ina ,e tab .Zertarako dira termoak erabi lgarriak?
3 Arrazoitu zergatik izotza berotzean ur-
-l ik ido bihurtzen den.Zein energia-motakeragiten du prozesu horretan?
Zein energiak eragiten du substantzia
baten lurrunketan?
Uzkurtu al dai teke sistema bat?
gin dezake aldaketa hori?
7.2. > B e ro a k g o r p ut z e t a n d u e n e r a g i na
Sistema material batean gertatzen den tenperatura-aldaketak energia-trans-
misioa eragin diezaioke bero gisa beste sistema bati eta ondoko aldaketak
eragin: dil atazioak, egoera-aldaketak, transformazio ki mikoak, etab.
Gorputz bati barneko energia ematean, haren partikulen bibrazioaren anpli-
tudea handitu egiten da, eta horren ondorioz, tenperaturaren handiagotzea
eta luzera, azalera edo bolumenarena ere gertatzen da. Eragindako efektua
dilatazio izeneko dimentsio-aldaketa bat izan da. Tenperatura murriztean,uzkurdura ere gerta liteke.
Basamortuetan egunetik gauera mutu rreko tenperatura-aldaketak gertatzen
dira, eta arrokek di latazio eta uzkurdura etengabeak pairatzen di tuzte. Jasan-
dako tentsioengatik arrokak zatitu egiten dira.
Solidoak dimentsio guztietan dilatatzen dira, baina hari eta hagatxoetan ikus
li teke ondoen dil atazio l ineala, hau da, luzera osoan. Zenbat eta tenperatura
handiagoa izan, di latazioa gero eta handiagoa dela ikus l iteke.
Bero gisa energia emateak ere egoera-aldaketak eragin ditzake. Adibidez, ura
berotzen badugu, tenperatura handit u egingo da bolumen osoan i rakin arte.
Ura irakiten hastean denean, tenperaturak 100 ºC-tan konstante iraungo du
nahiz eta suak pizturik jarraitu. Suak ematen dion energiak egoera-aldaketa
eragiteko balio du , ez ordea tenperatura areagotzeko, eta ur-lur runaren bar-
neko energia gisa metatuko da.
Demagun –20 ºC-tan dagoen izotz puska bat dugula eta 100 ºC-tan lurrun
bihurtzeko berotzen dugula. Zein energia-transferentzia gertatuko dira?
– 20 oC-tan
dagoen izotza
0 oC-tan dagoen
izotza
0 oC-tan dagoen
ura
1 0 0 oC-tan
dagoen uratenperatura-aldaketa egoera-aldaketa tenperatu ra-aldaketa egoera-aldaketa
+ beroa + fusioko beroa + beroa + lurrunketako b ero a
1 0 0 oC-tan d
ur-lurrun
Trenbidearen er railak gilt zaduretat ikzer txobait bereizita daude Eguzkiarenberoaren eraginez dilatatzean eurenar tean talka egitean ez deformatzeko.
Egoera
Tenperatura desberdinean dauden bi gorputzen sistema mater iala: T 1 > T 2
T 1 T 2
Barneko energia- t ransferentzia bero gisa
T 1 T 2
Oreka termikoa. Gorputz biek tenperatuta bera lor tu dute.
T T
Cel si us esk al a Kelv in esk ala
0 °C 2 73 K
K = °C + 2 7 3°C = K – 273
0 K –2 73 °C
10 0 °C 37 3 K
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 10/17
8Energia eta aldaketa kimikoak
Sistema materi al batek aldaketak pair a dit zake, eta aldaketotan esku hartzen
duten substantziak beste desberdin batzuk bihurtzen dira. Kasu horretan,
aldaketa kimiko bat edo erreakzio kimikobat gertatu dela esan lit eke. Adibi-
dez, kobrezko hari bat berotzean airearen oxi genoarekin erreakzionatzen du,
eta kolore beltzeko beste substantzia desberdin bat eragiten du; paper bat
erretzean ere beste substantzia batzuk azaltzen dira, bai eta gasolinaren edo
gas naturalaren errekun tzan, pospolo baten errekuntzan, etab.
Erreakzio kimiko batzuetan energia elektrikoa lortzen da, pila baten barneko
substantziei gailu bati konektatzean gertatzen zaien bezala; beste batzuetan
energia bero- eta argi-eran askatzen da, adibidez, egurra erretzean gertatzen
den errekuntzan.
Beste batzuetan, erreakzioa gerta dadin energia behar izaten da. Horrela ger-
tatzen da marmol zati bat berotzean, kaltzio karbonato izeneko konposatu bat
dauka eta kare eta karbono dioxido bihurtzen da. Fotosintesian ere energia
behar izaten da, erreakzio horretan, landareek, eguzkiaren argiaren laguntza-
rekin, karbono dioxidoa eta ura glukosa eta oxigeno bihurtzen dituzte.
Erreakzio kimikoetan substantzia batzuetatik abiatuta beste subs-tantzia batzuk lortzen dira, energian aldaketa gertatuz.
Erreakzio kimikoak izaki bizidunen bizia iraunarazteko beharrezkoak diren
prozesuen oinarri dira. Prozesu horietan, elikagaiak osatzen dituzten subs-
tantzia batzuk organismo bizidunek hobeto asimila ditzaketen eran
eraldatzen dira, eta horrela, bizitzeko beharrezko dituzten jardueretarako
(hazkuntza, mugimendua, ugalketa, etab.) energia eskuratzen dute.
16
1Sistema materialak eta energia Natur Zien
Substantziak atomo izeneko partikula tx ik iez osatuta daude. Ato-
moak «adre i l uak» d ira e ta «era i k i nak» , hau da , substan tz i akeraik i tzeko erabi ltzen dira.Zein elementu kim ikok osatzen dute ura(H 2O) ? Zenbat atomok osatzen dute uraren molekula?
Papere-zati bat erretzen denean, airearen oxigenoarekin konbinatu
egiten da eta ura eta karbono dioxidoa lortzen dira. Errekuntza--erreakzio bat gertatzen da,eta bi energia-mota lortzen dira. Zeindira energia-mota horiek?
Zein energia-eraldaketa gertatu dira ondoko kasuetan?
a) Argia duen lanpara. g) Ur-jauzi batetik erortzen ari den ura.
b) Kalkulagai lua. h) Hodeia eta euria.
c) Lasterketetarako autoa. i) Irabiagai lua.
d) l tze bat kolpatzen ari den mai lua. j) Haize-errota.
e) Zulatzai le elektrikoa. k) Irratia.
f) Elurra eta lakua di tuen mendia. l) Telebista.
Anbulantzia baten sirenaren sotzu ten denean, ze in energ ia -egertatzen dira?
9Energia eraldatu egite n da
Txir rindulari bat mendate batetik pedalei eragin gabe jaistean, energia poten-
tziala energia zinetiko bihur tzen da.
Sistema material baten energia eralda daiteke.
Jarraian beste energia-eraldaketa batzuk deskri batuko dira.
• Zentral eolikoetan, haizearen energia zinetikoa energia elektriko bihurtzen
da haize-errotetan edo aerosorgailu izenekoetan.
• Eguzki-zentral fotovoltaikoetan edo etxebizitza edo sateliteetako eguzki-
-plaketan argi-energia energia elektriko bihurtzen da.• Zentral hidroelektrikoetan, ibaiaren goiko aldean dagoen uraren energia
potentziala ur-j auziaren beheko aldean, energia zinetiko eta geroago turbi-
netan energia elektriko bihurtuko da.
• Zentral nuklearretan, energia nuklearra energia elektriko bihurtzen da.
• Zentral termikoetan, ikatzaren energia kimikoa energia elektriko bihurtzen
da.
Energia elektrikoa gainerako energia-motak baliatzeko erabiltzen dela jabe-
tuko gara, eta gero, beste eraldaketa batzuk jasango ditu energia horrek,
adibidez, lanpara batean argi-energia bilakatuta izango dugu, erradiadore
elektri ko batean bero-eran, bozgorailu batetik ateratzen den soinuaren ener-
gia mekanikoaren eran, etab.
Erreakzio k imikoak ekuazio kimikoenbidez adierazten dira.Adibidez:
a) Ikatzaren errekuntzan:
C + O2 CO 2
b) Metano gasaren errekuntzan:
CH 4 + 2 O 2 CO 2 + 2 H 2O
c) Karbonato kaltzioaren deskonpo-sizioa:
CaCO 3 CaO + CO 2
d) Amoniakoa nola lortu:
N 2 + 3 H 2 2 N H3
e) Fotosintesia:
6 CO 2 + 6 H 2O + arg ia C6H12 O6 + 6 O 2
Gehiago jakiteko
Espaziontziei atmosferan gora egduten energia ematen zaie. Er regaia
energia zinet iko, bero eta argi bih
Errekuntza aldaketakimiko bat da.
ur beroa
beroa
beroaberoa
gas-galdara
erradiadorea
Galdarako gasa er retzean sor tzen den enekimikoa, zirkuituko urar i lo tzen zaio bero-eta, ondor ioz, barneko energia hor i areagegingo da. Ur beroaren barneko energia gbero-eran askatuko da er radiadoreen bide
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > >
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 11/17
10Energia kontserbatu egiten da
Energia eraldatu egiten dela ikusi dugu, hau da, kontsumitu egiten da, baina
ez da desagertzen. Adibidez, bonbilla bat piztean, denbora jakin batean
xahutzen den energia elektrikoaren balioa, eraldatuko den energia-moten
arteko baturaren berdina da: argi-energia eta bero-energia.
Energia kontserbatu egiten da; ez da desagertzen, eraldatu baizik.
Objektu bat altuera jakin batetik botatzean, une horretan duen energia
potentziala energia zinetiko bihurtzen da. Jaisten ari den heinean, lurzorua-
rekiko duen energia potentziala murriztu, eta era berean, bere energia
zinetikoa handituz doa; hortaz, objektu hori lurzorura iristen denean, bere
energia potentzialaren balioa hutsekoa izango da, eta goiko aldean zuen ener-
gia guztia zinetiko bihurtuko da. Baina talkan, energia zinetiko hori bera
gorputzera, lurzorura eta airera transmititzen da bero-eran.
Uretako txi rri sta baten plano i nkl inatuan dagoen pertsona batek duen energia
potentziala txirristaren erdian jarrita izango lukeena baino handiagoa da. Bi
posizio hori etatik botaz gero, lehenengotik planoaren oinera energia zinetiko
gehiagorekin, eta ondorioz abiadura gehiagorekin helduko da. Energia kon-
tserbatu egiten denez, energia potentziala zineti ko bihurtuko da eta pertsona
zenbat eta altuago jarri, energia ere altuagoa izango da.
18
1Sistema materialak eta energia Natur Zien
Erradiadore elektriko batetik giroari ener-g i a i gor tzen za ionean, ze in energ ia --eraldaketa gertatzen dira? Kontserbatu
egiten al da energia?
Pertsona bat uretako tx irrista baten goiko aldeko plano inkl inatu batetik lehenengo, etagero tx irristaren beraren erdi t ik bota da. Bietako zein jauzitan helduko da planoaren oineraenergia zinetiko handiagoarekin? Noiz helduko da azkarrago?
Tenperatura desberdinean dauden bi gorputzek elkar hartzean,zein energia- eraldaketa gertatzen da? Galdu egiten al da trasmi-ti tutako energiarik?
Autoetako eta beste makina batzuetako motoreen piezemenduarek in energ ia xahutu eg i ten da . Zerga t i k ger thori? Nola konpon l i teke hori?
11Energiaren degradazioa
Energia ez da desagertzen, eta gorputz batzuetatik beste batzuetara igaro eta
eraldatu egiten da. Kasu askotan, prozesu batean esku hartzen duen energiak
bero-eran geratzen da airean. Hala ere, beroa baliatzeko zaila den energia-
-mota bat da, izan ere, giroan erraz xahutzen da. Orduan esaten da energia
degradatu egiten dela.
Energia ez da desagertzen, baina degradatu egiten da.
Fenomeno horren adibide batzuk ikusiko ditugu jarraian:
• Mikrouhin-labean baso bat esne berotzean, bero-erako energia ematen diogu
baso-esne sistemari, eta barneko energia handitu egiten da. Baina energiaren
zati bat girora t ransmitit zen da bero-eran.
• Gorputz bat jauzi eta lurrarekin talka egitean, zeraman energia zinetikoa
airera bero-eran igarotzen da.
• Xixorgailu bat piztean, energia elektri koa bero bihurt zen da eta ogiaren bar-
neko energia handit zen du, baina energia horren zati bat airera doa.
• Mugitzen ari den auto baten energia zinetikoaren zati bat airera doa bero-
-eran, autoaren gurpilek errepidearekin duten marruskaduragatik.
• Piztuta dagoen bonbilla batek ematen duen beroa ez da behar bezala balia-
tzen.
• Tresna batean jarrita dauden pilak berotu egiten dira, eta haien energia
kimi koaren zati bat airean galtzen da bero-eran.
• Korronte elektrikoa instalazio elektriko bateko kableetatik igarotzean ere
beroa galtzen da.
Energiaren transferentzia- eta eraldaketa-kasu
hauetan, eta beste askotan ikus liteke energia
hori airean bero-eran galtzen dela eta ezin
dela egoki bali atu. Beraz, energia ez dugu alfe-
rrik erabili behar eta eskuragarri dugun
energia hori era ez erabilgarrian xahutzea
saihestu behar dugu. Erabiliko dit ugun tres-
nek, ahal duten neurrian, energia aurrezten
lagundu eta energia bero-eran galtzea saihestu
behar dute.
Gorputz bat ar rastaka eramatean eglanaren bidez, gure energiaren zat i handi b
zinet iko bihur tuko dugu, baina marruondor ioz beste zat i bat ere ing
t ransfer ituko da
E p = 1 0 JE k = 0 J
E p = 5 JE k = 5 J
E p = 0 JE k = 1 0 J
Energia mekanikoa kontserbatu egiten da: energia zinet ikoaren eta potentzialaren ar teko batura konstante mantentzen da.
Piztutako bonbilla bematen
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 12/17
Natur Zien
Ikatza eta petrol ioa moduko erregai fosi len energia ur-lurruna sor-tzeko erabi l l i teke, eta horren bidez, energia elektrikoa ekoiztenduten gai luak mugiarazi . Zein energia-aldaketa gertatzen dira zen-
tral termiko batean?
Zent ra l nuk learrek bad i tuz te h a inba t e ragozpen: i nssegurtasuna,energ ia - i gorpenak ger ta ba i ta i tezke , e ta herradioaktibo polui tzai leen suntsipenak eragiten duen ara
energia-aldaketa gertatzen dira zentral nuklear batean?
20
1Sistema materialak eta energia
Osatu ondoko taula:
12Energia-iturriak
Eguzkia energia-iturri ia guztien jatorria da. Eguzkiaren energia Lurrean ger-
tatzen diren aldaketa guztien bi tartekoa da:
• Haizeak sortzen ditu. Haizeek ozeanoetako urak eta atmosferako airea
mugitzen dituzte.
• Ozeanoetako ura lurr undu eta hodeiak sortzen di tu, euria eraginez eta bere
energia baliatuz.
• Landareek energia hori erabiliko dute fotosintesia egiteko eta energia duten
substantziak ekoizteko.
• Mareen eta olatuen eraketan parte hartzen du, bai eta itsasoko barneko
energiaren metaketan ere.
• Zuzenean balia li teke ura berotzeko eta energia elektri koa ekoizteko.
Energia-iturria sistema material bat da eta erauzi daitekeen ener-gia dauka.
Erregai fosilak (ikatza eta petrolioa, eta horien eratorriak) garraioetan egun
erabiltzen dugun energia-iturri garrantzitsuenak dira, eta energia elektriko
bilakatuta, gure etxeetan, nekazaritzan eta industrian erabiltzen dugu.
Baina epe motzera agortzeko arriskuak eta haren erabilerak eragiten duenkutsadurak beste energia-iturri batzuk bilatzera behartu gaitu, energia-iturri
horiek agortezinak eta ahalik eta gutxien kutsatzen dutenak (energia-iturri
berriztagarriak edo alternatiboak) izatea nahi da, hala nola, haizearen, eguz-
kiaren, mareen eta abarren energia.
13Berriztatu ezin diren e nergia- iturriak
Ikatza, petrolioa, gas naturala (horiek guztiak erregai fosilak) eta substantzia
erradioaktiboak *, hala nola uranioa, berriztatu ezin diren energia-iturriak
dira, hau da, kontsumitu ahala agortzen dira. Horregatik murriztu behar da
horien kontsumoa eta iraupen luzeagoko iturriak bilatzeari ekin.
Erregai fosilak oso poluitzaileak dira, izan ere, erregai horiek erretzean
atmosferara CO2 karbono dioxido (berotegi-efektua eragiten duen gasa) eta
beste gas batzuen (ni trogeno oxidoak eta sufre oxidoak) kopuru handia igor-tzen da, horren ondorioz lurrak eta ibaiak poluitu egiten dira eta animalia eta
landareak bertan bizi ahal izatea eragozten da.
Duela 250 milioi urte landareen hondakinak metatu egin ziren, eta gero, lur-
peratu ondoren fosilizazio * prozesua jasan zuten, eta horren guztiaren
ondorioz egun ikatzadugu.
Petrolioaere materia fosila da, eta gas naturalaren jatorri bera du, milioika
urtean lurperatuta egondako itsasoko plankton hondakinak alegia. Petrolioa
erregait zat erabiltzen di ren hidrokarburoen nahastea da. Gas naturala ia bere
osotasunean metano izeneko hidrokarburo batez osatua dago eta erregai gisa
erabiltzen da.
Substantzia erradioaktiboak, uranioa eta plutonioa kasu, atomoz osatuta daude,
eta atomo hor ien nuk leoak t amaina t xiki agokoetan zatit zen di ra, fisio nuklear
izeneko prozesu horretan energia-kopuru handia askatzen da. Prozesu hori
zentral nuklearretan modu kontrolatuan egiten da kontsumitzen dugun energia
elektrikoaren zati bat ekoizteko. Energia hori eta bere ekoizpenaren hondaki-
nak oso arri skutsuak di ra izaki bizidunontzat (gizakiak barne).
Egun fusio nuklearrean jatorria duen energia nola lortu ikertzen ari dira pro-
zesu hori izarretan gertatzen dena bera da. Energia-iturri garbi horrek
hidrogenoa erabiltzen du, itsasoan ugari dagoen elementu kimikoa alegia.
Energia-iturr i hori gizateriak egun energiaz hornit zeko dituen zailtasuneiaurre egiteko soluzioa izan liteke.
Tr es n a e d o m a k i na Er a bi l t ze n d u en e n er g ia -i t u rr i a H e lb u ru a
Autoa M ug im endua
Itsasontzia Nab igatzea
Eg uzk iaren arg ia Elekt rizit at ea lo rt zea
Txim in ia Bero tzea
Igoga ilua Eraikinetan pertso-nak edo gauzak igotzea.
N oria Ibai bateko u ra
A ero so rg ailua HaizeaHaize-errot a A leak ehotzea
Linterna Arg izta tzea
O rd en ag ai lu a El ek tr izi ta tea
Elek t rizi tatea M usika grabat zea
Bo zg orai lu a Elekt rizi t at ea
Arkua Geziak jaurt it zea
Lanpara Elek t rizi tatea
Ibai bateko urak duen energia zinet ikoak,ondo baliatuta, energia elekt r ikoa ekoizteko gaitasuna du.
Elikagaiak energia- itur r i dira.
Substantzia erradiaktiboatomoetako nukleoen suntsipeondorioz erradiazioa eta eigortzen dutenak dira.
Fosilizazioa: prozesu horretabizidunen hondakinetatik eratomateria organikoa materia mbihurtzen da.
Hitz berriak
Zent ral termiko baten eskema. Energia- t ransferentzia ia guzt iak energia elekt r ikoabegira daude, zent ral termikoetan ikatza e
pet rol ioa ren e rato rrie n err eku ntza kasu .
Energia nuklear ra egun erabenergia- itur r i guzt
ur-lurruna
ikatza
galdara
turbina
kondentsadorea
ibaia, itsasoa ur hotza
linea elektr ikoa
ur beroa
ponpa
sorgailua
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > >
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 13/17
• Energia geotermikoaLurrak duena da. Tenperatura sakonerarekin 33 m
bakoitzeko gradu zentigrado bat inguru igotzen da, hala ere gune «termi-
koetan» tenperaturak sakonerako metro bakoitzeko 0,8 ºC egin ditzake
gora. Lortzen den energia ia guztia zuzenean erabil li teke garbiketarako ura
berotzeko, etxebizitza bateko berokuntza-sistemarako eta energia elektri-
koa lortzeko. Lurrak bere barneko energia hori azaleratzen duen tokietan
baino ezin da erabili, Islandian kasu.
• Olatuen energiaolatuen euren indarra baliatuz lortzen da. Energia-mota
hau garbia da, baina olatu handiak dituzten lekuetan instalazio jakin ba-
tzuk ezartzeko inbertsio handiak behar dira.
• Marea-energia itsasgoren eta itsasbeheren artean gertatzen den ur-maila
diferentzia baliatuz sor liteke. Garbia eta berriztagarria da, baina behar
diren instalazioak handiak eta garestiak dira. Europan batzuk eraiki izan
dira (Ranceren estuarioa, Frantzia) eta badaude tamaina handiko beste ba-
tzuk egiteko proiektuak.
• Biomasaren energia landareen hondakinek eta hondakin organikoek
(zaborra, nekazarit zako hondakinak, abereen simaurra) daukaten barneko
energia da. Landareetatik (ekil orea) ateratzen diren metanol alkohola, oli oa
edo beste substantzia batzuk erregaitzat erabiltzen dir a. Hondakin organi-
koetatik ia bere osotasunean metanoz osaturiko biogas substantzia lor
liteke, hartzidura anaerobioaren bidez. Prozesu horretan bakterio batzuek,
oxigenorik gabeko giroetan, aldaketa kimikoak eragiten dituzte.
i tsasgora
itsasbehera
urarennorabidea
urarennorabidea
turbinaturbina
Natur Zien
Itsasotik olatuen, i tsas korronteen eta mareen energia zinetikoa bal iatzen da.Jatorria eguzki--energia da eta azkenean energia elektrikoa lortzen da. Prozesuan gertatzen diren eraldaketaenergetikoen eskema bat egin.
Sai lkatu honako energia-i turriak, energia berriztagarriak edo ez berriztagarriak diren kon-
tuan har tu ta : i ka tza ,ha i zea, u ra ,u ran ioa ,o l a tuak ,m etanoa,zaborrak .
3 Zein energia-i turri daude lotuta u
Zein energia berriztagarri erabzure Erkidegoan?
14Energia- iturri berriztagarriak
Erabili ahala berritu egiten diren energia-iturriak dira, eta beraz, ez dira agortzen.
Eguzkia eta Lurrak barrualdean duen energia dira energia berriztagarrietarako
sorburu: eguzki-energia, energia eolikoa, energia hidraulikoa, energia geotermi-
koa eta biomasaren energia, besteak beste.
• Eguzki-energia. Energia garbia da, ez du poluitzen ezta agortzen ere, baina
urtean eguzki-argi ordu kopuru handia duten lekuetan baino ezin da erabili .
Bi modu daude eguzki-energiaz baliatzeko:
— Termikoa. Eguzkiaren argi-energiaren l aguntzarekin ura edo beste lik ido
batzuk (olioa) berotzen dira. Etxebizitza, igerileku eta abarrei ur bero
sanit arioa emateko erabiltzen da.
— Fotovoltaikoa. Eguzkiaren argi-energia energia elektriko bihurtzen da
eguzki-panelen bidez. Panel horiek produkzio industriala xede duten
zentraletan, etxebizitzetan eta satelit eetan erabilt zen dira.
• Energia eolikoa. Haizeak duen energia zinetikoa da. Aerosorgailuen bidez
energia elektriko bihurtzen da, tresna horiek antzinako haize-erroten itxura
dute. Haizearen higiduraren energia zinetikoak errotorearen aspei eragiten
die, eta ondorioz, energia elektrikoa ekoizten duen sorgailu baten piezak
mugiarazten ditu. Energia elektriko hori kontsumituko den lekuetara
garraiatuko da gero: herrietara, industrietara, etab.
• Energiahidraulikoahigitzen ari den urak ematen du eta energia-iturr i berri z-tagarrienetatik gehien erabiltzen dena da. Urtegi batean pilatuta dagoen
uraren energia potentziala, zentral hidroelektrikoetan baliatzen da turbina
bateko helizeak mugitu eta energia zinetikoa energia elektriko bihurtzeko.
22
1Sistema materialak eta energia
Demagun kontsumitzen dugun energiaren banaketa ehunekotan honakoa dela; berriztatuez in d i ren energ ia - itu rr i ak % 80 , energ ia h i d rau l ikoa % 15 , eguzki -energ ia % 3 e ta ga ine-
rakoa, energ ia berr iz tagarr i ak . Marraz tu e rab i l itako energ ia - i tu rri ak i s la tuko d i tuensektore-diagrama bat.
Nola bal iatzen da energia hidraul ikoa?Zein energia-aldaketa gertatzen dira zen-
tral hidroelektriko batean?
Eguzki-energiako zent rala.
Energia eolikoko zent rala.
Zent ral hidroelekt r iko baten eskema.
Geisergeotermik
Marea-energiako zent ral baten eskema.
urtegia
presa
turbina
sorgailua
ibaia
energiaelektr ikoa
errotazio-energia
energiapotentziala
energia zinetikoa
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > >
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 14/17
24
1Sistema materialak eta energia
Zure ustez,merezi al du fusio nuklearrariburuz ikertzen jarrai tzea?
Eztabaidarako gaia:herri garatuetako biztanleek berriztagarriak ez diren energiak gastatzendituzte, energia-i turri horiek agortu ahal direla pentsatu gabe. Zure ustez, jarrera hori bat aldator energia-aurrezpenarekin? Eta garabidean dauden herrietako biztanleekin edo Lurrean
gure ondorengoak izango direnekin sol idarioak al gara?
L A B U R P E N A > > > L A B U R P E N A > > > L A B U R P E N A > > >
I KASNAUTAK >>>I KASNA UTAK>>>I KAS
>I KASNA UTAK>>>I KASN AUTAK >>>I KASNA UTAK>>>I KASNAUTAK >>>I KASN
Natur Zien
Sistema
materiala
I ke rt ze ko i so la tze n d en m at er ia -z at ia . Eg uzk i- si st em a, L ur ra , g iza ki on g or pu tz a, l an da re b at
l u rraza la ,minera l ba t ,d i so l uz io ba t ,au to ba t ,a i rea ,getab.
Energia Lana ekoi z teko ga i tasuna da e ta j ou letan (J) neurtzen da . Eguzk i -energ ia energ ia - i tu rr i garran tz itsuena da e ta benergia-mota asko bi lakatu egi ten da.
Energia trans-
feritu egiten da
Energia sistema material batetik beste batera bi modu tan
transferi tu ahal da:lanaren edo beroaren bidez.
Gorputz batek beste gorputz batean lana eragiteko,
beharrezkoa da indar hori eragi ten ari zaionean higi tz
Energia-motak Mekanikoa, zinetikoa eta potentziala izan daitekeena,
barnekoa,k im i koa ,e l ek t r i koa ,a rg i -energ ia ,nuk learra e tab .
Plano inkl inatu baten gainean dagoen gorputz batek
potentziala du (E p = m·g ·h) eta i rristatzean,energia zi(E k = mv 2 ).
1
2
Beroa eta
tenpera tura
Beroa gorputz batek tenperatura baxuagoan dagoen bestebati ematen dion energia da,eta gorput z baten mai latermikoa edo haren partikulen agitazio-mai la da.
Beroa jouletan neurtzen da,energia oro bezala. Tenpgradu Kelvinetan (K) eta gradu Celsius edo zentigrado(ºC ) neurtzen da.
Beroaren
ondorioak
Beroak gorputzetan aldaketak eragin di tzake:di latazioak,egoera-aldaketak eta eraldaketa kimikoak.
Gorputzak beroaren eraginez di latatu egi ten dira,haipartikulen agitazio-anpl i tudea areagotzean.
Egoera-
-aldaketak
Materiak bero-erako energia jasotzen badu, egoeraz aldadezake.Egoera-aldaketak tenperatura konstantean
gertatzen dira.
Urak honako aldaketak izan di tzake: izotzetik ur l ik id(fusioa),l ik idotik lurrunera (lurrunketa),lurrunetik l ik i
(kondentsazioa) eta l ik idotik izotzera (sol idotzea).
Aldaketa
kimikoak
Substantzia batzuk beste substantzia desberdin batzuk
bi lakatzea,p ropietate adierazgarri desberdinekin.
Metanoa eta oxigenoaren arteko errekuntzan karbon
dioxidoa eta ura lortzen dira:CH 4 + 2 O 2 CO 2 + 2
Energia
kontserbatu
egiten da
Energia ez da sortzen, ez eta desegiten ere, eraldatu baizik. Pi la baten barrualdeko substantziek duten energia kimikoa
elektriko bihurtzen da, eta hori era berean,beste energbatzuk bilakatzen da.Zati batean bero-eran ere eraldatzen
Energia degradatu
egiten da
Energia-transferentzia guztietan zati bat bero-eranxahutzen da airean, eta ezin da erabi l i beste energia batlortzeko.
Lan bat egi tean, energiaren zati bat bero-eran xahutzGorputzen marruskaduran ere xahutzen da.
Berriztagarriak
ez diren
energia-iturriak
Energia-
-aurrezpena
Errazak dira lortzen,baina agort zeaz gain polui tu egi ten dute.Ad ib i dez: pe t ro l i oa, gas na tu ra l a , i ka tza . Fi si o nuk learreko
energia ez da energia berriztagarria eta oso arrisku- tsua da,ez bada kontrolatzen. Bere hondakinak oso polui tzai leak dira.
Energia gutxiago kontsumitu behar da,eta energiaal ternatiboak eta b irz ik la dai tezkeen materialak erabi l i .
Energia
berriztagarriak
Ez d i ra agortzen , e ta ez du te po lu i tzen . Ad ib i dez: eguzk i -
-energ ia , energ ia eo l i koa , energ ia h i d rau l i koa , energ iageotermikoa, o l a tuen energ ia ,mareen energ ia, b i omasaren
energia, etab. Gainera, beharrezkoak dira berriztagarriak ezdiren energia-i turriak ez agortzeko.
Fusio nuklearreko energia (izarretan gertatzen dena)
energia berriztagarria eta ez polui tzai lea da.Energia izan daitezke gizateriaren etorkizunerako gi l tza.
15Energia-aurrezpena
Gure planetak mugak ditu eta ezin izango du energia ekoizten etengabe
jarraitu. Beharrezkoa da bestelako gizarte bat eraikitzea zentzuzko kontsu-
moan oinarrituta, bai eta baliabide energetikoen ustiaketa kontrolatuan ere,
eta birziklatze neurriak abian jartzea, hondakinak baliatzea eta ingurumena
zainduko duten neurriak bultzatzea izango du xede.
Energia zentzuz kontsumitu behar dugu, ahalik eta gehien aprobetxatuz eta
alferrik galtzea ekidinez, eta energia alternatiboak erabili. Horrela gutxiagopoluituko dugu, dirua aurreztu egiten da eta berriztagarriak ez diren energia-
-it urr iak denbora luzeagoz iraungo dute, izan ere, ezinbestekoak di ra material
garrantzitsu batzuk ekoizteko. Adibidez, petrolioarekin botik ak, pintur ak,
zuntzak, garbigarriak eta materia pl astik oak egin daitezke.
Energia-aurrezpena bultzatzeko neurri batzuk hartu behar dira:
• Argia beharrezkoa baino ez bada erabili eta aprobetxatu Eguzkiaren argia.
Nahiko argitasun dagoenean ez piztu argirik eta erabili kontsumo Txikiko
lanparak.
• Etxetresna elektr ikoak —labea, telebista, ordenagail ua, berogail ua, etab.—
erabiltzen ez direnean, itzali.
• Erabili garraio publ ikoak, eta auto bakarra
erabil daitekeenean, ez erabili bat baino
gehiago.• Berogailua beharrezkoa baino ez bada piztu,
eta ez jarri oso tenperatura altuan, ezta kalera
begirako areto batean. Eraikinak eta leihoak
isolatu. Ez ireki leihoak berogailua piztuta
dagoenean.
• Beharrezkoa baino ez den plastikoa erabili
eta birziklatu, bai eta, beira, papera, brikak
eta gainerakoak ere.
• Ez alferrik erabili papera eta birzikla ezazu,
horrela zuhaitzak moztea saihestuko dugu,
izan ere, papera zuhaitzen zurez dago egina.
Eskuragarrien ditugun energia-iturrien laguntzarekin etxebizitzak eraikitzeak
ere laguntzen du energiaren aurrezpenean, batez ere eguzki-energia eta ener-
gia eolikoa; ez xahutu urik txorrotak zabalik utziz, etab.
Beira, papera, plast ikoa eta aluminioa birz ik latzeko bereizten ditugunean energia aur rezten da.
@www.medioambiente.gov.ar helbidean ingurumenari lotutako arazoei buruzko info
aurki tuko duzu.
@www.energias-renovables.com helbidea bis i tatu,bertan energia berriztagarriei buruzberriak aurki tuko di tuzu.
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > >
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 15/17
Natur Zien
I DOI ARE N LA BORATEGI A >>>I DOI ARE N LA BORAT EGI A >>>>>>IDOI AREN LABORATEGI A >>>IDOI AREN LABORATEGI A>>>IDOI AREN LABORATEGI A>>26
1Sistema materialak eta energia
Prozedura
Marrazkian bezalako muntaketa egingo dugu. Horretarako, ipini euskarriaren oina etahagatxoa mahaian eta jarri uztai eta sareta bat. Mat razea erdiraino urez bete eta jarrisareta gainean.M atrazea ez jausteko,euskarria den hagatxoari giltzaur baten b idez lotu-tako p in tza ba tzuekin eu tsi . Tapo ia ren zu loak u r apur ba tek in bust i ; zu lo ba te t ik
termom etroaren tutu luzanga eta bestetik beirazko tutu ukondotua sartu. Estali matra-zea eta prest dago berotzeko.
Termometroaren m erkurioa biltzen den tokiak uraren azalera libreari lotuta geratu b ehardu, uretan oso gutxi murgilduz. Idatzi uraren hasierako tenperatura.Piztu metxeroa kontuhandiarekin eta saiatu esperimentu osoan garra uniformea izan dadin.
Idatzi tenperatura minuturo honako taul an edo antzeko batean.Irakiten hasten denean,eta likido osoan burbuilak agertzen direnean fenomeno hori jazo dela jabetuko zara,
jar rait u b erot zen e ta n eur tu ten pera tur a best e la u ed o bo st m inu tua n.
Ondorioztapenak
Denbora (abzisa-ardatzean horizontalean) eta tenperatura (ordenatu-ardatzean bertika-lean) g ra f ikok i i rud ika tzen bad ira e ta i rud ika tu tako pun tuak e lka rtuz gero , ondokoabezalako grafiko bat lortuko dugu: bi zati desberdinekin, bat goranzkoa, ura berotzeantenperaturaren igoera islatzen duena,eta bestea,ho rizontala, 100 ºC-rekin hasten denaeta gerta tu den egoera-a ldaketa r i dagokiona (u ra ren lu rrunke ta ), izan e re ,a ldake tahorretatik aurrera tenperatura konstante mantentzen da.
Idoia Korta eta beroaren ondor ioak
Emaitzen taula
Denbora, t (min)
Tenperatura,T (°C)
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ...
>> >A ZTER GAI AK >>>AZTE R GAI A K>>>AZTE
Nola aldatzen da uraren tenperatura berotzean?
Nora doa urak irakiten d uenean ematen zaion energia?
> > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > >> > > I D O I A R E N L A B O R A T E G I A > > > I D O I A R E N L A B O R A T
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0
10 0
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
T (°C)
t (min)
gas--metxeroa
hagatxo--euskarria
tapoia
zeroa mugitutakotermometroa
matrazea urarekin
tutu ukondoa
pintzak
giltzaurra
sareta
Denbora luzea daramaguordenagai luaren aurrean etabegiak nekatuta dauzkat,etagainera,bero handia dago!
Egia da,gi roa astun samardagoela uste dut nik ere.
Ordenagai luarengatik izangoda,bero handia ematen bai tu.
Ordenagai luak ez dio bero handirik ematen gi roari .Berogai lua da,tenperatura al tuan dago eta beroerako energia kopuru handia ematen dio gi roari .
Horrela jarraituz gero,edalontziko ura
lurrundu egingo da.
Esperientz ia honen helburua ura berotzean gertatzen di renaldaketak eta tenperatura nola aldatzen den behatzea da.Hauxe dabehar duguna:matraze bat eta bi zulodun tapoia,zeroa mugi tutako
termometro bat,beirazko tutu ukondotu bat,kronom etro bat etaberotzeko tresnak,metxero eta guzt i .
Lik ido egoeran dagoen s istema bat i bero-erako energia ematen zaionean, berebarneko energia handi tu egi ten da,hots,part ikulek energia xurgatu egi ten dute eta
gehiago mugi tzen di ra,harik eta part ikulek higi tzeko askatasuna lortu eta,tenperatura jak in batean lurrundu ond oren,gas-egoerara igarotzen di ren arte.
Halaxe da.Beroaren ondorioetako bat s istema materialen tenperaturaigotzea da,uraren kasu honetan bezala,u raren gainazal l ibreko
part ikulek energia jaso eta lurruntzen di ren arte.
Baina i rak i te-tenperaturara hel tzen bada, 100 ºC-ra, urak i rak in dezake.Hemen ezin da hori gertatu, tenperatura ez bai ta bal io horretara helduko.
Baina berotzen badugu,i rak in arteko prozesu osoa ikusi ahal izango dugu.Goazen laborategira,Jontxu mai tea!
Hasi baino lehen,egingodugunari buruzko azalpen
teoriko bat ematea nahi nuke.
Zein materialerabi l iko dugu?
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 16/17
Natur Zien
E G I N A U R R E R A I K A S I T A K O A R E K I N
J O U R R U N A G O
Eman energia elektrikoaren ondoko eraldaketa bakoitzekoadibide bana:
a) Argi-energia. d) Energia zinetikoa.
b) Soinuaren energia mekanikoa. e) Energia potentziala.
c) Bero energia.
Zein energia-eraldaketa gertatzen dira mikrofono batean?
Eskiatzaile bat elurturiko mald an behera doa.Zein energia-eraldaketa gertatzen dira?
Xahutzen al da energiarik saskibaloiko jokalari batek jauziegitean eta saskiratzeko baloia botatzean?
Balizko asteroide batek Lurraren aurka joko balu, zein eral-daketa energetiko gertatuko lirateke?
Eman honako eraldaketetatik adibide bana:
a) Energia zinetikoa energia elektriko bihurt ua.
b) Energia potentziala energia zinetiko bihurtua.
c) Argi-energia energia elektriko bihurtua.
d) Energia kimikoa energia elektriko bihurtua.
e) Energia nuklearra energia elektriko bihurtua.
f) Energia potentziala energia elektriko bihurtua.
Zein energia-eraldaketa gertatzen da haizagailu batean? Etaeztanda-motorreko auto batean?
Belaontzi batean, zer bilakatzen da haizearen energia?
Dinamoek energia eraldatzen dute motoreek egiten dutenarenalderantziz.Zein energia-eraldaketa egiten dute dinamoek?
Diesel motore batean, gasolioa airea dagoela erretzen da.Zein energia-eraldaketa gertatzen dira?
Bonbilla bat piztean zein energia-eraldaketa gertatzen dira?Nola transmititzen dira energia horiek? Zenbateko abia-duran?
Aire likidoa urdinxka da, eta presio atmosferikoan,berratura –193 ºC-tan dagoenean irakiten du,eta gas-enitrogenoa lortzen da batez ere.Tenperatura igotzean
jar rait zen d u, eta –1 82 ºC- tan dag oen ean, ia o xig enlortzen da.A zaldu zer gertatzen den aire likidoa ten
horietara iristen denean.
Azaldu nola den posible energia mantentzea eta hguztiz ere,altuera jakin batetik botatzen den gomazkbaten boteak gutxit zea denborak aurrera egin ahala
A B I A T U
2828
1Sistema materialak eta energia
A K T I B I TA T E A K > >> A K T I B I TAT E A K >> >A K TI B I TAT E A K >> >>>>AKTI BI TATEA K>>>AKTI BI TATEAK>>>AKT I BI TATEAK >>>AKTI BI TATEA K>>>
>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIBI TATEAK>>>AKTIB
Osatu eta bete honako mapa kontzeptual hau:
Esan bost energia-mota.
Zein ondorio eragin ditzake beroak?
Zerk eragiten du gorputz bat mugitzea?
Zein da gure eguneroko bizimoduko jarduera askotan era-biltzen dugun energia?
Zer da sistema material bat?
Zein unitatetan n eurtzen da energia Sistema Internazionale-
an? Bilatu entziklopedia batean zergatik jarri zitzaion izenhori energiaren unitateari.
Zein unitatetan neurtzen dira lan mekaniko a eta beroa?
Zein desberdintasun dago energiaren degradazioaren etaenergiaren kontserbazioaren artean?
Honako baieztapen hauetatik,zein dira egiazkoak eta zein ez:
a) Energia eraldatu ahal da.
b) Energia sistema material batzuetatik beste batzuetaratransferitzen da.
c) Lana energia transmititzeko modu bat da.
d) Lanpara ba tean , energ ia e lekt r iko guzt ia a rg i-energ ia
bihurtzen da.Zein energia-mota du auto baten bateriak?
Zein formatan transferitzen da energia?
3
ENERGIA
honakoetan aurki daiteke
ENERGIA-ITURRIETAN
hau gertatzen zaio
honela neurtzen daERALDATU TRANSFERITU
honako eran
zertan
honakoak izan daitezke
honelaneurtzen
da..........................................
h o n a ko a b a ld in b ad a g o h o n a ko a k e r a gi te n d i tu
ONDORIOAK EDOALDAKETAK
.....................
KIMIKOAK
EGOERA--ALDAKETAK
DILATAZIOAK
DESPLAZAMENDUA
.....................
D EG RA D AT U K ON TS ER BA TU
.................. BERRIZTAGARRIAK
ho nakoak dira hon akoak d ira
alternatiboa
........................
GASNATURALA
IKATZA
URANIOA ETA BESTE BATZUK(FUSIO NUKLEARRA)
........ NUKLEARRA
EGUZKI-ENERGIA ZINETIKOA
..................
BARNEKOA
KIMIKOA
ELEKTRIKOA
NUKLEARRA
H AI ZEA( ............)
PILATUTAKO URA(HIDRAULIKOA)
ITSASOA (OLATUENAETA MAREENA)
LURRAREN BEROA(........................)
ZABORRAK ETA LANDAREENHONDAKINAK (.........)
Gizakion gorputzean energia giharretan metatzen drrek zein energia-mota bihurtzen dute?
Erosketako orgatxoa bultzatzean, zein energiak haparte? Egiten al da lanik?
Lurretik 20 cm-ra dagoen 2 kg-ko mailu batek zein potentzial du? Lurrean dagoen ohol bateko iltze batzen badu, zein energia zinetikorekin helduko da aiphorretara?
7/18/2019 Natur Zientziak DBH2
http://slidepdf.com/reader/full/natur-zientziak-dbh2 17/17
> > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > > Z I E N T Z I A - E B A
Natur Zien
Erregai fosi len gehiegizko erabi lerak hondam endi ekologikoa eragin dezake.Teknologia
nuklearra garestia eta arriskutsua da.Zer egin dezakegu behar dugun energia lortzeko?Energia-i turri garbi eta berriztagarrien erabi lera indartu behar dugu.
XIX. mendean, egurra ikatzak ordeztu zuen erregai gisa lurrun-makinak mugiarazteko.
XX. mendearen hasieran,p etrol ioa izan zen erregai energetiko lez indarra hartu zuena.Geroago,50 .eko ham arkadan, l ehenengo zen t ra l nuk learrak ab ia razi z i tuz ten .Egun,XXI. mendearen hasieran,gizateria bidegurutzean dago berri ro:energia al ternatiboakate joka ari dira. Eguzki-energia behar duguna baino kopuru askoz handiagoan iristen
za igu , fus i o nuk learreko zen t ra l hand i ba tek sor tua e ta o ra i nd i k m i l aka mi l i o i u r tekobizi tza geratzen zaion zentrala alegia. Lurra Eguzki tik energia jasotzen duen sistema
material bat da, eta hori halaxe izanik,energ ia hori jaso eta erabi l i behar dugu, horre-tarako prest agertzen garen bezain pronto.
Mundu berriaren indarra:energia alternatiboak
Kontuz erregaifosilekin!
30
1Sistema materialak eta energia
> > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > >
Sabaitik eskegitako lanpara batekondoko energia du:
a) Zinetikoa.
b) Potentziala.
c) Zinetikoa eta potentziala.
d) Ez zinetikoa ez potentziala.
Energia:
a) Lana egiteko gaitasuna da.
b) Kontserbatu egiten da.
c) Degradatu egiten da.
d) Aukera guztiak dira zuzenak.
Energia eta lana nola neurtzen dira?
a) Kilogramotan. c) Watte tan .
b) Jouletan. d) Newtonetan.
Eguzki-energia,zein energia-iturri motada?
a) Berriztagarria. c) Poluitzailea.
b) Ez berriztagarria. d) «Zikina».
Honako hauetatik, zein ez da energia
alternatiboa?
a) Hidraulikoa.
b) Fusio nuklearrekoa.
c) Fisio nuklearrekoa.
d) Eolikoa.
3
Energia:
a) Ez da eraldatzen.
b) Ez da degradatzen.
c) Metatu daiteke.
d) Ezin da garraiatu.
Honakoetatik,zein dira erregai fosilak?a) Eguzkia eta gas naturala.
b) Petrolioa eta ikatza.
c) Petrolioa eta ura.
d) Egurra eta plastikoa.
Papera eta k artoiarekin zer egin beharda?
a) Birziklatu.
b) Erre.
c) Gainerako zaborrekin bota.
d) Beiraren edukiontzira bota.
Energia-transferentzietan, zer xahu-tzen da beti?
a) Energia elektrikoa.
b) Energia kimikoa.
c) Bero-erako energia.
d) Energia potentziala.
Beroa:
a) Gorputz baten tenperatura da.
b) Iraganbidean dagoen energia da.
c) Guztiz balia liteke.
d) Ez ditu substantziak beste subs-tantzia bilakarazten.
Sistema batek duen energia zinetikoa:
a) Bere materiaren konposizioagatikduena da.
b) Egoera aldatzeagatik duena da.
c) Bere higiduragatik duena da.
d) Pausagunean dagoenean duena da.
Lurra,zer da?
a) Etengabeko aldaketan dagoen sis-tema materiala.
b) Energia daukan planeta bakarra.
c) Barneko energiarik ez duen gorputzbat.
d) Energia zinetikorik ez duen gorputzbat.
30
Uraren irakite-tenperatura hauxe da:
a) 100 K b) 0 K c) 373 K d) 273 K
Egoera-aldaketa batean, tenperatura:a) Konstante mantentzen da. c) Igo egiten da.
b) Gutxi aldatzen da. d) Jaitsi egiten da.
Uraren lurrunketa honako tenperaturan gertatzen da:
a) 100 oC-tan c) Irakite-tenperaturan.
b) 0 oC-tan d) Edozein tenperaturatan.
>> >> E R A N TZ U N I DO I A R I >> >E R A N TZ U N I DO I A R I >> >
Lurra etengabeko aldaketandagoen sistema mat eriala da
Lurra Eguzki tik energia hartu eta bere barnetik datorkion energia igortzen dsistema materiala da.Sistema hori etengabeko aldaketan dago,h orrela gertada erupz io bo l kan i ko ba tek a tmos feran e rrau tsa meta tzen duenenean ere
dinamikak errauts horiek beste leku batzuetara garraiatzen di tuenean, leku hoestal iz eta eguzkiaren erradiazioa sartzea eragotziz.Kaltetut ako gunean lurra
hoztu l i teke,edo beste leku batzuetan uholde edo lehorteak gertatu. Plaken mkortasunaren ondorioz ere aldaketa mantsoak gertatzen dira,super-kontinen
sortuz, i t sas p l a ta fo rmak, i t sas korron teak ,e tab . e ra l datuz . I raganean,metebatzuek Lurra rek in i zan zu ten ta l ken ondor i oz , ha in a l dake ta hand iak gerziren, non kl ima aldatu zen.Aipat u talkaren ondorioz errautsek Lurra estal i
zuten eta espezie askoren suntsipena eragin zuten.
Egun etorkizunera begira arriskutsuak izan l i tezkeen aldaketa batzuk eragite
gara: atmosferan gasak metatuz, lurrazpiko eta azaleko uren konposizioa alda — bi ka suot an sub stant zia kal tega rrien i surpe naren eragi nez— , baso u gari m ozt
Karbono dioxidoa airean kopuru tx ik ian dagoengas bat da. Biziaren i raupenean nahitaezko esku--hartzea du, landareen fotosintesian parte hartuz
eta Lurra bero atsegingarri batean mantentzenlagunduz. Ez balego, izoztu egingo ginateke.
Baina erregai fosi lak energia-i turri tzat erabi l tzendirenetik karbono dioxido gehiegi igorri da at-
mosferara.Gas horren kopuru handiaren metake-tak berotegietako kristal edo plastikoek bezala
joka tzen d u, hau d a, Eguzkia ren b eroa k sartzek o ezdu arazorik baina gero ezin da atera. Gertaerahorrek Lurreko batez besteko tenperatura g utxika-
-gutxika igotzea dakar;203 0erako 3 ºC igo l i teke.Hori gertatuko bal i tz, kasko polarren urtzearen
ondorioz, basamortuetako zonak areagotu etaitsasoen maila metro batzuk igoko lirateke.
A U TO E B A L U A Z I OA > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > ZI ENTZI A- EB AK I NA K > > > Z I E N T Z I A - E B A K I N A K > > >