Gizarte zientziak DBH 1

Alber toPrego

GEOGRAFIA ETA HISTORIAGizarte Zientziak

DBH 1

erein

4

Aurkibidea

I. Geografiaren printzipio nagusiak1. Geografia, mundu bat geure eskuetan ............................................................................................................8

2. Lurra unibertsoan ..............................................................................................................................................10

3. Kokapena ............................................................................................................................................................14

4. Hedadura geografikoa, eskualdeko geografia ..............................................................................................18

5. Geografia fisikoa, erliebea ................................................................................................................................22

6. Geografia fisikoa, hidrografia ..........................................................................................................................30

7. Geografia fisikoa, klima ....................................................................................................................................36

8. Nola eragiten dion inguruneak gizakiari ........................................................................................................42

9. Giza geografia eta Geografia politikoa ..........................................................................................................48

10. Gizakiaren eragina ingurunean ........................................................................................................................54

11. Erlazio geografikoak ..........................................................................................................................................56

12. Informazioaren adierazpena eta komunikazioa ............................................................................................60

II. Euskal Herria1. Zer da Euskal Herria? ........................................................................................................................................70

2. Elementu naturalen azterketa: erliebea ..........................................................................................................74

3. Elementu naturalen azterketa: hidrografia ....................................................................................................78

4. Elementu naturalen azterketa: klima ..............................................................................................................82

5. La vegetación y el suelo ..................................................................................................................................84

6. Gizakiaren eta naturaren arteko harremana, Euskal Herrian ....................................................................88

7. Euskal Herriko geosistemaren alderdi sendoak ..........................................................................................92

8. Euskal Herriko geosistemaren alderdi ahulak ..............................................................................................94

9. Kokaleku estrategikoaren garrantzia ............................................................................................................100

10. Euskal Herriaren garrantzia, Europari begira ............................................................................................102

5

III. Gizarte primitiboak

1. Bizitza, gure planetaren ezaugarria ..............................................................................................................106

2. Gizakiaren jatorria ..........................................................................................................................................120

3. Lehen giza kulturak ........................................................................................................................................126

4. Paleolitoaren bukaera ....................................................................................................................................138

5. Neolitoa ............................................................................................................................................................140

6. Metal Aroa ........................................................................................................................................................150

IV. Antzinaroko zibilizazioak1. Zibilizazioaren hastapenak ............................................................................................................................162

2. Hiri-estatuen sorrera: Mesopotamia ............................................................................................................164

3. Planetako gainerako lurraldeetako lehen hiriak ........................................................................................168

4. Inperio handiak ................................................................................................................................................170

5. Egipto ................................................................................................................................................................174

6. Feniziarrak, Mediterraneoko merkatariak ....................................................................................................184

7. Asiako lehenengo inperioak ..........................................................................................................................186

8. Grezia ................................................................................................................................................................188

9. Erroma ..............................................................................................................................................................204

10. Erromaren eragina Euskal Herriko ingurune geografikoan ....................................................................216

11. Kristautasunaren jatorria eta hedapena ......................................................................................................220

Prozedurazko edukiak

(Egiten jakin).

– Alderdi geografikoei buruzko hi-potesiak proposatu, azaldu etaegiaztatzea.

– Irudiak, planoak eta mapak, hain-bat eskala eta ezaugarritakoak,irakurtzeko eta interpretatzekourratsak egitea.

– Orientazio eta kokapen geogra-fikorako teknikak erabiltzea.

– Errealitate geografikoa haute-matea, paisaiei eta horietan ger-tatzen diren aldaketei, zuzeneanedo zeharka, behatzeko teknikakaplikatuz.

– Grafikoak (barrak, lerroak, pikto-gramak…) irakurtzeko eta inter-pretatzeko urratsak egitea, etabaita horiek egiteko ere.

– Garrantzizko informazioa lortzekoeta erregistratzeko urratsak egi-tea, hainbat informazio-iturritatikabiatuta (ikonografikoak, idatziak,landa-lanak, etab.).

– Lortutako informazioa, banaka edotaldean, idatziz lantzeko urratsakegitea (laburpenak, lan monogra-fikoak, taula konparatiboak, txos-tenak, etab. antolatu eta egin).

– Paisaien itxuran, zenbait gertaerageografikoren kokapenean etabanaketan, ingurumenaren de-gradazioan, etab. inguruneareneta gizakien ekintzaren artean sor-tzen diren interakzioak aztertzekourratsak egitea.

Balio-edukiak

(Zure parte-hartzea eta inplikazioaezinbestekoa da, eta ahalegindubehar duzu zure iritzia eta jarreraaurkitzen). Laguntzeko, hainbat tres-na emango dizkizugu, honako al-derdi hauek landu ditzazun:

– Askotariko lurraldeak eta paisaiakaurkitzeko eta ezagutzeko gogobizia, eta askotarikotasun horiondo gorde beharreko aberas-tasuna dela baloratzeko gaita-suna.

– Espazioa osagai fisikoen eta gi-zakien ekintzaren arteko harre-manen adierazpena delaaurkitzeko eta aztertzeko sentibe-ratasuna eta interesa.

– Inguruneak eskaintzen dituen au-keren kontzientzia hartzea, etabioaniztasunari eusteko eta gara-pen iraunkorraren alde egitekojarrera egokia izatea.

– Era aktiboan eta eraikitzaileanparte hartzea, ahalegin pertso-nala, erantzukizuna eta solidari-tatea taldeko lanetan edo taldeanegiten diren beste zereginetan.Naturaltasunez onartzea norbe-raren akatsak eta hutsegiteak etahoriek zuzentzeko prest egotea.

Kontzeptuzko edukiak

(Memorizatu eta ulertu).

– Geografia, mundu bat geure es-kuetan.

– Lurra unibertsoan.

– Kokapena.

– Hedadura geografikoa, eskual-deko geografia.

– Geografia fisikoa, erliebea.

– Geografia fisikoa, hidrografia.

– Geografia fisikoa, klima.

– Nola eragiten dion inguruneak gi-zakiari.

– Giza geografia eta Geografia po-litikoa

– Gizakiaren eragina ingurunean.

– Harreman geografikoak.

– Informazioaren adierazpena etakomunikazioa.

Atal honetan honako gai hauek landuko ditugu:

7

I. Geografiaren printzipio nagusiak

8

� 1. Geografia, mundu bat geure eskuetan

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer aztertzen du Geografiak?

• Zer printzipioz baliatzen da Geografia lurralde bat azter-

tzeko?

• Zer gai lantzen ditu?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Geografia da gizadiaren zientzia zaharrenetako bat. Bi hitz

greko bateratzetik sortua da: “geos”, Lurra, eta “grafein”, ida-

tzi. Lurra deskribatzen duen zientzia da, beraz, Geografia.

Mendeetan zehar, lurraldeen deskribapena egiteko, alde ba-

tetik, mugei, ibaiei, mendiei edo klimei buruzko datuen ze-

rrendak osatu izan dira (Geografia fisikoa), eta, bestetik, leku

horietan bizi diren herriei, haien kokaguneei eta mugei bu-

ruzko azalpen zehatza egin da; askotan, haien lurralde-bana-

keta, haien mitoak eta hainbat bitxikeria ere kontatu dira (Giza

geografia eta Geografia politikoa).

Gaur egun, zabaldu egin da geografiaren lan-eremua, eta

beste alderdi batzuk ere hartzen ditu kontuan; ekologia eta

ekonomia, besteak beste.

Herodoto (Halikarnaso, K.a. 484 - Turios, K.a. 420) hartzenda lehen geografotzat. Historia unibertsal bat osatu zuen,eta berak egin zituen greziarrek ezagutzen zuten mundua-ren lehen mapak. Hantxe jarri zituen munduan bizi ziren he-rrien izenak, eta baita haien usadioei buruzko zenbait datuere.Pitagorasen jarraitzaileen espekulazio matematikoek Lurraesferikoa zela iragartzen bazuten ere, antzina, lurra diskolau bat zela pentsatzen zen, itsasoak inguratzen zuela edoitsaso gainean igerian zegoela.

Gizadiaren historian zehar, gizakien eta izadiaren artekoharremanak ez dira beti berdinak izan. Harreman horiek,batzuetan, oso onuragarriak izan dira gizakiarentzat, etaonura handiak atera dituzte (bizitzeko leku egokiak: tenpe-ratura gozoekin, edateko urarekin edota baliabide naturalugarirekin); beste batzuetan, berriz, ez da izadiaren ezau-garrietara ondo egokitzeko eta etekinak ateratzeko (klimagogorregia, baliabide eskasak, etab.) gai izan.Geografiak lurrazalaren deskribapen topografikoak egiten zi-tuen hasieran, baina, gero, zabaldu egin zuen azterketa-es-parrua, eta planetako fenomenoak, fisikoak nahiz gizakiaridagozkionak, ikertzen hasi zen.Egiptoarrek eta babiloniarrek egindakoak dira ezagutzendiren lehen irudikapen kartografikoak. Greziarrak izan ziren,ordea, Geografia zientziaren mailara jaso zuten aurrene-koak; beraiek izan ziren Geografia Lurreko paisaiak azter-tzen dituen, Lurraren egoerari buruzko informazioa biltzenduen eta Lurraren ezaugarriak deskribatzeaz arduratzenden zientziatzat hartu zuten aurrenekoak.

Zenbait jakitunek, Estrabonek esaterako, Herodotok abianjarritako joerari jarraitu zioten, eta aberastu ere egin zuten,ekarpen handiei esker, Eratostenesen (Zirene K.a. 284 -Alexandria K.a. 192) eta Ptolomeoren (Tebaida 100 - Ka-nope 170) ekarpenei esker, besteak beste; lekuak lurraza-lean modu matematikoan kokatzeko modua landu zuten, etahorrela sortu zen kartografia.Errenazimentuan, Kopernikoren eta Galileoren lanek sen-dotu egin zuten Lurra esferikoa zela adierazten zuen teoria.Inprimategiaren sorrerarekin batera, mapak eta geografia-liburuak ezagutarazteko modu guztiz berrizalea agertu zen.XIX. mendean zehar, hainbat kontzeptu aldatu eta azterketa-eremu berrietara zabaldu ziren: hala, besteak beste, vonHumboldtek Geografia botanikoa eta klimatologia landu zi-tuen, Karl Ritterrek Giza geografia…Azkeneko bi mila urteotan, geografoak planetako inguru-mena deskribatzen saiatu dira, eta, horretarako, zenbait prin-tzipio geografikoz, hau da, oinarrizko hainbat arauorokorrez, baliatu dira. Printzipio horiek planetan dauden pai-saiak aztertzeko eta ulertzeko balio dute. Ikus dezagun, orrio-tako eskeman, zein diren printzipio horiek.

Okeanos

EUROPE

ASIE

Okeanos

Istros

Iberes

Serda

Krete

Athenoi

ArabieArlos

Tartessio

Libye

Menphis

Babylon

SicelaLicos

Tyrseno

Grekoek lurraren formaz zuten ikusmoldea.

9

Zona oceánica

Zona de trasición

Zona sur

Zuberoa y Piri-neos navarros

Lurrazaleko puntu jakin baten kokapena:

– Longitudea.......... Meridianoak

– Latitudea............. Paraleloak

KOKAPENAREN PRINTZIPIOA

Espazioen arteko harremanak eta paralelismoakbilatu behar dira, horiek azaltzen dituzten kausakomunak aurkitzeko. Horretarako, gaikakomapak erabiltzen ditugu.

LOTURA ETA HARREMANGEOGRAFIKOEN PRINTZIPIOA

Zientzia geografikoak hainbat baliabide bereziditu: kartografia, grafikoak, diagramak, piktogra-mak

INFORMAZIOAREN ADIERAZPENARENETA KOMUNIKAZIOAREN PRINTZIPIOA

Gertaera edo fenomeno geografiko bat puntujakin batetik bere eragin-eremura (eskualdea)zabaldu. Zabaltze hori hainbat eskalatakoa izandaiteke: tokikoa, eskualdekoa, probintziakoa, er-kidegokoa, estatukoa, kontinentekoa eta mundu-koa.

HEDADURAREN PRINTZIPIOA

Eskualdearen deskribapena: ezaugarri fisikoeneta giza ezaugarrien sintesia:

• Erliebea– Geografia fisikoa • Klima

• Hidrografia...

– Baliabide naturalak: ekosistemak.– Giza geografia, Geografia ekonomikoa eta Ge-ografia politikoa.

GLOBALTASUNAREN PRINTZIPIOA

Non dago?

Zergatik da ho-rrelakoa?

Nola irudika-tzen da?

Analisi geografikoa egiteko printzipioak

Nolakoa da?

Euskal Herriko leku askotan antzeko etxebizitza motak daude.Euskal Herria zer eremutan bereiz daitekeen adierazten du

mapak, etxebizitza motaren arabera.

Leku bakoitzak bere ezaugarri bereziak izan ohi ditu.

Nola adieraz genezake espazio jakin bat non dagoen?

Biztanleriaren banaketa sektoreen araberaEuropar Batasunean.

Bigarren sektorea

Hirugarren sektorea

Lehen sektorea

Langabezia

Eremu ozeanikoa

Tarteko eremua

Hegoaldekoeremua

Zuberoa etaNafarroakoPirinioak

10

� 2. Lurra unibertsoan

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer da unibertsoa?

• Zer da galaxia bat? Zer da Esne Bidea?

• Zer alde dago planeta baten, satelite baten eta izar baten

artean?

• Zer da Eguzki–sistema?

• Zer ezaugarri ditu Lurrak?


Unibertsoa nola osatu zen ez dakigu seguru, baina big bang

izeneko teoriaren aldekoak dira aditu gehienak. Teoria horren

arabera, gutxi gorabehera orain dela hamabost milioi urte ger-

tatutako eztanda kosmiko izugarri baten ondorioz sortu zen

Lurra. Dentsitate infinituko atomo batetik abiatuta, unibertsoak

hedatzeko eta, aldi berean, hozteko prozesua hasi zuen. Gaur

egun oraindik amaitu gabe dagoen ibilbide luze eta mantso

horretan zehar osatu dira ezagutzen ditugun gorputz guztiak.

– Galaxiak. Ezin konta ahala gorputz zerutarrez osatu-tako multzoak dira. Unibertsoan ezin zenbatu den ga-laxia kopurua dago; ehun mila milioi ingurutik gora ikusdaitezkeela kalkulatzen da. Galaxien azterketari dago-kionez, zientzialariek “multzotan” elkartzen dituzte ga-laxiak. Esate baterako, Tokiko Multzoa (bertan dagoEsne Bidea) 40 galaxia inguruz osatuta dago. EsneBidean, aldi berean, 200.000 eta 400.000 milioi izarbitarte daude, Eguzkia eta Eguzki–sistema besteakbeste.

Eguzki–sistema

Horrela esaten zaio Eguzkiaren inguruan bira egiten dutengorputz zerutarrez eta dagokien sateliteez osatutako pla-neta-sistemari. Lurra, bizi garen planeta alegia, sistema ho-rren barruan dago.

Ezaugarri hauek ditu Eguzki–sistemak:

– Eguzkia da erdigunea. Erdi tamainako izarra da, eta be-rezko argia eta beroa ditu; horri esker dago bizitza gureplanetan. Gutxi gorabehera 5.000 milioi urte dituela etaazalean 6.000 ºC-tik gorako tenperaturara iristen delakalkulatzen da.

– Eguzkiaren inguruan berezko argirik ez duten hainbat gor-putz zerutar daude biraka: planetak. Dena dela, definiziohori ez da oso garbia, izan ere, Eguzkiaren inguruan ba-dira berezko argirik ez duten beste gorputz batzuk ere bi-raka. Orain dela gutxi arte, 9 gorputzek zuten planetarenkategoria: Merkurio, Venus, Lurra, Marte, Jupiter, Sa-turno, Urano, Neptuno eta Pluton. Gaur egun, eztabaidaugariren ondoren, Pluton kategoria horretatik kanpo utzida, kontuan hartu baita Plutonen baldintza berberak di-tuzten beste gorputz zerutar asko daudela, tamaina be-rekoak, eta handiagoak ere bai.

– Planeten inguruan sateliteak dabiltza biraka. Planeta ba-koitzak bere sateliteak ditu. Lurrak, esate baterako, ba-karra du, Martek, berriz, bi, Jupiterrek hamasei...

Lur planetaren ezaugarriak

Lurra hirugarren planeta da, Eguzkira arteko distantzia kon-tuan hartuta, eta bosgarrena, Eguzki–sistema osatzen dutenplaneten tamaina kontuan hartuta. Horrez gainera, ezagu-tzen ditugun planeten artean, Lurrean baino ez da bizitzarik

Ezin konta ahala gorputz zerutar daude unibertsoan. Gor-putzen tamainaren, formaren, deskribatzen duten orbitareneta abarren arabera, era honetara sailkatzen dira gorputzhoriek: izarrak, planetak, sateliteak, kometak, asteroi-deak, etab. Horien guztien artean, honako hauek dira ga-rrantzizkoenak:

– Izarrak. Berezko argia duten astroak dira. Mota askota-koak daude, eta tamainaren arabera (nanoak, ertainak,erraldoiak) edo igortzen duten argi motaren arabera (ur-dinak, gorriak...) sailkatzen dira. Gauez, zeruari begiratzendiogunean eta zerua izarrez josita ikusten dugunean, iza-rren artean oso distantzia txikia dagoela iruditzen zaigu,eta elkarrengandik hain gertu ikusten dira, ezen elkar uki-tuko dutela ematen duen. Baina, errealitatea guztiz beste-lakoa da. Izarren arteko espazioa izugarria da. Izarren etaunibertsoko gainerako gorputzen arteko longitude izuga-rri horiek neurtzeko erabiltzen den neurri-unitatea argi-urtea da, hau da, argiak urtebetean egiten duendistantziari dagokiona (9,5 bilioi kilometro inguru). Argia-ren abiadura segundoko 300.000 km-koa da.

Ordu ZonakOrdu-zonak, praktikan, ez dira ipa-rretik hegoalderako zutabe zuzenak;aitzitik, forma irregularra dute. He-rrialdeek ordutegiak beren behar etainteresetara egokitzen dituztelakogertatzen da hori.Ordu-zona bitan zatitzen du Green-wich meridianoak. Hortaz, eremu bat0 meridianotik ekialdera dagoenean,ordutegia aurreratua duela esan ohida (AM). Aitzitik, 0 meridianotik men-debaldera dagoenean, ordutegi atze-ratua duela esan ohi da (PM).Sistema hori 1890. urtean jarri zenmartxan.

Gure planetaren tamaina.

180°

12:0011:0010:0009:0008:0007:0006:0005:0004:0003:0002:0001:0012:0011:0010:0009:0008:0007:0006:0005:0004:0003:0002:0001:00

135°90°45°0°45°90°135°180°

Greenw

ich-ekoMeridianoa

Data-aldaketaren

lerroa

Data-aldaketaren

lerroa

Zirkulu polarraren longitudea 15.966 km

Ekuatorearen longitudea40.077 km

Meridiano baten longitudea 40.077 km Poloen zapaltzea

Ekuatorearen diametroa12.756 km

Diametro polarra 12.714 km

Ipar hemisferioa

Hego hemisferioa

Eguzki–sistema.

Eguzki–sistema.

EGUZKIA

• Sydney

• San Francisco•New Delhi

• Rio de Janeiro

11

12

aurkitu, eta beste inon ez da bizitzarik sortzen. Lurrarenezaugarrien artean honako hauek dira aipatzekoak:–Esfera forma du, nahiz eta ez den guztiz perfektua, polo-etan kamutsa baita.

– 510 milioi km2-ko azalera du guztira.

– Azala likidoa duen planeta bakarra da Eguzki-sisteman.Bi heren, azaleraren % 75 alegia, urez beteta dago, eta% 25 baino ez da solidoa (kontinenteak). Hori dela-eta,espaziotik begiratuta tonalitate urdina du, eta horrega-tik esaten zaio, hai zuzen, “planeta urdina”. Lur-masagehienak Ipar hemisferioan daude, eta Hego hemisfe-rioan, berriz, ura da nagusi (ozeanoak).

– Satelite bakarra du: Ilargia. Hau ere esfera formakoada, baina bere diametroa Lurrarena baino heren bat txi-kiagoa da. Bi mugimendu paralelo egiten ditu: errota-zioko mugimendua bata, irudizko ardatz baten inguruan,eta translaziokoa bestea, Lurraren inguruan. Bi horien ar-tean dagoen grabitazio-erakarpena da, itxuraz, itsasal-dien eragilea.

Lurraren mugimenduak

Lurra, Eguzki–sistemaren osagai den aldetik, ez dago geldi,mugitzen baizik. Nora ezean dabilela, gure planetak bi mu-gimendu egiten ditu, errotaziokoa bata, bere buruaren in-guruan, eta translaziokoa bestea, Eguzkiaren inguruan.

Translazio-mugimenduak 930 milioi kilometroko elipseaegiten du, Eguzkitik batez beste 150 milioi km-ra. Mugi-mendu hori osatzeko, 365 egun, 6 ordu eta 9 minutubehar ditu; horregatik, zaila da urteko egutegia neurtzea etafinkatzea. Soberan gelditzen den denbora hori pilatu egitenda, eta lau urtez behin egun bat osatzen da, otsailari erans-ten zaiona. Bisurte esaten zaio urte horri, eta urte horretanotsailak 28 egun eduki beharrean 29 egun izaten ditu.

Eguzkiaren inguruko translazio horrez gainera, Lurrak erro-tazio-mugimendua egiten du, poloetatik igarotzen den iru-dizko ardatz baten inguruan. Bira-mugimendu horimendebaldetik ekialdera egiten da, eta 24 ordu behar iza-ten ditu, gutxi gorabehera, bira osoa egiteko. Errotazioapixka bat makurtuta dagoen ardatz zentral baten inguruanegiten duenez, Eguzkitik datorren energia ez da berdin iris-ten planetaren bi hemisferioetara, eta hortaz, tenperatura-alde handiak egoten dira batetik bestera. Ondorioz, hainbatsasoi sortzen dira, ingurumen-tenperaturei dagozkienak. Ur-taro esaten zaie sasoi horiei: udaberria, uda, udazkenaeta negua.

Ipar eta Hego hemisferioek argi gehien (uda) edo gutxien(negua) hartzen duten une edo egunei solstizio esatenzaie. Udako solstizioa ekainaren 21ean izaten da, gutxi go-rabehera, eta horixe izaten da urteko egunik luzeena. Ne-guko solstizioa, berriz, handik sei hilabetera izaten da, etaurteko egunik laburrena izaten da. Bi solstizioen arteko er-digunean, gutxi gorabehera, egunen eta gauen iraupenaberdindu egiten da. Ekinozio deritze horiei: udazkenekoairailean eta udaberrikoa martxoan izaten dira.

Lurrak esfera forma duenez, gainera, Lur osoari ezin zaioaldi berean argia eman. Alderdi bat argituta dagoenean,bestea ilunpetan dago, eta horrela egunen eta gauen se-gida sortzen da; horregatik gertatzen da, hain zuzen ere,ordutegi-aldea lurrazaleko leku batzuen eta besteen ar-tean. Horren ondorioz, ordutegi-sistema bat sortu beharizan zen, lurrazalaren leku batzuetatik besteetara daudenordu-aldeak lotuko zituen ordutegi-sistema. 1890ean na-zioarteko sistema bat jarri zen abian, Ordu Zonen sis-tema deitua.

Lurrak 24 ordu behar ditu bira osoa emateko, 360º-koerrotazioko ibilbidean. Gradu horiek zati 24 eginez gero,15º-ko luzera duten 24 sektore lortzen dira; sektore horiekmeridianoen artean daude, ordu jakin bati dagozkie etaOrdu Zona deritze. Ordu Zona berean dauden lurraldeekordu bera dute. Kontuan hartu behar da, ordea, meridia-noen zenbakera ez datorrela bat orduen izendapenarekin.Alegia, 0 meridianoa eguerdiari dagokio, eta haren aurrezaurrekoa, 180, egunaren amaierari eta hasierari (Ordu-al-daketaren nazioarteko lerroa).

Lurrak bere buruaren inguruan egiten duen bira erregula-rra denez, gainera, orientatzeko aukera ematen duentresna ezin hobea da. Nahiz eta badakigun Lurra dela biraegiten duena, guk, bertan bizi garenok, kanpokotzat har-tzen ditugu bira horien ondorioak. Eguzkia beti leku bere-tik irteten dela ikusten dugu, esate baterako, eta horriegunsentia, ekialdea, sortaldea edo ekialdea esatendiogu. Halaber, kontrako aldetik sartzen dela, eta horri sar-talde edo mendebalde esaten diogu.

Planetak ardatz baten inguruan bira egiten duela aipatudugu, eta ardatz horrek izar polarrera begira du aldeetakobat; alderdi horri hemisferio boreala edo Ipar hemisfe-rioa esaten diogu. Kontrako hemisferioan, hemisferio aus-trala edo Hego hemisferioa dago. Horrela sortzen dirapuntu kardinal deiturikoak.

13

1. Nola eratu zen unibertsoa? Nola esaten zaio gertaera horri?

2. Defini itzazu hitz hauek: galaxiak, izarrak, tokiko taldeak, pla-netak, sateliteak, Esne Bidea.

3. Zenbat planeta daude Eguzki–sisteman? Beti izan al da horrela?Bila ezazu informazioa eta idatz ezazu idazlan txiki bat Plutonenarazoari buruz.

4. Zergatik esaten da Lurra “planeta urdina” dela?

5. Azal ezazu nola eragiten duen Lurraren ardatzaren makurdu-rak eta zer ondorio dituen.

6. Ba al dakizu zergatik duten Kanarietan penintsulan baino or-dubete gutxiago?

7. Hemen eguerdiko 12ak direnean, zer ordu izango da mundukohiri hauetan?

Sydney (Australia) – San Francisco (AEB)

New Delhi (India) – Rio de Janeiro (Brasil)

Ariketak

8. Begiratu ordu-zonen mapan zenbateko hedadura duten Erru-siak, Estatu Batuek eta Australiak. Herrialde horietako ba-koitzean, zenbat ordu dituzte?

9. Gure herrialdean, alegia 0º-ko longitudea duen ordu-zerren-dan arratsaldeko 3ak badira (3 PM), zer ordu izango da hirihauetan:

Hiria Longitudea Ordutegia

Wellington (Zeelanda Berria) 170º ekialdera

Mexiko Hiria 100º mendebaldera

Oslo (Norvegia) 10º ekialdera

10. Zergatik irteten da Eguzkia ekialdetik?

11. Azal ezazu nola funtzionatzen duten ordu-zonek.

12. Osa ezazu horma-irudi bat azaltzeko nola eragiten dion ordu-aldeak urte berriaren helduerari.

Bitxikeriak

katzea proposatu dute; sailkapen berri horren arabera,Eguzki–sistema 8 planetek osatzen dute, eta Plutonplaneta txikitzat hartu zen, Zeresen edo Irisen maila-kotzat.

– Herrialdeak oso handiak direnean, Estatu Batuen, Erru-siaren edo Australiaren kasuan, esate baterako, herrialdeosoak ezin eduki dezake ordutegi bera, eta ordu-zonabat baino gehiago baliatu behar dituzte. Espainian erehala gertatzen da, izan ere, Iberiar penintsulan ordu batda eta Kanariar Uharteetan beste bat.

– Pluton 1930. urtean aurkitu zen, eta orduz geroztik,Eguzki–sistema osatzen duten 9 sistemen barruansartu da. Hasieran, tamaina izan zen gorputz zeruta-rrak sailkatzeko argumentu bakarra, eta Pluton ere ha-lakotzat hartu zen, garai hartan hura baitzenezagutzen zen handiena. Astronomiak, ordea, aurreraegin du, eta Plutonen tamainako edo tamaina han-diagoko hainbat osagai aurkitu dira. Beraz, 2006. ur-teaz geroztik nazioarteko zientzialariek Eguzki–sistemako gorputz zerutarren kategoriak berriro sail-

Urtaroak errotazio-mugimenduarenondorio dira. Horretan zerikusi gutxidu Lurrak Eguzkiaren inguruan mugi-mendu eliptiko bat deskribatzeak etahurbiltzeak edo urruntzeak. Bira-ar-datzaren makurdura da benetakoarrazoia. Hala ez balitz, EguzkiaEkuatorearen gainean egongo litza-teke beti. Era horretara, aldi jakin ba-tzuk sortzen dira, eta aldi horietan,eskualde jakin bateko baldintza kli-matikoak hiru hilabetez mantentzendira, gutxi gorabehera: udaberria,uda, udazkena eta negua dira aldi ho-riek.

Udaberriko ekinozioaMartxoaren 21ean

Udako solstizioaEkainaren 21ean

Udazkeneko ekinozioaIrailaren 23an

Neguko solstizioaAbenduaren 22an

14


Askotan, liburu bat irakurtzen, telebista ikusten edo irratiaentzuten ari garela, gure planetako espazioen eta lekuenerreferentziak ematen dizkigute.

Espazio batez ari garenean, hura kokatzeko premia izatendugu, hau da, gutxi gorabehera non dagoen esango digutenerreferente batzuk aurkitzeko premia izaten dugu. Kokapena-ren bitartez, lurrazaleko leku jakin bat kokatzen da, hau da,ezagutzen ditugun eremuei dagokienez non dagoen jakin de-zakegu.

Meridianoak eta paraleloak

Gizakiek, Lurrean orientatzeko eta espazio geografikoak ze-haztasunez kokatzeko edo lokalizatzeko, irudizko lerro sailbat asmatu behar izan dute, Lur globoaren gainaldea “lau-kitzen” dutenak (sare geografikoa); era horretara, nekehandirik gabe jakin daiteke planetako puntu bat, edozein,non dagoen. Lerro horiek mapetan marraztuta egoten dira,eta meridiano eta paralelo esan ohi zaie.

Paraleloak irudizko lerro itxiak dira, eta elkarren paralelodiren eta Lurraren bira-ardatzari buruz perpendikularrakdiren irudizko plano batzuek lurrazalean sortutako elkargu-neei dagozkie. Lerro horietako bakoitzari zenbaki bat eslei-tzen zaio, 0º (Ekuatorea) eta 90º (poloak) bitarte. Gradubakoitza, halaber, unitate txikiagoetan zatitzen da; unitatehoriek minutuak eta segundoak dira.

Badira, halaber, interes berezia duten hainbat paralelo:

– Ekuatorea. Lurra horizontalki bi zatitan zatitzen du, par-terik zabalenetik; zatietako bakoitzari hemisferio esatenzaio.

– Tropikoak:

Kantzer tropikoa, iparraldean. Bertan, urteko egun ba-

� 3. Kokapena

GALDERA GILTZARRIAK

• Nola jakin non dagoen planetako puntu zehatz bat?

• Zer dira irudizko lerroak? Nola erabiltzen dira? Zenbat

dira?

• Zer alde dago longitudearen eta latitudearen artean?

tean, udako solstizioan, eguerdiko 12etan (tokiko or-duan), Eguzkiak bere zenita iristen du.

Kaprikornio tropikoa, hegoaldean. Bertan, urteko egunbatean, neguko solstizioan, eguerdiko 12etan, Eguzkiabertikalaren puntu garaienera iristen da.

– Zirkulu polarrak:

Artikoa, iparraldean. Hegoaldeko mugan duen zirku-luan, Eguzkia, udako solstizioan, 24 orduz egoten dasartu gabe, eta negukoan, berriz, 24 ordu egoten dairten gabe.

Antartikoa, hegoaldean. Iparraldean muga duen ere-muan, bada urtean egun oso bat Eguzkia sartzen ezdena, eta beste bat 24 orduz irteten ez dena.

Lurraren bira-ardatzaren bi muturrei polo esaten zaie.

Edonola ere, paraleloak ez dira erreferentzia nahikoa Lu-rrazaleko puntu bat kokatzeko. Demagun 40º iparralderadagoen pertsona bat salbatu behar dugula; Lurraren in-guruko bira osoa egin beharko genuke, 40 paraleloanzehar. Hori dela eta, irudizko hainbat zirkuluerdi ezarri dira,polo batetik bestera joaten direnak, eta Ekuatorea per-pendikular ebakitzen dutenak: meridianoak.

Paraleloek bezala, meridianoek ere zenbaki bat dute. 0º-tik hasten da kontatzen, hau da Greenwich-eko meridia-notik, eta hori jatorri hartuta, eskuinetara (Ekialdea) etaezkerretara (Mendebaldea), 180º-ra iritsi arte; horri ordu-aldaketaren lerroa esaten zaio. Gradu bakoitza, aldi be-rean, 60 minututan banatzen da eta minutu horietakobakoitza, berriz, 60 segundotan. Meridiano berean dau-den puntuak longitude berekoak dira.

Koordenatuak

Meridianoen eta paraleloen bitartez, lauki-sare batean za-titzen da gure planeta, eta horri esker, erabateko zehazta-sunez jakin daiteke non dagoen Lurreko edozein puntu.Puntu horiek kokatzeko ematen diren datuei koordenatuesaten zaie. Honako hauek dira koordenatu horiek:

– Longitudea edo edozein puntutatik 0º meridianora da-goen distantzia, gradutan. Gainera, bertatik ekialderaedo mendebaldera dagoen adierazi ohi da.

– Latitudea edo edozein puntutatik ekuatorera dagoendistantzia. Puntu hori ekuatorearen iparraldean edo he-goaldean dagoen definitu behar da.

15

Nazioarteko hitzarmen baten arabera, lehenbizi latitudeaidazten da, dagokion datu guztiekin, eta ondoren, longitu-dea, dagozkion datuekin. Esate baterako, behatu iezaiezuleku hauen koordenatu zehatzei:

– Veracruz (Mexiko). 19º 11’ 15” I, 96º 11´ 37” M

– Gernika. 43º 19’ 4” I, 2º 40¨5” M.– Lurmutur Hiria (Hegoafrika). 33º 55’ 59” H, 18 25’5” E.

– Wellington (Zeelanda Berria). 41º 20’ 28” H, 174º 46’6” E.

0∞

80∞

40∞

80∞

40∞

80∞

0∞

40∞

40∞

80∞

160∞ 40∞ 0∞ 40∞ 80∞ 120∞ 160∞80∞120∞

160∞ 120∞ 80∞ 40∞ 0∞ 40∞ 80∞ 120∞ 160∞180∞ 180∞

180∞ 180∞

0 2000 4000 6000 12 0008000 10 000

Lurraren ardatza

Eguzki-izpiak

Zirkulu artikoa

Kantzer tropikoa

Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu antartikoa

Paraleloak eta meridianoak

0° Meridianoa

Longitudea

Ekuatorea

Latit

udea

Lur globoaren banaketa meridiano eta paralelotan. Greenwichekoaren beste aldean dagoen meridianoa da, hau da, 180º meridianoa,ordu aldaketaren lerroa deitzen duguna, bertan hasten eta bukatzen baita eguna.

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa


Zirkulu polar antartikoa

Ipar Zirkulu Polarra

Kantzer tropikoa


Hego Zirkulu Polarra

km

O Z E A N O A R T I K O A

I N D I A K O O Z E A N O A

O Z E A N O

A T L A N T I K O AO Z E A N O

B A R E A

E U R O P A

A S I A

A F R I K A

I P A R A M E R I K A

H E G O A M E R I K A

Danimarkako itsasarteaIslandia

Barents itsasoa Karako itsasoa

Beringitsasoa

BritainiaruharteakAleutiar

uharteak

Mexikokogolkoa

Antilletako itsasoa

Malvinauharteak

Hornoslurmuturra

EsperantzaOnaren

lurmuturra

Madagaskar

Mediterraneoitsasoa

Arabiaritsasoa

Komorin Lurmuturra

Bengalakogolkoa

Malaysiakoartxipelagoa

Hego Txinakoitsasoa

A N T A R T I D A

PenintsulaAntartikoa

Zeelanda Berria

ORDU-ALDAKETARENLERROA

I

H

EM

• Reno

•Mexiko Hiria

• Buenos Aires

•Dakar

•Tokio

•Port Hedland

16

1. Aukera ezazu munduko edozein gune, eta eman itzazu, izenaesan gabe, hari buruz aipa ditzakezun erreferentzia guztiak, zureeskolakideek planetako zer lekutan dagoen jakin dezaten.

2. Mapamundi mutu batean, koka itzazu ikasi ditugun irudizkolerro nagusiak. Zer izenburu jarriko zenioke mapa horri? Zer-gatik?

3. Aurreko mapamundian, seinala ezazu non dagoen Greenwich-eko meridianoa. Margo ezazu berdez mendebaleko hemisferioaeta gorriz ekialdeko hemisferioa.

4. Zer gertakari ikusten da irudian? Zer mugimendurekin duharremana? Lekua Koordenatuak

Mexiko Hiria (Mexiko)

140° E - 36° I

Buenos Aires (Argentina)

15° I - 18° M

Port Hedland (Australia)

6. Bila itzazu atlas batean Euskal Herriko probintzia-hiriburuenkoordenatuak.

7. Bila ezazu aurreko orrialdeko mapan non dagoen Reno. Ikustenduzunez, Ekuatoretik iparraldera dago, 40 paraleloan; beraz, la-titudea 40º iparraldera izango da. Orain, Greenwich-eko meri-dianoari buruz duen posizioari begiratuko diogu, etamendebaldera dagoela ikusiko dugu, 120 meridianoaren gai-nean. Beraz, koordenatu hauek edukiko lituzke: 40º iparral-dean, eta 120º ekialdean.

Adibideari jarraituta, osa ezazu koadro hau:

8. Zure logikaz baliatuta, Azaldu eta arrazoi itzazu erantzunak:

– Neurri berekoak al dira meridiano guztiak?

– Neurri berekoak al dira paralelo guztiak?

– Meridianoak punturen batean elkartzen al dira?

– Eta paraleloak?

– Gaur egun, automobilek, telefonoek... GPS bat izan

ohi dute erantsita. Ba al dakizu nola dabilen? Tresna

hainbat sateliterekin jartzen da harremanetan, eta

GPSa zehazki zer longitude eta latitudetan dagoen kal-

kulatzen dute horiek. Koordenatu horiek mapa batean

aplikatzen dira, eta era horretara, zehazki non dagoen,

zer norabidetan zoazen, eta begiratutako maparen

arabera zer oztopo topatuko ditugun jakiten du.

– Greenwicheko meridianoak Londresko izen bereko au-

zoko behatoki astronomikoaren gain-gainetik pasa-

tzen delako du izen hori. Behatoki hori Karlos II.a

erregeak sortu zuen 1675ean, neurri astronomikoak

lortzeko asmoz. Itsasgizonei itsasoan bidea erakusten

laguntzea zen behatokiaren azken helburua, garrantzi

handikoa baitzen ozeanoetan barrena nabigatzeko.

1884an, Estatu Batuetan egin zen nazioarteko bilera

batean 25 herrialdek parte hartu zuten, eta, besteak

beste, akordioa hauek hartu zituzten:

1. Erreferentziazko meridiano bakar bat hartzea ko-

meni da, dauden meridiano ugarien ordez.

2. Greenwicheko behatokia zeharkatzen duen meri-

dianoa izango da lehen meridianoa.

3. Globoaren inguruko longitudeak, ekialdera eta

mendebalera, lehen meridiano horretatik 180º-ra

bitarte hartuko dira.

5. Bila itzazu hitz hauen sinonimoak: iparraldea, hegoaldea, ekial-dea eta mendebaldea.

Ariketak

Bitxikeriak

17

LLaannddaa kkooaaddeerrnnooaa.. 1. FITXA: Kokapena

Kopia ezazu KOKAPENA izenburuko landa-koadernoaren lehenengo fitxan planetako edozein puntu geografiko aurkitu nahi duzuneanegin beharko dituzun urratsak.

1. Koka ezazu mapa batean puntu geografiko bat.

2. Bila ezazu puntu horren latitudea (ekuatoretik zerdistantziara dagoen, gradutan) eta longitudea(Greenwicheko meridianotik zer distantziara da-goen, gradutan). Era horretara, puntu horren ko-ordenatu geografikoak izango dituzu. Gogoanizan, longitudea ematen duzunean, Ekialdera edoMendebaldera dagoen adierazi beharko duzulabeti, eta latitudea ematean, berriz, iparraldera edohegoaldera dagoen.

3. Mapa mutu batean puntu geografiko jakin bat ko-katu behar baduzu, erabil itzazu gida moduan puntuhorren latitudea eta longitudea, eta idatz ezazu ber-tan izena, baldin eta puntu ezaguna bada.

Beharrezko bada, puntuaren kokapena hobeto ze-hazteko, hainbat eskalatako mapak erabil ditzakezu,horietan argiago ikusiko baituzu puntua non dagoen.

Kopia itzazu zure fitxaren atzeko aldean koor de -na tuak nola kalkulatzen diren gogorarazten lagun -du ko dizuten gauza guztiak.

LLaannddaa kkooaaddeerrnnoo bbaatt eeggiitteenn..

1. Ebaki itzazu 9 kartoi mehe, 18 x 11 cm-koak.

2. Aurrenekoak, goian, ezkerreko erpinean, 1 cm-koirtengune bat izango du; bigarrenak, 2 cm-koa, hi-rugarrenak 3 cm-koa, eta horrela, hurrenez hurren.

3. Ondoren, kortoi mehe eta fitxa bakoitzaren irten-guneen gainean atal hauek idatziko dituzu:

Begiratu iezaiozu arretaz eskema honi. Fitxategi-gida

bat da, eta edozein paisaiari buruzko analisi geografi-

koari lotutako prozedura guztiak pilatzeko osatu be-

harko duzu. Gai honetan aurrera egin ahala, hainbat

fitxa-eredu agertuko zaizkizu, zure landa-koadernoa

osatzen lagunduko dizutenak. Horretarako:

1. Kokapena

2. Hedadura (eskualdea)

3. Geografia fisikoa 1, erliebea

4. Geografia fisikoa 2, hidrografia

5. Geografia fisikoa 3, klima

6. Baliabide naturalak

7. Giza geografia eta geografia politikoa

8. Harremanak eta loturak

9. Informazioaren adierazpena eta komunikazioa

4. Landa-koadernoak aurkitu ahala, dagokien infor-mazioarekin beteko dituzu fitxak. Leku gehiagobehar izanez gero, atalaren neurri bereko fitxakerantsiko dituzu.

5. Sar itzazu fitxa guztiak gutunazal batean, eta itsatsi,gero, liburuaren azken orrialdean, barrenaldetik.

6. GARRANTZIZKOA. Landa-koadernoetan galderaketa atalak aurkituko dituzu, baina ezingo zaie galderaguztiei erantzun.

Fitxen laguntzaz eremu baten azterketa egiten duzu-nean, hauta itzazu eskura duzun informazioarekin eran-tzun daitezkeen atalak eta puntuak.

Hurrengo orrietan hainbat eskalatako kokapen geografikos aztertuko dugu; era horretara, kokatu nahi dituzun eremu edo pun-tuei buruzko informazio zehatzagoa ematen ikasiko duzu.


(Egiten jakin).

– Euskal Herriaren geografia-ere-mua kokatzea eta mapetan, pla-noetan, esferetan… meridianoaketa paraleloak identifikatzea, hain-bat eskalatan.

– Euskal Herriko geografiari bu-ruzko informazioa lortzea, asko-tariko iturrietatik: grafikoak,kartografiak, hedabideak…

– Mapa batean Euskal Herriko in-gurune fisikoa osatzen duten oi-narrizko osagaiak kokatzea etaezaugarri nagusiak nabarmentzea.

– Euskal Herriaren ezaugarri fisikonagusiak eta Espainiako, Euro-pako eta munduko beste geogra-fia-eremu batzuenak alderatzea,eta giza taldeei eskaintzen dizkie-ten aukerekiko lotura egitea.

– Euskal Herriko ingurune natura-lean giza jarduerak duen eragina-ren adibide batzuk identifikatu etaazaltzea, horien kausak eta ondo-rioak aztertzea eta horiek muga-tzeko neurriak eta jokabideakproposatzea.

– Euskal Herriaren antolamendupolitiko, ekonomiko eta soziala-ren ezaugarriak nabarmentzea.

– Euskal Herriko geografia-edukieiburuzko idatzizko informazio-itu-rrien irakurketa ulerbera egin.

– Informazioa zabaltzen ikasi, idaz-keta, mapak, grafikoak, eskemak,etab. erabiliz.

Balio-edukiak

(Zure parte-hartzea eta inplikazioaezinbestekoa da, eta ahalegindubehar duzu zure iritzia eta jarreraaurkitzen). Laguntzeko, hainbattresna emango dizkizugu, honakoalderdi hauek landu ditzazun:

– Paisaia eta ingurune geografi-koen aniztasunaz ohartzearen etahoriek ezagutzearen garrantzia,horien aberastasuna aintzat har-tzeko eta horien kontserbazioa-ren alde lan egiteko ezinbestekoaden aldetik.

– Inguruneak eskaintzen dituen au-kerez jabetzea, eta bioaniz-tasunari eta garapen iraunkorrarieusteko zure partaidetza zein ga-rrantzizkoa den jabetzea.

– Talde-lanek gure ezagutza eta jar-duna aberasteko baliabide gisaduten garrantziaz ohartzea.


(Memorizatu eta ulertu)

– Zer den Euskal Herria. Non ko-katuta dagoen.

– Euskal Herrian bereizten direngeografia-unitateak. Erliebea, hi-drografia eta klima.

– Landaredia eta lurzorua.

– Inguruneak lurraldeko biztanleeiezartzen dizkien baldintza nagu-siak.

– Euskal Herriko geosistemaren al-derdi sendoenak.

– Giza jarduerak ingurumeneanduen eragina.

Atal honetan honako gai hauek landuko ditugu:

II. Euskal Herria

70

� 1. Zer da Euskal Herria?

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer da Euskal Herria?

• Non dago?

• Zer hedadura du?

• Zer unitate geografiko hartzen ditu?

• Zer ezaugarrik definitzen dute eta ematen diote nortasuna?


Ikusi dugunez, Geografia Politikoa ingurune geografikoak

gertaera eta fenomeno politikoetan duen eragina eta ingu-

runearen eta gertaera eta fenomeno politikoen arteko erla-

zioa aztergai dituen Geografiaren eremua da.

Historian zehar, gizakiak egokien iritzi dion moduan mugatu

eta banatu izan du lurra, bere interesen arabera. Banaketa

horren emaitza, beraz, egitura artifizial bat da, hainbat irizpi-

deren arabera gauzatua: irizpide batzuk politikoak dira, adi-

bidez herrialdeen arteko mugak eta barne-banaketak

finkatzeko kontuan hartzen direnak; eta beste batzuk, berriz,

interes ekonomikoen araberakoak, adibidez, Europar Bata-

suna sortzeko kontuan hartutakoak.

Horrexegatik, entitate bateko geografia ikertzeko, Euskal He-

rriko geografia ikertzeko adibidez, ongi zehaztu beharra dago

entitate hori zer den, non dagoen, zer hedadura duen, espa-

zioan zer tankera duen, zer barne-ezaugarri dituen eta ingu-

runeko eremuekiko zer ezaugarri berezigarri dituen etab.

horren ondorioz, edonolako ikerketa bat abian jarri aurretik,ongi argitu behar dira zenbait alderdi.

Izendapenak

Lehenik eta behin, esan beharra dago itxuraz esanahi beraduten hainbat izen erabiltzen direla lurralde bera izenda-tzeko, eta funtsezkoa dela horiei buruzko zehaztapen ba-tzuk egitea.

Euskal Herria euskara hitz egiten den lurraldea izenda-tzeko erabiltzen den izena da. Esanahi linguistiko eta kul-tural agerikoa du, beraz. Izenaren gaztelaniazko ordaingisa, País Vasco, Vasconia (baskoiak bizi izan ziren lu-rraldeari erromatarrek jarritako izen latindarra), Vascon-gadas, etab. erabiltzen dira.

Euskal Herria esapidea XVI. mendeko agiri batean iraku-rri daiteke, lehen aldiz, Joan Perez Lazarragaren testu ba-tean, hain zuzen ere, eta baita Joannes LeizarragarenBibliaren itzulpenean ere, muga eta berezitasun histori-koez harago, kulturaz euskaldunak ziren lurraldeak izen-datzeko.

1901. urtean, Sabino Aranak Euzkadi izena asmatu zuen,zazpi herrialde hauek osaturiko lurralde bat izendatzeko(Zazpiak Bat): Araba, Gipuzkoa, Bizkaia eta Nafarroa,Espainiako estatuan; eta Lapurdi, Zuberoa eta NafarroaBeherea, Frantziako lurretan. Aranaren asmoa, bera Eus-kal Herri independentearen aldekoa izanik, esanahi poli-tiko nabarmenagoa izango zuen eta etorkizuneko herrialdesubiranoa izendatzeko egokia izango zen izen bat finka-tzea zen. Euzkadi, beraz, Euskal Herria baino eduki politikosakonagoko izena, izaera antropologiko eta kultural na-barmenekoa. Aranak zentzu politiko zabalagoko izen batnahi zuen, herri independente bat definitzeko euskarri iza-teko modukoa, bere ustez euskal aberria osatzen zutenherrialdeak batuko zituena. EAJ (Euzko Alderdi Jeltzalea)alderdiak ofizialki bere egin zituen izen hura eta haren esa-nahia. Denborak aurrera egin ahala, eta, batez ere, 1936eta 1939 bitarteko Gerra Zibilaz geroztik, izen hori alda-rrikapen modura erabili zuten bere garaian II. Errepubli-kari sostengua eman zioten talde gehienek, gerraamaitutakoan erbestera alde egin behar izan zutenek.Denborarekin, Euskadi adierazpen grafikoa onartu zen.

Franco diktadorearen heriotzaren ondoren, eta trantsizio-garaian, Gernikako Estatutua onartu zen; 1979ko aben-duaren 18an, zehazki. Eta Estatutuaren Atariko Tituluakbi izenak uztartzeko bidea zabaltzen du, honela:

Geografia-esparrua

Geografia-esparru bat zehazteko, ezinbestekoa da esparruhorren lurralde-hedadura eta elementu bereizgarriak eza-gutzeko irizpide edo ideia batzuk finkatzea. Azken batean,ongi ezagutu behar dira geografia-eremu horretako gora-beherak, inguruko eremuetatik bereizten dutenak eta espa-zio berezi gisa definitzen dutenak.

Gaur egun, gure herriaren egoera politikoa dela-eta, bene-tan zaila da Euskal Herriaz hitz egitea. Euskal gizarteanaskotariko eta elkarri kontrajarritako planteamendu politi-koak dituzten taldeak bizi dira; eta, hala, esapide horrek ezdu esanahi zehatz eta doi berbera talde guztientzat. Egoera

71

Vasconia non kokatzen den erakusten duen mapa eta xehetasuna: Akitaniaren eta Pirinioen hegoaldean eta Afrikaren iparraldean(Saint-Sever dohatsua, Landak, XI. mendea).

KANTAURI ITSASOA

Bordele

1778

Soria

Tolosa

Garona Ibaia

Andorra

EUSKAL ETAEUSKAL MODUKOTOPONIMOENEREMUA

VII. MENDEAEREMU

ELEBIDUNA

Ebro ibaia

Huesca

Euskararen erabileraren gehieneko hedadurari buruzko hipotesia.

Herrialdea km2

Bizkaia 2.217 11

Gipuzkoa 1.997 10

Araba 3.047 15

Nafarroa 10.421 50

Nafarroa Beherea 1.336 6

Lapurdi 587 4

Zuberoa 789 4

Guztira 20.664 100

“Euskara –hizkuntza primitibo baten lekuko berezia–eremu mugatu batean erabiltzen da: Gipuzkoan, Bizkaikoparte handi batean eta Araba iparraldean, Nafarroakomugako herriez eta Pirinioetako haranez gainera, Fran-tziako Behe Pirinioetako departamenturaino.”

Geografía de España I. Geografía Regional. Labor, S.A. argitaletxea.Bartzelona. Hiru argitalpen: 1928, 1932 eta 1938.

“Antzinako Vasconiak edo Lur Euskaldunak 7.000 km2 es-kaseko hedadura du. Gaur egungo bere mugak ez datozbat baskoi primitiboak bizi izan ziren lurraldearen muge-kin; haien lurraldea hegoalderago iristen zen, Ebroko tar-teko haraneraino, Nafarroa eta Aragoiko parte bat barnehartuta...

Alderdi fisikoari dagokionez, alde nabarmenak daude kos-taldeko bi herrialdeen –Bizkaiaren eta Gipuzkoaren– etaArabaren artean; baina arras antzekoak dituzte arraza, hiz-kuntza eta ohiturak, eta halako lurralde-batasun bat sortuda, arrazoi historikoen eta bizitza administratibo beraeduki izanaren ondorioz.”

Geografía de España II. Geografía Regional. Labor, S.A. argitaletxea.Bartzelona. Hiru argitalpen: 1928, 1932 eta 1938.

“Orduan, erromatar gudarosteak baskoien lurralderainoatzera egin zuen, gariz hornitzera, eta, une hartan bertanabiatu zen Sertorio; Galiak eta Asia ere ez galtzeko interesbizia zuen. ”

SALUSTIO, CAIO (K.a. 86–35). Historiae, 2, 93

“Halakoxea da menditarren bizitza, hau da, esan dudanbezala, Iberia iparraldean bizi diren leinuena: galaikoena,asturiarrena eta kantabriarrena, baskoiak eta Pirinioakbarne hartuta.”

ESTRABON (K.a. 63–K.o. 20)

“Iberiarrak, ez baskoi urdurien artetik igarotzen den ibaiingurukoak.”

AVIENO, RUFO FESTO (K.o. 400. urte ingurua, baina K.a. 70. ur-teko material eta informazioak baliatuta)

“Euskaldunak (edo vascongadoak) Bizkaiko, Gipuzkoako etaArabako lurretan ez ezik, Nafarroan ere bizi dira; hala ere,lehenengo hiru lurraldeek euskal deitura izan dute, betida-nik, antzinatik izan direlako euskal lurraldearen muina,garai batean Pirinioetatik Frantzia barnera iristen zen lu-rralde haren muina.”PASTOR, DIEGO. Lecturas geográficas. IV España y Portugal. Hiruga-rren argitalpena. I.G.S.A. Seix & Barral Herms. argitaletxea.

Bartzelona, 1934.

Azalera guztian hartzenduen ehunekoa

72

Saint-Severko Dohatsuak XI. mendean egindako mapan(aurreko orrialdean), Wasconia agertzen da, Aquitania, Ga-llicia eta Lusitania lurraldeen artean; Frantzia, berriz, ipa-rralderago ikusten da. XVI. mendean, Juan PerezLazarragak Eusquel erria izendatu zuen lurraldea, eta Joa-nes Leizarraga lapurtarrak, Heuscal Herriai; XVII. mendean,Pedro Axularrek Euskal herria izenaz aipatu zuen.Ikus daitekeenez, ezaugarri kultural komunak –batez ere,euskararen erabilera– zituen komunitate baten presentziairaunkorra aipatzen duen dokumentazioa ugaria da; etaEuskal Herria gertaera historiko onartua dela esan liteke,hortaz. Hainbeste, non gaur egungo gizarte-errealitateakbultzatuta, Madrilen argitaratzen dituzten egunkarietan, Eus-kadirako argitalpenetan, Nafarroa ere sartzen baitute; etagauza bera gertatzen da Akitaniako Soud-Ouest egunka-rian, Bidasoatik hegoalderako eskualdea euskal eskualde-tzat hartzen baitute.

Nola zedarritu ikergai den lurraldea?

Gaur egun, honela banatuta daude historian zehar euskaraerabili izan duten lurraldeak:

Ipar Euskal Herria, Frantziaren mende dagoena, eta HegoEuskal Herria, Espainiako estatuaren parte dena.

Hego Euskal Herria, gainera, bi autonomia-erkidegotan ba-natuta dago:

– Euskal Autonomia Erkidegoa, hiru probintzia hartzendituena: Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba.

– Nafarroako Foru Komunitatea.

Frantziako estatuaren lurretan, berriz, Lapurdi, Nafarroa Be-herea eta Zuberoako probintziak daude, Pirinio Atlantikoe-tako departamenduaren barruan.

Kokapen geografikoa

Lurraldearen hedadura eta mugak zehaztu ondoren, eta au-rreko ikasgaian ikasitakoari jarraituz, geografikoki non ko-katuta dagoen zehaztu behar dugu. Horretarako, aurrekogaiko 1. eta 2. fitxak erabili –Kokapenari eta Hedaduraridagozkionak– eta datu hauek eman beharko ditugu:

Koordenatuak. Ez gara ari puntu geografiko batez, eremubatez baizik; beraz, bigarren fitxako 1. puntuari jarraitukodiogu. Euskal Herriaren kokapena, beraz, hauxe da:

0º 43´22´´ eta 3º 20´30´´ arteko longitudea, mende-baldera, eta 41º 54´34´´ eta 43º 32´30´´ arteko latitu-dea, iparraldera.

1. artikulua

“Euskal Herriak, bere naziotasunaren adierazgarri, etaautogobernua iristeko, Autonomia Erkidego gisa eratzendu bere burua Espainiako Estatuaren barruan, Euskadizein Euskal Herria izenez, Konstituzioarekin eta oinarrizkoerakunde-arau duen Estatutu honekin bat”.

2. artikulua

1. Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak dute, Nafarroak be-zala, Euskal Herriko Autonomia Erkidegoa osatzekoeskubidea.

2. Euskal Herriaren Komunitate Autonomoaren lurraldeaAraba, Bizkaia eta Gipuzkoa herrialde historikoez osa-tuko da, bai Nafarrokoarenaz ere, hauek egungo pro-bintzien mugetan hartzen direlarik; eta erabakitzenprozeduraren arabera partaide izatea erabakitzenbadu.

Zer da Euskal Herria?

Gaur egun, eta zoritxarrez, galdera horren erantzunak gi-zarte-eztabaida eta eztabaida politiko bizia sortu ohi du,eta liskar latzen iturria da gure gizartean.

Edonola ere, eztabaida ideologikoa alde batera utzita, emandaitezke Euskal Herriari buruzko ikerketa geografikoa egi-teko oinarri hartuko dugun lurraldea definitzeko irizpide ba-tzuk.

Egia da gaur egun Euskal Herria osatzen duen lurraldeakhistorian zehar ez duela eduki, bere horretan, batasun poli-tikorik; baina egia da, halaber, Historiaren hasieratik berta-tik lurralde honetan hizkuntza bera eta antzeko ohituraketa sinesmenak zituzten herri batzuk bizi izan zirela, hain-bat lekukotasunek adierazten dutenez. Estrabon greziar ge-ografoak (K.a. 63 – K.o. 19), Tito Livio erromatarhistorialariak (K.a. 59 – K.o. 17) eta Plinio Zaharra erro-matar militarrak (K.a. 23 – K.o. 79) Vasconia deitzen zie-ten Pirinioetatik mendebaldera dauden lurraldeei.Baskoiak bizi ziren lurraldeari zegozkion hirurak. Aurre-rago, VII. mendean, merobingiarrek Vasconiako Dukerriasortu zuten; eta, aurrerago, estatu baskoi bihurtua zela, Aki-taniari lotu zitzaion. Mende haietan (VIII. m.) oraindik sortugabe zeuden Europako gaur egungo estatuak, baina geroraIruñeko erresuma izango zenaren muina orduan ernatuzen, musulmanen aurrerabidearen kontrako erresistentzia-gune gisa. Nafarroako Erresuma izena hartu zuen, gerora,erresuma hark, baskoiek edo nafarrek hartutako lurraldeakbiltzen zituena.

73

1. Zehaztu zer elementuk egiten duten geografia–eremu jakinbat beste lurralde batzuk ez bezalakoa.

2. Egin ezazu idazlan labur bat, Euskal Herriaren geografia-hedadura finkatzeko zer datu erabili ditugun azaldu eta arra-zoitzeko.

BIZKAIA

GIPUZKOA

NAFARROA

ARABA

LAPURDI NAFARROABEHEREA

ZUBEROA

Bilbo

Donostia

Baiona

Donibane-Garazi

Maule

Iruñea

Gasteiz

BIZKAIAGIPUZKOA

NAFARROAARABA

LABURDINAFARROABEHEREA

ZUBEROA

BilboDonostia

Bayona

Donibane-Garazi Maule

IruñeaGasteiz

3. Adierazi, goikomapan eta planisferioan, Euskal Herria non da-goen. Zer meridianoren eta paraleloren artean dago kokatuta?

4. Adierazi, zure koadernoan, kokapenaren xehetasun guztiak,eta bila itzazu, atlas batean, Euskal Herrian sartu ditugun lu-rraldeetako bakoitzaren koordenatuak.

Ariketak

43° 32’ 30”

41° 54’ 34”

43° 43°

43° 43°

3°20’30”

3°20’30”

Harrespila Itsasun, Lapurdi.

Kokatzeko koordenatuak. Euskal Herriaren banaketa administratiboa.

74

Kapitulua lantzen hasi aurretik, gogoan hartu behar duguEuskal Herrian, historian zehar, eta oso aspalditik gizakiarenkokaleku izan diren toki guztietan bezala, paisaia gutxi gel-ditzen direla erabat naturalak. Edonola ere, askotariko pai-saiak ditu Euskal Herriak, lurralde txikia izan arren.Ipar-ekialdea, adibidez, menditsua da, eta hezea; eta horrenaurrez aurre, Arabako Lautada eta Errege Bardeetako ba-samortua daude.

Oro har, erliebe konplexua duela eta mendebaldetik ekial-dera kostaldearen paralelo antolatutako ardatz batzuk be-reizten direla esan daiteke.

Uren banalerroa eta horren garrantzia

Uren banalerroa irudizko lerro bat da, mendien mailarik go-renak lotzen eta bi ibai arro bereizten dituen lerroa, hainzuzen ere. Horrek esan nahi du euri-ura, irudizko lerroarenzer aldetara erortzen den, ibai batera edo bestera isurtzendirela, eta Atlantikoko edo Mediterraneoko isurialdera jokodutela.

Euskal Herriko uren banalerroak oso ongi definituriko bieremu handitan zatitzen du lurraldea:

a. Iparraldean: Zuberoa, Nafarroa Beherea, Lapurdi, Nafa-rroa iparraldea, Gipuzkoa, Bizkaia, eta Arabako zati txikibat. 9.000 km2 inguruko hedadura du eremu horrek.

b. Hegoaldeeneko alderdian, Arabako lurralde gehiena etaNafarroa ia osoa sartzen dira, hedadura handiko eremua,beraz.

Erliebe-unitateak

Hego Euskal Herriari dagokionez, hiru egitura-unitate handihauek dira aipatzekoak: Pirinioak, Euskal mendiak, etaEbroren sakonunea. Ipar Euskal Herriaren barruan, berriz,Akitaniako edo Aturri ibaiaren arroa nabarmentzen da.

Pirinioak

Pirinioetako mendikatearen mendebaldeeneko alderdia da.Hiru Erregeen Mahia (2.428 m) du ekialdeeneko muturra,eta Larrun gailurra (900 m), mendebaldeenekoa. Eremuhonen barruan, hiru gune hauek bereizten dira:

a. Ardatzeko Pirinioa. Mendi ez oso garai baina maldahandikoen multzoa da. Bortziriak, Larrun, Urtsumendi,Aldude-Kintoa, Lapurdi, Oroz-Betelu, Irati-Mendibeltzaeta Iguntze mendiguneek osatuta dago. Mendigune ho-rien artean ez dago loturarik; ibaien jarduerak sortutakosakonune eta haitzarte sakonek bereizita daude.

b. Hegoaldeko isurialdea: Iparraldetik hegoaldera antola-tuta dago, ondoren adierazten den moduan:

– Barnealdeko mendikateak, Mendebaldeko Pirinioe-tako garaierarik eta hedadurarik handieneko eremua.Horma bertikal ugarik eta gailur garaiek osatutakomultzoa da; gailur garai horiek ibaiek beren ibilbideanzizelkaturiko arroila sakonekin kontraste nabarmenaegiten dute. Gailur nagusiak hauek dira: Orhi (2.021m) eta Auñamendi (2.507 m), Euskal Herriko ga-raiera-mailarik altuenekoa.

– Barnealdeko sakonunea, Irunberritik, Leireko men-dilerroak Aragoirekin muga egiten duen tokitik, Iruñe-raino iristen da, Erro ibaiaren ibarrari jarraituz; hortikArakil ibarrean barrena jarraitzen du, Aralar mendika-tearen hegoaldeko mazelatik. Paisaian, ekialdetik men-debaldera doazen mendi zerrendak dira nagusi; ibaiekmendi zerrenda horiek ebakitzen dituzte (Zaraitzu, Irati,Ultzama), eta arroila sakonak eratzen dira, horrela.

– Kanpoaldeko mendikateak. Barnealdeko sakonu-nearen eta Ebroren sakonunearen artean dago gunehau, eta bi eratako egiturak bereizten dira: alde bate-tik, egitura zakarrak, Leire eta Alaitz mendikateak, esa-terako; eta, bestetik, egitura biribilduak, Izko etaErreniega.

� 2. Elementu naturalen azterketa: erliebea

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer da uren banalerroa?

• Zer erliebe-unitate bereizten dira?


Euskal Herriak hartzen duen eremu geografikoko paisaian,

heterogeneotasuna da ezaugarri nagusia; izan ere, elkarren

oso bestelako ezaugarriak dituzten erliebe-unitateek osatutako

lurraldea da. Desberdintasun horiek eragin nabarmena dute

kliman, landaretzan, baliabide naturaletan, baliatze ekonomi-

koan eta, oro har, bertako biztanleen bizimoduan.

75

Ibaia

Ibaia

Uren norabidea

Uren norabidea

Urenbanalerroa

Malloak mendikatea (Nafarroa).

Erliebe-unitateakUren banalerroa.

Urbiako mendilerroa, Aizkorritik ikusita.Larrun mendia, Saratik ikusita (Lapurdi).

P I R I N I O A K

E B R O R E NS A K O N U N E A

E U S K A L M E N D I A K

GorbeiaAizkorri

MendilerroaAralar

Mendilerroa

UrbasaMendilerroa

KantaurikoMendilerroa

AbodiMendilerroa

Izkomendilerroa

76

– Arabako Lautada. Pirinioaurrea Iruñearekin eta Irun-berrirekin lotzen duten bide naturala da, Aralar eta En-tzia-Urbasa mendilerroen artetik igarotzen denkomunikazio-sistemaren oinarria.

– Mendebaldeko mendilerroak. Arabako Lautada men-debaldetik ixten dutenak dira: Badaia mendilerroa, Ar-kamo, Gibijo, Salbada eta Arrato.

– Erdialdeko mendilerroak. Mendebaldetik ekialderadoaz, Arabatik Nafarroaraino, eta egitura hauek era-tzen dituzte: Urbasa eta Andiako mendiguneak, Nafa-rroako mendebaldean; Entziako mendilerroa etaGasteizko mendiak, Urbasa mendebaldera luzatzendutenak eta Lautadaren eta Trebiñuko arroaren artekobereizketa naturala eratzen dutenak; Trebiñuko arroakToloño mendilerroa du hegoaldean, eta GasteizkoMendiak, iparraldean.

– Hegoaldeko mendilerroak. Toloño mendilerroa ekial-detik mendebaldera doa, eta Trebiñuko arroa eta Ara-bako Errioxa bereizten ditu. Hegoaldeko mendilerroakToloño mendilerroraino iristen dira mendebaldetik, etaKodeskoraino, ekialdetik.

Ebro ibaiaren sakonunea

Ebro ibaiaren sakonunearen mendebaldeeneko alderdiada. Iparraldean, Toloño mendilerroa, Andia, Urbasa eta Izkoditu mugakide; hegoaldean, berriz, Ebro ibaiarekin berare-kin muga egiten du. Erdialdeko Nafarroako sektorea na-barmentzen da (Uxueko mendilerroa, Tafallako sinklinala),garaiera txikiko forma topografiko oso erosionatuak dituena,eta baita Bardeak ere, Erriberan, Nafarroa hego-ekialdean.

Akitaniako arroa, Ipar Euskal Herria

Ipar Euskal Herrian, beste era batera antolatuta daude egi-turak. Paisaia homogeneoagoa da, eta garaiera-aldeak ezdira oso nabarmenak. Hego Euskal Herriko kostaldea ezbezala –labar malkartsu ugari baititu hark–, Ipar Euskal He-rrikoa leuna da, eta hondartza luze eta duna ugari ditu.Labur esanda, hegoalderantz goranzko malda txiki bateanhedatzen diren ibarrak dira nagusi erliebean; puntu garaie-nak Larrun eta Pirinioak dira.

Atal honetan, ez ditugu ahaztu behar izen bereko ibaiarenestuarioan dauden Aturriko barthes deritzenak, holandarrenteknologia erabiliz XVII. mendean itsasoari kendutako lu-rrak.

c. Pirinioetako iparraldeko isurialdea. Forma sinpleagoakditu. Makurdura txiki bat du ekialdetik –goreneko gune-tik– mendebaldera, gune behereenera. Pirinioetan zen-bat eta iparralderago, zenbat eta Frantzia alderago,orduan eta leunagoa da erliebea; eta ibar zabal eta sa-konune txikitan amaitzen da.

Euskal mendiak

Oro har, Pirinioak baino askoz ere apalagoak dira; berenegituraren norabidea ere bestelakoa da. Bi sektore bereiz-ten dira:

a. Euskal Mendiak, uren banalerrotik iparraldera.

Uren banalerrotik iparralderako Euskal Mendiak; IparEuskal Herriko Errobi ibaiaren arrotik Bizkaiko kostalde-aren mendebaldeko muturrean dagoen Barbadun ibai-raino iristen dira. Uren banalerrotik kostaldera, lauerliebe-unitate bereizten dira:

– Kostaldeko mendikate tertziarioa, Gipuzkoako kostal-deko ekialdeeneko muturretik Getariaraino. Jaizkibel-Ulian du garaiera-mailarik altuena.

– Kostaldeko iparraldeko antiklinorioa. Matxitxako lur-muturraren eta Bortzirietako mendigunearen artean.Hauek ditu gailur nagusiak: Hernio (1.072 m), Iza-rraitz (1.026 m), Arno (602 m) Iluntzar (722 m) etaSollube (684 m). Kostaldean, labar malkartsuen ar-tean, Mundakako ibaiaren estuarioa nabarmentzen da.

– Bizkaiko sinklinorioa. Galea lurmuturretik Bortzirietaraeta Aldude-Kintora doana. Forma biribilen artean,Unbe (301 m), Bizkargi (563 m), Oiz (1.026 m),Urko (700 m), Elosua (700 m) eta Murumendi (864m) nabarmentzen dira. Mendi horien artean, hainbatibai-ibar eratu dira; adibidez, Ibaizabal eta Butroe.

– Bizkaiko antiklinorioa, Bortzirietako mendigunetik Or-dunteko mendietara –Euskal Herriko mendebaldee-neko muturrera– doan lurraldea hartzen duena. Aralar(1.427 m), Aizkorri (1.600 m), Anboto (1.331 m),Gorbeia (1.475 m), Ganekogorta (998 m) eta, men-debaldeeneko muturrean, Ordunte (1.104 m) tonto-rrek osatua da.

b. Hegoaldeko mendilerroak eta arroak, uren banale-rroaren hegoaldean.

Mediterraneoko isurialdean daude, eta Ebroren arroaosatzen dute. Kantauriko isurialdekoek baino askoz ereibar zabalagoak dituzte, eta hori da eremuaren bereiz-garri nagusia. Unitate hauek har daitezke eremu horrenikerketaren oinarri:

77

1. Osa ezazu Euskal Herriko mapa bat, eta azaldu zein direnbertako erliebearen ildo nagusiak. Adieraz ezazu non egongolitzatekeen kokatuta uren banalerroa eta zer eremuk isur-tzen duen iparraldera eta zer eremuk hegoaldera.

2. Begiratu Euskal Herriko erliebe-unitateen mapari, eta osatuidazlan bat, unitate horiei buruzko informazioarekin.

3. 29. orrialdeko mapako informazioa kontuan hartuta, hautaitzazu bi ardatz adierazgarri, bat iparraldetik hegoaldera eta

Ariketak

bestea mendebaldetik ekialdera, eta egin itzazu horien sos-laiak.

4. Bila itzazu, Euskal Herriko mapa batean, hamar mendirikgaraienak, eta egin horiek konparatzeko grafiko bat.

5. Bila ezazu mapa batean irudietan agertzen diren lekuen ko-kalekua eta adieraz ezazu zer koordenatu dituzten.

6. Pirinioen mapa batean, adieraz itzazu zer eremu eta osagaidituen.

Aiako Harria. Aizkorriko mendilerroa, Seguratik ikusita (Gipuzkoa).

Txindoki mendiaren paisaia, Zeraindik ikusita (Gipuzkoa) Anboto.

Gorbeia mendia.

78

Ibaiak

Euskal Herriko sare hidrografikoa ibar estuetan barrena do-azen ibai-sare trinko batek osatua da; ibai bakoitzak berearroa eratzen du, eta itsasora isurtzen dira, zuzenean. Ibaie-tako uraren jatorria euria da, nagusiki. Aurreko atalean ikusidugunez, erliebearen gunerik garaienak lurraldearen er-dialdean daude, eta bi isurialdeko uren banalerro bat era-tzen dute: iparraldekoa (Kantaurikoa) eta hegoaldekoa(Mediterraneokoa). Azter ditzagun, orain, isurialde bakoi-tzeko ibaien ezaugarriak:

a. Kantauriko isurialdea

Uren banalerrotik Kantauri itsasoraino, 75 km inguruko tar-tea dago, batez beste. Hortaz, ibilbide laburreko ibaiak dira;uholde-ibaiak, oro har, eta maldatsuak. Arroak oso txikiakdiren arren, ibaiek erosio-ahalmen handia dute, ura laster-tasun handiz jaitsi ohi delako mendietatik.Oro har, hegoal-detik iparralderako norabidea dute.

Euri-erregimenak dira nagusi, eta elurrak ez du eragin ai-pagarririk, Uhaitzandi aldean izan ezik; inguru horrekelur/euri-erregimena du. Gainera, isurialdeko emari han-dieneko ingurua da; 58,51 l/sg/km2-ko emaria hartzen dute

� 3. Elementu naturalen azterketa: hidrografia

GALDERA GILTZARRIAK

• Nolakoa da sare hidrografikoa?

• Zer-nolako kalitatea du sare horretako urak?


Ura funtsezko elementua da gure planetako ekosisteman.

Alde batetik, ezinbestekoa da biziak iraun dezan, edonolako

bizirik izan dadin; eta, bestetik, funtsezko baliabidea da hain-

bat giza jarduera gauzatzeko. Gizadiaren historian zehar, urak,

ura eskuratzeko erraztasunak, berebiziko eragina izan du he-

rrien sorreran, industrien ezarpenean, nekazaritza-jardueran,

etab.

Eremu geografiko batek zer baliabide hidrografiko dituen ja-

kitea eta horiek ulertzea, horiek nola eratzen diren, nondik da-

tozen edo urtean zenbat ur biltzen duten jakitea, garrantzi

handikoa da gizakiak lurralde jakin horretan bizitzeko zer au-

kera dituen jakiteko.

ibai batzuek, eragin ozeanikoaren ondorioz. Neguan, ema-

riak oso handiak dira; udan, berriz, udako agorraldiak ez

dira asko nabarmentzen. Hala ere, aldian-aldian emariak txi-

kitu ere egiten dira, euri-urritasunagatik, udazkenean, batez

ere. Arroko emaririk txikienak Artibai eta Herrerias ibaiei

dagozkie: 25,2 eta 23,5 l/seg/km2, hurrenez hurren.

b. Mediterraneoko isurialdea

Ibai luzeagoak dira, eta malda leunagokoak. Ebro ibaian

isurtzen dira. Oro har, iparraldetik hegoalderako norabidea

dute; Ebro da horretan salbuespena, ipar-mendebaldetik

hego-ekialdera egiten baitu bere bidean. Kantauriko isu-

rialdekoek baino emari txikiagoak dituzte isurialde honetako

ibaiek. Emari handienekoak Irati (48,36 l/sg/km2) eta Arga

(44,2 l/sg/km2) ibaiak dira. Eta erregimen apalenekoak,

berriz, Ebroren eskuinaldekoak; adibidez, Ega, 10 l/sg/km2-

ko emaria duena. Udan, agorraldi nabarmena izaten dute.

Emari handienak otsailean izaten dira, eta txikienak, abuz-

tuan.

AintzirakHauek dira Euskal Herriko aintzira nagusiak:

– Arreo aintzira (Gesaltza Añana, Araba), ur iraunkorrak di-

tuena. Mendebaldeeneko da.

– Carralogroño eta Carravalseca urmael gaziak. Biasteritik

gertu daude. Udan agorraldi nabarmena izaten dute, eta

gehienak lehortu egiten dira.

– La Cañas urtegia, Vianan. Giza esku-hartze baten emai-

tza da; XIX. mendean ureztatze-istil bihurtu zuten.

– Ezkaurreko ibona, Erronkari eta Ansóko haranen artean

kokatua. Ez da oso handia, 50 m-ko diametroa eta 1 m-

ko batez besteko sakonera ditu; baina Euskal Herriko

modelatu glaziarreko aintzira bakarra da.

– Nafarroa hegoaldean, natura-erreserba izendatutako ur-

mael batzuk daude; adibidez, Juncalko urmaela (Tafalla),

Pulguerko istila (Cintruénigo) eta Agua Saladako istila

(Tutera).

Hezeguneak

Euskal Herrian, bi paisaia daude benetan bikainak, kalkulatu

ezinezko balioa duen aniztasun biologikoko bi hezegune:

79

N

Euskal Herriko ibaien mapa.Bidasoa ibaia.

Ebro

Biduze

Errobi

Bidasoa

Urumea

OriaUr

ola

Deba

Artibai

OkaButrón

Cadagu

a

Nervión

Baia

Zadorra

Ibaiuda

Ega

Arga

Aragón

Irati

Salazar

Ibaizabal

Urdaibai.Ziburuko kostaldeko labarrak.

Esako urtegia, Nafarroan.Senpere aintzira, Lapurdin.

80

Arga ibaiaren iturburukoak: Allotz (84 hm3) eta Eugi (21hm3).

– Iruñea Eugiko urtegiko eta Artetako iturburuko urez hor-nitzen da.

– Nafarroa hegoaldean, lurrak ureztatzeko ur ugari behardenez, ureztatze-lanetarako erreten eta ubide ugari eraikidituzte. Horien artean daude Lodosako kanala, AragoikoKanal Imperiala ubidea, Tuestekoa eta Bardeetakoa.

– Pirinioetako iparraldeko isurialdean, urtegiak energiaelektrikoa ekoizteko baliatzen dituzte, nagusiki.

Azpiegitura hidraulikoak ezinbestekoak dira ura hainbat jar-dueratarako erabiltzeko; baina kontuan hartu beharra dago,halaber, azpiegitura horiek eraikitzeak garrantzi handiko era-gozpenak ere sortzen dituela: populazioak lekualdatzea, ku-tsadura, beste eskualde batzuetako baliabide hidrikoakaldaraztea, flora eta fauna desagertzea edo lekualdatzea,etab.

Uren kalitatearen garrantzia

Gizakiak ez du ura era egokian erabiltzen, ez da ohartzenbaliabide mugatua dela eta etengabe isurtzen dira orotarikohondakinak uretara; horren guztiaren ondorioz, natura ezda ura bere kabuz berriztatzeko edo oneratzeko gai.

Hala, Euskal Herriko ibai gehienak oso kutsatuta daude;are gehiago, horietako batzuk ibai hiltzat hartuta daude. Ka-dagua, Nerboi, Ibaizabal, Deba, Urola, Oria eta, batez ere,Aturri dira kutsadura-presio handia duten ibaien eredu adie-razgarriak.

2000. urtean, Europar Batasunak Uraren Zuzentarau Oro-korra plazaratu zuen; zuzentarau horren arabera, ur guz-tiek egoera ekologiko egokia izan beharko dute,2015erako. Helburua hauxe da: uraren kutsadurari aurreahartzea eta kutsadura murriztea, uraren erabilera iraunko-rra sustatzea, uretako ekosistemen egoera hobetzea etauholdeen eta lehorteen ondorioak saihestea. Euskal He-rrian, ibaien % 70ek ez dute betetzen zuzentarauak agin-tzen duena.

Eusko Jaurlaritzaren Ingurumen Sailak ibaiei buruzko txos-tenak landu ohi ditu, urtero, 1993. urteaz geroztik. Txostenhorietan aditzera ematen denez, hauek dira euskal ibaieikalte gehien egiten dieten eragileak: arazketa eta sanea-mendu urriegia, industria-jardueren ondoriozko tokian to-kiko kutsadura, nekazaritzaren ondoriozko kutsadura,nekazaritza- eta hirigintza-presioaren ondorioz ibaietako ha-bitata hondatzea eta lurzoruaren eta uraren erabilera inten-tsiboa, zentral hidroelektrikoek eragiten dutena, esaterako.

– Urdaibaiko padurak.

– Txingudiko itsasadarra.

Lurpeko urak

Lurpeko urak garrantzi handiko baliabidea dira hainbat es-kualde urez hornitzeko. Bereziki premiazkoak dira honakogune hauetan:

– Iruleko Uren Mankomunitatean; agorraldia denean, lur-peko urak erabili behar izaten dituzte han.

– Arabako Lautadako industrian.

– Ibaiuda, Inglares, Arga eta Ebroren arroetan, lurrak urez-tatzeko.

Lurpeko urak aztertzean, arreta berezia eman behar zaie urtermalei, hau da, lurraren barrenetik bero kanporatzen direnurei. Alderdi horri dagokionez, Euskal Herrian ospetsuakdira Beteluko (22 ºC), Belaskoaingo, Urberuagako (27 ºC)eta Altzolako iturburuak eta Zestoako, Kanboko eta Fite-roko (46 ºC) bainuetxeak.

Giza jardueraren eragina

Gurearen moduko gizarte garatuetan, azpiegitura- eta erai-kuntza-lanetan ahalegin berezia egin behar izan da, pertso-nako ur-kontsumoak izugarri gora egin izanaren,nekazaritza-lurrak ureztatzeko uraren eskaria nabarmenhanditu izanaren, industriak urez hornitu beharraren etaenergia premia gero eta handiagoak sortu izanaren ondo-rioz. Baliabide hidrikoak ahalik eta hobekien bildu, baliatueta banatzea izan da ahalegin horien helburua. Eta EAE erahorretako azpiegituren eraikuntzan egindako ahaleginarenerakusgarria da; izan ere, 35 urtegitik gora daude, hainbaterabileratarako ura biltzen dutenak: energia-ekoizpena, kon-tsumoa, ureztatzea…

Gizarte modernoek ur kantitate handia behar dute herrita-rrei eskaini beharreko zerbitzuen eskariari erantzuteko.Azter ditzagun urarekin loturiko zerbitzu batzuk eta zerbitzuhoriei erantzuteko sortu behar izan diren hainbat azpiegi-tura:

– Gasteiz eta Bilboko herritarrek bi urtegitatik jasotzen duteberen iturrietarako ura: Uribarri Ganboa (147 hm3-tik go-rako edukiera) eta Urrunaga (72 hm3-ko edukiera). Biurtegi horien arteko lotura egiteko, Zadorratik (Medi- te-rraneoko isurialdea) Nerbioirako (Kantauriko isurialdea)uren isurialdaketa egin beharra dago.

– Donostiak eta Donostiako eskualde osoak Urumea ibaia-ren arroko urtegietatik hartzen dute ura: Añarbe (44 hm3)eta Artikutza (1,6 hm3).

– Nafarroan, bertako baliabide hidriko oparoei esker, ur-tegi ugari dituzte. Horien artean, bereziki aipatzekoak dira

81

1. Aurreko orrialdean aztertu ditugun urtegien edukiera kon-tuan hartuta, presta ezazu horien arteko desberdintasunakadierazteko grafiko bat.

2. Egin ezazu ur termalak dituzten gune eta herrien mapa.Erantsi, mapa horretan bertan, aintzirak eta hezeguneak.

3. Begiratu bi euskal isurialdeetako ibaien grafikoei. Aztertuzertan diren desberdinak, eta zertan antzekoak. Erantzungaldera hauei:

– Zer garaieratan jaiotzen da ibai bakoitza?

– Bi ibaietatik zeinetan du abiadura handiagoa urak? Zertanantzematen da hori?

– Zer altitudetan itsasoratzen da Oria ibaia? Eta Zadorra?Zergatik halako aldea?

– Bietatik zeinetan da nabariagoa ibai-terrazak sortzekojoera? Zergatik?

– Zer luzera dute?

5. Begiratu Euskal Herriko ibaien mapari. Zer esan nahi dupuntu gorriz egindako lerroak? Zer adierazten du?

6. Taldeka, bila ezazue Urdaibaiko padurei eta Txingudiko itsa-sadarrari buruzko informazioa.

7. Begiratu Euskal Herriko ibai hauen hidrogramei, eta egin ho-rietako bakoitzari buruzko iruzkin labur bat.

Garaiera (m)

Uhaitzandi ibaia, Maulen.

U A A U O M A M E U A I

Emaria (m3/s)

Ariketak

4. Begiratu 79. orrialdeko irudiei, eta lotu irudiak landu dugunhidrografiako atalen batekin. Adierazi, halaber, irudi bakoi-tza zergatik lotzen duzun atal jakin batekin eta ez beste ba-tekin.

Luzera (km)

1.000

800

600

400

200

10 30 50 70 90

O R I A

Garaiera (m)

Luzera (km)

1.000

800

600

400

200

10 30 50 70 90

Z A D O R R A

50

40

30

20

10

0

Ibaizabal ibaia, Lemoan.


Emaria (m3/s)50

40

30

20

10

0

Ega ibaia, Lizarran.


Emaria (m3/s)50

40

30

20

10

0

Oria ibai, Andoainen.


Emaria m3/s50

40

30

20

10

0


(Egiten jakin).

– Alderdi historikoei, kulturalei, etaabarrei buruzko hipotesiak pro-posatzea, azaltzea eta egiazta-tzea.

– Hainbat iturritatik abiatuta garran-tzizko informazioa lortzeko eta er-registratzeko urratsak egitea:ikonografikoak, arkeologikoak,etab.

– Aldiak, kulturak eta zibilizazioak,gertaera historikoak, datuak etalekuak denboran eta espazioankokatzeko urratsak egitea.

– Aldaketa-prozesuei behatzekourratsak egitea.

– Denborazko sekuentzien, den-bora-lerroen eta friso historikoenirudikapen grafikoa egiteko tekni-kak erabiltzea.

– Gizarte historikoen eta gauregungo gizarteen arteko desber-dintasunak eta aldeak identifika-tzeko, analizatzeko eta konpa-ratzeko teknikak erabiltzea.

– Gertaera historikoen kausak az-tertzeko urratsak egitea.

– Hainbat garai eta kulturatako ar-telanen azterketa konparatiboaegiteko urratsak egitea, eta ana-logiak eta desberdintasunak bila-tzea.

– Paisaien itxuran, zenbait gertaerageografikoren kokapenean etabanaketan, ingurumenaren de-gradazioan, etab. inguruneareneta gizakien ekintzaren arteansortzen diren interakzioak azter-tzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak(Zure parte-hartzea eta inplikazioaezinbestekoa da, eta ahalegindu be-har zara zure iritzia eta jarrera aur-kitzen) Horretan laguntzeko, hain-bat tresna emango dizkizugu,honako alderdi hauek landu ditza-zun:

– Lehenaldiko gizarte-errealitateaezagutzeko interesa eta jakin-mina eta jarrera kritikoa, gertaerahistorikoen aurrean.

– Gizarte historikoen adierazpenartistikoak eta kulturalak balioes-tea eta errespetatzea.

– Ondare kulturalaren eta ondarehistoriko-artistikoaren aberasta-suna eta aniztasuna aintzat har-tzea, errespetatzea eta hartazgozatzea eta hura gordetzeko etababesteko jarrera hartzea.

– Gizonek eta emakumeek histo-riaren subjektu gisa bete dutenzeregina balioestea.

– Era aktiboan eta eraikitzaileanparte hartzea, ahalegin pertso-nala, erantzukizuna eta solidarita-tea agertzea taldeko lanetan edotaldean egiten diren beste zeregi-netan. Naturaltasunez onartzeanorberaren akatsak eta hutsegi-teak eta horiek zuzentzeko jarreraizatea.



– Bizitza, gure planetaren ezauga-rria.

– Gizakiaren jatorria.

– Lehen giza kulturak.

– Paleolitoaren bukaera.

– Neolitoa.

– Metal Aroa.

Atal honetan gai hauek landuko ditugu:

105

III. Gizarte primitiboak

106

� 1. Bizitza, gure planetaren ezaugarria

GALDERA GILTZARRIAK

• Nola agertu zen gizakia Lurrean?

• Zer bilakaera izan zuen bizitzak Lurrean?

• Zerk bereizten du gizakia gainerako espezieetatik?

• Zein izan ziren lehen giza gurtzak?

• Nola eta noiz iritsi zen gizakia Euskal Herrira?


Izaki biziak, animaliak nahiz landareak, jaio, hazi, elikatu,ugaldu eta hil egiten dira. Baina multzo horren barruan sar-tzen dira, bai bizitzaren forma txikienak eta soilenak (bak-terioak, protozooak, etab.), bai neurri eta konplexutasunhandienekoak.

Gizakia da bizitza-formarik konplexuena. Gorpuzkerak, adi-menak eta sortzeko duen ahalmenak bereizten dute gaine-rako animalietatik. Bere eskuetan du Lur planetarenetorkizuna, ingurumenean eta inguratzen duen bizitzan era-gin baitezake.

Bestalde, bizitzaren existentziak sortzen du alderik han-diena Lur planetaren eta unibertso ezagunaren gainerakoargizagien artean. Nekez pentsa daiteke Lurra denik bizitzagaratu zen unibertsoko leku bakarra; alabaina, ez duguorain arte gure planetatik kanpo inolako organismo bizirik,ezta txikiena ere, dagoen frogarik.

Egia da, hori bai, ez dugula unibertsoaz gauza handirik eza-gutzen. Gaur egun arte, ozta-ozta atera da gizakia Lurretik,Ilargia zapaldu besterik ez du egin. Gure planetatik kanpodagoen guztiaz daukagun jakintza oso informazio-iturri mu-gatuetan eskuratu dugu: espazioari teleskopioen bidez be-hatuz, eskifaiarik gabeko ontziek bidalitako datuen bitartez,eta Lurraren eta Ilargiaren inguruan egindako bidaienbidez.

Baina Lurra ez da beti existitu. Gure planetak hainbat era-keta aldi izan ditu; aldi horietan ingurumen-baldintzak al-datuz joan dira, eta modu horretan hainbat eratako bizitzamoduak sortu ahal izan dira, besteren artean gizakiona.

Bizitzaren jatorriari buruzko zenbait teoria

Aspalditik galdetu izan dio gizakiak bere buruari nola agertuzen, eta zerk edo nork jarri zuen bizitza gure planetan. Gal-

dera horiei eman zaizkien erantzunek teoria sorta zabal batekarri dute historia osoan zehar.

a) Teoria erlijiosoakUgaritasuna gorabehera, teoria erlijioso denak bat datozesaterakoan goreneko Izaki batek (Jainkoak) mundua edolehengaia sortu zuela, modu gutxi-asko tankeratuan edo tan-kerarik gabe, eta hortik gero, bilakaeraren bitartez, joan zelaunibertsoa osatzen.

Antzinako liburuek sorkuntza-ekintza deskribatzen dutenmodua oso lotua dago garai haietako literatura-formekin etapentsamoldeekin.

b) Berezko sorreraren teoriaAnimalia txikien jatorria aztertzean garatu zen teoria hau,eta, haren arabera, animaliak beren gurasoen parte-har-tzerik gabe jaio zitezkeen, materia bizigabetik abiatuta,“bizi-indar”, “arima-indar” edo “jainkozko espiritu betiereko”baten eraginez, zeinak materiari bizitza eman eta bizirik eus-ten baitio. Teoria honek Antzinako Grezian du sorburua, etaharen eragina Erdi Aro osoan zehar luzatu zen. Hala, ErdiAroko teologo handienetako batek, Akinoko Tomasek, izakibiziak, besteren artean igela, sugea eta arrainak, itsas az-piko lohiaz eta simaurrez ongarritutako lurra usteltzean sor-tzen zirela irakasten zuen. Teoria horrek eragin handia izanzuen XIX. mendea arte.

c) Bilakaeraren teoria1859ko azaroaren 24an, Ingalaterran, Charles Darwinbritainiar naturalista eta biologoaren liburu bat argitaratuzen: Espezieen jatorria. Hartan adierazten ziren ideiek era-bateko iraultza ekarri zuten, honela baitzioen: “… landareaketa animaliak, baita gizakia ere, pixkana-pixkana garatuziren, bizitza-forma beheragokoetatik edo soilagoetatik abia-tuta…”. Darwinen arabera, bilakaera-prozesu hori izaki bi-zien berezko hautaketaren bidez garatu zen; hau da,bizirik irauteko borrokan heldutasunera iristea lortzen dutenbanakoak dira ingurune naturalean bizitzeko ezaugarri ana-tomiko egokienak dituztenak, eta haiexek dira beren ondo-rengoei ezaugarri horiek igortzen dizkietenak. Bilakaerak,beraz, hereda daitezkeen ezaugarri anatomikoak hautatuzdihardu.

d) Panspermiaren teoriaXIX. mendearen amaierako zientzialari zenbaiten iritziz, es-paziotik omen zetorren gure planetan bizitzaren ondorengogarapena ekarri zuen bakterioa. Svante Arrhenius KimikaNobel sariak kaleratu zuen teoria hori 1906. urtean.

107

Jatorria Biblia Santuaren arabera

“Hasieran, Jainkoak zeru-lurrak egin zituen. Lurranahas-mahas hutsa zen: leize handiaren gain ilun-pea. Jainkoaren arnasa uren gainean zebilen. Jain-koak esan zuen:

…“Bil bitez multzoan zeru azpiko urak eta ager bedilehorra. Eta hala izan zen. Lehorrari lur eman zionizen eta ur multzoari itsaso…

“Eman bitza lurrak belar hezea, hazidun landareaketa orotariko frutarbolak beren hazi eta guzti”; etahala izan zen…

“Egin bezate urek borbor bizidunez; egin bezatehegan hegaztiek lurraren gainean, airean”.

“Eman bitza lurrak orotariko bizidunak: abereak,piztiak eta narrastiak “.

“Egin dezagun gizakia; izan bedi gure antzeko, gureirudiko. Menpera ditzala itsasoko arrainak, zerukohegaztiak, abereak, basapiztiak eta lurrean narras-taka dabiltzan piztia guztiak.

Biblia Santua. Hasiera(Baionako Elizbarrutia)

Jatorria brahmanismoaren arabera

“Bazen behin, aspaldi oso, mila begiko, mila bu-ruko, mila oineko erraldoi bat. Perusa izena zuen.Baina jainkoak elkartu ziren, eta uste izan zuten,berentzat sakrifizio moduan eskaintzeko, hura hilbeharra zegoela. Baina erraldoia hiltzean mila pus-ketan hautsi zen. Haietako bakoitzetik gaur eza-gutzen dugun gauza natural oro joan zen osatuz:Vedaren kantu eta himno sakratuak, Lurra bete-tzen duten animaliak, gizonen lau kastak, zerua,lurra, itsasoa, eguzkia, hodeiak, puntu kardina-lak…”

Franz Konig: “Kristo eta Lurreko erlijioak”

XVI. mendeko irudihonen arabera, zu-haitzaren fruituekbizitza dute bar-nean, eta, non eror-tzen diren fruituak,uretan edo leho-rrean, animaliamotadesberdinak eragitendituzte.

Charles Darwin.

Berezko sorreraren sorburua

– Badira Estatu Batuetan zenbait presio-talde er-lijioso, Darwinen bilakaeraren teoriei kontra egi-ten dirutza handiak gastatzen dituztenak. Bila-kaeraren kontrako talde nagusia “Discoveryinstitutua” da, irakasle eta espezialistei, Darwi-nen bilakaeraren teoriei kontra egiteko argu-dioak bila ditzaten, diru-laguntza handiak etabeka oparoak eskaintzen dizkietenak. “DiseinuAdimendunaren teoria” deritzana defendatzendute, zeina goren mailako izaki edo pentsaerabaten balizko izatean oinarritzen baita; hark di-seinatu omen zuen munduaren sorrera eta gi-zakiarena, gaur egun ezagutzen dugunmoduan.

– 2006ko ekainaren 23an, ostirala, hilzen Harriet, Charles Darwinendortoka (1809-1882). Naturalistak1835ean Galapagoetara egindakobidaiatik itzuleran ekarri zituen hirudortoketako bat zen. Espezieeneboluzioaren eta hautaketa natu-ralaren teoria osatzeko oinarriakfinkatzeko balio izan zioten.Darwinek Harriet hartu zuenean 4edo 5 urte izango zituen, beraz, hilzenean 175 urte izango zituen, gutxigorabehera.

Bitxikeriak

108

Izaki bizien sorburua eta bilakaeragaur egunetik ikusia

Nola sortu den gure planeta eta zenbat urte dituen jakitekoahaleginean, zientzialariek hainbat eratako informazio-itu-rrietara jo dute. Baliatu diren guztietatik, hondakin fosilenazterketa eta Geologia izan dira fidagarrienak. Aurkitu diren

hondakinen azterketaren bitartez —izan animalia harri bihur-tuak, izan harriak edota harkaitzen eta lurraren osagaiak—,zenbait hipotesi aurkeztu ahal izan dira, jakin ahal izatekonola hasi zen Lur planetaren eraketa, nolako itxura zueneratu zen unean, orain zenbat denbora gertatu zen eta zeinizan diren bilakaeraren aldi nagusiak, gaur egungo egoe-rara eta planetaren osaerara egun ezagutzen dugun bezalairitsi arte.

LURARREN SORBURUA AZALTZEN SAIATZENDEN HIPOTESI BAT BAINO GEHIAGO BADA ERE,OSO LITEKEENA DA, ORAINDIK BEHAR BEZALAEZAGUTZEN EZ DITUGUN PROZESUEN BIDEZ,ESPAZIOAN ZEHAR ZEBILTZAN GASAK TENPERA-TURA ALTUETAN KONTZENTRATU ZIRENEANHASI IZANA DENA.

MASA HORI KONTZENTRATUZ JOAN ZEN,ETA HASIERAKO NEBULOSAK PIXKANA-PIX-KANA ESFERA-FORMA HARTU ZUEN, ETAONDOREN GOTORTU EGIN ZEN.

5.000.000.000

109

LURRA HOZTEAN HARKAITZ-GERUZA BAT AGER-TZEN HASI ZEN LURRAREN AZALEAN, BARRE-NALDEAK GORI JARRAITZEN ZUEN ARTEAN.PROZESU HORREK SUMENDI-INARROSALDIETENGABEAK ERAGITEN ZITUEN.

SUMENDIEK SORTU ZUTEN LURRUNA EGU-RATSAREN GORENEKO GERUZETAN KON-DENTSATU ZEN, HODEI-ZERRENDA LODIBAT OSATUZ.

4.500.000.000

HODEI HORIEK, HOZTERAKOAN, UHOLDE-URAK ERAGIN ZITUZTEN, ETA HAIETATIKSORTU ZIREN ITSASOAK.

4.000.000.000

LURRAREN INGURUAN LEHEN EGURATS-GERUZABAT SORTU ZEN, NITROGENOAK, KARBONO-DIO-XIDOAK, AMONIAKOAK, METANOAK, HIDROGE-NOAK ETA UR-LURRUNAK OSATUA, OXIGENORIKGABE.

110

EKAITZAK ETENGABEAK ZIREN ETA JARDUERA ELEK-TRIKOA IZUGARRIA. ERA BEREAN, IKARAGARRI ALTUAKZIREN ESPAZIOTIK IRISTEN ZIREN ERRADIAZIO ULTRA-MOREAK. HORI GUZTIA ZELA-ETA, ERABAT EZINEZKOAZEN BIZITZA.

3.800.000.000

JARDUERA ELEKTRIKO HORREN ONDORIOZ,AMINOAZIDO IZENEKO KONPOSATU KIMIKOAKERATU ZIREN (HORIEK DIRA BIZITZAREN OINA-RRIA), ETA ITSASOAN PILATUZ JOAN ZIREN.

3.500.000.000

DENBORAREKIN, KONPOSATU HORIETAKO BATZUKELKARTU EGIN ZIREN ETA ORGANISMO ZELULABA-KAR TXIKIAK SORTU ZITUZTEN, GAUR EGUNGO BAK-TERIOEN ANTZEKOAK.

3.000.000.000

BAKTERIO BATZUK FOTOSINTESIAREN PROZESUA HASIZIREN EGITEN, ZEINAREN BIDEZ KARBONO-DIOXIDOA ETAURA HARTZEN BAITZUTEN. PROZESU HORRETAN OXIGENO-KOPURU HANDIAK ASKATZEN ZIREN, ETA GAS HORREKSORTU ZITUEN LURREAN GERTATU BEHAR ZUEN ALDAKE-TARAKO BALDINTZA EGOKIAK.

111

OXIGENOAK OZONO-GERUZA BABESGARRI BAT SORTU ZUEN EGURATSEKOEREMU ALTUETAN, EGUZKITIK ZETOZEN ERRADIAZIOEI LURRERA IRISTENUZTEN EZ ZIETENA. FENOMENO HORREN ONDORIOZ, ORGANISMO BATZUKURETATIK ATERA AHAL IZAN ZIREN, HURA BAITZEN ORDU ARTE BIZITZA ZE-GOEN INGURUNE BAKARRA, ETA HALA HASI AHAL IZAN ZEN BIZITZA LEHO-RREAN, ALEGIA, URETATIK KANPO.

APURKA-APURKA, MATRAILEZURRIK GABEKO ORNODUNAKHASI ZIREN AGERTZEN, SOINBERAK, OSKOLDUNAK, ITSASBELAKIAK, ZIZAREAK, AMONNITEAK ETA TRILOBITEAK. 570.000.000

BIZITZA ITSASOAN ETENGABE UGALDU ZEN, ETA ALDI BEREAN GERO ETAORGANISMO KONPLEXUAGOAK HASI ZIREN AGERTZEN: MATRAILEZURRA-REKIKO, HEZURREZKO ESKELETOAREKIKO ITSAS ORNODUNAK, ETAB.

420.000.000

ORNODUNAK ZABALDU EGIN ZIREN, ETA ANIMALIA BATZUENGAN IGERI-BIXIKAK AGERTU ZIREN (BIRIKAREN AURREKOAK);BESTE BATZUEK HEGAL ORNODUNAK ERE BAZITUZTEN, DENBORAREKIN, ETA BILAKATU ZIRELARIK, IBILTZEKO BALIO IZANGOZUTENAK. BIDEAN ZEN URETATIK KANPOKO BIZITZA (URLEHORTARRAK), ETA LEHORREAN ZUHAITZ PINABURUDUNAKAGERTU ZIREN, LEHEN ZUHAITZAK SORRARAZIKO ZITUZTENAK.

400.000.000

112

INTSEKTUAK ETA URLEHORTARRAK IZUGARRI GARATU ZIREN, BAINALEHORREKO ORNODUNEN MENDE GERATUKO ZEN LURRA LASTER(NARRASTIAK).

350.000.000

PINABURUAK BIZIKI ZABALDU ZIRELARIK (IZEIAK, PINUAK, ZEDROAK, ETAB.) ETA BAITA PALMONDOENANTZEKO ZUHAITZAK ERE, NARRASTIEK (DINOSAURO HANDIEK, PLESIOSAUROEK, ETAB.) JATENA OSOUGARI ZUTEN.

250.000.000

HAIETAKO BATZUEK UGAZTUNEN ALDERAKO BI-LAKETA IZAN ZUTEN (ODOL BEROKO ORNODU-NAK), EZKATAK ILE BIHURTUZ. HAIEKINUGALKETA MODU BERRI BAT AGERTUKO ZEN:KUMEAK BIZIRIK ERDITZEA.

113

GARAI HARTAN HIRU UGAZTUN MOTA ZEUDEN: 1) ARRAUTZEN BIDEZ UGALTZEN JARRAITZEN ZUTENAK (GAURKO ORNITORRINKOEN MODUAN);2) KUMEAK POLTSA MARTSUPIAL BATEAN GORDETZEN ZITUZTENAK (KANGUROEN ANTZERA); 3) KARENDUNAK IZENEKOAK (KUMEAK EMEARENGORPUTZAREN BARRUAN GARATZEN DIRA). AZKEN HORIEN BILAKAERAREN ONDORIOZ AGERTUKO ZEN, HAIN ZUZEN ERE, GIZAKIA.

200.000.000

KLIMAK OSO ALDAKETA HANDIAK IZAN ZITUELARIK, LANDAREDIA ETA BIZI-TZA ALDATU ZIREN. DINOSAUROAK DESAGERTU EGIN ZIREN ETA HORRI ESKERANIMALIA TXIKIAGOAK GARATU AHAL IZAN ZIREN, BATEZ ERE HARAGIJALEAKETA PRIMATEAK (TXIMINOAK).

AZKEN HORIEK ZUHAITZETAKO BIZIMODURAEGOKITUZ JOAN ZIREN, HAIEN HOSTOEKINETA FRUITUEKIN ELIKATUZ.

100.000.000

114

GARAI HORRETAN SUSTRAITIK ALDATU ZEN LURREKO KLIMA; GLAZIAZIOALDI BAT ETORRI ZEN,OIHANEN ETA BASOEN PARTE HANDI BAT DESAGERRARAZI ZUENA, ETA HORREK, BERE ALDETIK,BELARJALE ASKO ETA ASKO DESAGERRARAZI ZITUEN. HOTZERA EGOKITZEA LORTU ZUTEN ANI-MALIEK BAIZIK EZ ZUTEN BIZIRIK JARRAITU. MAMUTA DA EGOKITZAPEN HORREN ADIBIDE BAT. 25.000.000

HOTZAK LURBURUKO KASKETERA ERRETI-RATU ZIRELARIK, TXIMINOAK ZABALTZENHASI ZIREN.

BESTE GLAZIAZIO BAT GERTATU ZEN; BASOAK MURRIZTU EGIN ZIREN, ETA HORREN ONDORIOZ, PRIMATE BA-TZUK ZUHAITZETATIK JAITSI, ETA LURREAN MUGITZEN HASI ZIREN. LURREKO BIZITZARA EGOKITUTAKO TXI-MINO MOTA HORRETATIK ETORRIKO ZEN, BILAKATUTA, GIZAKIA.

3.500.000

115

Ikerlariek eta zientzialariek, hondakin fosilak eta harkaitzakgeruzetan nola dauden kokatuta aztertuz, aroetan sailkatudute gizakiaren aurreko denbora. Sailkapen horien hasieraeta bukaera markatzeko, paisaiaren hurrenez hurrenekoeraketa aldiak eta gure planetako bizitza, gaur egungo ego-erara iritsi arte, hartu dira erreferentziatzat.

Aroa Denbora milioika urteetan

Kanbriar aurrekoa 4.600 - 600

Lehen Aroa 600 - 250

Bigarren Aroa 250 - 65

Hirugarren Aroa 65 - 2

Laugarren Aroa 2 - Aro Berria arte

Lurrak artxibo bat dauka barrenean gordeta, gaurko paisaia nola osatuden agertzen duena.

Fosilak organismo hilen hondakinak edo arrastoak dira, lur-geruzarenharkaitzetan aurkitu direnak eta harkaitz horiek osatu ziren garaian

bizitza nolakoa zen adierazten digutenak.

Bitxikeriak

Errekorrak eginezTexasko amerikar estatuan inoiz ezagutu den izakihegalari handienaren hondakin fosilduak aurkituziren 1975ean. Hondakin horiek Pterosauro bate-nak ziren. Neurriek aski argi adierazten digute no-lako itxura zuen. Hegalaren mutur batetik bestemuturreraino 12 metro zituen, bi eserlekuko kirol-hegazkin batek baino gehixeago.

DiplodokoaDiplodokoa izan da dinosaurorik luzeena. Eskuraditugun zenbait daturen arabera, 28 metrotik go-rako aleren bat ere izan zitekeen, burutik isatsarenmuturreraino zenbatuta. Neurri horiengatik ere, ga-runa, dirudienez, ez zuen oilo-arrautza bat bainohandiagoa. Neurri horiek izanik, izugarri astuna zen,jakina, eta 10.500 kilotik gorako pisua ere izan ze-zakeen.

Denbora geologikoaren zatiketa

116

Iragana berreraikiz, jar gaitezenpentsatzeraHistoria esaten zaio, oro har, iraganean gertatu zenajakiten saiatzen den orori. Alabaina, hori ez da guztizzuzena. Egiaz, dokumentu idatzietatik abiaturik egitenden iraganaren berreraikuntzari dei dakioke historia, ezbesteri. Lehenago gertatutako guztiari, alegia, gizakiaLurraren gainean agertu zenetik idazkera erabiltzen hasizen artekoari, Historiaurrea esaten diote espezialistek.Alabaina, honez gero konturatuko zinen aurreko orrie-tako komikietan ez dela inon ere ageri gizakiaren irudi-rik. Galdera bat sortzen da orduan, oso interesgarria:historiaurrea al da irudietan agertzen den denboraldiguztia? Ez, ez da Historiaurrea. Historia eta historiau-rrea kontzeptuak gizakiarekin zerikusia duen guztiare-kin daude huts-hutsik lotuak, eta, horregatik, ezin daizendapen hori erabili gizakia sortu aurretik gertatuaazaltzeko.

Iragana gizakirik gabe

Lur planetaren bilakaeraren garapenaren berreraikuntzari,lehen hominoidea agertu zen arte, historia naturalaesaten zaio, eta historiari berari baino areago, izadikozientziei dagokien alorra da.

Historiaren eta historiaurrearen kontzeptuen erabilera ira-gan den guztiari buruzko hausnarketa bat da, gizakia uni-bertsoaren eta lurraren erdigunea delako ikusmoldetikegina. Baina ikusmolde hori, nolabait ere, aski partzialada, zeren, kalkulu txiki bat eginez gero, aise konturatukobaikara, gure planeta eratu zenetik gaur egun arte igaroden aldi luzean, gizakiak parte txiki bat besterik ez duelahartzen. Hala eta guztiz ere, onartu beharra dago zeinengarrantzitsua izan den Lur planetarentzat gizakiaren ager-pena, gizakia baita haren garapen naturala eta inguru-mena aldatzeko gaitasuna duen izaki bizi bakarra.

Fosilak informazio-iturri gisa

Historiak informazioa dokumentu idatzietatik eskuratzenduen bezala, eta historiaurreak giza sorkuntzen hondaki-nen azterketatik (hau da, arkeologiatik: jantziak, armak,pinturak, etab.), historia naturalak fosilak aztertzen ditu,gizakiaren aurreko bizitzari buruzko ezaguera eskura-tzeko.

Fosil hitza fossilem latinezko hitzetik dator, eta lurretikaterea esan nahi du. Fosil bat hondakin organiko batda (izaki bizi batena), edo jarduera organikoen honda-

kina, arrastoena edo animalien oinatzena adibidez; fo-silak, lurperaturik gordeta egon direlarik, harri bihur-tzera iritsi dira.

Fosilen azterketak, izaki bizien existentziari buruzko da-tuak eskuratu ez ezik, haien bilakaerari buruzko datuakere ematen ditu. Zientzia horri paleontologia esatenzaio.

Nola osatzen dira fosilak?

Leku lohitsuetan, haiek gurutzatzen dituzten edo haietanhiltzen diren animalien arrastoak edo gorputzak geratzendira, eta orobat geratzen dira landareen edo zuhaitzenhondakinak. Beroak lohia lehortzen du, eta lohietan ha-rrapatuta geratutako animalien edo landareen arrastoakgotortu egiten dira pixkana-pixkana. Ez inork ez ezerk ezbaditu aldatzen, denborarekin lohia gogortzen delarik, fo-sila gotortuz joango da eta harri bihurtuko da, hau da, fosilegina geratuko da.

Nola berreraiki daiteke animalia fosil baten es-keletoa?

Animalia baten fosila aurkitzen denean, paleontologoekardura handiz garbitzen dituzte haren hezurrak, eta eske-letoa berregiten saiatzen dira. Horretarako, zatiak elkar-tzen hasten dira, puzzle bat bailitzan. Zenbaitetan,hezurrak falta baldin badira, animalia mota bereko besteeskeleto orobat osagabeekin osatzen dira. Pieza guztiakelkartuz, ahalik eta eskeletorik osoena berregiteko ahale-ginak egiten dira. Museoetan ikus ditzakegunak, gehien-gehienetan, jatorrizkoen erreprodukzioak izaten dira; izanere, era horretan babestu egiten dira eta ez dira honda-tzen.

Nola osatu zen bizi garen espazioa

Gure planeta eratu zenetik gaur egun arte igaro den den-boran zehar, Lurraren kanpoko itxura eta geografia ez dirabeti berberak izan. Itsasoen eta lurren banaketak, konti-nenteen egoerak edo paisaiaren itxurak, bizitzak berak be-zala, aldaketa eta gorabehera etengabeak izan ditu.

Geologiaren laguntzarekin jakin ahal izan da nola osatuden gaurko Euskal Herriari dagokion paisaia, gaur egunikusten dugun modura iritsi den arte. Ikus ezazu bilaka-era hori hurrengo orrialdeko irudietan.

117

Beti uretatik kanpo geratzen zen partea.

Bigarren Aroaren hasiera aldean hasi ziren, segur aski, gaur Euskal Herriadenaren lehen lur-masak argi eta garbi azaleratzen.

Duela 80 bat milioi urte azaleratutako lurrak.

Dagoeneko duela 40 milioi urte, gutxi gorabehera, Euskal Herrikolurraldearen erdia lehorra zen. Ur azpian geratzen ziren oraindik Arabakomendebaldeko eremu batzuk eta Nafarroako hegoaldea. Aipatutako bi

eremu horiek zabaldi handi lohitsuak ziren.

Gaur egungo Euskal Herriari dagokion eremua duela 15 bat milioi urtegeratu zen ia osorik azaleratua.

Garai batzuetan uretatik kanpo eta beste batzuetan urenbarnean geratzen ziren parteak.

– Paisaiaren osaeraren ondorioz, ekialdetik mende-

baldera doan mendi-hesi batek (Pirinioek eta Eus-

kal Mendiek) zatitzen ditu euskal lurrak. Hesi hori

dela-eta, bi isurialde guztiz bereiztuak eta asime-

trikoak daude Euskal Herrian: isurialde batek

Kantauri itsasora bidaltzen ditu urak eta besteak

Mediterraneora. Ekialdera doazen ibaiak zabalak

eta malda gutxikoak dira, eta Kantauri aldera do-

azenak, berriz, laburrak eta uholdezkoak dira.

Bitxikeriak

Uren banalerroa, lerro zuzenean, kostaldetik oso

gertu egotea, 40 kilometrora besterik ez, da dife-

rentzia horren arrazoia.

– Errioxan, Encisoren inguruko lurretan, fosil-zelai

handi bat dago, eta espezie askoko dinosauroen

aztarrenak aurki daitezke bertan. Aztarren fosil

horietako batzuk animalia beraren urrats-segidak

izan daitezke, zenbaitetan ehunka metrotan ere lu-

zatzen direnak.

EUSKAL HERRIAREN LURRALDE ANTOLAMENDUA

118

1. Komikian argibideak bilatuz eta ageri den denbora-bana-keta kontuan harturik, esan ezazu komikiko zein biñetakagertzen duen aro hauetako bakoitza:

3. Nola zuten izena uretatik atera eta, uretatik kanpoko arna-sari egokituz, lehorrera joan ziren lehen izakiek?

4. Zein da dinosauroen lekua hartu zuten animalia-taldearenizena?

5. Orrialde honetako Euskal Herriko mapa eta aurreko orrial-deetan ikasi ditugun lurralde horren berorren bilakaera geo-logikoa erakusten duten mapak erreferentziatzat hartuta,seinala itzazu aldi bakoitzean uretatik kanpo edo uretanmurgilduta zeuden lurraldeetan gaur egun dauden hiri ba-tzuk.

6. Ipini titulu bat mapari, eta esan ezazu, argudioak emanez,zergatik ipini diozun titulu hori.

7. Bila ezazu mapan zu bizi zaren hiria non legokeen kokatua,eta esan ezazu zein garaitan atera zen uretatik lurralde hori.

8. Egin ezazu idatzi labur bat, ondorengo kontzeptuen arteanloturak eginez:

– Historiaurrea– Dokumentu idatziak– Historia– Historia naturala

Aroa Orria Biñeta

Kanbriarraurrea

Lehen Aroa

Bigarren Aroa

Hirugarren Aroa

Laugarren Aroa

2. Taldean, eta komikiari jarraituz, egin ezazue ardatz krono-

logiko bat, Lurraren eraketaren garaitik gizakien lehen au-

rrekariak agertu ziren arteko denbora hartzen duena.

Ardatz horretan, nolabait ere, giza bizitzaraino garamatza-

ten daturik garrantzitsuenak bereiz ditzakezue: planeta bi-

zitzarik gabe, bizitza uraren barnean, ornodunen agerpena,

biriken garapena, bizitza uretatik kanpo, narrastiak, ugaz-

tunak, karendunak, primateak, etab.

Saia zaitezte eskemako datu nagusiak marrazkiren batekin

ilustratzen

Ariketak

BAIONA

DONIBANEGARAZI

MAULE

DONOSTIABILBO

GASTEIZ

IRUÑEA

Errenteria

Irun

HernaniLasarte

Tolosa

Beasain

Azpeitia

ZumarragaBergara

ElgoibarEibar

Ondarroa

Plentzia

Zarautz

GernikaGetxoSanturtziBarakaldo

Ermua

Durango

Zornotza

GaldakaoBasauri

Laudio

Amurrio

Gaubea

LangraizOka

Agurain

Kanpezu

Biasteri

Bastida

Bera

Elizondo

Doneztebe

Burlata

IrurtzunAltsasu

Etxarri-Aranatz

GaresLizarra

Urantzia

Miranda

Tafalla

Tutera

Corella

Fitero

Zangoza

Hendaia

Donibane Lohizune

Kanbo

Bidarrai

Donapaleu

Atharratze

119

9. Ipini titulu bat ondoren ageri den irudiari, eta erants iezaiozuosoa izateko behar duen informazioa.

10. Zein dira ondorengo zientzien informazio-tresnak eta zerlantzen dute?

12. Talde txiki batean elkartuta, osa ezazue hiztegi txiki irudidunbat, gizakia agertu aurreko animaliak azaltzen dituena. Ani-malia bakoitzak bere fitxa behar du izan. Egitura honen ara-bera egin behar dituzue fitxa guztiak:

– Fitxaren goiko zerrendak delako animalia bizi izan zen arogeologikoaren kolorea izan behar du, sailkapen honen ara-bera: Kanbriarraurrea, Lehen Aroa, Bigarren Aroa, Hi-rugarren Aroa eta Laugarren Aroa.

– Fitxako animalia komikian bilatzen baduzu, duela570.000.000 urte bizi izan zela ikusiko duzu. Aroen ba-naketa-koadrora jotzen baduzu, hori Lehen Aroa dela iku-siko duzu, eta, hortaz, kolore horia behar duela.

11. Egin ezazu iragarki-kartel txiki bat edo komiki bat, fosilaknola eratu ziren erakusten duena.

Ardatz kronologiko bat egiteko

Erabili beharreko materiala: erregela graduatu bat, gurai-zeak, A4 neurriko papera, margo urdinak eta itsasgarria.Paperezko laukizuzenak egin, 3 cm zabal eta 22 cm luze. A4orriak 21 cm zabal direnez gero, 3 cm zabal diren 7 zerrendasartuko zaizkigu orri bakoitzean. Behin ebakitakoan, erre-gela batekin eta arkatz batekin, 1 cm-ko pusketatan zatitukoditugu zerrendak. 10 cm-ra iristean, marra lodiago bategingo dugu. Prozesua errepikatu egingo dugu, 20 cm-ra iri-tsi arte. Zerrenda guztiak elkarrekin itsatsiko ditugu.Zatiketa horretan, erregelaren lerro txiki bakoitzak, hauda, milimetro bakoitzak, 100.000 urte adierazten ditu.Egin berri dugun zentimetro-arrasto bakoitza milioi baturteren baliokide da; eta egin berri dugun 20 zentimetrokozerrenda bakoitza 20 milioi urteren baliokide. Eskolakoguztien artean, 22 zentimetroko 250 zerrenda moztubehar ditugu, hau da, 5.000 milioi urte.Orain zerrenda guztiak itsatsiko ditugu, bakoitzean sobrangeratzen diren 2 zentimetroak baliatuz horretarako. Lekubat bilatuko dugu gelaren erdian, zerrenda guztiak elka-rren segidan jarri eta igaro den denbora luzea ikusi ahalizateko. Ahal bada, jarrita utziko ditugu gaia osorik bukatuarte.

Zer lantzen du?

Historia

Historiaurrea

Historia naturala

Paleontologia

Nola lortzen duinformazioa?

Izena:

Garaia:

Neurria:

IRUDIA ARO GEOLOGIKOA

120

� 2. Gizakiaren jatorria

HominizazioaDuela 5 eta 3 milioi eta erdi urte bitartean, Lurreko klimagaurkoa baino hotzagoa zen. Ur izoztuaren kopurua izugarrihandia zelarik, ia erabat desagertu ziren euriak planeta osoan,eta arrunt murriztu zen hura estaltzen zuen landaredia.

Gizadiaren lehen ezaugarrien geografia

Eskura ditugun datu guztien arabera, Afrikako kontinen-teko ekialdean agertu ziren lehen gizakiak, Riff Valley

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer arrazoik eraginda utzi zituzten hominido batzuek zuhai-

tzak eta hasi ziren lurrean, belardietan eta sabanetan bizi-

tzen?

• Zer aldaketa egin behar izan zuen Australopithecusek sa-banako bizimodura egokitzeko?

• Zeri deitzen zaio “hominizazio-prozesua”?

• Zein uste da dela lehen gizaki dei daitezkeenen eta “tximi-

noen” arteko harremana?

• Planetako zein eremutan gertatu bide zen aldaketa hori?

Zergatik uste da han izan zela?


Oraindik ere zalantza eta informazio-hutsune asko dugun

arren, eskura ditugun datuen arabera, badirudi duela 4 mi-

lioi urte inguru agertu zirela gizakiak planetaren gainean.

Baliteke hainbat testutan data hori dela-eta gorabeherak iza-

tea, nahiko eskasak izan baitira gaur egun arte egin diren

aurkikuntzak. Alabaina, daten artean milioi bat edo bi urte-

ren aldea izatea ez da bereziki garrantzitsua. Gizakiaren

existentzia ekarri zuen prozesua azaltzen saiatzea da aurre-

neko gauza. Zalantzarik gabe esan daitekeena hau da: lehen

gizakion bilakaera oso motela eta nekeza izan zela. Datu

guztiak aintzat harturik, lehen gizakiak oso leku jakinean

agertu zirela ematen du, Afrikan, eta handik, poliki, oso-oso

poliki, planeta osoan zehar zabalduz joan zirela.

Giza ezagueraren enigmarik handienetako bat, betidanik, gi-

zakia nondik datorren jakitea izan da, hots, zer jatorri duen.

Ondoren datozen orrietan, galdera horietako batzuei eran-

tzun ahal izateko informazioa emango dizun dokumentazioa

aurkituko duzu.

deritzan lekuan. Lurralde horretan, paleontologoek, geo-logoek eta Historiaurrean espezializatutako historialariekhondakin garrantzitsuak aurkitu dituzte, “homo” generoaklehen urratsak lekuotan egin zituela pentsarazten digute-nak.

Zer da Riff Valley hori?

Lur-geruzaren erreten bat da, sakonune bat, Jordan ibaia-ren ibarretik Zambezi ibairaino zabaltzen dena. ItsasoHila, Akabako Golkoa, Itsaso Gorria, Etiopiako sakonu-neak eta “Aintzira Handiak” deritzatenak dauzka ingu-ruan. Alabaina, eremu zehatzago bat dugu gogoan, afrikarkontinentearen ekialdeko parteari dagokiona, eta, zeha-tzago oraindik, Kenyako Turkana aintzira eta TanzaniakoNatron aintzira inguratzen dituzten lurraldeei dagokiena.

Zergatik sortu zen gizakia hemen eta ez bestelekuren batean?

Horren arrazoia bi fenomeno natural batera gertatu iza-nean bilatu behar dugu. Aurrenekoa geologikoa da, etabigarrena, aurrekoaren ondorioz, klimari dagokio.

Duela 11 milioi urte arte, gutxi gorabehera, Afrikako kon-tinentea basoez estalia zegoen oso-osorik. Landarediatrinko hori haize nagusiek Atlantikotik ekarritako euri-ko-puru eta hezetasun handiaren emaitza zen. Alabaina,garai haietan mugimendu geologiko bat gertatu zen, etaharen ondorioz goratu egin zen gaur egun Riff Valley dei-tzen zaionaren eremua. Era horretan, gain berri horrenekialdean zeuden lur guztiak hezetasunetik aparte geratuziren. Basoak lehortzen hasi ziren, harik eta azkenean sa-banak estali zituen arte. Antropoide “tximuek” edo emi-gratu edo aldatu egin behar zuten: eremu zuhaiztsuetatikurruti bizitzen behar zuten ikasi, lur zelaian.

Hori lortu zuen espezieetako bat Australopithecus ize-nekoa izan zen. Milioika urteko egokitzapen-prozesuabehar izan zuen, eta prozesu horretan espezieak garestiordaindu behar izan zuen sabanako harraparien kontrakoborroka desorekatua.

Urte horietan zehar, Australopithecusak bilakatuz joanziren lehen giza formen aldera; bi hanken gainean ibil-tzen hasi ziren, eskuak tresnak erabiltzeko libre utziz. Ho-rrek, aldi berean, garunaren garapenari eragin zion.

121

Australopithecus ramidusa

1993n, Tim White-k, Berkeleyko Unibertsitateko (Kalifor-nia) paleontologoa bera, Gen Suwa-k, Tokioko Unibertsi-tatekoa, eta Berhane Asfaw-k, etiopiar gobernuarenpaleontologoa, hondakin fosildu batzuk aurkitu zituztenEtiopian, ustez gaur egun arte aurkitu diren gizakiaren au-rrekaririk zaharrenak. Zientzialarien ustez, arbaso hori,zeina Australopithecus ramidus izendatu baitute, eremu ho-

rretan bizi bide zen duela 4,4 milioi urte inguru. Oraindikere basoetan bizi izango zen segur aski.

Australopithecus ramidus izenekoa neurri txikikoa zen, eta, diru-dienez, fruituez eta hostoez elikatzen zen. Ia segurua da txi-mino handien mugimendu eta ibilera berak izango zituela,eta arazoak izango zituela bi oinen gainean ibiltzeko.

Australopithecus afarensisa1974ko azaroaren 30ean, arkeologia-espedizio batek es-keleto ia oso bat aurkitu zuen Afar-en, Etiopiako iparral-dean, duela ia hiru milioi urte bizi izan neska gaztebatena. Eskeleto horri Lucy izena jarri zioten, Beatles mu-sika taldearen “Lucy in the sky with diamonds” kantua-ren tituluaren omenez.

Osoa ez bazen ere, eskeleto horren azterketatik datu ga-rrantzitsuak atera dira. Lucyk, gutxi gorabehera, metrobat eta metro eta hamar zentimetro bitarteko altuerazuen (arrak altuxeagoak ziren), eta pisua berriz 30 kilo-gramokoa, hau da, sei urteko haur baten antzekoa.Lucyren garuna tenis-pilota bat baino handixeagoa zen(txinpantze batena baino handixeagoa zen beraz), etahirurehun bat gramoko pisua zuen. Oinen eta aldaken

analisiaren ondorioz egin diren aurkikuntzen arabera,zuhaitzetan oraindik ere denbora asko pasatzen zuelaematen du.Bere kidekoekin komunikatuko bazen ere, zalantzarik ba-tere gabe, ez zuen hizkuntza mintzatua antolatzeko ahal-menik.Landareez, fruituez eta haziez elikatzen zen, eta baita ani-malien haragiaz ere, nahiz eta beste haragijale batzuekbera ehizatu. Egurrezko eta harrizko tresnak eraikitzerairitsi zen, eta, landugabeak eta zakarrak izanagatik ere,bizirik irauteko egin behar zituen egiteko batzuk erraztenzizkioten.Ikerlari askoren ustez, Lucy eta haren kidekoak gizakimodernoaren aurrekoa den Australopithecus motakoakziren.

Garunaren neurria handia da, gorputzaren neurriarekin alderatuz gero,eta horixe da gizakia gainerako animalietatik bereizten duen ezaugarri na-gusia. Giza garunaren barne-antolamendua txinpantze batena baino hobeada, lobulu parietalak, frontalak eta tenporalak handiagoak baitira eta ho-beto daude elkarrekin erlazionatuak; horrek hitz egitea, pentsatzea etab.errazten du.Gizakiak ikusmen binokularra du, hau da, begiak aurpegiaren aurreko al-dean daude, kolorearekiko sentiberak dira eta gai dira irudi argiak foka-tzeko, formak, neurriak eta tonalitateak bereizteko, eta ikusten direnobjektuak urruti edo gertu dauden kalkulatzeko.Txinpantzeek ere begiak aurreraka dauzkate, baina ez dituzte gizakien gai-nerako ezaugarriak.Faringearen eta mingainaren berezitasunei esker, gizakiek txinpantzeekbaino hots gehiago ebaki dezakete, eta era horretan errazagoa izan zen hiz-kuntza agertzea. Ahalmen horrekin, izugarri areagotu zen gizakiaren sor-mena. Hitz eginez, errazagoa da ezaguerak igortzea, irakastea eta ikastea.Gizakiak eskuak egokikorrak eta libreak ditu, aldi berean zerbaiti indarhandiz heldu edota zerbait jo, zehaztasunez moldatu edota ukimen eta sen-tikortasun guztiz finak izan ditzakete.Besoak eta sorbaldak ez dira txinpantzeenen oso bestelakoak.Hankak besoak baino luzexeagoak dira, eta hori ez da gertatzen txinpan-tzeen kasuan.Gizakia da, eskeletoaren ezaugarriei esker, tente ibiltzeko gai den izakibizi bakarra. Bizkarrezurra bertikala du, eta burezurrarekin lotua dago, ho-rren behealdeko erdiko paretik. Beheko gorputz-adarretako hezurrak ber-tikalki daude pelbisarekin lotuak. Berezitasun horiek gainerako animaliekez dituzte.

Gizakiaren ezaugarri fisikoak

122

Australophitecusaren aldaketa

Australophitecusaren bizimodu berriak hainbat ondorioizan zituen haren elikaduran. Bizirik iraun ahal izateko,orojale bihurtu zen, eta horrek hortzen aldaketa eraginzuen. Era berean, bizitzeko modu berri bati heldu zion,hainbat gizarte-jarrera hartu baitzuen, besteren arteanehiza taldean egitea, janaria partekatzea, etab. Taldeko jo-kamolde eta eginkizun horien guztien ondorioz, apurka-apurka, komunikazio eraginkorrago baten premia zabalduzen, eta horren ondorioz sortu bide zen hizkuntza.

Bilakaera-prozesu horri, zeina orduan hasi besterik ezbaitzen egin, hominizazio-prozesua deitzen zaio. Aus-tralophitecus-ak izan ziren ezagutu ziren lehen “tximino-gizakiak”. Espezie horren hondakinik gehienak lekuberean aurkitu dira, Afrikako hego-ekialdean.

Hominizazio-prozesuan, Austrolopithecus-a tipo desber-dinetan bereiziz joan zen. Aurkitu diren hondakinen az-terketatik datu asko eta oso garrantzitsuak ondorioztadaitezke espezie horiek nola bizi ziren eta beren bilakae-ran, gaur egungo gizakia arte, nolako harremanak izan zi-tuzten jakiteko.

Planetaren okupazio mantsoa

Ez da ondo ezagutzen oraindik ere nolakoa izan zen iza-kiaren zabalkundea planetan barrena, baina aski argibidebadugu bide horren funtsezko lerroak eta kronologiagutxi-asko zehazteko. Homo erectus deritzana izan zenlekuz aldatzen (emigratzen) hasi zen lehen gizakia, au-rrena Afrikako eremu beroak eta epelak okupatuz, etaAsian eta Europan sartuz geroago. Elkarrengandik osourruti dauden lekuetan aurkitu dira Homo erectusarenhondakinak, hala adibidez Ternifine-n (Aljerian), Javan,Zhoukoudian-en (Txinan), eta Neanderthalen aurreko gi-zaki-arrasto batzuk Europan. Zabalkundearen lehen uhol-detik eskura dauzkagu, homo mota horrek erabilitakotresnen hondakinen arrasto garrantzitsuez gainera, “erre-karri zizelatuak” izenekoak, Afrikan duela 1,5 urte arteiraun zuen teknika baten arabera eginak, eta “aurpegi bi-koaren” industria (hau da, bi aurpegietatik zizelaturiko ma-terialena), Europan duela 700.000 arte garatu zena.

Duela 100.000 urte gutxi gorabehera, gizakiak beste za-balkunde (migrazio) bati heldu zion, bere sormenariesker klima hotzetara hobeto egokitzen ikasi baitzuen. Eu-rasiako iparralderako bidea hartu zuen orduan, Bering-

eko itsasartea gurutzatu eta Amerikan sartu zen. Bainaez zuen hori izango bide bakarra: Polinesian zehar igaro-bideak bilatu zituelarik, Ozeaniaraino ere iritsi zen.

Gizakiaren ezaugarri fisikoak

Hominizazio-prozesu guztian zehar, etengabeak izan diraezaugarri fisikoen aldaketak, gaur egungo gizakiaren-gana heldu arte.

Gizakiaren ezaugarriak taxutzen dituzten ezaugarri fisi-koek, kanpokoak nahiz barnekoak, oso jokamolde jaki-nak izatea ahalbidetu diote, eta horrek bereizten dutegainerako animalietatik.

Ezaugarri horiek aztertuz, aise uler genezake nola eta zer-gatik iritsi den gizakia Lur planetaren erabateko nagusiaizatera.

Giza jokamoldearen ezaugarriak

Lehen ere esan dugun bezala, hominizazio-prozesukogauzarik deigarriena, dudarik gabe, garunak gizakieieman dien ahalmena da. Adimenaren bitartez, gizakiakikasi egin dezake, deduzitu, erlazionatu, sumatu, hitz egin,irudikatu eta bere gorputzeko mugimendu eta ekintza guz-tiak kontrolatu.

“Homo sapiens” da zientziak oro har eta Biologiak ze-hazki hautatu duen izena gizakia animalia pentsatzaileeta adimendun gisa izendatzeko. Ahalmen horien guz-tien ondorioz garatu ditu gizakiak jokatzeko modu bere-ziak.

– Izaki soziala da eta beste pertsonekin elkartzeko joeradu, familia-taldeetan, herrietan, nazioetan, etab.

– Izaki sortzailea eta eraikitzailea da, eta tresnak ez ezik,ekintzak eta ideiak ere sortzen ditu.

– Hizkuntza erabiliz, komunikatzeko gai da, eta zer egi-ten duen eta zer pentsatzen duen azal diezaieke berekidekoei.

Gizakiak, bere sormena eta hainbat teknika jakin erabiliz,apurka-apurka, eraiki ditu, adibidez, jantziak, eraikinak,tresnak eta materialak, eguraldi txarraren eta ingurume-nak ezartzen dizkion ingurugiro-gorabeheren kontra egi-ten lagundu diotenak. Garapen teknologikoaren bidez,gizakiok era askotako eremuetan bizi gaitezke.

9milioi bat 1 8 7 6 5 4 3 25 4Kronologia

Kulturak

Homoak

BEHE PALEOLITOA ERDI PALEOLITOA GOI PALEOLITOA MESOLITOA NEOLITOA BRONTZE-AROA

BURDINAROA

3 2 100.000 9 8 7 6 5 4 3 2 10.000 9 8 7 6 5 4 3 2 1.000 Urte(K.a.)

Glaziazioak

Glaziazioenarteko aldiak

Australopithecusafarensisa

Homo habilisa Homo erectusa Neanderthal gizakia Cro-Magnon gizakia (Homo sapiens-sapiens) Gaur egungo gizakia

Tekn

olog

ia(l

anab

esak

,tre

snak

,e.a

.)K

okal

ekua

k

Etiopiaeta

Tanzania

Etiopia,Tanzania,Kenia

Espaina, Frantzia, Ingalaterra, Alemania, Suitza, Italia,Grezia, Erdialdeko Europa, Krimea, Txina, Vietnam, Java,

Aljeria, Tanzania, Etiopia, Hegoafrika, Kenya…

Batez ere Europan: IberiarPenintsula, Frantzia,

Italia…

Japonia, Siberia, Txina, Eskandinavia, Alaska,Kanada, EEBB, Mexiko, Kolonbia, Peru, Txileko

hegoaldea, Indonesia, Australia,Zeelanda Berria…

Mundu osoan zehar hedatua

Australopithecusen zenbait arbaso hurbilen zuhaitz genealogiko sinplea.

Mundu zaharreko tximinoakAegytopithecus-a

Giboia Orangutana Ramapithecusa Australopithecusa

Gorila

Txinpantzea

30 25 20 15 10 5 0 Milioi urte

GLAZIAZIO ONDOKO ALDIA

123

124

0∞

80∞

40∞

80∞

40∞

80∞

0∞

40∞

40∞

80∞

160∞ 40∞ 0∞ 40∞ 80∞ 120∞ 160∞80∞120∞

160∞ 120∞ 80∞ 40∞ 0∞ 40∞ 80∞ 120∞ 160∞180∞ 180∞

0 2000 4000 6000 12 0008000 10 000

1. Bila ezazu mapan Australopithecus ramidusa eta Lucy biziziren lekua.

2. Zergatik esaten dugu Lucy gizakien arbasoa dela? Zerk egi-ten du Lucy gizakiago eta ez horren primate?

3. Luis Miguel Arizak, 1995eko martxoko CONOCER aldiz-karian 146. zenbakia, honako hau zioen:

“Azken aurkikuntzek hainbat teoria sortu dituzte, aldekoeta etsai guztiz gogorrak dituztenak. Nahasmendu horretan,aurkikuntza berri batek beste bira bat emango luke, etazientzialariek berriz ere teorien norabidea aldatu beharkolukete”.

– Zer azpimarratu nahi zuen hitz horiekin ?

4. Bila ezazu hiztegi batean “teknika” eta “teknologia” hitzenesanahia.

– Aurkitu dituzun definizioetan oinarrituta, presta ezazu“garapen teknologiko” adierazpenaren azalpen bat.

5. Esan ohi da teknologiak bere kidekoekin harremanetan jar-

tzen eta ingurugiroa menderatzen lagundu diola gizakiari.

Taldean, azal ezazue horren zergatia, adibide argigarriak

ipiniz.

6. Kopia ezazu mapa zure koadernoan eta adieraz ezazu:

– Gizakia non agertu zen.

– Margo ezazu Riff Valley-ko eremua.

– Noraino joan zen Homo erectus-a lehen migrazioetan.

– Gizakiak egin zuen ibilbidea eta noraino iritsi zen biga-

rren migrazio-oldean.

– Seinala ezazu lekualdatze horien guztien kronologia.

Ariketak

125

7. Ondoren eskaintzen den ereduari jarraituz, oso itzazue an-tzinako giza sorkariei buruzko hiru fitxa eta giza sorkari mo-dernoei buruzko beste hiru, gizakiaren izaera sortzailea etaerakitzailea islatzen dutenak.

Sorkariaren izena: ............................................................

Egiteko erabilitako lehengaiak: .....................................

................................................................................................

Erabilgarritasuna: zertarako balio du? ........................

.................................................................................................

Marrazkia edo argazkia.

giza sorkarienanalisirako fitxa

8. Azal ezazu hurrengo adierazpen hau:

“Bere sormenari esker klima hotzetara hobeto egokitzen

ikasi baitzuen…”

9. Aurreko orrietan ageri diren tresnen irudiei behatuz, esan

ezazu zein diren bi aurpegikoak eta zein huts-hutsik erreka-

rri zizelatuak.

10. Giltzarriak berraztertuz.

– Zer ondorio izan zuen Australophitecusarentzat klima-

ren aldaketen mendeko bizimodu berriak?

– Zergatik garatzen da hizkuntza?

– Zeri esaten zaio hominizazio-prozesua?

– Zein dira, oraingoz, ezagutzen ditugun lehen giza arba-soak?

– Australophitecus mota bakarra izan al da?

– Nola azal genezake gizakia, Riff Valley eremuan sortuaizan arren, planeta osoan aurkitzea?

– Asmatuko al zenuke gizakiaren zabalkundearen data ba-tzuk ematen, jaio zen eremutik kontinente guztietaraheldu zen arte?

– Zein dira gizakiaren ezaugarri fisiko nagusiak?

– Eta gizakiaren jokamoldearen ezaugarriak?

– Zergatik bereizten du sormenak gizakia gainerako ani-malietatik?

11. Egin ezazu mapa honi buruzko azalpen bat. Ipini iezaiozu ti-tulu bat.

Panidoen banaketa (txinpantzeak eta gorilak)

Hominido zaharrenen banaketa

Rift ibarra (Rift Valley)

Prozedurazko edukiak(Egiten jakin).

– Alderdi historikoei, kulturalei, etaabarrei buruzko hipotesiak propo-satzea, azaltzea eta egiaztatzea.

– Hainbat iturritatik abiatuta garran-tzizko informazioa lortzeko etaerregistratzeko urratsak egitea:ikonografikoak, arkeologikoak,etab.

– Lortutako informazioa, banakaedo taldean, idatziz lantzeko urra-tsak egitea (laburpenak, lan mo-nografikoak, taula konparatiboak,txostenak, ikerketa-lan txikiak,etab. antolatu eta egin).

– Aldiak, kulturak eta zibilizazioak,gertaera historikoak, datuak etalekuak denboran eta espazioankokatzeko urratsak egitea.

– Aldaketa-prozesuei behatzekourratsak egitea.

– Denborazko sekuentzien, den-bora-lerroen eta friso historikoenirudikapen grafikoa egiteko tekni-kak erabiltzea.

– Gizarte historikoen eta gauregungo gizarteen arteko desber-dintasunak eta aldeak identifika-tzeko, analizatzeko eta konpa-ratzeko teknikak erabiltzea.

– Gertaera historikoen kausak az-tertzeko urratsak egitea.

– Hainbat garai eta kulturatako arte-lanen azterketa konparatiboa osa-tzeko urratsak egitea, eta analogiaketa desberdintasunak bilatzea.

– Paisaien itxuran, zenbait gertaerageografikoren kokapenean etabanaketan, ingurumenaren de-gradazioan, etab. inguruneareneta gizakien ekintzaren artean sor-tzen diren interakzioak aztertzekourratsak egitea.

Balio-edukiak(Zure parte-hartzea eta inplikazioaezinbestekoa da, eta ahalegindubehar zara zure iritzia eta jarreraaurkitzen). Horretan laguntzeko,hainbat tresna emango dizkizugu,honako alderdi hauek landu ditza-zun:

– Lehenaldiko gizarte-errealitateaezagutzeko interesa, jakin-minaeta jarrera kritikoa gertaera histo-rikoen aurrean.

– Gizarte historikoen adierazpenartistikoak eta kulturalak balioes-tea eta errespetatzea.

– Ondare kulturalaren eta ondarehistoriko-artistikoaren aberasta-suna eta aniztasuna aintzat har-tzea, errespetatzea eta hartazgozatzea eta hura gordetzeko etababesteko jarrera hartzea.

– Gizonek eta emakumeek histo-riaren subjektu gisa bete dutenzeregina balioestea.

– Era aktiboan eta eraikitzaileanparte hartzea, ahalegin pertso-nala, erantzukizuna eta solidarita-tea agertzea taldeko lanetan edotaldean egiten diren beste zeregi-netan. Naturaltasunez onartzeanorberaren akatsak eta hutsegi-teak, eta horiek zuzentzeko ja-rrera izatea.



– Zibilizazioaren hastapenak

– Hiri-estatuen sorrera: Mesopota-mia

– Planetako gainerako lurraldee-tako lehen hiriak

– Inperio handiak

– Egipto

– Feniziarrak, Mediterraneoko mer-katariak

– Asiako lehenengo inperioak

– Grezia

– Erroma

– Erromaren eragina Euskal He-rriko ingurune geografikoan

– Kristautasunaren jatorria eta he-dapena.

Atal honetan gai hauek landuko ditugu:

IV. Antzinaroko zibilizazioak

162

� 1. Zibilizazioaren hastapenak

Antzinaroa. Edukiak

Antzinaroa definitzea lan nekeza da. Tradizioz, idazketaagertu zenetik (Historiaren hasiera) Erromatar Inperioa-ren gainbeherara bitarteko garaiari esan izan zaio Antzi-naroa. Hala ere, muga hori zalantzan jarri dute aditu askok;izan ere, bai hasiera bai bukaera finkatzeko, Europan etaMediterraneoan berebiziko garrantzia izan zuten gertaerabatzuk kontuan hartu ziren, baina gertaera horiek ez zutenhalako adierazgarritasun eta eraginik izan planetako gai-nerako lurraldeetan. Beraz, argi izan behar dugu Antzina-roko kulturaz ari garenean Mediterraneoaren inguruaz etaEuropaz ari garela.

Gizaki harraparitik gizaki ekoizlera

Paleolito Aroan, ehiza, arrantza eta basafruituak bilduz bizizen gizakia. Hau da, gizarte harrapariak ziren garai har-tako gizarteak, eta naturaren mende bizi ziren; batetik bes-tera lekualdatu behar izaten zuten (transhumantzia),

GALDERA GILTZARRIAK

• Zeri esaten zaio Antzinaroa?

• Planeta guztirako al da baliagarria esapide hori?

• Zer dira gizarte harrapariak?

• Zer ezaugarri nagusi zuten lehenengo gizarte ekoizleek?

• Zer da kultura nomada? Zer da sedentarismoa?

• Zer da soberakina?


Aurreko atalean gizataldeen eboluzioa aztertu dugu, sortuzirenetik lurra lantzen eta animaliak zaintzen ikasi zutenarte. Atal honetan Gizakiaren historiaren azterketarekin etaeboluzioarekin jarraituko dugu, Antzinaroa deritzon garaianoinarrituta. Lehenengo zibilizazioak non eta noiz sortu eta biziizan ziren aztertuko dugu, eta, ondoren, gure kulturan eraginhandien izan duten bi zibilizazioak landuko ditugu: Grezia etaErroma.

Horiei guztiei buruzko hainbat alderdi ikasiko dituzu: nola ate-

ratzen zuten bizibidea, nola antolatzen zuten gizartea, nola

idazten zuten, zer egoeratan bizi ziren emakumeak… eta ho-

rren guztiaren zergatia ere bilatuko dugu.

bizitzeko eta sasoi bakoitzean bizirik irauteko baldintzarikonenen bila beti.

Denborak aurrera egin ahala, ordea, gizakiek animaliakhezten ikasi zuten, baita landareen ugalketa kontrolatzenere, eta fruiturik onenak aukeratzen eta horretarako bil-keta antolatzen; hau da, ekoizle bihurtu ziren, pixkanaka,baina etenik gabe. Gainera, gizakiaren sormena ez zen eli-kagaiak lortzera mugatzen; bizi-kalitatea hobetzeko pro-duktu eta tresna gero eta gehiago lantzen hasi zen, etahorien bidez, naturak ezartzen zituen zailtasun gero etagehiago gainditzeko aukera izan zuten.

Abeltzaintza eta nekazaritza

Abeltzaintzatik bizitzeko erabakia hartu zuten herri ba-tzuek leku batetik bestera aldatzen jarraitzen zuten, aberetaldeak batetik bestera eramaten, beren aziendentzatlarre onak lortzeko; eta, hala, herri nomada bihurtu ziren.Nekazaritzaren aldeko hautua egin zuten herriek, aldiz,unerik onena baliatu behar zuten ereiteko, hazia zain-tzeko, ureztatzeko, hazia honda zezaketen belar txarrakkentzeko, uzta biltzeko eta lursailak garbitu eta hurrengoereinaldirako prestatzeko… Lan horrek guztiak denboraasko eta ahalegin handia eskatzen zuen eta, horrela, bizi-modu hori aukeratu zuten giza taldeak sedentario bihurtuziren. Sedentarismoarekin batera, lehenengo herriaksortu ziren.

Nekazaritzatik eta abeltzaintzatik ateratzen zituzten pro-duktuek urte osorako elikadura-beharrak asetzeko lainematen zieten langileei, eta soberakinak sortzen hasiziren. Soberakin horien bidez, beste batzuen elikadura ereberma zezaketen, denek nekazaritzan lanean aritu beha-rrik gabe. Hala, beste jarduera batzuk lantzen hasteko au-kera izan zuten, eta tresna berriak sortzen hasi ziren, lanaerrazteko edo, besterik gabe, erakargarriak iruditzen zi-tzaizkielako: aitzurrak, ontziak, lepokoak, apaingarriak,etab. Soberakinei esker, halaber, gizartearen parte batekbabes-lanetan eta kanpoko erasoei aurre egiteko lanetanhasteko modua izan zuten. Horrela, gizarte-antolaketagero eta konplexuagoa sortu zen.

Aztarnek erakutsi dutenez, orain dela hainbat mila urtelurra lantzetik bizi zen munduko toki hauetako jendea: Er-dialdeko Amerika, Txina hego-ekialdea, India mendebal-dea, Afrika ipar-ekialdea, eta Ilgora edo Ilargi ErdiEmankorra deritzona, hau da, gaur egungo Ekialde Hur-bila eta Erdialdeko Ekialdea.

163

1. Atlasaren laguntzaz, erantzun honako galdera hauei:

– Zer ezaugarri zituzten gizakia nekazaritza lantzen hasizen tokiek?

– Zure ustez, zergatik ez zuten nekazaritza beste tokiren bateanasmatu, adibidez Suedian, Errusia erdialdean edo Afrikan?

2. Begiratu K.a. 1. urtera arte munduko biztanleriak izandakoustezko bilakaera aditzera ematen duen koadro honi.

– Egin ezazu grafiko bat, goiko koadroan Lurreko biztanlekopuruaren bilakaerari buruz agertzen diren datuakgrafikoki adierazteko.

– Noiz gertatu zen biztanlerian igoerarik handiena? Zureustez, zergatik gertatu zen igoera hori?

Biztanleria, gutxiOrain dela… urte Aroa Gizarte mota gorabehera, milioika

biztanletan

300.000 Behe Paleolitoa Harraparia 1

100.000 Erdi Paleolitoa Harraparia 2,5

25.000 Goi Paleolitoa Harraparia 3,5

12.000 Mesolitoa Harraparia 5

8.000 Neolitoa Ekoizlea (nekazaria-urbanoa) 90

5.000 Antzinaroa Ekoizlea (nekazaria-urbanoa) 110

3.000 Antzinaroa Ekoizlea (nekazaria-urbanoa) 125

2.000 (K.a. 1. urtea) Antzinaroa Ekoizlea (nekazaria-urbanoa) 135

Neolitoan, gizakiek ehiza egiten jarraitu zuten,Valltortan (Castelló) aurkitutako horma-irudihonetan ikus daitekeenez, baina gero etagehiago aritu ziren nekazaritzan eta

abeltzaintzan; eskuineko irudian, emakumebatzuk Tassiliko ordokian (Afrika) nekazaritza-

lanetan ikusten dira.

Lehenengo zibilizazio nekazarien kokalekua.

Azteka

Inka

Egiptoarra

Mesopotamiarra

Indiarra

Txinatarra

3. Eman dezagun antzinako gizarte nomada batean bizi zarela.Osa ezazu honako eskema hau:

Behar nagusiak

Gizakiaren zer asmakizunedo sorkuntza izan

daitezke behar horiekasetzeko baliagarriak?

Marrazkia

Ariketak

164

� 2. Hiri-estatuen sorrera: Mesopotamia

MesopotamiaGaur egun Irakeko estatuak hartzen duen lurraldean, Per-tsiako golkoaren ipar-mendebaldean, basamortuz ingura-tutako ordoki handi bat dago, bi ibai handik zeharkatua,Tigris eta Eufrates ibaiek zeharkatua, hain zuzen. Ibai ho-riek meandro eta zingiradi ugari eratzen dituzte maldatxikiko guneetan. Eskualde horri Mesopotamia izena jarrizioten, “ibai arteko lurraldea”, eta hantxe garatu zen lehe-nengo kultura handia, berebiziko zabalkundea izan zuena.Inguru hartako klima lehorra zen, udak oso beroak ziren,neguak hotzak eta euri gutxi egiten zuen, baina lurra osoemankorra zen. Arkeologoek ikusi dutenez, orain dela8.000 urte inguru, eskualde hartan finkatu ziren giza tal-deak ibai ertzetako lurrak lantzen hasi ziren.

Udan, urak estaltzen zituen ereindako lurrak, eta, horrenondorioz, uzta hondatu egiten zitzaien sarritan; horrekarazo larriak sortzen zituen elikagaien horniduran. Arazo

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer dira hiri-estatuak?

• Planetako zer ingurunetan sortu ziren lehenengo hiri-estatuak?

• Zer garaitan?

• Nolakoa zen hiri horietako gizartea? Nola zegoen antolatuta?

• Zer material erabiltzen zuten eraikuntzan?

• Zer sinesmen zituzten?

• Nor zen Hamurabi? Zergatik izan zuen horrenbesteko ga-rrantzia?


Ekialde Hurbilean, klimari eta jalkin-lurrei esker, Nilo, Jordan,

Tigris eta Eufrates ibaien ertzetan, herriak nabarmen handitu

ziren, ekonomia-jarduera biziaren eraginez. Hala, toki horie-

tako batzuetan herrigune handiak sortu ziren, eta herri soil iza-

teari utzi eta hiri bihurtu ziren. Horrela sortu ziren lehenengo

hiri-zibilizazioak.

Lurralde horietan jatorri askotako hizkuntza zuten hainbat herri

bizi ziren elkarren alboan. Herri haietako batzuek hizkuntza in-doeuroparrak erabiltzen zituzten, aurrerago latina izan zena-ren antzeko samarrak; eta beste batzuek, berriz, jatorri

semitikoko hizkuntzak zituzten, gaur egungo arabiar hiz-kuntzen antzekoagoak.

hori konpontzeko, presak eta ubideak eraiki zituzten,ibaien uholdeak erregulatzearren. Horrela, gainera, ibaiertzetatik urruneko lurrak ureztatzeko ura lekualdatzekoaukera ere bazuten, eta horrek erabilgarri bihurtzen zituenlursail ugari. Agertu diren aztarnen arabera, ura kanaliza-tzeko eta kontrolatzeko lehenengo azpiegiturak K.a.4000. urtean eraiki zituzten.

Antzinako herrixka txikietan biztanle kopuruak nabarmenegin zuen gora, eta garai batean herrixka izandakoak hiribihurtu ziren; hiri horiek biztanle guztiak elikatzeko adinaekoizten zuten lursailak zituzten. Haiek izan ziren lehe-nengo hiri-estatuak; aurrerago, harresiz inguratu zituzten,beste jende edo herri nomada batzuen erasoetatik ba-besteko.

Ingurunearen aprobetxamendua

Mesopotamiako biztanleen jarduera nagusia nekazaritzazen. Lurren emankortasunari eta lurrak ureztatzeko pre-sak eta ubideak erabiltzeari esker, urtean hiru uzta esku-ratzeko aukera zuten. Hiri inguruetako baratzeetanbarazkiak eta fruitu-arbolak lantzen zituzten; baina, zalan-tzarik gabe, gai nagusiak zerealak ziren, garagarra etagaria, batez ere.

Lursailak prestatzeko, goldea baliatzen zuten, eta zereal-uztak siloetan gordetzen zituzten; siloak lurretik bereizitaegoten ziren, laboreek hezetasunik har ez zezaten eta ka-rraskariek uzta jan ez zezaten.

Hainbat animalia hezi zituzten, adibidez ardiak, idiak, as-toak zaldiak, txakurrak, gameluak, etab. Hala, abeltzaintzaere garrantzi handiko elikadura-baliabidea zen; baina, eli-kagai gisa ez ezik, animalia asko erabiltzen zituzten neka-zaritza-lanetarako laguntza gisa ere. Gero eta gehiagoerabiltzen zuten animalien indar motorra produktuak ga-rraiatzeko; eta jarduera horretan sekulako aurrerapenaegin zuten gurpilari esker. Ingurune geografiko hartan etagarai hartan asmatua bide da gurpila, hain zuzen ere.

Hirien ezaugarriakHiriak erasoetatik errazago babesteko, Mesopotamiakohiriak goraguneetan eraikitzen zituzten. Mugak harresienbidez zehazten zituzten, adreiluz.Esparru sakratu bat izaten zen hirien erdigunean: zigu-rata izaten zen zentroa, piramide mailakatu baten tanke-rako dorrea, hiriko gainerako eraikinak baino garaiagoa.Dorre horren eginkizuna zeruaren eta lurraren arteko lo-

165

Asurbanipal, lehoia ehizatzen. Zezen-buru polikromatua. Sargonen jauregia, Khorsabaden.

Ur-eko zigurata.Friso honetan ikusten da animaliak zenbateraino zeuzkaten etxekotuta.

166

tura egitea zen, jainkoek tenpluraino jaisteko modua izanzezaten; tenplua dorrearen goiko aldean egoten zen.Esparru sakratuan, beste eraikin ofizial batzuk ere jarri ohizituzten: administrazioa, biltegiak, aleen eta elikagaien bil-tegiak, errege-jauregia, etab. Esparru horretatik kanpo,kaleak oso estuak ziren, eta zolatu gabeak. Litekeena dagarai hartan herri barruan gurdien edo ibilgailu gurpildu-nen zirkulazioa debekatuta egotea.

Hirietako bizimodua

Mesopotamiako hirietan, eskulangileen lantegi ugari zeu-den, baita dendak ere; hirietan orotariko salgaiak eskura-tzeko modua zegoen, beraz, bai bertan landutakoak, baibeste herri batzuetatik merkatariek ekarriak: alfonbrak,saskiak, zeramika, tresnak, armak, bitxiak… Ordurako ga-rrantzi handiko ekonomia-jarduera zen eskulangintza, bainaeskulangileek ez zuten, artean, nekazariek adinako gizarte-osperik.K.a. laugarren milurtekoaren bigarren erdirako, nekazaritza-tekniken ezagutza sakona zuten Mesopotamian; hori dela-eta, soberakin gero eta gehiago lortzen zituzten. Horreketa eskulangintzako objektuen sorta zabalak bultzada han-dia eman ziotenmerkataritza-jarduerari. Hasieran, trukeaedo produktu-aldaketa soila egiten zuten, baina laster hasiziren ordainbide gisametal bitxiak erabiltzen, urrea eta zi-larra adibidez.

Etxeak eta etxebizitzak

Etxeek oin bat edo bi izaten zituzten; adobez eraikiak ziren,buztin eta lastoz eta eguzkitan lehortutako adreiluz eginak,alegia. Barruan, zorua lur leun eta zanpatuzkoa zen. Leihogutxi eta oso txikiak egiten zituzten, etxeen barrualdea be-rotik babestearren. Barne-patio bat izaten zuten; patio horizen sukaldea, han edukitzen zituzten labea eta sua. Familiaboteretsuenen etxebizitzek, komuna izaten zuten eta, ba-tzuetan, baita lorategia ere.

Sinesmenak eta kulturaGoi-mailako izakietan, jainkoetan, sinesten zuten; eta izakihaiei sakrifizioak eta elikagaiak eskaintzen zizkieten, zigu-rat izeneko harrizko tenplu handietan. Gurtza hartaz apai-zak arduratzen ziren; haiek zuten, halaber, jainkoentzakoopariak biltzeko eta administratzeko ardura ere, eta, horriesker, aberastasun eta botere handia edukitzen zuten.

Mesopotamiarrek hainbat mito asmatu zituzten lurraren so-rrera, jainkoen bizitza eta beren bizitza azaltzeko. Gainera,matematika, natur zientziak eta medikuntza landu zituz-ten. Haiek asmatua da, adibidez, sistema hirurogeitarra, an-

geluak neurtzeko erabiltzen duguna; baita eraikuntzakohainbat elementu ere, arkua eta ganga, esaterako.

Gizarte– eta politika–antolamenduaMesopotamiako biztanleen aburuz, jainkoek antolatzenzuten mundua eta haiek erabakitzen zuten gizartea nola egi-turatu. Erregeak jainkoengandik jasotzen zuen botere guz-tia, eta jainkoek Lurrean zuten ordezkaria zen. Hori dela-eta,bera arduratzen zen gurtzaz eta herrialdea administratzeaz.Horrez gainera, bera izaten zen apaiz gorena, gudaros-teko jenerala, epaile gorena eta administrari absolutua.Erregearen azpian gizon libreak zeuden (goi-mailako fun-tzionarioak, apaizak, militarrak, merkatariak, eskulangileaketa langile soilak).

Gizarte-egituran maila bat beherago, bilauak edo hiritarsasiaskeak (artzainak, arrantzaleak,maizterrak eta guda-rosteko soldaduak) zeuden.

Eta azken muturrean, berriz, esklaboak: saleros zitezkeenpertsonak ziren, eta partikularren, tenpluen nahiz Estatuarenjabetzakoak izan zitezkeen.

Legeak eta kodeak

Mesopotamiarrek kodeetan bildutako legeen bidez agin-tzen zuten; koderik ospetsuena Hamurabiren Kodea da.K.a. 1700. urte inguruan bizi zen Hamurabi erregeak osatuzuen kode hura, eta askotariko alderdiak arautu zituen: sa-lerosketa, lapurreta, herentziak, soldatak, adopzioa, alokai-ruak, zorrak, kalte-ordainak…

Ezkontza eta familia

Ezkontzak bi familiaren arteko kontratu bidez egiten ziren,eta senar-emaztegaiak artean oso gazte zirelarik hitzartu ohizituzten. Emaztegaiaren familiak ezkonsaria ematen zionneskari, eta ezkonsari hori senarrak administratzen zuenarren, emaztearen jabetzakoa zen betiko.

Senarra hilez gero, alargunak senar-emazteena izandakoetxean bizitzen jarrai zezakeen, baina ez zeukan inolako ja-betzarik saltzerik. Gizona alargunduz gero, berriz, legeak ezzion betebehar jakinik ezartzen. Dibortzioa legez araututazegoen, baina desabantaila handiak zekarzkion emazteari.

Haurrak amek zaintzen zituzten, hiru urte bete arte. Ha-rrezkero, hamar urtera arte, aiten zaintzapean gelditzenziren. Adin horretatik aurrera, neskak ezkontzeko adineansartzen ziren; hori zela-eta, ezkontzara begirako heziketajasotzen zuten. Mutilek, bestalde, oso heziketa zorrotzazuten, eta zigor larriak ezartzen zizkieten aitaren edo lanbi-dea irakasten ari zitzaizkien pertsonen esana betetzen ezbazuten.

167

1. Azter ezazu aurreko orrialdeko lamina. Horretarako, gogoanizan aurreko ikasturtean horri buruz ikasitakoa, etapentsatu: zer izenburu jarriko zeniokeen eta zergatik, zerelementu ikusten diren, zer giza jarduera ageri diren…

2. Begiratu atlasean, eta esan gaur egungo zer herrialde hartzendituen garai bateko “Ilgora Emankorra” deritzonak. Zergatikderitzo horrela? Kokatu informazioa alboko mapan.

3. Izenda itzazu Antzinaroko Mesopotamiako hiri batzuk.

4. Presta ezazu hiztegi bat beltzez nabarmendutako hitz etaesapideekin.

5. Zure ustez, zergatik zuten ospe gutxiago eskulangintzanziharduten langileek, nekazaritzan zihardutenek baino?

6. Egin ezazu Mesopotamiari buruzko ardatz kronologiko bat.

•

•

••

•

•

•

•

••

•

••

7. Aztertu atal honetako testua laguntzen duten irudiak eta,gorago azaldutako prozedurari jarraituz, esan irudibakoitzak zer informazio ematen duen.

8. Zergatik erabiltzen zituzten adobezko adreiluak etxeakegiteko? Zergatik ziren etxeak txikiak eta leihoak hainurriak?

9. Irakurri Bitxikeriak atala, eta esan zer lotura dagoenBabelgo dorrearen eta Dur Kurigalzuko zigurataren artean.

10. Egin ezazu Mesopotamiari buruzko ardatz kronologiko bat.

Ariketak

– Ziguratak eskailera moduko dorre batzuk ziren, adobezeraikiak eta 40-60 metro garaiak. Denborak aurrera eginahala, eta tenpluak ixteko joera zabaldu zelarik, materialhaiek beste eraikin batzuk egiteko erabili zituzten; gertaerahorren eta eguratseko eragileen ondorioz, ziguratekjatorrizko tankera galdu zuten, eta lur eta hautsezkomendi soil bihurtuta gelditu ziren. Hala, Dur Kurigalzukodorrea Babelgo dorrearekin nahastu zuten. Biblian,gizakiek Jainkoaren mailara iristearren zerurainoko dorrebat eraikitzeko zuten interesaren berri ematen duenpasartean aipatzen da Babelgo dorrea. Seguru asko,Bibliako mito horren jatorria Nabukodonosorrek juduak

Babiloniara erbesteratu zitueneko gertaera da (K.a. VI.m.); juduek bestelako kultura bat eta hainbat hizkuntzaaurkitu zituzten han, idolo bat baino gehiago gurtzenzutela ere ikusi zuten, eta, batez ere, hango ziguraterraldoiekin liluratuta gelditu ziren.

– Gauzen berri emateko (eskaintzak, ordainketak), K.a. IV.mende inguruan, Mesopotamiako apaizak buztinezkoeuskarri batean kontu haiek marrazten eta ondoreneuskarriak egosten hasi ziren. Kanabera alakatuakerabiltzen zituzten idazteko, ziri modura, eta 900 zeinuinguruk osaturiko sistema konplexu bat zuten (idazketakuneiformea). Idazketa hura sumeriarrek asmatu zuten,eta 3.000 urte baino gehiagoz erabili zutenMesopotamian. 1835. urtera arte galduta egon zen,harik eta urte hartan ingeles ofizial batek Behistungidatzia aurkitu zuen arte: Pertsiako Dario I.arenagintaldian (Ka. 522 - K.a. 486) inperioko hiru hizkuntzaofizialetan zizelaturiko oholtxoak ditu idatzi horrek.

– Egunari, gauari, hilabeteari eta urteari buruzkolehenengo aipamen idatzia karakter horietan idatzitadaude, eta horiek neurtzeko (angeluak eta denbora)sistema hirurogeitarra asmatu zuten.

Bitxikeriak

Ezkerrean, Dur Kurigalzuko zigurata, eta eskuinean, Babelgo dorrea,Pieter Brugelek margotua (1562).

168

� 3. Planetako gainerako lurraldeetako lehen hiriak

GALDERA GILTZARRIAK

• Hirien sorreraren fenomenoa Erdialdeko Ekialdean bakarrikgertatu al zen?

• Noiz hasi zen fenomeno hori planetako beste toki batzue-tan?

• Zein da Indo ibaiaren haraneko kultura nagusien ezaugarria?

• Nola sortu zen gaur egungo Txina?

• Zer garaitan sortu ziren lehenengo hiriak, Amerikan?


Mendebaldeko munduan, gu bizi garen munduan, ingurunegeografiko horretatik kanpo nabarmentzeko moduko bestekulturarik ez dela izan pentsatzeko joera dago. Egia da plane-tako gainerako lurraldeetan atzerapen kronologiko nabariaizan dela Mediterraneo aldeko kulturaren eta ekonomiaren ga-rapenarekin eta inguru horren eraginarekin alderatuta; bainaegia da, halaber, zibilizazio-maila altuko zibilizazioak izan zirelabeste hainbat tokitan ere. Azter ditzagun horietako batzuk.

Indo haraneko kulturaK.a. XXV. eta XVII. mendeen artean, Mesopotamiak etaEgiptok beren goren maila iritsi zuten garaian, kultura ai-pagarri bat sortu zen Indo ibaiaren ertzean, Indiako ipar-mendebaldean.

K.a. hirugarren milurtekoaren hasieran, gaur egun Iranosatzen duen lurraldetik iritsitako giza talde batzuk inguruhartan sartu eta garapen-iturri izan ziren oinarri batzuk fin-katu zituzten. Harappa eta, batez ere, Mohenjo-Daro izanziren inperio izugarri hartako bi hiri nagusiak.

Nekazaritza

Garia, garagarra, ilarrak, arroza eta meloiak ziren nekaza-ritzako produktu nagusiak. Era berean, sesamo-olioa ereegiten zuten, eta kotoia lantzen zuten. Ubideak eta urezta-tze-sistemak erabiltzen zituzten, eta ongarriak ere bai; horriguztiari esker, etekin handia ateratzen zuten nekazaritzatik.

Elikagaien soberakinak silo komunitariotan biltzen zituz-ten, uzta urriko garaietan erabiltzeko.

Ekonomiaren beste alderdi aipagarri batzuk

Nekazariak izateaz gainera, inguruko hainbat animalia hezizituzten, adibidez, bufaloak, zebuak, ardiak eta txerriak.

Berunaren, brontzearen eta kobrearen metalurgiari bu-ruzko ezagutza sakona zuten, eta urregin aditu eta trebeakziren. Idazketa ezagutzen zuten, eta pisu- eta neurri-sis-tema oso zehatz eta praktikoa erabiltzen zuten.

Garrantzi handiko komunikazio-sare bat osatu zuten, etasare hari esker,merkataritza-harreman oparoak bideratuzituzten beste kultura batzuekin, Mesopotamiarekin etaEgiptorekin, adibidez.

Txinaren jatorria

K.a. laugarren milurtekoan komunitate nekazari ugari sortuziren Ibai Horiaren ertzean. Laboreak lantzen zituzten, adi-bidez artatxikia eta garia; eta txerria, idia eta zaldia heztenhasi ziren. Zeramika lantzeko tekniketan ere adituak ziren.

K.a. 1600 eta 1100. urteen artean, txinatar agintarien le-henengo dinastia agertu zen: Shang dinastia. Ibai Horiguztiaren gaineko nagusitasuna eskuratu zuen. Gizartehierarkikoa antolatu zuten, erregea buru zela; erregeakklase noblearen babesa zuen, aginte militar, politiko, erli-jioso eta ekonomikoaren babesa, hain zuzen ere. Hiri ha-rresituak eraiki zituzten, horietako batzuk oso handiak.

K.a. XI. mendean, Zhu dinastiak hartu zuen Shang dinas-tiaren tokia. Egonkortasunik eza nagusitu zen hainbatmendean zehar, baina, “erresuma borrokalarien” garaia-ren ondoren, K.a. 221. urtean, Ts’in She Huang-ti buru-zagiak bere arerio guztiak menderatu zituen eta “Tx’inekolehenengo subirano augusto” izendatu zuen bere burua,hau da, Txinako lehenengo enperadore.

Amerikako hirien sorrera

K.a. 3000. urtetik aurrera, hainbat nekazari-talde finkatuziren Amerikan, eta lehenengo herrixkak sortu zituzten.Nekazaritzan oinarrituriko ekonomia zuten; nagusiki kala-baza, indabak, piperrak eta, aurrerago, artoa landu zituz-ten. K.a. 1500. urte inguruan, olmeken nagusitasuna etaeragina Amerikako kontinente guztira zabaldu zen. Hirihandiak eraiki zituzten, tenplu sakratuen inguruan, adibi-dez Tenochtitlan (gaur egun, San Lorenzo).

Kolonaurreko Amerikan, garrantzi handiko hiria izan zen,orobat, Chavin, Andeetako mendietan kokatua (Peru). K.aXII eta V. mendeen artean erlijiogune handia izan zen.

169

Buru olmeka bat, Parque de La Ventan.

Ameriketako nekazaritzako lehenengo produktuak. Artoa landare bereziada, ez baitzen jatorriz basalandarea, baizik eta indiar indigenekgauzatutako aukera-prozesu mantso eta sakon baten emaitza.

Indo haranari buruzko ikerketak egin dituztenarkeologoen arabera, Brontze Aroko Manhatan daMohenjo-Daroko aztarnategia. Hiri modernoetangertatu ohi denez, hiri hura eraikitzeko ere plangintzazorrotz bati jarraitu zioten sortzaileek. Hiri hartaneraikinen bat edo berrikuntzaren bat egiteko, agintarienbaimena behar zen. Hiriak oso estolderia-sistema

eraginkorra zuen, kale nagusien kantoietan ontziakzituzten zaborrak biltzeko, etengabeko garbiketa-sistemabat antolatu zuten, etab.

Hango aztarna arkeologikoek erakusten dutenez,emakumeek berebiziko garrantzia zuten gizartean. Izanere, emakumezko irudiak agertzen dituzte orain arteaurkitutako eskultura eta estatuatxo ia guztiek.

Ariketak

1. Egin ezazu munduko mapa bat, eta adieraz ezazu aurrekoorrialdeetan landu dugun informazioa.

2. Osa itzazu hiru ardatz kronologiko, paraleloak: bat Indorenharanerako, bestea Txinarako eta bestea Amerikarako.

3. Zer ezaugarri komun kontuan hartu ohi zuten planetakoedozein tokitan hiriak eraikitzeko?

4. Egin itzazu honako izenburu hauei dagozkien mundukomapak:

– Munduko nekazaritzako lehenengo produktuak.

– Munduko abeltzaintzaren hasieran erabilitako animaliak.

Bitxikeriak

Mohenjo-Daron aurkitutako giza irudi bakarretakoa.

Teotihuacán tenplua, Mexiko.

Gizarte zientziak DBH 1

Documents

Transcript of Gizarte zientziak DBH 1