Euskaldunon Historia

EUSKALDUNON

HISTORIAEuskal Herriaren historia ezagutzeko aldizkaria

Nafarroako ErresumaErdi Aroko euskal estatua

Euskal BidaiariakHistorian

Arrano beltzaren jatorria

Zein izan zen leheneuskal idazlea?

Gutunak

4.orr

Berriak

5.orr

DosierraNafarroako

Erresuma

7.orr

Euskal

Bidaiariak 10.orr

Galderak &

Bitxikeriak12.orr

Liburuak

14.orr

Telefonoa

943 693 7029

Maila

[email protected]

HelbideaEuskaldunon Historia

Mondariz kalea 16

Zarautz, Gipuzkoa

Euskal Herria

Aurkibidea

Aurkibidea

3Euskaldunon Historia

Zuzenketa eskeJuntxo Larraun

Aurreko aleko “Bikingoak Euskal He-

rrian” izeneko erreportaian aurkituriko

akats txiki batez ohartarazteko idazten

dizuet.

Izan ere, Erreportaia ilustratzeko er-

abili zenituzten irudietako pare batean

bikingoek sekula jantzi ez zuten kasko

adardunekin jarri zenituzten Iparraldeko

gizonak. Jakingo

duzuen moduan,

kaso horiek er-

romantizis-

moaren

garaian

idazle,

poeta eta

margolar-

iek asmatu-

tako

apaingarriak

baino ez dira.

Errealitatean inolako adarrik gabeko

kaskoak erabiltzen zituzten bikingoek,

gainerako herrialde guztietako sol-

daduek bezalaxe.

Bestelakoan oso interesgarria iruditu

zitzaidan erreportaia, Baionan eraiki

zuten tenplu bikingoari buruzko zatia

batez ere.

Iradokizun batGarazi Zendura

Erreportaia baterako gai bat iradok-

itzeko idazten dizuet

email hau. Lehen zen-

bakia zeinen interes-

garria izan zen ikusita,

datorren zenbakirako

Nafarroako armarri-

aren garapenari bu-

ruzko ereportaia bat

egitea proposatzen

dizuet.

Erreportaia oso bat

egiteko besteko gaia ez

bazaizue iruditzen,

agian izan daiteke gutxienez Bitxikerien

atalean sartzeko moduko zerbait.

Ez nuen ezagutzenSorpresa eder bat hartu dut gaur goizean kioskora gerturatu eta orain mahai

gainean dudan aldizkari hau ikusi dudanean. Ez nuen espero, ez nuen ezagutzen.

Ez nekien Euskal Herriaren historiari buruzko aldizkari bat bazenik ere, eta bene-

tan pozten naiz halako bat badela ikusita.

Beti pentsatu izan dut gurea bezalako herri batek, gatazka amaigabe batean bizi

den herria izanik, ezinbestekoa duela bere historia gizartearen sektore zabal bati

helaraztea, eta ez dut oraino hori lortzeko saiakera errealik ikusi.

Asko dira Euskal Herriaren historia aztertzen duten historialariak noski. Bai eu-

skaldunak, bai kanpotarrak, pilaka dira gure historia ikertu eta liburu ederretan

kontatu dutenak. Baina ederrak izanik ere, liburukote izaten jarraitzen dute, eta

gizartearen zati handi bat ez da sekula halako liburu bat irakurtzen jarriko.

Horregatik iruditzen zait

horren pozgarria dibulgazio

lan hori egiteko asmoz sortua

izan den aldizkari hau topatu

izana, orain arte euskal histo-

riagintzan aurkitu ez dudan

tresna baliagarri bat izan daite-

keelako gure arbasoen historia

benetan zein izan zen jakin

dezagun.

Ander Ziriatua

Seriotasun gehiagoAnder Lauzirika

Dezepzionatu egin ninduen lehen aleak.

Arreta deitu zidan ikusi nuenean, baina

berehala ohartu nintzen jorratzen ziren

gaiak gai “komertzialegiak” zirela.

Gainera, oso azaletik baina ez dira

lantzen, benetan gaian intere-

satuta gaudenoi aspergarri bi-

hurtzeraino. Gainera,

azalekokeria horrek eragin oso

negatibo bat izan lezake gaia

kontrolatzen ez duten

irakurleen artean, hori baino ez

irakurri eta gaiaren mamia

badakitela pentsa dezakete-

lako.

Horregatik, seriotasun gehi-

ago eskatuko nizueke nik gaak

lantzerakoan, direnak direla

ere, jakin baitakit gai komertzialak jor-

ratu behar dituela beti aldizkari batek.

Prezioaz kexuAintzane Arrozen

Interesgarria oso lehen alea, baina

aldizkari honek alde txarrik badu, hori

prezioa da. 3 euro 16 orrialdeko pan-

fleto bategatik? Baina non ikusi da ha-

lakorik?

Kobratzekotan, hori ere eztabai-

datzeko modukoa izan daiteke eta, ez

zenukete 0,5 euro baino gehiago ko-

bratu beharko. 1€ gehien gehienera,

baina hori ere gehitxo izango litzateke.

Beraz hobe duzue lehenbailen

prezioa jaisten hastea, bestela jendeak

ez ditu ale berriak erosiko. Lehenengoa

bai, probatzeko, baina hurrengoak ez

dut uste.

4

Irakurleen Gutunak

Irakurleen Gutunak

Euskaldunon Historia

Zuk ere gutun bat bidali nahi

badiguzu, bidali email bat

[email protected] helbidera,

edo posta zerbitzu klasikoa erabiliz

honako helbidera:


Mondariz kalea 16

Zarautz, Gipuzkoa

Euskal Herria

Agosti Xaho omentzeko

hainbat hitzaldi antolatu

dituzte gaurko BaionanBeñat Oihartzabal, Txomin Peillen, Ana

Toledo, Xabier Kintana, Jean Haritxelhar eta

Patri Urkizu izango dira

11:30ean hartuko du hitza, eta

Aitor-en oihartzuna Hego Eu-

skal Herrian gaiaren inguruan

ariko da.

Arratsaldean beste hiru saio

izango dira. Lehenik, Xabier

Kintana Euskaltzaindiko

idazkariak Xahoren inguruko

aurkezpen bat egingo du.

17:15ean Jean Haritxelharrek

emango du hitzaldia, Euskal

Herria Xahoren begietan izenbu-

ruarekin. Amaitzeko, Patri Urk-

izuk hartuko du hitza. Xahoren

obraz eta horren eraginaz jardungo du

Urkizuk, 18:00etan.

5

Berriak


Berriak

Agosti Xaho idazle, kazetari eta eu-

skaltzalea (1811, Atharratze, Zuberoa—

1858, Baiona) omenduko du gaur

Euskaltzaindiak, haren jaiotzaren bigar-

ren mendeurrenaren harira. Agosti Xaho

eta erromantizismoa Euskal Herrian

izenburupean, hainbat hitzaldi antolatu

dituzte Euskaltzaindiak Baionan duen

egoitzan.

10:00etan hasiko da omenaldia,

Beñat Oihartzabalen hitzaldiarekin.

Xahok euskal gramatikarekin izan zuen

loturaz ariko da Oihartzabal. 10:45ean

Txomin Peillenen txanda izango da, Eu-

skal iturriak Xahoren hiztegiaren hitza-

urrean hitzaldiarekin. Ana Toledok

Erromatarren garaiko

aztarnak aurkitu dituzte

Orioko elizanAurkikuntza bertan gas instalazioa jartzen

ari ziren bi lagilek egin dute nahi gabe

Erromatarren garaikoak diru-

diten hainbat gorpu aurkitu

dituzte Orioko elizaren

azpian, eliz iturriek jakitera

eman dutenez.

Bertan lanean ari ziren bi

operariok egin dute au-

rkikuntza, gasarentzako hodi

bat jartzen ari zirela, nahi

gabe erromatarren garaiko

sarkofago bat zulatu dute-

nean.

Ez da inguruan honelako

zerbait gertatzen den lehen

aldia. Duela urte batzuk antzeko zerbait

gertatu zen Zarauzko parrokiaren

azpian ere, obretan zebiltzala.

Ohiko praktika izan da historia guzt-

ian lehendik sakratuak ziren eremuetan

tenplu berriak eraikitzea, aurrekoa bo-

tata edo aurrekoaren hainbat elementu

arkitektoniko berrerabiliaz.

Dagoeneko bertan lanean ari diren

arkeologoek jakinarazi dutenez K.o. II.

mendekoak izan daitezke aurkitutako

gorpu gehienak, zaharragoak izan

daitezkeen gutxi batzuk ere topatu di-

tuzten arren.

Berriak

5 Euskaldunon Historia

Erromatarren garaiko

aztarnak aurkitu dituzte

Orioko elizanAurkikuntza bertan gas instalazioa jartzen

ari ziren bi lagilek egin dute nahi gabe

Erromatarren garaikoak diru-

diten hainbat gorpu aurkitu

dituzte Orioko elizaren

azpian, eliz iturriek jakitera

eman dutenez.

Bertan lanean ari ziren bi

operariok egin dute au-

rkikuntza, gasarentzako hodi

bat jartzen ari zirela, nahi

gabe erromatarren garaiko

sarkofago bat zulatu dute-

nean.

Ez da inguruan honelako

zerbait gertatzen den lehen

aldia. Duela urte batzuk antzeko zerbait

gertatu zen Zarauzko parrokiaren

azpian ere, obretan zebiltzala.

Ohiko praktika izan da historia guzt-

ian lehendik sakratuak ziren eremuetan

tenplu berriak eraikitzea, aurrekoa bo-

tata edo aurrekoaren hainbat elementu

arkitektoniko berrerabiliaz.

Dagoeneko bertan lanean ari diren

arkeologoek jakinarazi dutenez K.o. II.

mendekoak izan daitezke aurkitutako

gorpu gehienak, zaharragoak izan

daitezkeen gutxi batzuk ere topatu di-

tuzten arren.

Gerra zibilari buruzko

erakusketa bat antolatu

dute BilbonMemoriaren aldeko hainbat erakundek elkar-

lanean antolatu dute eta gaurtik asteazkena

bitartean Alhondigan ikusi ahal izango da

Erakusketa “Gerra zibila eu-

skadin” jardunaldien harira anto-

latu badute ere, ez da

nahitaezkoa jardunaldietara

joatea erakusketa ikusi ahal iza-

teko.

Erakusketa asteazkenera arte

egongo da Bilboko Alhondigan,

eta datorren Ostegunetik hur-

rengo astearterarte Donostiako

Kursaleko sarreran. Ondoren

Euskal Herriko herri askotan

ikusi ahal izango da: Zarautz,

Azpeitia, Eibar, Laudio, Be-

rastegi, Lizartza, Aretxabaleta eta

Tafallan, zehazki.

Gerra zibilari buruzko erakusketa bat

antolatu du Bilbon “36ko haurrak” er-

akundeak, beste hainbat erakunderekin

elkarlanean.

Bertan gerrako argazkiak, preson-

degietako bizi baldintzak azaltzen di-

tuzten panelak eta garai hartako hainbat

objektu ikus daitezke.

Joxe Agirre “36ko haurrak” erakun-

deko zuzendariak adierazi du beraien

helburua “herri honetan duela ez hor-

renbeste gertatu zen sarraskiaren memo-

ria bizirik mantentzea” dela, eta

horretarako ahaleginen bitan antolatu

dutela erakusketa hau, beste hainbat er-

akunderekin batera.

NafarroakoErresuma

Erdi Aroko euskal

estatuaren bilakaera

Antso VII. Azkarra, Orreagako San

Agustin kaperako beirate batean

Dosierra: Nafarroako Erresuma

Euskaldunon Historia 7

Mendi artean bizi zen herri bat

defendatzeko sortua, “mundua

liluratu” behar zuela utzi zuen

idatzia Shakespearek. Hona

bere historia.

Iruñeko erresuma baskoien lurralde

tradizionalean sortu zen. Izan ere, Iruñea,

Erdi Aroko erresumaren hiriburua, Ponpeio

jeneral erromatarrak gotortutako hiria

baitzen (Pompaelus latinez). Lurraldea erro-

matarrek guztiz menperatuta zeukaten K. a.

74rako, eta lehendabiziko mendeetan,

baskoiek ez zuten inolako arazorik sortu.

Are gehiago, erromatar armadan parte hartu

zuten.

Mendebaldeko Erromatar Inperioaren

gainbeherarekin ditugun datuak mur-

ritzagoak dira. Badirudi antzinako germa-


Euskaldunon Historia8

niarrek Pirinioak gurutzatu nahi izan zituzte-

nean, bertako nobleen multzo batek aurre

egin omen ziela. Urte batzuk geroago,

bagauda izeneko jendetza matxinatu zen V.

mendean baskoien lurraldean.

Edonola ere, erromatarren agintea de-

sagertuta, bisigodoak bilakatu ziren Iberiar

Penintsulako botere nagusia. Hainbat errege

godok baskoien aurka egin zuten borroka.

Geroagoko zenbait kroniketan irakur daiteke

errege horietako askok baskoiak menderatu

zituztela (domuit vascones), baina behin eta

berriro menderatzeko behar izateak esan

nahiko luke ez zituztela inoiz menderatzen.

Datuak urriak izanda, ez dago garbi noraino

menderatu zuten bisigodoek baskoien lur-

raldea. Iruñean bisigodoen hilerria agertu da,

eta Iruñeko apezpikua agertzen da garai

honetako Toledoko kontzilioetan.

Iparraldeari dagokionez ere, datu gutxi

ditugu. VII. mendean errege frankoek

gaskoien (iparraldeko baskoien) lurraldea

okupatu nahi izan zuten. Badirudi frankoek

agintea galdu ahala nagusitu zela

bertakoena, eta Akitanian zehar hedatu omen

ziren

VIII. mendean, frankoek agintea

hegoalderatz zabaldu zuten berriro. Karlo-

magno errege handiak Zaragozako buruzagi

arabiarrarekin akordio bat egin zuen, hark

Zaragoza hiria eman ziezaion, baina gu-

daloste frankoak hirira iristean, iruzur egin

ziotela konturatu zen. Horren ondorioz, Kar-

lomagnoren tropek Iruñea suntsitu zuten eta

baskoiek mendeku hartu zuten Pirinioetan,

Orreagan, segada batean soldaduak ustek-

abean harrapatuz 778ko abuztuaren 15ean.

Errolan, Karlomagnoren lotinant bat, hil zen

gudu hartan. Gertakari haietan oinarriturik,

frankoek Errolanen Kantorea, lehen gesta-

kanta, idatzi zuten. Hala ere, kanta horrek

frankoen ikuspuntua adierazi zuen: frankoen

aurkari baskoiak armada musulman gisan

agertu ziren eta Errolan printzea borroka

eginez heroi moduan hil zen gudu odoltsu

batean, eta ez segada batean harrapatuta.

Iruñeko Erresuma

Orreagako porrota gorabehera, hurrengo ur-

teetan frankoen boterea handituz joan zen

Pirinio aldean ere. Izan ere, 785ean Girona

eta 801ean Bartzelona konkistatu zituzten.

Garaiko ohiturari eutsita, konderri asko

sortu zituzten Pirinioetako ekialdean.

Mendebaldean, badirudi 806 eta 812

bitartean, Iruñea frankoen mende ze-

goela. Baina Karlomagnoren heri-

otzarekin (814) eta Ludovico Pio

semearenarekin (840) frankoen

botereak behera egin zuen nabar-

men.

Pirinioen hego-mendebaldean

beste botere bat nagusitu zen ord-

uan: Ebro ibaiaren inguruko Banu

Qasi familiarena, hain zuzen. Haiei

lotuta, 824. urtearen inguruan

Iruñean agintea lortu zuen Eneko

Aritzak, Iruñeko lehen erregetzat

hartzen denak.

Erresuma bere goren mailara Xi-

mena dinastiarekin lortu zuen, Antso

III.a errege zela: euskal lurralde guz-

tiak koroa berberaren menpe jarri zituen

X. mendean eta Iruñeko errege izateaz

gainera, Gaztelako Aragoiko, Rib-

agorzako eta Sobrarbeko konde ere izan

zen.

Ximena dinastiako azkena Antso VII.a

izan zen. Kristauekin batera, Navas de

Tolosako guduan hartu zuen parte eta bera

izan zen buruzagi musulmanaren dendara

sartzera ausartu zen errege kristau bakarra.

Nafarroako armarriaren kateek bataila hori

gogoratzen dute.

Erresuma errekonkistan, ezin izan zuen

Nafarroako Erresuma Antso VII.a

Azkarra-ren agintaldiaren hasieran

(1190-1200)

Kronograma

824

Eneko Aritza Iruñeako errege

izendatzen dute, Iruñeko er-

resuma sortuz.

905

Estatu golpe baten ondorioz,

Aritza leinua tronutik baztertu

eta Antso I.ak hartzen du

tronua, Ximena leinuari

hasiera emanez.

1004

Antso III.ak hartzen du

tronua. Berau izango da

egungo Euskal Herria osorik

bere kontrolpean izango

duen lehen erregea.

1133

Antso VI.ak Iruñeko errege

izateari utzi eta Nafarroako

errege izendatzen du bere

burua.

1200

Gaztelak Araba, Gipuzkoa

eta Durangaldea

konkistatzen ditu.

1512

Gaztela eta Aragoiko tropek

Nafarroako Erresumaren zati

penintsularra konkistatzen

dute.

1555

Joana III.a koroatzen dute,

Nafarroako erregina bakarrik

izango den azkena, ordutik

aurrerakoak Frantziako eta

Nafarroako errege izango bai

dira.

Eneko Aritza, XVIII. mendean Madrilen

eraikitako estatua batean



Nafarroako Erresuma Antso VII.a

Azkarra-ren agintaldiaren hasieran

(1190-1200)

9

hegoalderantz hedatu, Aragoi eta Gaztelako

konkistek Nafarroari aukera hori kendu

ziotelako.

Nafar ekonomia ahul zegoen eta Araban,

Gipuzkoan, Bizkaian eta Nafarroan izan

ziren barne gerrek ahultasun politikoa ere

eman zioten. Horretaz baliatuta, Gaztela

hainbat herrialderi laguntza eskaini zien

nafar korotik aldentzeko eta Gaztelakoari

hurbiltzeko.

Euskal lurren banaketa

Targo gipuzkoarra Gipuzkoaz jabetu zen,

Gaztelako koroa onartuz 1200. urtean.

1224an, Bizkaiak independentzia lortu zuen

Gaztelaren laguntzaz. 1379an Haroko

Joanes jaun bizkaitarra Gaztelako errege bi

hurtu zen, Bizkaiko burujabetzari eutsiz.

1234an, Antso VII.a, azken errege baskoia,

hil zen eta Xanpaina familiak hartu zuen

nafar koroa. 1332an, Gaztelako tropek

Araba okupatu zutenez, errege gaztelarra

onartu behar izan zuten arabarrek. 1449an,

Frantziak Zuberoa okupatu zuen, Gaston

Foixkoaren agintepean (artean, ingelesen

menpe zegoen).

1450ean, Aiherreko itunaren ondorioz,

Frantziak Lapurdi hartu zuen, lapurtar

foruen truke. Gainera, 1451n, Frantziak

Baiona konkistatu zuen, Lapurdi oso-osoa

bereganatuz. 1463an, Frantziako Luis XI.ak

eta Gaztelako Henrike IV.ak Nafarroa

partekatzea erabaki zuten. Hala ere, 1483an,

Bearno familiako Katalina Foixekoak hartu

zuen nafar koroa.

Nafarroako konkista

1512an, Fernando Katolikoaren tropek

Nafarroako Erresuma eraso, konkistatu eta

anexionatu zuten. Hala ere, Nafarroa Gara-

iak ez zuen erresuma titulua galdu 1839 arte.

Urte hartan probintzia soil bilakatu zen.

Nafarroa Behereak erresuma indepen-

dente gisa iraun zuen, 1589. urtera arte,

Henrike III.a Nafarroako Erregea ezkontza

bitartez Frantziako koroa jaso zuen arte.

Harez geroztik, Frantziako erregeek

"Frantziako eta Nafarroako errege" titu-

lua eraman zuten.

1620an Nafarroako eta Frantziako

Luis XIII erregeak Nafarroa Frantziako

koroarekin batu zuen, horrela Nafarroako

Erresumak Nafarroa Beherea eta Bearnoa

galdu zituen.

1521eko irailetik aurrera, Donibane

Garaziko Mendiguren gaztelua Henrike

II.anen jarraitzaileen eskuetan zegoen.

1525ean gaztelarrek berriro okupatu

bazuten ere, laster galdu zuten es-

kualdearen kontrola. 1527ko irailean

Hernando Sandovalek zuzendutako es-

pedizio batek kontrola berreskuratu eta

inguruko herriei Karlos I.a enperadoreari

fideltasuna eta obedientzia eskatu zien.

1528ko uztailean Karlos I.ak herrialdea

galdutzat eman eta Henrike II.ak

berreskuratu zuen. Lurralde hauetan Na-

farroako Erresumak bere independentzia

mantendu zuen. 1589an Henrike III.a Na-

farroakoa Henrike IV.a Frantziakoa bi-

hurtu zen "Paris vaut bien une messe"

(euskaraz: "Paris baietz meza bat balio")

esanez.

1620ko urriaren 20n Luis XIII.a Frantzi-

akoak, edo Luis II.a Nafarroakoak,

"Frantziari Nafarroa eta Bearnoren batze

agiria" plazaratu eta erresuma biak lotu

zituen. Geroztik Frantziako erregeak

Frantzia eta Nafarroako erregeak izango

ziren. Inoiz bere aitaren jaioterrian izandako

errege honen erabakia ez zen nafarren gus-

tukoa, behin betiko bere eskubideak eta ohi-

turak galdu eta Frantziako eskualde bat

bihurtu zelako. 1789ko Frantziako iraultza

eta gero, erresuma desagertu zen.

Hondarribia mendean hartu ondoren, am-

nistia luzea dekretatu zuen Espainiako er-

regeak eta ihesitako galtzaile asko itzuli eta

bere ondareak berreskuratu zituzten. Ipar

Euskal Herriarekin merkataritza debekatu

eta mugetan kontrolgune zorrotzak ezarri zi-

tuzten pertsona zein salgaietarako.

Antzinako Nafarroako sistema adminis-

tratibo, judizial eta legegilearen ordez sis-

tema feudala ezarri zuten. Hala eta guztiz

ere, Karlos I.a Espainiakoak bere testamen-

tuan zalantzak azaldu zituen Nafarroan egin-

dakoa ondo zegoenentz.

Iruñea gotorleku bihurtu zen, harresiak

berreraiki eta bi aldeak kontrolatuta nahikoa

zen hiri osoa kontrolatzeko eraikitako zi-

tadela egin zuten. Espainiak 1889ra arte ez

zituen zitadelako bastoi bi bota Iruñeko

Lehen Zabalgunea eraikitzeko. Era berean

1920 arte ez zuten harresiak bota Bigarren

Zabalgunea egiteko. Ordurako Lehenengo

Mundu Gerran erabilitako teknologiak za-

harkitua zuen Aro modernoko harresiak.

Nafarroako Erresuma izena 1841era arte

mantendu zuen, hau da, Lege Hitzartua pro-

mulgatua izan zen arte. Erresuma izenarekin

batera Nafarroako erregeordeak ere de-

sagertu ziren.

1512an, Fernando Katolikoaren tropek

Nafarroako Erresuma eraso,

konkistatu eta anexionatu zuten.

Joana III Albretekoa, Nafarroako erregina

Rankinga: Euskal Bidaiariak

Euskal Bidaiariak

Beti izan dugu euskaldunok ausartfama. Ausart eta abenturazale fama,garai orotan eta mila egoera ezberdine-tan irabazia.

Gehitxo litzateke agian azken glazi-azioaren ostean euskal lurraldeetatikirten eta Europa osoan hedatu zirengizon eta emakumeak aipatzea, bainaesan daiteke horixe dela Euskal Herri-tik irtendako lehen bidaiari uholdea.Honen adierazle dira gaur egunBritainia handiko biztanleek eta EuskalHerritarrok ditugun antzekotasungenetiko nabarmenak.

Hala ere euskaldunok munduaezagutzeko dugun grina horren lehenadibide masiboak kontinente amerika-rraren aurkikuntzak eragin zuen. Askoizan ziren mundu berri huraezagutzera, esploratzera joan ziren eu-skaldunak, duela urte gutxira arte man-tendu den exodo bati hasiera emanaz,eta hego eta ertamerika abizen eu-skaldunez beteaz.

Grina horren beste adibide bat diraXVII. mendean, garai hartako egur-rezko ontzi kaxkar haietan sartu etaTernuaraino joaten ziren arrantzaleakere. Euskal Herriko portuetan ontzi-ratu, eta hilabeteak irauten zuen bidaiabortitzari aurre egiten zioten arrantzalehaiek, itzuliko ziren ziur jakin ezinda.Kontutan hartu behar da atlantikoaalderik alde zeharkatzen zutela, bideanpairatu behar izaten zituzten ekaitzbasati eta guzti, Ternuako mortuhotzera iristeko. Garai haietakoa denpoema batek dioen moduan, “urak nonbermarik ez du, ez haizeak nondik lotu,ontziak ez zimendurik, han ez da salba-

mendurik”. Hauen lekuko dira gaur egun bertan

dauden Port des Basques bezalako lekuizenak, edo joan den mendera arteoraindik euskaraz hitz gutxi batzukegiteko gai ziren bertako tribu aborige-nak, “Zer moduz?” galdetuta,“Apaizak hobeto” erantzuteko gai zire-nak.

Badira ordea bategatik edo bestea-gatik bereziki deigarriak diren kasuak.Lau bildu ditugu hemen: Bigarren mil-urtekoaren hasieran Tuteratik irten zenjudua, Munduari lehen bira eman zionespedizioaren buru izan zen itsasgi-zona, Japoniara kristautasuna eramatenlehena izan zen misiolaria eta gizonezjantzita Amerikako hainbat lurraldetangerran jardun zuen emakumea. Honaberen historiak.

Juan Sebastian ElkanoMagallanes esploratzaile portugaldarrak

prestatutako espedizioan parte hartu zuen

33 urterekin. 1519ko abuztuaren 10ean

Sanlucar de Barramedatik (Sevilla) irten

zen espedizioa. Concepción untziko kapi-

tain zela, Atlantiar Ozeanotik Ozeano

Barera heldu ziren, gaur egun Magallanes

itsas-artea deritzona aurkitu eta igaroz.

Fili-pinetara iristerakoan bost ontzietatik

bi besterik ez zitzaizkien geratzen eta es-

pedizioko kide asko gaixotasunen ondo-

rioz hil ziren. Mactan irlako erasoan

Magallanes hilik suertatu zen eta Elkanok

Victoria ontziko eta espedizio osoko agin-

tea hartu zuen. Moluka uharteetara iritsi

eta ontzi bat bertan deseginda geratu

arren, bestea espeziez kargatu eta itzulera

antolatu zuten.

Hiru urte behar izan zituzten Sanlucar

de Barramedara itzultzeko baina azke-

nean, eta irten ziren 265 gizonetatik 18

bakarrik itzuliz, 1522ko ekainaren 6an

bueltatu ziren. Karlos V.a erregeak Elkano

Valladoliden hartu zuen eta bere arma-

rrian munduaren irudi bat ezartzeko

baimena eman zion honako esaldi hau ipi-

niz: "primus circumdedisti me".

10 Euskaldunon Historia

Asko dira historian EuskalHerrian jaio baina munduaezagutzera irtendako gizon-emakumeak, zein baino zeinbereziagoak

Rankinga: Euskal Bidaiariak

Katalina ErausoKatalina Erauso (Donostia, 1585 - Cuitlaxtla, Mexiko,

1650) moja eta soldadu izan zen.

1592an jaio zen Donostian, Migel Erauso eta Maria

Perez Galarragaren alaba. Oso gazte Antiguoko komen-

tuan sartu zuten, baina izaera ez zuen hartarako oso

egokia, eta, beste moja bat astindu ondoren, 15

urterekin ihes egin zuen, baserritar jantzita. Urtetan her-

riz herri ibili zen, beti gizonezkoaren itxura eta izena

zituela, Amerikara joan zen arte. Perun soldadu sartu

zen.

1619an, Txileko iparraldean borrokatu zen, ausart

eta trebe, emakumea zela adierazi gabe. Hainbat bor-

rokatan hartu zuen parte, garaiko soldaduen moduan.

1623an borroka batean gizon bat hiltzeagatik atx-

ilotu zuten: exekuzioa saihesteko, apezpikuari

emakumea zela eta komentu batean

egona zela esan zion. Aztertu

eta emakumea zela baieztatu

zen; hala, bada,

apezpikuak babestu eta

Espainiara bidali zuen.

Han Filipe IV.a er-

regearekin bildu zen.

Haren abenturen his-

toria Europan zabaldu

zen eta Aita Santua

bisitatu zuen.

Esan daiteke beraz

hala izateko aita santu-

aren baimena lortu zuen

lehen trabestia izan zela

Katalina Erauso.

Benjamin TuterakoaBerari buruz gauza handirik ez dakigun arren, bere

liburu bakarrean deskripzio baliotsuak egin zituen

komunitate juduetaz eta orduko lekuetaz eta biz-

imoduaz.

1160 inguruan abiatu zen Nafarroatik, Antso VI.a

errege zela, eta 1170ean itzuli. Guztira, 190 herrialde

ezagutu zituen Europan eta Ekialde Hurbil eta Er-

tainean.

Tuteratik irtenda, pirineoak zeharkatu eta piri-

neoez bestaldeko mediterranear kostaldean barrena

jarraitu zuen, Erromatik igaroaz. Behin Italia

hegoaldraino iritsia greziara igaro zen itxasontziz,

eta handik Konstantinoplara egin zuen. Anatoliako

penintsula zeharkatu eta Damascoraino iritsi zen, eta

kosta mediterraniarrari jarraitzen berriz ere, Alexan-

driaraino eraman zuen Tuterarra bere bidaiak.

Han itxasontzi bat hartu eta Siziliaraino joan zen,

eta bertatik beste itxasontzi bat hartuta Iberiar pen-

intsulara itzuli zen berriz ere, handik lurrez Tuterara,

bere jaioterrira, itzultzeko.

Bere bidaia 1543an Konstantinoplan argitaratuko

zen “Sefer

Maasaot”

(Bidaien libu-

rua) izeneko

liburu batean

idatzi zuen

idatzia.

11

Frantzisko Xabier Jatsu AzpilikuetaFrantzisko Xabierkoa bezala ezagunagoa, 1506ko Apirilaren 17an

jaio zen Nafarroako Xabier herrian dagoen Xabierko gazteluan.

Familia noblekoa izanik, Parisen egin ahal izan zituen

ikasketak. Han ikasketak egiten jardun ondoren, eta aurrez

erromatik pasata, Lisboara joaten da 1540an, bere bizitzako

aldirik garrantzitsuenari hasiera emateko: misiolariarena.

Bidaia horretarako, aita santuak Frantzisko Itsaso Gorria,

Persiar Golkoa eta Ozeaniako, eta Gangesko bi ibai-ertze-

tako ordezkari izendatu zuen.

Lisboatik irten eta MOzanbiken egiten dute lehen gel-

dialdia, 1542etik 1542ra bitartekoa. Handik Indiara jotzen

du, eta bertan hiru urte eman ondoren malaca-ko irlara

joaten da. Handik Cantonera bideratzen da, eta urte berean

handik Japoniarako jauzia egiten du. Han dela, bertako jaun

baten baimena jasotzen du pedikatzeko, eta hala bertakoen

artean talde katoliko bat sortzen du.

Handik Shangaira joan zen, Txinan hezkutuan sartu eta

han ere predikatzen jarduteko asmoz, baina sartzeko auker-

aren zain zegoela hil zen. Bere gorpua Goan ehortzi zuten.


12

Galderak eta Bitxikeriak

G. Zein izan zen ezagutzen

dugun lehen idazle Euskal

Herritarra?Jontxu Bergaretxe, e-posta bitartez

zelarik musulmanek preso hartueta islamera bilakatu zuten. Eu-skal jatorrikoa zela dakigu, IbnGharsiya-k Gartziaren semeaesan nahi bai du, eta al-Bashqunsi-k euskalduna.

Hala ere, egun dakigunarenarabera euskaraz idatzi zuen leheneuskal idazlea Bernard Etxepareda, Linguae Vasconum Primi-tiae liburuaren idazlea. NafarroaBehereko Garaziko eskualdekoazen. Sarasketan jaio zela usteda, XV. mendearen azkenhamarkadetan (1480an),eta bizitza gehiena ereGarazi aldean eman zuen,Eiheralarreko erretoreeta DonibaneGaraziko bikarioizan baitzen.Gartzelan ereizan zen, zerga-tia oso garbiere ez dagoenarren.

E. Euskal Herrian jaio eta bereidatziren bat dugun lehen idazlea1070ean Tuteran jaiotako YehudahHalevi poeta Judua da, baina oso gaz-terik egin zuen alde Tuteratik eta ez zengehiago euskal lurretara itzuli.Jerusalemi buruzko poemak idatzi ohizituen. Hebraieraz idazten zuen, etaezin jakin dezakegu ziur euskaldunazenik. 1141Ean hil zen Jerusalemen.

Euskal lurraldeetan jaio eta hil etaidatziren bat utzi duen idazlerik zahar-rena aldiz Abraham Ben Meir IbnEzra izan zen, mediku, poeta, gra-matiko, matematikari, filosofo, kabal-ista, astronomo eta bidaiaria. 1092anTuteran jaioa, hainbat lan idatzi zituen,guztiak hebraieraz, eta Ingalaterra,Frantzia, Italia, Afrika eta Palestinarabidaiatu zuen. 1167An hil zen Kalagorri(egun Calahorra) herrian.

Ia ziurtasun osoz euskalduna izanzen lehen idazlea Abu Amir AhmadIbn Gharsiya al-Bashqunsi da. Ezdakigu noiz jaio zen, baina bai euskalfamilia kristau batean jaio zela. Haur

G.Noraino iritsi zen Euskal Herrian musul-

manen konkista?Ander Goikoetxea, ohiko postaz


Goian, Bernard Etxepareren Linguae Vasconum

Primitiae liburuaren lehen orrialdea. Ezkerraldean,

Yehudah Halevi idazlearen Israelgo estatua bat.

E. Arabiarren iberiar penintsularenkonkistaren urteetan Frankoen GoikoMarka deritzoten eskualdeko konde bat,Qasi izenekoa, Siriara joan omen zen.Bidaia haren helburua kondeaDamaskoko kalifa zen al-Walid-i beremenpekotasuna pertsonalki aldar-rikatzea eta zin egitea izan zen. Datu in-teresgarri hau Ibn al-Quiiya-k berrestendu, esaten zuenean Musa Ibn Musarenarbaso batek al- Walid kalifarekin beze-

rotasun loturak hartu zituela Islama berebabespean onartu zuelako.

Hortik sortu zen Tuterako Banu Qasisendia. Banu Qasikoek, kanpotik in-posatutako baino, bertoko erregimenmusulman sortu zuten, eta oraindik erdipaganoak ziren iparraldeko Nafarroakoeuskaldunekin zituzten harremanak nor-malean adiskidetsuak izan ziren mendebitan zehar.

Are gehiago, Iruñeko erresumaren

sorreran zeresan handia izan zuten BanuQasi sendikoek, bertako lehen erregeizan zen Eneko Aritza eta garaiko MusaIbn Musa buruzagi Banu Qasia sasi-anaiak ziren, biak Onekaren semeak baiziren.

Bi agintari sendiak are gehiago lotuziren Musa Ibn Musa Eneko Aritzarenalaba zen Assonarekin ezkondu zenean,Assona izatez bere iloba ere bazenarren.


13


Ba al zenekien Euskaldunon his-

torian beren ontzi eta tripulazio

propioa izan duten bi kapitain pi-

rata izan direla gutxienez?

Iñaki Egaña historialaren lanetan irakur

daitekeenez, badira aztarnak utzi di-

tuzten bi kapitain pirata euskaldun.

Joan Peritz Derratzou da bat, 1664an

Donibane Lohitzuneko Moleressenea

baserrian jaioa. Basquine ontzi pirata

gidatu zuen, eta bi ontzi ingeles eta

Donostiar bat atzeman zituen. Ontzi

hauek Sokoara gidatzen zituen gero.

Lisboa atxilotu zuten azkenean Ingele-

sek.

Beste kapitain pirata Martin Goiti-

solo bizkaitarra da. Magallanesek

munduari bira eman asmoz antolatutako

espedizioko kide zen Goitisolo, arik eta

38. egunean beste kide batzuekin matxi-

natu ziren arte. Behin ontzi baten kon-

trola lortuta, espedizioa utzi eta

piraterian jardun zuten ondorengo bost

urteetan.

Oker oso zabalduak

Arrano Beltza Nafarroako Erresumako bandera zen GEZURRA

werwerwer

ARRANO BELTZA, askok kontrakoa

uste badute ere, ez zen sekula Nafar-

roako Erresumako bandera

izan. Izan ere, garai

hartako erresumek ez

zuten egun bandera

deitzen diogunaren

moduko ezer izaten,

erregearen edo haren

leinuaren ikurra zen es-

tandarteak ziren egun

banderak balira bezala ulertzen ditugu-

nak.

Horrez gain, Nafarroako Erresumako

errege bakar batek erabili zuen Arrano

Beltza bere ikurtzat: Antso VII.a

Azkarra-k. Bere aurreko zein ondoren-

goek oraingo diseinuaren jatorria den

karbunkluaren ikurra erabili zuten beren

ikurtzat, ezkerraldean ikus daitekeen

Antso VI.a Jakintsua-ren zigiluan ikus

daitekeen bezala. Antza denez, Antso

VII.ak bere ikurtzat hartutako arra-

noaren jatorria bere amona zen Mar-

garita L’Aguile-koaren leinuaren

armarria dela.

Hala ere, Antso VII.ak erabilitako

arranoak ez du gaur egun Arrano Beltza

izenarekin ezgutzen dugun ikurraren

antz handiegirik. Jator-

rizko arranoa askoz

txikiagoa zen, ondoko

irudian ikus daitekeen

bezala, naiz eta bertsio

modernoan ageri diren

hiru marra zuriak badituen,

eta biak alde berera begira dauden.

Ikurraren koloreari dagokionean, his-

torialariak ez dira ados jartzen. Ez dago

dudarik arranoak beltza behar zuela

izan, baina ez dago garbi ikurraren in-

gurua horia ala gorria zen. Badirudi

zentzuzkoena gorria izango zela

pentsatzea dela, ordura arteko eta

handik aurrerako erregeen ikurren hon-

doko kolorea ala izan zelako.

Teoria hori onartzen badugu, Teles-

foro Monzonek joan den mendean di-

seinatutako hondo horia duen bertsioa

akats historiografiko baten emaitza

izango litzateke, eta ez Gaztelarren

aurka egiteko Almohadeekin aliatu ze-

lako 1198an Aita Santuak eskomikatu

zuen Antso VII.ak, besteak

beste, Navas de Tolosako

guduan ikurtzat erabili-

tako estandartea.

Antso VI.aren zigilua


Ba al zenekien...?

Ez dakigu nolakoak ziren bi pirata hauen banderak.

Irudian, Henry Every piratak erabilitako bandera.

Galdera laburra

G. Egia al da erromatar-

rek ez zutela Euskal Her-

ria konkistatu?

E. Halakoak askotan esan izan diren

arren, ez da egia erromatarrak Euskal

Herria konkistatu ez zutela dioen

kondaira. Honen adibide da Estrabonek

Ponpelon edo Ponpeios Polis deritzon

Iruñearen kasua, baita Euskal Herriko

hainbat tokitan ustiatu zituzten

mehatzeak ere.

Egia da ordea sekula ez zutela lu-

rraldea guztiz kontrolpean izatea lortu,

V. mendearen amaiera aldera euskal

nekazariek Erromatarrek ezarri zizki-

eten agintari Bisigodoen aurka egin

zuten bagaudak (garai hartako Galia eta

Hispaniako matxinaden izena) er-

akusten digun moduan. Hura izan zen

II. mendeaz geroztik noizean behin

Galia eta Hispanian izaten ziren matxi-

naden artean indartsuena, ondorengo

mendeetan euskaldun eta bisigodoek

izango zituzten borroken aurrekaria.

14

Liburuak

Liburuak


Egile asko

“Nafarroa mira-

garri izanen da

munduarentzat”

idatzi zuen

Shakespearek

Love´s labour´s

lost lanean

(1594), bere

lehen komedi-

etako bat da,

gure herrian

garatu zen poesia eta parodia dibertigar-

ria.

Nafarroak ospe handia zuen garai

hartan. Errege-etxeetatik hona etortzen

ziren ezkontzera, hitzarmen eta itunak

moldatzera, tradizio handiko erresuma

baitzen. Indarkeriaz gailentzen ziren

gobernuen gainetik zegoen herritarren

nahia eta borondatea. Adierazpen

askatasuna zuen; errefuxiatuentzat ater-

petxe zen; beste kulturekin (arabiarrak,

juduak...) tolerantea zen; Europako erre-

suma zaharrenetako bat zen, historia

luzekoa, gorte jantzia zuen, aurreratua,

eta txikia izan arren (edo hargatik hain

justu) aberatsa zen, estatu handi eta

xahutzaileak ez bezala. Nafarroa eredu

zen bere garaian.

Gaztelak Nafarroa konkistatu zuen

su eta gar. Bulda faltsu eta iruzurrekin.

1512.a gorrotoaren eta legez kontrako

biolentziaren data historikoa da, eta

baita eguzkia sartzen ez zen inperio

genozida baten hastapena ere.

Ikerketa arke-

ologikoen aur-

rerapenak duela

ez gehiegi arte

dudan jartzen

zena egiaz-

tatzen ari dira,

eta azken urte-

otan hainbat

herritan aurkitu-

tako aztarnate-

giek argi erakusten duten Erromatarren

presentzia uste zena baino garrantzit-

suagoa izan zela euskal lurraldeetan.

Forua, Gernikatik gertu; Oiasso,

Irunen; Flaviobriga, Castro Urdialesen;

Sollube mendiaren magalean aurkitu

diren estelak, Mungia ondoan, eta beste

hainbat aztarnategi ehendik ere fama-

Alberto Pérez de Laborda

tuak ziren Kalagorri, Iruñea eta gainer-

akoei batu zaizkie, eta guztien azterke-

tak zortzi urte iraun zuen

erromanizazioaz taxuz jarduteko aukera

ematen dute.

Aipatzekoak dira besteak beste Bida-

soako portua, Vaskoi eta Barduloen

arteko harremana, lurralde hauetan

egindako txanponak, duela bi mila urte

zeuden komunikazio bideak eta libu-

ruak jasotzen dituen beste hainbat

kontu.

II. Karlistaldia

modu erraz eta

atseginean er-

akusteko, 1872

eta 1876

bitarteko 300

bat argazki jaso

dituzte Juan

Pardok eta

Juantxo Egañak

Historia fo-

tográfica de la última Guerra Carlista

argazki liburuan (Txertoa). Haien hel-

burua ez da karlistaldien historiaren

liburu akademiko bat egitea, irakurlea

irudien bidez II. Karlistaldira gertu-

ratzea baizik.

Hamar bat urtez 1.000 argazki baino

gehiago bildu dituzte, eta haietatik 300

hautatu libururako. Egañak, batez ere,

alderdi estetikoa izan du kontuan

argazkiak aukeratzeko orduan; Pardok,

berriz, historiari dagozkion alderdiak

edo dokumentalak aztertu ditu. Dena

den, hasieratik garbi izan dute biek

lanaren abiapuntua. Ez dute neutral

jokatu: karlisten ikuspegitik osatu dute

liburua. Argazki gehienetan, beraz,

karlisten taldeko pertsonak agertzen

dira. Baina badaude liberalak agertzen

diren zenbait argazki ere.

Horrez gain, bada kontuan izan

duten beste elementu bat argazkiak auk-

eratzean: kanpoko eta taldeko argazkiei

eman diete lehentasuna. Hala ere, II.

Karlistaldian poseko argazkiak dira na-

gusi eta, ondorioz, baita Historia fo-

tográfica de la última Guerra Carlista

liburuan ere. Horietako protagonista na-

gusia Karlos VII.a da.

Juan Pardo / Juantxo Egaña

Azken Karlistadan ateratako argazki bat, Historia fotográfica de la última Guerra Carlista liburutik hartua

15

Liburuak


Ambrosio Huici

arabistak lan ze-

haro berritzaile

bat aurkeztu

zuen 1912an

Nafarroako

Foru Diputazi-

oak Navas de

Tolosako

batailaren 500.

urteurrena ospa-

tzeko antolatutako lehiaketara.

Huiciren liburua asko goratu zuten

arren, epaimahaikoek saria eman gabe

uztea erabaki zuten: Huartearraren iker-

keta historiko zorrotzak ia ezerezean

uzten zuen Antso VII.ak “birkonkista”

deitu izan denaren bataila garrantzit-

suenetako batean izan ei zuen gar-

rantzia. Nafarroako erregea Navas de

tolosara 200 zaldunekin baino ez zela

agertu frogatzen du liburuan Huicik, eta

horren ondorioz nafarren papera oso es-

kasa izan zela bertan.

Liburu hau onartezina zen garaiko

Nafarroako agintarientzat, Nafarroako

kateen mitoa hausten bai zuten. Gezur-

rezko mito honen arabera, nafarroako

armarriko kateak Santso VII.ak bataila

horretan etsaien buruzagia babesten

zuten kateak moztu izanetik datoz.

Auzolana antzi-

nako garaietatik

iritsi zaigun lan-

sistema da, ko-

munitate bateko

kideen arteko

elkarlanean

oinarrituta da-

goena. Lan-sis-

tema baino,

herriak ekiteko,

antolatzeko eta bere burua eratzeko

duen modua da.

Azterketa historikoaren eta hausnar-

ketaren bidez, liburu honek gure herrian

auzolana zer izan den eta zer den azaldu

nahi du. Euskal herri-izaeraren ondare

gisa, duen balioa aitortu nahi dio, erlikia

historikotzat hartu beharrean, orainaren

lanabesa eta etorkizunaren giltza dela

frogatuz.

Auzolana ez da beraz lana banatzeko

sistema huts bat, gure herriaren izaeran

zeharo sustraituta dagoen gizarte

funtzionamentu mota bat baizik, elkar-

tasunen oinarrituta.

“Oinarri his-

torikorik

gabea”, “en-

telekia”, “as-

makizuna”,

“iruzurra”…

2000. urtetik

gaur egun arte

Euskal Herria

kontzeptuari

egin zaion aur-

rekaririk gabeko erasoaren lekuko izan

gara: “Euskal Herriko historia Nafar-

roarekin batera kontatzen duten eskolak

jazarri eta zigortu behar ditugu”, esan

zuen Miguel Sanz Nafarroako Gober-

nuko presidenteak, 2003an. “Euskal

Herria iruzur bat da”, berretsi zuen Jose

Maria Aznarrek, 2008ko urtarrilean.

“Zapaterok bi hilabeteko epea eman du

Euskal Herria terminoa euskal eskole-

tako Curriculumetik ezabatzeko”, irakur

zitekeen El Correo kazetan (08.VI.26).

Liburu honek mila mapa baino gehi-

ago biltzen ditu, lau edo zazpi euskal

probintziak jasotzen dituen eta azken

mendeetan editatu den kartografia. Hal-

aber, euskaldunen herriaren izenaren

historia aztertzen du mundu osoko liter-

aturan, entziklopedietan, bidaiarien gi-

daliburuetan, bando ofizialetan… Izen

bat, lurralde bat, historia bat.

Ambrosio Huici Miranda

Jasone Mitxeltorena

Jose Mari Esparza

Antso VII.a Navas de Tolosako batailan etsaiaren kateak hausten

Euskaldunon Historia

Documents

Transcript of Euskaldunon Historia