Ekintzarako Esparrua 1.0 bertsioa 

 

2011ko azaroa

1

  

aktibili JARDUERA FISIKOAREN EUSKAL PLANA: 

      

EEuusskkaall  ggiizzaarrttee  oossooaarreenn  eekkiimmeennaa  ppeerrttssoonnaa  aakkttiibbooaaggooaakk  iizzaann  

ggaaiitteezzeenn..  

2

AKTIBILI PLANA EKINTZARAKO ESPARRUA 

1.0 BERTSIOA 2011ko azaroa 

  

Aktibili Planaren Batzorde Koordinatzaileak  onartuta     2011ko azaroaren 3an. 

   

 Batzorde Koordinatzailea: 

 Patxi Mutiloa Aldazabal, Kiroletako zuzendari nagusia, Eusko Jaurlaritza. Mercedes Estébanez 

Carrillo, Osasun Publikoko zuzendaria, Eusko Jaurlaritza. Jon Zuazagoitia Nubla, Osasun Planaren zuzendariordea, Eusko Jaurlaritza. Aitziber Benito Pérez de Mendiola, Osasun Publikoko 

Zuzendaritzako Teknikaria, Eusko Jaurlaritza. Josu Ayo Elorriaga, Kiroletako Zuzendaritzako teknikaria, Eusko Jaurlaritza. Gerardo Eskarza Guridi, Kiroletako Zerbitzuaren burua, Arabako Foru Aldundia.  Kepa Lizarraga Sainz, Kiroletako Zuzendaritzako teknikaria, Bizkaiko Foru Aldundia. Julián Gómez Fuertes, 

Kiroletako Zerbitzuko Programetako burua, Gipuzkoako Foru Aldundia. Francisco Gómez Pérez de Mendiola Osasun Publikoko atalburua, Gasteizko Udala. Iñaki Zabaleta Munduate, Jarduera Fisikoetako zuzendaria, Donostiako Udal Kirol Patronatua. Ignacio Alonso Errazti, EUDELEKO 

abokatua. Iñaki Aldamizetxeberria Gabicagogeascoa,Osasun Publikoko Sailataleko burua, Bilboko Udala. Isabel Martín, Gipuzkoako Osasun Publikoko teknikaria. Kepa Arrarte, Gipuzkoako Osasun 

Publikoko teknikaria. Zaloa Gorostizaga Ugarte, Gipuzkoako Osasun Publikoko teknikaria. Iñaki Iturrioz Rosell, Jarduera Fisikoa eta Osasun arloko teknikari dinamizatzailea, Gipuzkoako Kirol Kontseilua. 

   

Idazlea: Iñaki Iturrioz Rosell    

Idazkaritza Teknikoa: Avento Consultoría SL eta Atlas Sport Consulting SL

3

 AURKIBIDEA  

     1. Zergatik Jarduera Fisikoaren Plan bat Euskadirako?                                            4   2. Aktibili Planaren esparrua.                                                                                                 7  3. Terminologiari buruzko argibideak.                                                                           10  4. Zer egin dezake jarduera fisikoak EAEko biztanleen alde?                              15  5. Jarduera fisikoa Euskadin. Diagnostikoa eta egungo egoera.                        26 

. Jarduera fisikoa egitea eta jokabide sedentarioa. 

. Jarduera fisikoaren sustapenaren diagnostikoa.  6. Ikuspegia, xedea eta helburu  orokorrak.                                                                 36  7. Printzipio gidariak.                                                                                                             38 

 8. Jarduera fisikoaren eta jokabide sedentarioaren mugatzaileak.                  43 

. Banakako mugatzaileak. 

. Gizarteko mugatzaileak. 

. Ingurune fisikoko mugatzaileak. 

. Arrazoiak eta oztopoak.  

9. Jarduera Fisikoaren Euskal Eredua.                                                                           51  10. Euskaldunei jarduera fisikoa gomendatuz.                                                            55 

 11. Prozesu metodologikoa.                                                                                                 63 

 12. Ebaluazioa eta zaintza.                                                                                                   69 

 

13. Erabilitako iturriak                                                                                                             71  

 

4

 ZERGATIK JARDUERA FISIKOAREN PLAN BAT EUSKADIRAKO?   Euskadik etorkizun hurbilerako dituen erronka handiek biztanle aktiboagoak eskatzen dituzte. Erronka horiek dira,  kasurako, populazioaren  zahartzea, osasun‐sistemari2,3 

eta  gizarte‐prestazioei4  eustea,  hezkuntza5,  emakumeen  eta  gizonen berdintasuna6 eta jasangarritasuna7, eta jarduera fisiko gehiago egiteko eta jarduera sedentarioetan ematen  dugun  denbora  laburtzeko  esku  hartzera  behartzen  gaituzte.  Ez  da hobekuntza bat bakarrik, premiazko zerbait baizik.  Gai horri buruz8,9,10,11 Gobernuko eta gobernuz kanpoko zenbait erakundek egin duten alerta‐deiari  erantzunez,    azken  hamarkadetan,  gero  eta  ekimen  gehiago  zuzendu zaizkio Europako eta mundu osoko populazioari.   Jada 1970eko hamarkadan, zenbait herrialdek, hala nola Finlandiak16 edo Kanadak17, administrazioaren  eta  gizartearen  inplikazioarekin,.pertsona  aktiboen  kopurua handitzeko prozesuei ekin zieten. Hogeita hamar urte baino gehiago  igaro eta gero, aldaketaren  emaitza  positiboak  eta  osasunean  duen  eragina  egiaztatu  dira. Horrek frogatzen du  jarrerak alda daitezkeela, eta bizimodu aktiboa  izan daitekeela aukera errazena,  eta,  hala,  osasunaren  ikuspegitik,  jarduera  fisikoa  egiteko  ohitura  heda daitekeela.  Ez  da  lan  erraza.  Gure  bizimoduaren  bilakaerak  jarduera  sedentarioetan  denbora gehiago  ematera  garamatza. Okupatuta  gauden  denboran  (ikasten  eta  lanean)  eta aisialdian,  luze egoten gara eserita, pantaila baten aurrean  (telebista, ordenagailua, bideo‐jokoak…)20,21.  Kalkulatu  da  europarrok  eserita  egunean  6  ordu22  ematen ditugula, batez beste. Halaber,  ingurune  fisikoa, azken hogeita hamar urteotan  izan duen bilakaera dela eta,  jada ez da hain aproposa  jarduera fisikoa egiteko23. Lantoki, ikastetxe, eraikin publiko eta pribatu eta hirigintzako esku‐hartze askoren diseinuak mugatu  egiten  du  pertsonak modu  aktiboan moldatzea24.  Joera  horretan  aldaketa behar dugu.   Herritarrek  jarduera fisikoa osasunerako ona dela25,26 onartzen badute ere, gehienak ez  dira  iristen  gomendatutako  gutxieneko  mailetara27.  Populazioaren  sektore zabaletan  jarduera  fisikoarekiko  eta  kirolarekiko  interesa  dagoela  ikusten  da,  eta jarduera  fisikoa  egitea  osasunerako ona dela barneratuta dago, baina horrek  ez du espero  litekeen eraginik benetan egiten den  jarduera  fisikoaren mailan. Gaur egun, ekintzari  lotutako  ekimen  bat28,29  behar  dugu,  pertsonei  aktiboagoak  izaten lagunduko diena. Jokabide aktiboari eta hura baldintzatzen duten faktoreei zuzenean heldu behar zaie.   Kirol‐instalazioen30  kopuruaren  hazkundeak  ez  du  eragin  zuzenik  izan  populazio aktiboaren31  gehikuntza  proportzionalean;  halaber,  eliteko  euskal  kirolak  lortutako mailak  ere  ez  du  ekarri  pareko  hazkunderik  populazioan  erregistratutako  jarduera 

5

fisikoari dagokionez. Azken urteetan,  jarduera  fisikoaren  sustapenaren arduradunok paradoxa baten aurrean gaude:  fitnessaren sektoreak hazkunde handia  izan du, eta, aldi berean, populazioaren jarduera fisikoaren mailak funtsean ez dira aldatu33,34.   Euskadin,  jarduera  fisikoaren  sustapenean  aritzea,  emakumeei  eta  gizonei  jarduera fisikoa egiteko aukera berdinak ematearen alde lan egitea da, batez ere. Emakumeek jarduera  fisiko gutxiago egiten dute, gizonek baino oztopo gehiago dituzte  jarduera fisikoa egiteko, eta jarduera fisikoa bertan behera uzten dute gehiagotan35,36,37.   Eraginkorrak  izateko, arreta  jarri behar diegu pertsonen bizimoduan eragiten duten gorabeherei,  askotan  jarduera  fisikoarekin  zuzeneko  loturarik  ez  izan  arren,  guztiz baldintzatzen  baitute  aktibo  izatea38,39.  Hala,  lan‐munduan  sartzea,  seme‐alabak izatea,  heziketa‐zikloz  aldatzea,  behin‐behineko  gaixotasun  bat  izatea,  senitarteko bat zaintzea…  jarduera fisikoa egiten hastea eta hari eustea oztopatzen duten ohiko gertakariak dira.  Obesitatea  sindrome  metabolikoaren  ondoriozko  patologiaren  erreferente  nagusi bilakatu  da.  Jarduera  fisiko  gehiago  egitea  eta  sedentarismoa  gutxitzea  funtsezko alderdiak  dira  epidemia40  horri  aurre  egiteko.  Hala  ere,  jarduera  fisikoari  espektro zabalago  batetik  ekin  behar  zaio  gure  ustez.  Nutrizio‐ohitura  txarrak  dituzten  eta gorputz‐masaren  indize  normala  duten  pertsonak  gehiegizko  pisua  duen populazioarentzat diseinatutako  jardunbideetatik kanpo gera daitezke, oharkabean. Pertsonak hain gorputz‐masaren indizearen arabera estigmatiza daitezke, eta horrek kontsiderazio  etikoak  eragiten  ditu.  Aktibilik  EAEko  biztanleen  obesitate‐indizeak txikitzen  lagundu  dezake,  jarduera  fisikoa  eta  jokabide  sedentarioa  ardatz  nagusi direla.  Aktibili ekimenaren erronka garrantzitsuenetako bat da gauzatu beharreko ekintzak modu  koordinatuan  osatzea.  Ebidentzia‐iturriak  oinarri  hartuta,  osagai  anitzeko estrategiak  (komunikazio‐kanpainak,  irizpide‐  eta  politika‐aldaketak,  esku‐hartze komunitarioak, ingurune fisikoko aldaketak… batzen dituztenei) eraginkorragoak dira jarduera  fisikoaren  gehikuntzari  dagokionez42,43,44,45.  Aitzitik,  programa  eta  ekintza bakanak ez dira hain eraginkorrak.   Euskadin  badugu  jarduera  fisikoari  osotasunean  ekiteko  erreferentziazko  hurbilpen bat:  sektore  eta  erakunde  arteko  ikuspegiarekin  Euskadin  bideratutako  Bizitza Osasungarrirako  Estrategia  (2008)46.  Aktibili  Planaren  xedea  da  Bizitza Osasungarrirako Estrategiaren bidez egindako  lanari  jarraipena ematea eta  lan hori integratzea  erakunde  arteko  lankidetzan  sakonduz.  Jarraitutasun  handiagoa  behar dugu  administrazioaren  maila  guztietatik  gauzatzen  ari  garen  esku‐hartzean. Gobernu autonomikoaren,  foru‐aldundien eta  tokiko erakundeen papera  funtsezkoa izango da, batez ere azken horiena.  Bestalde,  Jarduera  Fisikoaren  eta  Kirolaren  Plan  Integralak  (2010)47,  Kiroletako Kontseilu Gorenak onartuak, Europako Batasunetik48 datozen gomendioei erantzuten die, eta autonomia‐erkidegoei eskatzen die plan propioak garatzeko A+D Planarekin 

6

koordinatuz  edo A+D Plana  bera  eginez. A+D Planean  eta Europako  jarraibideetan jasotako  proposamenekin  bat  egin  ahal  izateko  koordinazio‐tresnak  ezartzen  ditu Aktibili Planak.  Aktibilik  sentsibilizazioa  eta  mobilizazioa  eragin  ditzake  euskal  gizartean. Sentsibilizazio‐lan  horrek  “osasuna  politika  guztietan”  kontzeptua49  hedatzen lagunduko  du.  Osasunerako  jarduera  fisikoaren  sustapenaren  ikuspegia  zenbait jakintza‐alorretako sektore profesionalen eta erakundeen agendetan gehitu behar da. Hori eskatzen du pertsonak ardatz dituen esku‐hartze batek.  Aktibili ekimenak oraindik ere garrantzi handiagoa hartzen du krisi ekonomikoa eta baliabide‐muga  ezaugarri  dituen  gaurko  testuinguruan.  Populazio  aktiboaren gehikuntzaren  eraginez,  arlo  bereziki  sentikorretan  egiten  den  gastu  publikoa txikiagotzen  da.  Beste  alde  batetik,  EAEko  herritarrek  dagoeneko  ahalegin  handia egiten  dute  jarduera  fisikoa50,51  sustatzeko  baliabideez  hornitzeko.  Aktibilik, Torontoko  Jarduera  Fisikoaren  Gutunaren  gomendioei  jarraituz,  lehendik  dauden bitartekoak  birbideratzeari  eta  koordinatzeari  emango  dio  lehentasuna, eraginkorragoak izan daitezen.   Terminologia  bateratua,  osasunerako  jarduerari  buruzko  gomendioak,  jarduera fisikoa  sustatzeko  eredua,  jarduera  fisikoaren mugatzaileen  identifikazioa  eta  esku hartzeko  jarraibide  orokorrak  partekatuz  esparru  komun  bat  sortzeak    jarduera fisikoaren  alorreko  ikertzaileen  eta  sustatzaileen  eta  beste  eragile  batzuen  arteko koordinazioa eta elkarlana erraztuko ditu.  Plana  prestatzeko  proposamenaren  justifikazioa  ez  da  jarduera  fisikoa  egitearen erabilgarritasun  hutsa.  Jarduera  fisikoa  egiteko  ohitura  bizi‐kalitatearekin,  umore hobearekin,  entretenimenduarekin  eta  lanetik  edo  estresetik  suspertzearekin,  hots, ongizatearekin, lotu daiteke26,52,53,54. Hori ere oso garrantzitsua da pertsonentzat, eta emozioetatik hobeto hurbiltzeko aukera eman diezaguke. Aktibilik  jendeari  lagundu diezaioke bere bizitza‐proiektua gauzatzen eta zoriontsuago izaten.   

7

 AKTIBILI PLANAREN ESPARRUA 

  Aktibilik,  lehenbizi,  jarduera  fisikoaren  sustapenaren  alorreko  esku‐hartzearen inspirazio‐iturri  izango  diren  oinarriei  buruzko  adostasuna  lortu  nahi  du.  Eta,  hain zuen, helburu hori du “Ekintzarako Esparrua” dokumentu honek. Gero, esku hartzeko lehentasunezko estrategiak, gizartetik  sortuko diren ekimen anitzekin batera biziko direnak, zehazteko prozesua abiarazten da. Aktibiliren xedea da tresna  iragazkor bat izatea eta esku‐hartze plana osatuko duten ekimen horiei estaldura ematea.  Dagoeneko  badakigu  osasunean,  ekonomian,  hezkuntzan,  enpleguan  eta  beste eremu  interesgarri  batzuetan1,2,3  eragiteko  gai  den  bitarteko  gisa  agertu  dela jarduera fisikoa. Aktibilik osasunerako jarduera fisikoa hartzen du proiektuaren ardatz nagusitzat.   Planaren  garapenean,  garrantzizko  eta  oinarrizko  erreferentziak  dira  osasunean funtsezko  onurak  eragiteko  gomendatzen  diren  gutxienekoak.  Euskadin  pertsona aktibo  gehiago  lortzea  —hau  da,  Planak  EAEko  herritarrentzat  ematen  dituen gutxieneko  gomendioak  betetzen  dituzten  pertsona  gehiago  izatea—  funtsezko adierazleetako  bat  izango  da  egingo  diren  ahalegin  nagusien  xedea  eta  planaren inpaktua neurtzeko.  Jarduera  fisikoaren dosiaren eta erantzunaren  arteko erlazioa hark osasunean duen onurarekin lotuz gero, irudian duguna bezalako kurba bat osatzen da. Onura‐marjina handienak pertsona ez‐aktiboak4  jarduera fisikoa egiten hasten direnean  lortzen da. Hortaz, behar bezain aktiboak ez diren pertsonak aldian‐aldian jarduera fisikoa egiten jartzea eta jarri eta gero horri eustea lehenetsiko du Aktibilik. 

Osasunarentzakoonura

Jarduera fisikoaren maila

Txikia Haundia

A B C

1. Irudia. Jarduera Fisikoaren eta Osasunaren dosiaren eta erantzunaren kurba

Dosiaren eta erantzunaren kurba

A: SedentarioaB: Maila ertaineko aktiboaC: Oso aktiboa

Honako honen egokitzapena: Pate., R.R. et al., (1995). 

 

8

Jokabide  sedentarioak  gero  eta  protagonismo  handiagoa  hartu  du  literatura zientifikoan azken urteotan5, eta jarduera fisikoa egitearekin loturarik ez duen aldagai gisa  identifikatu  da,  osasunean  duen  inpaktuari  dagokionez.  Hala,  aldian‐aldian jarduera fisikoa egiteko gomendioak betetzen dituzten baina jarduera sedentarioetan (eserita, telebista  ikusten eta abar)  luze aritzen diren pertsonen artean ere handia da arriskua arazo kardiobaskularrak eta gehiegizko pisua izateko, eta heriotza goiztiarra8 izateko  arriskua  ere  handiagoa  da.  Euskadin  jarduera  fisiko  gehiago  egin  dadin arduratuko da Aktibili, eta jokabide sedentarioa gutxitzeaz eta mugatzeaz ere bai.  Bestalde,  jarduera  fisikoa  sustatzeko  ahaleginek  jarduera  fisikoa  egitearen  ohitura barneratzea izan dute ardatz askotan, eta gutxitan hartu dira aintzat esku‐hartzeetan bizimodu  aktiboari  eustearekin  eta  programekiko  atxikimenduarekin9  lotutako  epe ertaina eta  luzea. Aktibiliren bidez,  jarduera fisikoa egiten hasteko zein hura egiteari denboran zehar eusteko ahalegina egin nahi da.  Hasieratik  esan  dugunez,  jarduera  fisikoari  ikuspegi  zabal  batez  ekiteak  jokabide aktiboaren adierazpen‐mota asko onartzen ditu:  

2. Irudia. Jarduera fisikoaren adierazpen batzuk. Honako honen egokitzapena: First International  Consensus  Statement  on  Physical  Activity,  Fitness  and  Health. Hemen aipatzen da: Let’s Make Scotland more active (2003). 

 

Jarduera fisikoa

Egunerokobizitzakojarduerak

KirolaAriketafisikoa

Jolasa DantzaGarraio ezmotorizatua

Lantokiko /eskolakojarduerak

 Garrantzitsua da Aktibilik  jarduera  fisikoa egiteko aukera gehiago sortzen  laguntzea eta  aukera  horiek  benetan  integratzaileak  izatea:  aktiboak  izateko  aukerak muga funtzionalak  dituztenei,  trebezia  batzuetarako  gaitasun‐mugak  dituztenei,  jarduera fisikoa  familia‐bizitzarekin  edo  lanarekin  bateragarri  egiteko  oztopoak  dituztenei… Planak aukera integratzaileenak lehenetsiko ditu.  Populazioaren  talde baten10  jarduera  fisiko neurritsua eta bizia egiteko kirol‐ohiturei eusteari  ekarpen  handia  egiten  diotela  onartuta  ere,  errendimendu‐kirola  eta  goi‐errendimenduko kirola egiteko aukerek ez diete populazio‐sektore zabalen beharrei erantzuten,  eta  jarduera  fisikora  bideratutako  bitartekoen  zati  handi  bat bereganatzen  dute,  bai  bitarteko  ekonomikoei11,12  bai  azpiegiturei13  dagokienez. Jarduera  fisikoa egitera bideratzen diren arreta eta bitartekoak modu orekatuagoan banatzen lagundu nahi du Planak.  

9

Jarduera  fisikoan  osasuna  dago,  eta  ez  gaixotasuna.  Ez mugitzea  gaixotzearen  eta hiltzearen baliokidea da. Jarduera fisikoa egiteak osasunerako dituen arriskuak txikiak dira,  eta  jarduera  biziarekin14,15,16  lotuta  daude,  batez  ere.  Herritarrentzako  mezu orokorrak  ez  du  izan  behar  arriskuari  eta  gaixotasunari  lotutako mezu  bat,  zeina jarduera  egiten  den  baldintzei  buruz  ohartarazteko moduko  oinarri  epidemiologiko argia duten taldeekin soilik erabiliko baita.  Era berean,  jarduera  fisikoaren alorrean dagoen aukera‐sorta zabala aintzat hartuta, ez zaigu egokia  iruditzen  jarduera bati ekiteko beti  jarduera  fisikoaren eta kirolaren edo osasunaren alorreko profesional batengana jotzea ezinbestekoa dela dioen mezu orokorra.  Eskailerak  igotzea,  dantzatzea,  ariketa  egitea,  lorategian  lanean  aritzea, korrika  egitea,  igeri  egitea  eta  oinez  ibiltzea  aukera  integratzaileak  —sarbide errazekoak,  profesionalek  esku  hartzea  behar  ez  dutenak—  izan  daitezke  pertsona askorentzat.  Bermatu  egin  behar  litzateke,  hori  bai,  zerbitzu  profesionaletara17  jo behar duten edo  jo nahi duten pertsonen  jarduera zuzendu edo gidatuko dituztenen profesionaltasuna.   Jarduera fisikoaren sustapena eginkizun konplexua da, tartean faktore asko dituena, eta  batzuetan  ikusten  zailak  diren  alderdi  eragileek  ere  baldintzatzen  dutena. Konplexutasun  horri  heltzeko  zeharkako  begirada  eta  –zeharkako  elkarlana  behar dira, zenbait mailatan jardutea, eta, bereziki, tokian eragitea18. Horregatik, Aktibiliren asmoa ez da Eusko  Jaurlaritzak  jarduera  fisikoari dagokionez egin nahi duena  soilik jasotzea,  baizik  eta  Euskadin  pertsonak  aktibo  izateko  lagungarria  dena  jasotzea. Horretarako, inplikatu guztiak mobilizatu behar dira, beren politikak birbideratu behar dituzte eta neurriak diseinatzen, garatzen eta bideratzen inplikatu behar dute.  Aktibilik  denbora‐tarte  zehatza  ezarri  du.  Hamar  urteko  epean  EAEko  biztanleok mobilizatu egingo gara eta aktiboago  izatea  lortuko dugu. Eginkizun konplexua den arren, ziur gaude hamar urtean hobekuntza nabarmena lor daitekeela pertsona behar bezain aktiboetan eta aktiboagoak izatea baldintzatzen duten faktoreetan. Denbora‐tarte horretan, prozesuaren eboluzioa monitorizatu eta ebaluatu behar da. 

10

TERMINOLOGIARI BURUZKO ARGIBIDEAK: 

   Terminologiaren  planteamendua  garrantzitsua  da.  Esparru  bat  eskaintzen  du ekimenaren  planteamenduei  buruzko  erabakiak  hartzeko,  eta  EAErako  jarduera fisikoaren  ereduan  bilduta  agertuko  diren  jarduera‐eremuak  mugatzen  ditu. Osasunak,  ez  soilik  gaixotasun  gabeko  egoera  gisa,  ongizate  fisiko,  mental  eta sozialeko  egoera  gisa  baizik,  bizimodu  aktiboa  du  aliatu  paregabea.  Jarduera fisikoaren  kontzeptua2  zentzu  zabalean  erabiltzeko  gomendatzen  dute  nazioarteko erakundeek.  Aktibilin  erabilitako  termino  nagusien  irudikapenak  populazioaren  energia‐gastua3 handitzeko esku‐hartze alorrak aurreikusten laguntzen du.  

3. Irudia. Jarduera Fisikoko Kontzeptuak. 

Jokabide Sedentarioa (eserita egotea)Jokabide Sedentarioa (eserita egotea)

Jarduera Fisiko orokorra (mugimendu guztia)

Jarduera Fisiko Osasungarria

Fitnessekin erlazionatutako jarduerafisikoa

KirolaAriketa Fisikoa

Jarduera fisikoko eza

Gomendioak

Bellew eta beste zenbait (2011). 

 Jarduera  fisikoaren eta osasunaren alorreko  ikerketa zientifikoa egitean, zehaztasun terminologikoa  behar  izan  da  jarduera  fisiko mota  batek  eta  besteek  zein  jarduera fisikorik  ezak  osasunean  dituzten  ondorioak  bereizi  ahal  izateko.  Hala,  adostasun zabala  lortu da zenbait  terminoren  inguruan; adibidez,  jarduera  fisiko, ariketa, sasoi fisiko eta fitness4 terminoen inguruan.   Hemen  kontzeptuen  erabilera  horri  lotzeak  bi  abantaila  izan  ditzake  berekin: osasunerako  jarduera  fisikoaren  alorreko  ikerketaren  eta  sustapenaren  arteko hurbiltasun  handiagoa  eta  kirolaren  beraren  sektorean,  non  ez  baitago  horren jarraibide  argirik,  termino  horiek  erabiltzea  (kirol  terminoa  zentzu  zabalean erabiltzeko  joera  dago,  guztientzako  kirola,  kirol‐jarduera  /  jarduera  fisikoa  edo jarduera fisikoak eta kirol‐jarduerak egitea erabiltzen dira, eta termino horiek ez dira osasunerako  jarduera  fisikoaren  sektorean  erabiltzen  diren  definizioak  bezain zehatzak).  

11

Jarduerarik  eza  eta  sedentarismoa5  terminoen  erabilerari  dagokionez  nahasmendu handiagoa egon arren,  jokabide sedentarioak,  jarduera fisikoa6,7 egitearekin  loturarik ez  duen  aldagai  gisa,  osasunean  duen  eragina  azken  urteotan  gero  eta  gehiago aztertu  izana  lagungarria  izan  da  jokabide  sedentarioaren  eta  jarduerarik  eza zehatzago  definitzeko,  eta  jokabide  sedentarioaren  eta  jarduera  fisiko  arinaren8 artean bereizketa egiteko ere bai. Terminoak atal honetan bildu behar dira,  jarduera sedentarioa gutxitzeak funtsezko papera duelako Planean.   Arau  egonkor  bat  dago  esparru  honetan  sartzen  den  jarduera  fisiko  neurritsua  eta jarduera  fisiko  bizia  kontzeptuen  erabilerari  dagokionez,  eta  irizpide  askoren  bidez adieraz  daiteke  (pausoen  kadentzia,  gehienezko  VO2‐kontsumoa,  bihotz‐maiztasuna… baliokide metabolikoaz ―MET― gain).  Baliokide  metabolikoa  (MET)  jarduerako  metabolismo‐tasaren  eta  egoneko metabolismo‐tasaren  arteko  ratioa  da. MET  bat  1 kcal/kg/h  gisa  definitzen  da,  eta eserita  egotearen  energia‐kostuaren  baliokidea  da,  gutxi  gorabehera.  Oxigeno‐kontsumoari dagokionez, 3,5 ml/kg/min‐ren baliokidearekin lotzen da9.  Sasoi  fisikoa  edo  fitness  kontzeptua  ere modu  egonkorrean  jasotzen  da  literatura zientifikoan, eta funtzionaltasunarekin lotuta erabiltzen da.  Planeko  erabilerari  dagokionez,  errendimendu‐kirola  terminoa  Jarduera  Fisikoaren Euskal Planak10  errendimendu‐kiroltzat  eta  goi‐errendimenduko  kiroltzat  definitzen duenarekin  lotuta  erabiliko  da,  hau  da,  erakundetze‐mailagatik  bereizitako  eta lehiarekin eta antolakuntza‐alderdi espezifikoekin  lotutako jarduera. Dena den, kirol‐emaitzak  lortzearekin  lotuta  sasoi  fisikoa  hobetzea  xede  duen  jarduera  da errendimendu‐kirola.  Horrek  ez  du  esan  nahi  populazioan  esku  hartzeko  orduan  terminorik  zabalena erabiltzea  proposa  daitekeenik,  komenigarria  denean.  Lehen  genion  bezala,  kirola terminoak zentzu zabalago bat hartu du arian‐arian, Europako Kontseiluko Kirolaren Europako  Gutunean  (Rodas,  199211)  jasotakoarekin  bat:  “parte‐hartzearen  bidez, antolatua edo beste mota batekoa, sasoi fisikoa eta psikikoa adieraztea edo hobetzea, gizarte‐harremanak garatzea edo maila guztietako lehietan emaitzak lortzea helburu duten  jarduera  fisiko mota  guztiak”.  Kontzeptu‐zabaltasun  hori  Espainian  berretsi egin  da  espainiarren12  kirol‐ohiturei  buruzko  inkestaren  bidez.  Nolanahi  ere, ohartarazi behar da zaila dela ikuskera hori jarduera fisikoaren berezko atal batzuekin —esate baterako, garraio aktiboarekin, eguneroko bizitzako jarduerekin eta lanbideko jarduera fisikoarekin— lotzea.    

12

 OOSSAASSUUNNAA..    Osasuna  erabateko  ongizate  fisiko,  mental  eta  sozialeko  egoera  bat  da,  eta  ez asaldurarik edo gaixotasunik eza soilik.   JJAARRDDUUEERRAA  FFIISSIIKKOOAA   Energia‐gastua  handitzeko  borondatezko  muskulu‐eragiteak  sortutako  gorputz‐mugimendua. Ariketa fisikoa barne hartzen du.  OOSSAASSUUNNEERRAAKKOO  JJAARRDDUUEERRAA  FFIISSIIKKOOAA   Osasunari eta gaitasun funtzionalari, kalterik edo arriskurik gabe, mesede egiten dion edozein jarduera fisiko.  AARRIIKKEETTAA  FFIISSIIKKOOAA   Xede  batekin,  askotan  sasoi  fisikoari  eusteko  edo  hura  hobetzeko  helburuarekin, egindako jarduera fisiko planifikatua, egituratua eta errepikakorra.  SSAASSOOII  FFIISSIIKKOOAA  eeddoo  FFIITTNNEESSSSAA   Eguneroko  bizitzako  eginkizunak  egiteko,  gaixotasun  kronikoetatik  babesteko  eta kirol‐jarduerak  garatzeko  oinarria  ematen  duen  ongizate‐egoera  fisiologikoa. Jarduera  fisikoaren  alorreko  errendimenduari  buruzko  ezaugarrien  multzoa deskribatzen du. Fitness terminoarekin ere identifikatzen da.   KKIIRROOLLAA  ((TTEERRMMIINNOO  GGEENNEERRIIKKOOAA))    Antolatutako  edo  beste mota  bateko  parte‐hartzearen  bidez  gauzatzen  diren  eta sasoi fisikoa eta psikikoa adieraztea edo hobetzea, gizarte‐harremanak garatzea edo maila guztietako txapelketetan emaitzak lortzea xede duen edozein eratako jarduera fisikoa.  EERRRREENNDDIIMMEENNDDUU‐‐KKIIRROOLLAA   Bokazio lehiakorra eta kirol‐emaitzak lortzeko bokazioa duten kirolariek praktikatzen dutena.   JJAARRDDUUEERRAA  FFIISSIIKKOO  AAEERROOBBIIKKOOAA   Denbora‐tarte  zehatz  batean  gorputzeko  muskulu  nagusiak  modu  erritmikoan mugitzen  diren  jarduera.  Gorputzari  on  egiten  dio  bihotzaren  eta  arnasketaren aldetik.    

13

EEGGUUNNEERROOKKOO  BBIIZZIITTZZAAKKOO  JJAARRDDUUEERRAA  FFIISSIIKKOOAAKK   Eguneroko  bizitzan  egiten  diren  eta  neur  daitekeen  energia‐gastu  bat  egiten laguntzen  duten  jarduera  fisikoak:  igogailua  hartu  ordez,  eskaileretatik  ibiltzea; kotxea  erabili  ordez,  oinez  joatea;  ohi  baino  urrutiago  aparkatzea,  eta  dagokion lekuraino oinez joatea.  JJOOKKAABBIIDDEE  SSEEDDEENNTTAARRIIOOAA   Egonean  egotearekin  alderatuta,  energia‐gastua  askorik  areagotzen  ez  duten jarduerak;  esate  baterako,  lo  egitea,  eserita  egotea,  etzanda  egotea  eta  telebista ikustea edo pantaila baten aurrean  jolasean aritzea. METen neurtuta,  1‐1,5 MET da baliokidea.  JJAARRDDUUEERRAA  FFIISSIIKKOO  AARRIINNAA   Jarduera fisiko arina, sarritan  jokabide sedentarioaren barruan sartu  izan dena, beste kontzeptu  bat  da  berez. MET‐kopuruan  adierazita,  1,6‐2,9 MET  litzateke.  Jarduera fisiko arinak  lirateke adibidez astiro  ibiltzea, eseri eta  idaztea,  janaria prestatzea eta ontziak garbitzea.   JJAARRDDUUEERRAA  FFIISSIIKKOO  NNEEUURRRRIITTSSUUAA   Bihotz‐maiztasuna handitzen duen eta gorputz‐berotasuna eta arnasketa zertxobait asaldatua  sentiarazten  duen  jarduera, baina  jarduera  egiten den bitartean  hizketan segitzea  ahalbidetzen  duena.  Eskala  absolutu  batean,  egonean  egotearen intentsitatea  (MET)  3tik  5,9ra  bitarte  biderkatzen  duen  intentsitatean  egindako jarduera fisikoa litzateke. Pertsonaren gaitasunari buruzko eskala erlatiboan, jarduera fisiko neurritsua 5etik 6ra bitartean kokatu ohi da, 0tik 10era bitarteko eskala batean.  JJAARRDDUUEERRAA  FFIISSIIKKOO  BBIIZZIIAA  eeddoo  IINNTTEENNTTSSIITTAATTEE  HHAANNDDIIKKOOAA   Izerdiarazten  eta  arnasketa  asaldarazten  duen  jarduera.  Eskala  absolutu  batean, egonean  egotearen  intentsitatea  6  aldiz  edo  gehiagoz  biderkatzen  duen intentsitatean egindako jarduera fisikoa da helduen kasuan, eta 7 aldiz edo gehiagoz, haur eta gazteen kasuan. Pertsonaren gaitasunaren eskala erlatiboan,  jarduera fisiko bizia 7tik 8ra bitartean kokatu ohi da, 0tik 10era bitarteko eskala batean.  PPEERRTTSSOONNAA  ((FFIISSIIKKOOKKII))  AAKKTTIIBBOOAA::   Plan  honetako  dagokion  atalean  jasotako  jarraibideekin  bat,  jarduera  fisikoaren alorreko gomendatutako gutxieneko parametroak betetzen dituen pertsona.      

14

JJAARRDDUUEERRAA  FFIISSIIKKOORRIIKK  EEZZAA::   Jarduera  fisiko  handirik  ez  izatea,  hau  da,  organoen  egiturei,  funtzioei  eta  ohiko erregulazioei  eusteko  behar  besteko  estimulurik  eragiten  ez  duen  jarduera. Jarraibideetan gomendatzen diren jarduera fisikoaren parametroen betetze‐mailaren azpiko mailatzat ere formulatu daiteke.  BBIIZZIIMMOODDUU  AAKKTTIIBBOOAA   Eguneroko  bizitzan  jarduera  fisikoa  txertatzen  duen  bizimodua.    Gomendatutako gutxienezko jarduera fisikoa eguneroko bizitzako jardueren bidez lortzea du helburu. 

15

 ZER EGIN DEZAKE JARDUERA FISIKOAK EAE‐KO BIZTANLEEN 

ALDE?   Populazioak  jarduera  fisiko  gehiago  egiteko  asmoarekin  prestatutako  jarduerek ondorio  onuragarriak  dituzte  komunitateari  eta  pertsonen  bizi‐baldintzei  zuzenean eragiten dieten zenbait alorretan. Hala aitortzen dute, oro har, herritarrek, arduradun politikoek  eta  jarduera  fisikoaren  alorreko  profesionalek,  eta  gaiari  buruzko literaturaren eta gomendio orokorren bidez berrets daiteke hori.  OSASUNARENTZAKO ONURAK.  Osasunaren  Mundu  Erakundeak  azpimarratzen  duenez,  jarduera  fisikorik  eza  da hilkortasunaren  laugarren  arrisku‐faktorerik  garrantzitsuena  munduan  (munduko heriotzen % 6);  horren  gainetik,  hipertentsioa  (% 13),  tabako‐kontsumoa  (% 9)  eta odoleko gehiegizko glukosa (% 6) soilik daude.  Era berean, mundu‐erakunde horrek dio  jarduera  fisikorik ezak ondorio nabarmenak dituela  jendearen  osasunean;  batez  ere,  kutsakorrak  ez  diren  gaixotasunen prebalentzian  —esaterako  gaixotasun  kardiobaskularren,  diabetesaren  eta minbiziaren prebalentzian—, eta atxikitako arrisku‐faktoreak —hipertentsioa, odoleko gehiegizko  glukosa  eta  gehiegizko  pisua1,  adibidez—.  Bihotz‐  eta  arnas  ‐sistemei dagokienez  sasoi  fisiko  eskasa  izatea,  jarduera  fisikoarekin  lotuta,  arrisku‐faktore nagusitzat deskribatu da hilkortasunari2 dagokionez:  Estatu  Batuetako  Osasun  eta  Giza  Zerbitzuen  Departamentuaren  2008  Physical Activity Guidelines for Americans3 dokumentuak jarduera fisikoa egiteak osasunerako dituen onurei buruzko ebidentzien sintesi bat egiten du.   Haur eta nerabeak:  Ebidentzia handia.  Sasoi fisiko hobea, bihotz‐ eta arnas ‐sistemei dagokienez.  Muskulu‐sasoi hobea.  Hezur‐osasun hobea.  Osasun kardiobaskularraren adierazle hobeak.  Gorputz‐osaera hobea.  Ebidentzia ertaina.  Depresio‐sintoma gutxiago.    

16

  Helduak eta adinekoak:  Ebidentzia handia.  Heriotza goiztiarra izateko arrisku txikiagoa.  Gaixotasun koronarioa izateko arrisku txikiagoa.  Iktusa agertzeko arrisku txikiagoa.  Hipertentsio arteriala izateko arrisku txikiagoa.  Dislipemia gaiztoak izateko arrisku txikiagoa.  2 motako diabetesa izateko arrisku txikiagoa.  Sindrome metabolikoa izateko arrisku txikiagoa.  Koloneko minbizia izateko arrisku txikiagoa.  Bularreko minbizia izateko arrisku txikiagoa.  Pisu gehitzearen prebentzioa.  Sasoi fisiko hobea, bihotz‐ eta arnas ‐sistemei dagokienez.  Muskulu‐sasoi hobea.  Erorien prebentzioa.  Funtzio kognitibo hobea (adinekoek).  Ebidentzia ertain‐handia.  Osasun funtzional hobea.  Obesitate abdominal gutxiago.  Ebidentzia ertaina.  Aldaka hausteko arrisku txikiagoa.  Biriketako minbizia izateko arrisku txikiagoa.  Endometrioko minbizia izateko arrisku txikiagoa.  Argaldu eta gero pisua mantentzea.  Hezur‐dentsitate hobea.  Loaren kalitate hobea.  

  Gaixotasun kronikoa.  Gaixotasun  kronikoak  dituzten  pertsonen  premiei  erantzutea  erronka  nagusitzat ezarri  du  Euskal Osasun  Sistemak4.  Euskadin,  64  urte  baino  gehiagoko  biztanleak (patologia kronikoaren prebalentzia handiena dute) milioi erdi bat izatera iritsiko dira 2020an; 2008an baino  ia 100.000 gehiago, hau da, populazio osoaren % 22,5. 79 urte baino  gehiagoko  biztanleen  kopuruak  are  bizkorrago  egingo  du  gora,  162.000 izateraino; gainzahartze‐prozesua izango da5.  Euskadin  2007an6  egindako  Euskal  Osasun  Inkestan  jasotzen  denez,  gizonezkoen % 41,5ek eta emakumeen % 46,3k osasun‐arazo kroniko bat dute gutxienez. Patologia kronikoak emakumeei eta zaharrenei eragiten die gehien. Euskadin kronikotasunaren 

17

erronkari  aurre  egiteko  estrategiak  (2010)7  18  urte  baino  gehiagoko  pazienteetan lehen  mailako  arretako  kontsultetan  diagnostikatutako  gaixotasun  kronikoen  eta erregistratutako hilkortasun‐kausa nagusien zerrenda batera jotzen du, eta banaketa hau  egiten  du  patologia  kronikoen  eta  haiekin  lotutako  arrisku‐faktoreen  artean: Hipertentsio  arteriala  (% 10,33),  hiperkolesterolemia  (% 7,01),  patologia osteoartikularra  (% 4,45),  diabetesa  (% 4,28),  asma  (% 2,04),  gaixotasun kardiobaskularrak  (% 1,99),  dementzia  neurodegeneratiboak  (% 1,3),  BGBK  (% 1,37) eta obesitatea (% 1,10).  Ariketa  fisikoak  zahartzaroko  mendekotasuna  saihesten  eta  gaixotasun  kronikoak prebenitzen  eta  tratatzen  laguntzen  du8,9,10,11.  Zahartzaroan  pertsonei  autonomia ematea ezinbestekoa da prestazio‐sistemaren jasangarritasunari eusteko. Era berean, gaixotasun  kronikoak  ariketaren  bidez  prebenitzeak  eta  tratamendu  terapeutikoa egiteak zuzeneko eragina izango du bai gaixotasuna garatzea ekiditen, bai gaixotasun horiekin  —gaitasun  funtzionaletan  ahal  den  eraginik  txikiena  izanda—  bizitzeko ikasten laguntzen.  Bizitzan zehar, gaixotasunak eragin desberdina du pertsona aktiboetan eta pertsona ez‐aktiboetan.  Irudian,  gaixotasunaren  progresioaren  maila  teorikoak  ikusten  dira populazio  ez‐aktiborako  (goiko  marra)  eta  populazio  aktiborako  (beheko  marra). Aurkezten  den  ereduan,  jarduerarik  ezak  ondorio  negatiboak  ditu  bizitzaren  etapa guztietan,  hazteko  eta  garatzeko  arazoei,  arrisku  handiko  faktoreei  eta,  batez  ere, helduaroaren erdialdetik aurrera ikusten den gaixotasunaren azken adierazpenari edo hiltze goiztiarrari dagokienez12.  

4. Irudia. Gaixotasunaren garapenaren funtsezko faseak populazio aktiboaren eta ez‐aktiboaren bizitzan osoan. 

               

Honako honen egokitzapena: Department of Health (2004) At least five a week: Evidence  on  the  impact  of  physical  activity  and  its  relationship  to  health.  A report from the Chief Medical Officer. 

ARRISKUA

Haurtzaroa Nerabezaroa Gaztea Ertaina Zaharra

Heldua

Hazkuntza etaGarapena

Arrisku faktoreak

Gaixotasunak etabestelako arazoak

Heriotza goiztiarra

18

  Patologia  kronikoan,  garrantzi  berezia  hartzen  du  zaintzailearen  paperak,  zeina gehienetan  emakumea  izaten  baita13.  Jarduera  fisikoa  egiteak  zaintzaileen  zama fisikoak  eta  psikologikoak  arintzen  lagundu  dezake14  eta,  horrekin  batera,  aisialdi pertsonaleko denbora‐tartea handitzen, batez ere emakumeen artean.  Haur eta gazteen jarduerarik ezari lotutako patologia.  Haur  eta  gazteei  dagokienez,  zenbait  datu  berri  kezkatzeko  modukoak  dira15. Adibidez,  obesitatearen  prebalentzia,  4  eta  18  urte  bitarteko  biztanleen  artean, % 12,2koa da Euskadin. Datu hori beste eskualde eta herrialde batzuetakoetatik urrun dago, baina negatiboa da pertsona horien osasunean duen eraginagatik. Kezkagarria da, halaber,  7 urtetik 18 urtera bitarteko haurren eta nerabeen % 4k  tentsio arterial sistoliko altua duela, eta batez besteko tentsio arterialak gora egiten duela adinarekin. Hipertentsio  arterial  diastolikoaren  prebalentzia % 2,7koa  da,  eta  200 mg/dl  baino kolesterol‐zenbateko  handiagoak  detektatu  dira  7  urtetik  18  urtera  bitarteko populazioaren % 2,3an.  Jarduera sedentarioak osasunean duen eragina.  Orain  gutxi  arte  ikerketaren  ardatza  jarduera  fisikoaren  onurak  izan  badira  ere, sedentarismoak, aldagai  independente gisa, halako  inpaktua eragiten du osasunean (eta, zehazki, obesitatean), non paradigma‐aldaketa16 bat proposatu baita. 2 motako diabetesa eta disfuntzio metabolikoa  izateko arrisku handiagoarekin eta gaixotasun kardiobaskularren,    minbiziaren  eta  edozein  kausaren  ondoriozko  hilkortasun handiagoarekin17,18,19,20  ere  lotu  da  eserita  denbora  asko  ematea;  jarduera sedentarioetan ematen den denbora mugatuz gutxitu litezke arrisku horiek.  Haurrei  eta  gazteei  dagokienez,  ebidentziak  erakusten  du  lotura  dagoela    jokabide sedentarioaren  eta  gaixotasun  kardio‐metabolikoak  izateko,  edozein  kausaren ondorioz hiltzeko eta arazo fisiologiko eta psikologikoak izateko arrisku handiagoaren artean, jarduera fisikoaren maila21 edozein delarik ere. Jokabide sedentarioen denbora laburtzea  osasunerako  arrisku  txikiagoarekin  lotzen  da  adin  horietan.  Egunean telebista ikusten bi ordu baino gehiago emateak, bereziki, lotura du osasun fisiko eta psikologiko  txarragoarekin.  Jokabide  sedentarioa  gutxitzeak  Gorputzaren  Masa Indizea gutxitzera darama, halaber.  Osasun‐gastua murriztea.  Beste  alde batetik, OMEren Europako Bulegoak22  zenbait  eremuri buruz  egin diren azterlanak  aipatzen  ditu,  aldian‐aldian  jarduera  fisikoa  /  kirol‐jarduera  egiteak dakarren osasun‐kostuen aurrezpena frogatzen dutenak. Hala, Ingalaterran egindako azterketa batek zenbatetsi du  jarduerarik ezaren ondoriozko kostuak 3 miloi eurotik 12 milioi eurora bitartekoak direla, osasun‐sistemari eragiten dioten gastuak,  laneko absentismoa eta hiltze goiztiarraren ondoriozko diru‐sarreren galera aintzat hartuta. 

19

Datu  horren  barruan  ez  da  sartzen  obesitatea  eta  gehiegizko  pisua  murrizteari jarduera  fisikoak  egiten  dion  ekarpena,  zeinaren  kostu  orokorra  urtean  9,6  milioi eurotik 10,8 milioi eurora bitartekoa dela zenbatetsi baita. Suitzako azterketa batean ondorioztatu  denez,  jarduera  fisikorik  ezaren  ondoriozko  tratamenduen  zuzeneko kostua  1,1  milioi  eurotik  1,5  milioi  eurora  bitartekoa  da.  Azterketa  horiek  oinarri hartuta, ondoriozta daiteke urteko eta herritarreko 100 €‐tik 300 €‐ra bitartekoa dela kostua. Kanadan kalkulatu dute  jarduera  fisikorik ezaren eta obesitatearen guztizko kostua,  osasunaren  alorreko  kostu  osoarekiko,  % 2,6  eta  % 2,2  dela,  hurrenez hurren23.  Australian,  jarduera  fisikoa  sustatzeko  sei metodori24  buruz  (medikuaren  aholkua, ariketako  espezialistarengana  bideratzea,  komunikabideetan  oinarritutako kanpainak,  garraio  aktiboko programak, podometroak  erabiltzea  eta  Internet bidez garatutako  programak)  egindako  ikerketa  batek  haietan  guztietan  aurkitzen  ditu bihotzeko gaixotasun iskemikoa, infartua, diabetesa, bularreko minbizia eta koloneko minbizia artatzeko kostuak murrizteko aukerak.  Era  berean,  jarduera  fisiko  gehiago  egitearen  ondoriozko  aurrezki  ekonomikoei buruzko  azterketa  batean  ondorioztatu  denez25,  emaitza  onuragarri  nagusiak pertsonek  jasoko  lituzkete,  eta  osasun‐sistema  litzateke bigarren  onuradun  handia. Haien atzetik enpresa‐sektorea eta administrazio publikoa etorriko lirateke.  Katalunian 2006an26 egindako beste azterketa batean kalkulatzen da kirola sustatzen soilik  inbertitutako euro bakoitzarekin osasunean 50 euro  inguru aurrezten direla 15 urtean metatuak.   HEZKUNTZA.  Jarduera  fisikoak,  batez  ere  gorputz‐hezkuntzaren  eta  kirolaren  bidez,  heziketa‐adinean,  potentzial  nabarmena  du  garapen  fisikoan,  afektiboan,  sozialean  eta kognitiboan, eta paper erabakigarria du mugitzeko oinarrizko  trebezien garapenean eta gaitasun fisikoetan, eta horiek guztiak beharrezko aitzindariak dira etorkizuneko27 bizimodurako eta kirol‐jardueretan parte hartzeko.  Jarduera  fisikoa  hezkuntza‐ekintza  egoki  baten  bidez  sustatzeak  haur  eta  gazteei onura hauek28 eragiten lagundu dezake:  - Jolasaren bidez ikasten eta garatzen. - Gaitasun fisikoen eta mugimendu‐trebezien garapena eraikitzen. - Haurtzaroan eta gaztaroan ohitura aktiboak eta osasungarriak izaten. - Osasunerako arriskutsuak diren jokabideak murrizten. - Neskentzako onura bereziak garatzen. - Gazteen artean garapen positiboa sustatzen. - Eskola‐errendimendua hobetzen. - Bizitzarako balio positiboak eta trebeziak irakasten. 

20

- Delinkuentzia prebenitzen. - Heldu‐rolen eredu positiboak eskaintzen.  Zenbait  ikerketak arreta handiagoz aztertu dituzte berriki  jarduera  fisikoa egitearen eta  ikasleen  errendimendu  akademikoaren  arteko  loturak.  Hauek  dira  emaitza nagusiak29:  - Gorputz Hezkuntzari eta jarduera fisiko gidatuko beste programa batzuei eskolan 

ordu gehiago eskaintzeak, nolanahi ere, ez du eragin negatiborik  ikasleen maila akademikoan. 

-  Kasu  batzuetan,  Gorputz  Hezkuntzari  ordu  gehiago  eskaintzeak  hobekuntza dakar errendimendu akademikoa neurtzeko testen emaitzetan.  

- Sasoi fisikoaren maila altuagoak eskolako asistentzia‐maila hobeekin eta diziplina‐arazo gutxiagorekin lotzen ditu ebidentziak.  

- Sasoi fisiko egokia duten haurrek emaitza akademiko hobeak lortzeko joera dute. - Gorputz  Hezkuntzak  eta  ohiko  jarduera  fisikoak  errendimendu  akademikoa 

hobetzea  eragin  dezakete  mekanismo  batzuen  bidez;  kontzentratzeko gaitasunean eta ikasgelako portaeran ere eragiten dute.  

  Bestalde,  lanarekin,  diziplinarekin,  ahaleginarekin,  arriskatzearekin  eta  abarrekin lotutako  balioak  transmititzeko  esparru  bikaina  eskaintzen  dute  jarduera  fisikoa egiteko  moduek.  Kirol‐jarduerak,  gainera,  aukera  ematen  du  beste  pertsona batzuekin  enpatia  izateko  gaitasunetik  eta  norberaren  ekintzen  erantzukizuna norberak  hartzeko  gaitasunetik  datozen  trebezia‐  eta  balio‐aukera  zabal  bat sustatzeko:  talde‐lana,  komunikazioa,  erabaki‐hartzea,  arazoak  konpontzea, autoestimua,  komunitate‐sena,  erantzukizun  pertsonala,  enpatia,  erresilientzia  eta garapen  sozio‐morala.  Lan‐merkatuan  asko  baloratzen  dira,  gainera,  ezaugarri horiek28.  Edozelan ere, kontuan hartu behar da  jarduera  fisikoak haurren eta gazteen  izaera, gizarte‐jarrerak  eta  portaera  positiboak  eraikitzen  laguntzen  duela.  Zerikusi handiagoa  du,  jarduera  fisikoa  egitearen  berezko  edukiarekin  baino,  erakundearen filosofiarekin,  irakasleen kalitatearekin,  inguruko eragileen  (guraso,  lagun, gidari eta abarren)  inplikazioarekin  eta  banakako  parte‐hartzailearen  beraren  esperientziekin eta baliabideekin28. Onura horiek27  lortzeko  aukerak  areagotzen dituzte gozamena, aniztasuna  eta  parte‐hartzea  ezaugarri  duten  eta  pertsona  prestatu  eta konprometituek,  informatuta dauden eta  laguntza ematen duten gurasoekin batera, gidatutako esperientzia positiboak eskaintzen dituzten testuinguruek.  Jarduera  fisikoak  hezkuntzan  eskaintzen  dituen  aukerak  ez  dira  eskola‐adinetara mugatzen,  eta  heldu‐  eta  zahar‐populaziora  ere  heda  daitezke. Horrez  gain,  paper garrantzitsua jokatu behar du pertsonaren garapen osoaren alde, sexuaren araberako estereotipoak eta rolak eta edozein eratako diskriminazioa alde batera utzita.  

21

Jokabide  sedentarioari  dagokionez,  errendimendu  akademikoarekin  duen  loturari buruzko  berrazterketa  batek  informazio  garrantzitsua  ematen  digu30.  Luzetarako azterketetan adierazten denez, telebista gehien ikusten duten haurrek arreta jartzeko zailtasun  handiagoak  dituzte  nerabezaroan, motelago  aurreratzen  dute  irakurtzeko gaitasunean  eta  emaitza  txarragoak  dituzte  test  kognitiboetan.  Telebista  ikusten denbora gehiago ematen duten haur eta gazteek denbora gutxiago eskaintzen diete etxeko  lanei,  ikasteari  eta  irakurtzeari,  eta  horrek  errendimendu  akademiko kaskarragoa ekar lezake.    GIZARTE‐ONURAK  Euskal gizartea  jarduera fisikoa egiten eta  jarduera fisikoari sostengu soziala ematen inplikatzeak ere baditu onura egiaztagarriak; esaterako, hauek31,32,33,34,35:  - Komunitatearen kohesioa areagotzea. - Giza kapitala sortzea eta garatzea. - Isolamendu‐ eta bakartasun‐sentsazioa gutxitzea. - Atzerritarrak gizarteratzeko prozesuak hobetzea. - Minusbaliatuak komunitatean errazago txertatzea.  OMEk  babestutako  Physical  Activity  and  Health  in  Europe.  Evidence  for  Action36 dokumentuan,  azpimarratzen  da  bizimodu  aktiboa  izateak  besteekin, komunitatearekin  eta  inguruarekin  elkarreraginean  jarduteko  aukerak  eskain ditzakeela. Bereziki kirolak eta aisialdiko zerbitzu eta jarduerek ikaskuntza berriak eta beste pertsona batzuekin elkartzeko aukerak sor ditzakete, eta  jokabide antisozialak eta bortitzak gutxitzen lagundu dezake.   Kirol‐jardueran  parte  hartzeak  ikaskuntza  sozialak  (rolak,  tolerantzia,  besteekiko errespetua)  garatzen  laguntzen  du,  eta  banakako  hobekuntza  horiek  portaera antisoziala  gutxitzera,  hezkuntza  hobetzera  eta  gizarte‐bazterketaren  sentimendua leuntzen  laguntzen  duten  gizarte‐harreman  positiboagoak  izatera  transferitu daitezke37.   Jarduera  fisikoa  sustatzeak  gainbeheran  dauden  eremuak  berpizten  ere  lagundu dezake,  eta  eremu  horietan  bizi  direnak  gizarteratzen  eta  haien  bizi‐kalitatea hobetzen.  Jarduera fisikoaren modalitate zehatz batzuk egiteak aukera ematen die atzerritarrei kirola  egiten  hasteko  edo  kirola  egiteko  ohiturari  eusteko  eta  errazago gizarteratzeko38.   Hala  ere,  inozoa  litzateke  aintzat  ez  hartzea  errepikatu  egiten  dela  gizarte‐sektore zehatz  batzuen  bazterketa39,  beste  jarduera  batzuetatik  baztertuta  dauden sektoreena;  prestakuntza  akademiko  eta  kondizio  sozioekonomiko  baxuko pertsonaren profilarekin bat etorri ohi da baztertutakoena40. Baztertutako pertsonen 

22

kontzientzia  hartzeak  ahalbidetu  dezake,  hain  zuzen  ere,  ekonomiaren  eta gizartearen  aldetik  ahulenak  diren  pertsonen  irisgarritasunari  laguntzeko  eta elkarguneak  eskaintzeko  kirol‐inguruneak  dituen  ezaugarri  positiboak  baliatzea. Jarduera fisikoaren sustapenak, osasunaren sustapenak bezala, ahalegin handia egin dezake eta egin behar du zuzentasunaren alde.   ERAGINA, EKONOMIAN ETA LAN‐INGURUNEAN.  Eusko Jaurlaritzako Kiroletako Zuzendaritzak 2001ean egindako kalkuluen arabera41, kirolaren  sektoreak  (kirola  zentzu  zabalean  hartuta)  EAEko  BPGaren  % 1,9  eta enpleguen  % 2,2  hartzen  zuen.  Hurbiltasuneko  zerbitzuak  ematea,  kirol‐turismoa, dimentsio  ezberdineko  ekitaldien  eragin  ekonomikoa  eta  osagarriekin  lotutako kontsumoa  sektorearen  bizitasun  ekonomikoaren  funtsezko  erreferentziatzat identifikatu ziren.   Gipuzkoan kirolak duen eragin ekonomikoari buruz aurkeztu berri den azterlan batek (2011)42 informazio hau ematen du:  Gipuzkoan, kirolaren sektoreak  lurraldeko Barne Produktu Gordinaren % 1,7 hartzen du.  Eskaintzaren  balio  ekonomikoa  378,3 milioi  eurokoa  da.  Balio  horretatik  137,5 milioi  ekoizpenari  eta merkataritzari  dagozkie,  eta  181,4 milioi,  berriz,  klubetatik, elkarteetatik,  federazioetatik,  ikastetxeetatik  eta  apustu‐etxeetatik  datoz. Administrazioek 59,2 milioiko ekarpena egiten dute, eta, horietatik, 45,3 milioi udalek jartzen  dituzte.  Gastua  392,3  milioi  eurokoa  da,  hau  da,  553  euro  biztanleko  eta urteko.  Kirola  egitera,  guztira,  332,4  milioi  bideratzen  dira,  eta,  kirol‐ikuskizunen kontsumoan, kirolari buruz irakurtzen eta apustuak egiten, 59,9 milioi inbertitzen dira. Kontu‐sailik handiena ekipamendu pertsonalarena da: 138,2 milioi euro urtean.   Garraio aktiboaren eragin ekonomikoa.  Aurreko azterketetan ez dira aintzat hartu jarduera fisikoaren atal batzuk, esaterako, garraio aktiboa. OMEren Europako Bulegoak eta Europarako Nazio Batuen Ekonomia Batzordeak  (UNECE)  babestutako  THEPEP  programak  (garraioari,  osasunari  eta ingurumenari  buruzko  Europa  osoko  programa)  HEAT43  deitzen  den  metodologia sortu du garraio aktiboaren eragin ekonomikoa kalkulatzeko.  Hala, Austrian kalkulatu dute bizikletazko garraioak, gaur egun, 412 bizitza esan nahi duela  hilkortasuna  gutxitzeari  dagokionez.  Kalkulatzen  da  hilkortasuna  gutxitzeak urtean 405 milioi euro aurreztea44 eragiten duela. Pilsen hirian  (Txekiar Errepublika) hau  hauteman  da:  populazioaren % 2k  bizikleta‐ibilbideak  erabiltzeko  joera  izanik, ibilbide  horiek  prestatuz  gero,  eta  egunean  bi  joan‐etorri  eginez  gero,  882.000 € inguru43 aurreztuko lirateke.   Oinez ibiltzea eta bizikleta erabiltzea sustatzeko inbertsioen eragin ekonomikoari buruz Britainia Handiko Osasun Sailak44 egindako analisi batek azpimarratzen du 

23

identifikatutako azterketa gehientsuenek emaitza oso adierazgarriak ematen dituztela. Identifikatutako datu guztien batez besteko ratioa 13/1 da. Zeelanda Berrian egindako azterketa batek 4,27 dolarreko (2,41 euro, egungo trukean) aurrezkia kalkulatzen du oinez ibilitako kilometro bakoitzeko, eta 2,14 dolarrekoa (1,26 euro), bizikletaz egindako kilometro bakoitzeko45.   Garraio aktiboaren ondoriozko onura ekonomikoak alderi hauek barne hartzen ditu45:  

• Errepideak eraikitzeko, konpontzeko eta mantentzeko kostuak gutxitzea. • Berotegi‐efektuko gas‐isurpenen ondoriozko kostuak gutxitzea. • Mediku‐arretako kostuak gutxitzea, jarduera fisiko gehiago egitearen eta arnas 

aparatuko eta bihotzeko gaixotasunak gutxitzearen ondorioz. • Erregai‐, konponketa‐ eta mantentze‐kostuak gutxitzea, autoa ez 

erabiltzearen ondorioz. • Kostuak gutxitzea, bide‐segurtasun handiagoaren ondorioz. • Auto‐ilaren ondoriozko kanpo‐kostuak gutxitzea. • Autoa aparkatzeko kostuak gutxitzea. • Airearen poluzioaren ondoriozko kostuak gutxitzea. • Uraren kutsaduraren ondoriozko kostuak gutxitzea. • Bizikletazko turismoaren eragin ekonomiko positiboa. • Bizikleta‐ekoizpenaren eta ‐salmentaren eragin ekonomiko positiboa. • Ibilbide berde eta mendiko ibilbideetatik gertuko orubeen balioa handitzea. • Produktibitatea handitzea eta gaixotasunagatiko laneko hutsegiteak eta 

laneko lesioak gutxitzea.  Jarduera fisikoa, lan‐ingurunean.  Lanlekuari  dagokionez,  jarduera  fisikoa  bultzatzeko  ekimenak  bideratzeak hobekuntzak ekar diezazkieke enplegatuei zein enplegu‐emaileei.   A+D planean46, tokiko kirolari buruzko atalean, nabarmentzen denez, aldizka jarduera fisikoa egiteak era askotako onurak eta onura handiak ekar diezazkieke enpresei. Adibidez, hauek:  ‐ Langileen osasun‐egoera eta bizi‐kalitatea hobetzea. ‐ Laneko absentismoa gutxitzea. ‐ Erabakitzeko gaitasuna hobetzea. ‐ Errendimendua eta produktibitatea hobetzea. ‐ Giza taldeen harremanak hobetzea. ‐ Langileen gogobetetasuna handitzea. ‐ Enpresek aurreztea. ‐ Langilearen ordainaren osagarri bat izatea. ‐ Konpainia erantzukizun sozial korporatiboarekin lotutako alorretan nabarmentzea.  

24

Lantokian  jarduera fisikoa sustatzeak osasunean dituen eraginei buruzko metaanalisi batek47 ondorio positibo nabarmenak aurkitu zituen jarduera fisikoa egiteko jokabidea areagotzeari  eta  sasoi  fisikoa,  lipidoen  maila,  neurri  antropometrikoak,  laneko asistentzia  eta  laneko  estresa  hobetzeari,  eta,  neurri  apalago  batean,  diabetesa izateko arriskua gutxitzeari dagokienez.   Jarduera fisikoaren eta produktibitate‐adierazleen arteko erlazioa oraindik ere erabakigarria ez izan arren, ebidentzia berriek adierazten dute jarduera fisikoak eragin positiboak dituela lan‐errendimenduan eta absentismoaren eta gaixotasunagatiko bajen gutxitzean48.   Bestalde,  aurreikustekoa  da  jarduera  fisikoaren  esparrua,  enplegu‐iturritzat  joa, profesionalizatu egingo dela, aintzat hartuta duela gutxi hasi direla kirol‐lanbideak49 

arautzen  eta  sektorea  arautu  beharra  dagoela  kontratazioari  eta  lan‐baldintzei dagokienez.   INGURUMENERAKO ONURAK  Ingurumenerako onuren zati handi bat herritarrek  joan‐etorrietarako garraio‐sistema motorizatuak  erabili  ordez  garraio‐sistema  ez‐motorizatuak  erabiliz  bizimodua aldatzetik dator.   Badakigu garraio motorizatuak eragina duela berotegi‐efektuko gas‐isurpenetan eta klima‐aldaketan.  Bestalde,  garraio  motorizatuak  energia‐kontsumo  osoaren  zati handi  bat  hartzen  du  —EAEn,  % 34—,  eta  kontsumo  horretatik  % 95  errepideari dagokio50.   Garraio‐sistema  ez‐motorizatuak  gehiago  erabiltzeak  inpaktu  hori  txikiagotzen lagundu  dezake.  Dena  dela,  kontuan  izan  behar  da  jarduera  fisikoa  maiztasun handiagoarekin egiteak ez duela, halabeharrez, loturarik izan beharrik garraio‐sistema motorizatuak  gutxiago  erabiltzearekin.  EAEko mugikortasunari  buruzko  azterketak nabarmentzen duenez51, 2003tik 2007ra bitarte, zertxobait egin zuen gora bizikletaren erabilerak,  baina,  horrekin  batera,  automobilaren  erabilerak,  are  gehiago.  Ikusi  da Euskadin automobilaren erabilera nabarmen handitu dela, oinez eta garraio publikoan egindako  joan‐etorriak  jaitsi  egin  direla  eta  joan‐etorrietarako  bizikleta  zertxobait gehiago erabiltzen dela.  Garraio  aktiboa  handitzetik  datozen  beste  ondorio  positibo  garrantzitsu  hauek  ere deskribatu  dira:  zarata,  poluzioa  eta  istripu‐kopurua  gutxitzea  eta  gizarte‐kohesioa hobetzea52,53.    HERRITARREN BIZI‐KALITATEA ETA ONGIZATEA  

25

Jarduera fisikoa tresna oso eraginkorra  izan daiteke  jendearen ongizatea hobetzeko. Osasuna,  gure  organismoaren  funtzionamendu  fisikoarekin  eta  biologikoarekin  ez ezik,  kultura‐alderdiekin  eta  bizi‐baldintzekin  ere  lotuta  dago.  Espainian  2007an egindako  “Deporte,  Salud  y  Calidad  de  Vida”  azterlana  oso  argigarria  da  horri dagokionez54.  Azterlanak  frogatzen  du  kirola  eta  ariketa  fisikoa  egin  ohi  dutenek beren osasuna eta bizi‐kalitatea baldintza positiboagoetan balioesteko  joera dutela. Horrez gain, ikerketaren emaitzek nabarmentzen dute kirola eta jarduera fisikoa gure ongizatearen osagai garrantzitsuak direla. Diruarekin, etxebizitzarekin, aisialdiarekin, lanarekin,  osasunarekin  edo  gizarte‐harremanekin  batera,  kirola  /  ariketa  fisikoa egiteak asko laguntzen du gure bizi‐kalitatea balioesten.  Azterlanaren barruan egindako  inkestak agerian  jartzen du alde nabarmena dagoela kirola  egiten  dutenen  eta  egiten  ez  dutenen  artean.  Ongizate‐pertzepzioa  askoz handiagoa  da  kirol‐motaren  bat  egiten  dutenen  artean,  egiten  ez  dutenen  artean baino.   

5. Irudia. Ongizatearen mailak, egindako kirol‐jardueraren arabera,konfiantza‐tarteekin (% 95) 

ONGIZATE-MAILAREN PUNTUAK

Ez du kirolik egiten Noizean behin egiten du kirola

Astean bitan edo hirutan egiten du

kirola

Egunero egiten du kirola

KIROLA  Iturria: Ikerketa E0727 IESA‐CSIC 

 Azterketa  zientifikoek  ongizatearekin,  bizi‐kalitatearekin  eta  aldartearekin55,56,57  ere lotu dute jarduera fisikoa.  

26

 JARDUERA  FISIKOA  EUSKADIN.  DIAGNOSTIKOA  ETA  EGUNGO EGOERA.  Atal  honetan,  batetik,  ikuspegi  orokor  bat  jaso  nahi  da  EAEko  biztanleek  jarduera fisikoa egiteko dituzten ohiturei buruz, eta, bestetik, jakin nahi da jarduera fisikoaren sustapenaren  egoera  zein den,  hau da, Euskadin  jarduera  fisikoa nola  sustatzen  ari den.  EAEko  biztanleek  egiten  duten  jarduera  fisikoaren  mailarekin  lotuta,  Eusko Jaurlaritzako Osasun Publikoko eta Kiroletako zuzendaritzek azterketa bat enkargatu zuten, Euskadin jarduera fisikoari eta kirolari buruz zeuden iturrietan oinarritutakoa (I. eranskinean gehitu dugu txostena). Hauek dira analisi horren ondorio nagusiak: 

• Populazio ez‐aktiboaren sektore handi bat dago Euskadin, jarduera fisikoa sustatzeko 

ekintza estentsiboari onura atera liezaiokeena.  Heldu‐populazioan,  jarduera  fisikoari  buruzko  datu  globalen  (ohiko  lanbidean  + aisialdian) arabera, 15 urte baino gehiago dituzten EAEko biztanleen % 29,4 har daiteke herritar aktibotzat. Kirola egiteari dagokionez, % 46k dio azken hilabetean ez  duela  jarduera  fisikorik  egin,  eta  % 3k,  berriz,  astean  gutxienez  ere  hiru egunetan egiten duela. 

• Hobetzeko  tarte  handi  bat  dugu  Europako  herrialde  nabarmenetako  jarduera 

fisikoaren mailei dagokienez. Kirola egiteari buruzko datuak Estatuko batezbestekoaren gainetik daude, eta gai honetan  aurreratuenak  diren  herrialdeetan  jasotako  datuen  nabarmen  azpitik. Suedian, Finlandian eta Danimarkan, adibidez, % 20 baino txikiagoa da jarduerarik ezaren tasa, eta erreferentzia interesgarriak izan daitezke. 

• Haurrei eta gazteei dagozkien erregistroek adierazten dutenez, arduratzeko modukoa 

da  jarduera  fisikoaren maila;  izan  ere,  hiru mutiletik  bat  eta  bost  neskatik  bat  jo daitezke aktibotzat haien denbora librean.  EAEko  2005eko Nutrizio‐inkestaren  arabera, mutilen % 32,3  aktibotzat  edo  oso aktibotzat  har  daiteke  aisialdiko  bere  jarduera  fisikoaren  mailari  dagokionez. Horren  aldean,  nesken % 18,1  har  daiteke  soilik  aktibotzat  edo  oso  aktibotzat. Mutilak 15‐18 urteko bitarte horretan dira aktiboen, eta, batez beste, egunean 31,9 minutu ematen dituzte jarduera gutxienez ere neurritsuak egiten. Nesken kasuan, 12‐14 urte bitarteko adin‐tartean dira aktiboen; egunean, batez beste, 19 minutu ematen dituzte. 

27

• Adineko  pertsonen  taldeak  ere  pertsona  aktiboen maila  txikiak  ditu;  adineko  hiru gizonetik bat eta bost emakumetik bat jo daitezke aktibotzat. 65 urte baino gehiagoko EAEko biztanleen artean, gizonen % 35 eta emakumeen % 18 har daiteke aktibotzat, jarduera fisikoa maiztasunez egiteari dagokionez. 

• Soilik bost pertsonatik batek ez du  jarduera  fisikoa egiteko  interesik; hortaz,  jarrera 

positiboa duten pertsona ez‐aktiboen poltsa handiak aurki ditzakegu.  Beren  kirol‐ohiturei  buruz  galdetu  zaien  EAEko  biztanleen  % 18k  adierazi  du kirolik  ez  duela  egiten  eta  egiteko  interesik  ere  ez  duela;  aurrekontenplaziozko egoera litzateke hori kirol‐jarduerari dagokionez. 

• EAEko  emakumeak  nabarmen  ez‐aktiboak  dira  gizonekin  alderatuz,  erabilitako 

neurria eta adina edozein direla ere. •  • Adinari  dagokionez,  ikusten  da  bertan  behera  uzteko  une  garrantzitsu  bat 

nerabezaroa  dela;  garai  horretan  hasten  da  uztea,  eta  gero  bizi‐ziklo  osoan  ez  da geratzen, 65 urtetik aurrera zertxobait goraka hasten dela ikusten bada ere. 

•  • EAEko populazioak kirola egiteko ematen dituen arrazoien artean lau nagusitzen dira 

batez  ere:  kirola  egiteak  berekin  dakarren  dibertimendua,  lirain  egotea, medikuaren aginduari  jarraitzea  / osasuna,  jendearekin edo  lagunekin egotea eta deskonektatzea eta entretenitzea. 

• 15 urte baino gehiago dituzten EAEko biztanleek arrazoi hauek ematen dituzte kirolik 

ez egiteko: denbora falta, nekea eta kirola egiteko arrazoi berezirik ez izatea.  Bestalde,  instalazio  falta,  lotsa eta ordaindu behar den prezioa ez dira kirola ez egiteko arrazoi garrantzitsuak. 

• Maila  sozioekonomiko  txikia  izateak  ez‐aktibo  izateko  probabilitatea  handitzen  du 

Euskadin.  Faktore sozioekonomikoa eragin handiko  faktore gisa agertu da  jarduera  fisikoa egiteari  dagokionez. Osasun  Euskal  Inkestako  datuak  bat  datoz  alde  horretatik Europako,  estatuko  eta  beste  testuinguru  batzuetako  azterlanetako  datuekin. Pertsona ekonomikoki ahulenek jarduera fisiko gutxiago egiten dute. 

• Pertsona  aktiboei  dagokienez,  ibiltzea,  igeri  egitea  eta  bizikletaz  ibiltzea  dira, 

jarduera aerobikoekin eta kirolekin batera, jarduera nagusiak.  Jarduera  fisikoa  egiten  dutenen  artean,  ibiltzea  eta  jarduera  aerobikoak nagusitzen dira; adibidez, gimnasia eta aerobica. Igeriketa, futbola, txirrindularitza eta  bizikleta  edo mendiko  bizikleta  ere  lehentasunezko  jarduerak  dira  jarduera fisikoa egiten duten EAEko biztanleentzat. 4‐18 urteko adin‐tartean,  jada aktibo direnen  artean,  talde‐kirola,  dantza,  ibiltzea  edo  paseatzea  eta  bizikleta  eta igeriketa nabarmentzen dira. 

28

• EAEko  populazioaren  gehiengo  handi  batek  jarduera  fisikoa  bere  kabuz  eta  aire 

zabalean egiten du. Gehienek  nahiago  dute  kirol‐jarduera  beren  aldetik  egin  (% 63),  klub/gimnasio pribatu batean (% 21) edo udal‐kiroldegi batean (% 9) jarduera gidatua egin baino. Egiten  den  lekuari  dagokionez,  aukerarik  ohikoena  aire  zabalean  da  (% 36), sarbide mugatuko instalazio publikoen (% 24), klub/gimnasio pribatuen (%21) edo sarbide  irekiko  instalazio publikoen  (% 12) aurretik. Azkenik,  inkestako kirolarien % 48k dio kirola jendearekin egiten duela, eta % 32k bakarrik egiten duela. 

• Populazioak instalazio‐sare egoki bat dagoela irizten dio.  

Bere  ingurune  hurbileneko  kirol‐instalazioen  eskaintza  egokia  dela  irizten  dio % 49k.  Nolanahi  ere,  datozen  urteetan  eraiki  beharreko  lehentasunezko instalazioak igerilekuak, kiroldegiak, bidegorriak eta gimnasioak dira. 

• Atzerritarrek bertakoek baino jarduera fisiko gutxiago egiten dute. 

EAEn, gizon atzerritarren % 19k eta emakume atzerritarren % 12k adierazi  zuen gomendioetatik  gertu  dagoen  asteko  maiztasunarekin  egiten  dutela  jarduera fisikoa. 

• Gaur egun ez dago daturik minusbaliatuek egiten duten  jarduera  fisikoaren mailari 

buruz. 

• Europako  batezbestekoa  baino  gehiago  ibiltzen  gara  oinez,  baina  bizikleta  askoz 

gutxiago erabiltzen dugu.  Ibilgailu  partikularra  gero  eta  gehiago  erabiltzeko  joera  badago  ere,  EAEko biztanleek Europako herritarren batezbestekoak baino joera handiagoa dute joan‐etorrietarako  garraio‐sistema  ez‐motorizatuak  erabiltzeko:  garraio‐sistema  ez‐motorizatuen bidezko joan‐etorri erregistratuen % 42,3tik, % 41,4 oinez egiten da, eta % 0,9, bizikletaz. Europarrek,  ordea,  gehiago  erabiltzen  dute  bizikleta  joan‐etorrietarako (% 9).  Jarduera  fisikoari buruzko datu espezifikorik ez  izan arren, ez behintzat Aktibilin eman  zaion  ikuspegiarekin,  oro  har  esan,  genezake  Euskadin  populazioaren ehuneko handi bat dagoela, Plan honetan gomendatzen diren jarduera fisikoaren mailetara  iristen  ez  dena,  eta,  beraz,  etekin  onuragarria  atera  diezaiokeena jarduera  fisikoa  egitea  sustatzeko  eta  jokabide  sedentarioa mugatzeko  ekintza erabakigarri bati.   Aktibili  Planari  egindako  ekarpenetan  azpimarratzen  da  ekimenari  diagnostiko zabalago  bat  gehitu  behar  zaiola,  Planaren  zentzuarekin  eta  filosofiarekin  bat etorriko  dena.  Planaren  erronketako  bat  da  proposamen  hori,  hau  da,  haren 

29

xedearekin  bat  etorriko  diren  datuak  ateratzeko  ikerketan  egin  behar  diren aldaketak egitea.  

JARDUERA FISIKOAREN SUSTAPENAREN DIAGNOSTIKOA 

Jarduera  fisikoaren  azpiatalari  dagokion  informazioa,  2002‐2010  Osasun  Plana. Euskadirako Osasun Politikak planaren ebaluazio‐txostenean bildutakoa,  jaso da atal honetan.  Ebaluazio‐txostena,  Euskadiko  zenbait  eragilerekin  elkarlanean  egina,  bi esparru hauei buruzkoa da: jarduera fisikoarekiko sentsibilizazioa eta haren sustapena eta jarduera fisikoa egitearen sustapena, eskola‐eremuan. 

Jarduera fisikoa egitearekiko sentsibilizazioa eta haren sustapena. 

  Zer egin da? Biztanleria  jarduera  fisikoa  egiteaz  sentsibilizatzeko  komunikazio  edo  marketin sozialeko ekimen espezifiko garrantzitsurik ez da detektatu EAEren esparruan. Tokiko ekintzak  egin  dira,  puntualak;  esaterako,  hitzaldiak,  jardunaldiak,  kongresuak  eta ekintza  akademiko  eta  prestakuntzakoak  osasunaren  eta  kirolaren  alorreko profesionalentzat… Nabarmendu behar dira Oinez Bizi  programaren barruan Bilbon egindako herri‐ibilaldiak, Donostian Zure Osasunagatik azokaren esparruan egindako ekintzak eta Irungo Sasoian kanpaina. Zenbait administraziok Kirola egiteko 25 arrazoi liburuxka  argitaratzeak  eta  banatzeak  ere  osasunerako  jarduera  fisikoarekiko sentsibilizazio‐ekintzak  sortu  zituen.  Era  berean,  zerbitzuen  eskaintzarekin  (udalen kirol‐eskaintza, eskola‐kirola…) bereziki lotutako komunikazio‐ekintzak egin izan dira.   Jarduera  fisikoa  eta  kirola  egitea  sustatzeari  dagokionez,  aipatu  beharra  dago erakunde autonomikoetatik, EAEko gainerako administrazioekin elkarlanean, sustatu diren  Kirolaren  Euskal  Planak  (2003‐2007)  eta  Bizitza  Osasungarrirako  Estrategiak (2008)  eskaini  duten  esparru  orokorra.  2010ean,  Jarduera  Fisikoaren  Euskal  Plana prestatzeko proiektuari ekin zitzaion.   Lurralde  mailan,  eskola‐kiroleko  programak  eskaintzea,  kirol‐ekipamenduak finantzatzea eta kirol federatuaren eta guztientzako kirolaren alorreko diru‐laguntzen programen  bidezko  sustapena  izan  ditu  ardatz  nagusiki  foru‐aldundien  ekintzak. Jarduera  fisikoa  eta  osasuna  lotzen  dituzten  programa  espezifikoak  detektatu  dira: dibulgazio‐ekintzak, gidak, doako mediku‐azterketak (Bizkaia).  Toki‐erakundeei dagokienez, kirol‐zerbitzuak eta  ‐azpiegiturak eskaintzeko ahalegin berezia egin da udalerrietatik. Udalak kirol‐eskaintza antolatuaz, batez ere, kanpainen bidez,  eta  kirol‐esparruen  eta  ‐ekipamenduen  eraikuntzaz  eta  kudeaketaz  arduratu 

30

dira.  Era  berean,  kirola  sustatzeko  bitarteko  ekonomikoak  bideratu  dituzte,  kirol‐klubentzako (gehientsuenak, federatuak) diru‐laguntzak, kasu.  Osasun Sailak  tokiko erakundeentzako diru‐laguntzen  lerro espezifiko bat  ireki zuen 2010ean, jarduera fisikoa sustatzeko jarduerak egiteko. Gipuzkoako Osasun Publikoko Zuzendaritzak  autonomia‐erkidegorako  zenbait  programa  garatu  ditu,  laneko ingurunean  bizimodu  aktiboa  hedatzeko  eta  udaletako  osasunaren  sustapenaren diagnosia egiteko.   Osasun Planaren  helburuei dagokienez,  2002an  Irunen  abiarazitako  osagai  anitzeko Sasoian programa, osasunerako jarduera fisikoaren ikuspegi espezifikoa duena, aipatu behar da.  Jarduera fisikoaren sustapenaren alorrean jakintza‐alorren arteko elkarlana uztartzeko erreferente bat den “Ohituraz aldatu” erkidegoko programa jarri zen abian 2010ean.  Bestalde, oinez  eta bizikletaz  ibiltzea  errazteko  ekimenak garatu dira. Hala,  ibilbide batzuk ibilbide edo bide osasungarri gisara prestatu dira, eta bidegorrien sarea handitu da. Alor horretan, nabarmentzeko moduko ekimenak detektatu dira, batez ere, EAEko hiru  hiriburuetan,  oinarrizko  azpiegiturez  hornitzeko  ekintzak  ez  ezik,  araudiak, bizikletak uzteko tokiak, alokatzeko sistemak, behatokiak eta abar sortzeko ekintzak ere barne hartzen dituztenak.  2002tik 2010erako denboraldian, jarduera fisikoa sustatzeko beste ekimen batzuk ere erregistratu  dira,  osasun‐zerbitzuak  inplikatu  dituztenak  eta  osasun‐zerbitzuen erabiltzaileak jarduera fisikoa egiteko zerbitzuetara bideratzea barne hartzen dutenak, gehientsuenak.  Nabarmentzekoak  dira,  halaber,  Irunsasoi,  Oinez  bizi,  Preskribatu Bizitza  Osasungarria  eta  Gasteizko  Udaleko  Patologia  Kronikoarentzako  Arreta Zerbitzua.   EAEko  unibertsitateek  kirol‐zerbitzuak  dituzte.  Zerbitzu  horiek  ikasleei  jarduera fisikoa egiten hasteko erraztasunak ematen dizkiete, bertako eskaintzaren bidez edo hirugarrenen bidez.  Kirol‐elkarteen ehunak, oro har, kirol federatuarekin eta publiko batez ere gaztearekin estu  lotutako  kirol‐eskaintzari  eusten  dio.  Nabarmendu  behar  da  herri‐probek lortutako  eragina,  pertsona  asko  jarri  baitute  jarduera  fisikoa  egiten.  Programa zehatzen  bidez    jarduera  fisikoa  egiteko  beharrei  gertutik  erantzuten  dieten  beste elkarte  batzuk  ere  badaude:  auzokoak,  kultur  elkarteak,  gaixoenak,  emakumeenak, minusbaliatuenak eta abarrenak.  Aparteko  aipamena  merezi  dute,  bereziki  sedentarioa  den  populazio‐talde  batean duten  eraginagatik,  zenbait  udalerritan  herri‐lasterketen  inguruan  sortu  diren emakume‐taldeek.  

31

Kirol‐zerbitzuetako  enpresak  euskal  populazioaren  sektore  bati  eskaintzen  dizkiete zerbitzuak. 

Erabilitako estrategiak Esparru‐planak eta ‐estrategiak prestatzea.  Autonomia‐erkidegoko programak garatzea. Lan‐ingurunean bizitza aktiboa hedatzea. Udalerrietan osasunaren sustapenaren diagnosia egitea Kirol‐esparruak eta ‐ekipamenduak egitea eta hobetzea.  Oinez eta bizikletaz ibiltzeko azpiegiturak egitea eta hobetzea. Diru‐laguntzen bidez bitarteko ekonomikoak ematea. Kirol‐zerbitzuen eskaintza. Marketin sozialeko kanpainak egitea. Prestakuntzako eta komunikazioko ekintzak garatzea.   Eragileak Eusko Jaurlaritza. Foru‐aldundiak. Udalak. Unibertsitateak. Kirol‐klubak. Kirolaren alorrekoak ez diren beste elkarte batzuk. Kirol‐zerbitzuen enpresak. Erakunde profesionalak 

Jardueraren ahuleziak eta mehatxuak Zailtasun terminologikoak (jarduera fisikoa/kirola). Jarraibide  argirik  gabeko  diru‐laguntzen  deialdiak  egitea,  osasunerako  jarduera fisikoaren helburuari dagokionez. Ekintzarako esparru orokor bat ez izatea. Ekimen bakartuak, komunitateko gainerako eragileekin koordinatu gabeak, izatea. Komunitateak sortzen dituen ekimenei sostengu eta babesik ez ematea. Programak zabaltasun handiagoz garatzeko behar besteko finantziaziorik ez izatea. Programek  jarraitutasunik ez  izatea, abiarazi eta bertan behera datozelako edo epe laburretik harago iraungitzen direlako. Mezuekiko harmen eta jarduera fisikoarekiko atxikimendua. Diru‐laguntzak  jasotzen  dituzten  elkarte  edo  erakundeek  laguntza  horiekiko menpekotasun handiegia izatea.   Indarrak/aukerak Garraio aktiborako aukera gehiago. Ekimen berritzaileak sartzeko aukera izateko laguntza‐deialdiak egitea. Antolatzeko,  partaidetzako  eta  aliantzak  egiteko  era  berriak  sortzea  ekimenak garatzeko. Administrazio batzuk aldatzeko prest egotea. 

32

A+D Plana eta Jarduera Fisikoaren Euskal Plana abian izatea. Departamentuen artean koordinatzeko aukera berriak izatea. Osasun‐ eta lan‐inguruneak jarrera irekia izatea bizimodu aktiboarekiko. Ekintzak ingurune hurbilenera egokitzea. Ekimenak koordinatzeko komunitateko solaskideak identifikatzea.  

 Jarduera fisikoa egitearen sustapena, eskola‐eremuan. 

Zer egin da? Lehenbizi  aipatu  behar  da  Gorpuz  Hezkuntzaren  gutxieneko  ordutegia  eta erreferentziazko  ordutegia  murriztu  direla  Euskal  Autonomia  Erkidegoan,  eta  hori atzerapausoa izan dela.  Osasun  eta  Hezkuntza  sailen  arteko  erabakiari  esker,  urtero  diru‐laguntzak  eman zaizkie  osasunaren  sustapenarekin  eta  heziketarekin  lotuta  unibertsitateaz  kanpoko irakaskuntzako  ikastetxeetan  egindako  proiektuei,  eta,  hala,  hainbat  proiektu espezifiko gauzatu dira, asko eta asko jarduera fisikoaren sustatzen dutenak.  Azterketa‐aldiaren  azken  urteetan,  Hezkuntza  Sailak  Berritzeguneko  Gorputz Hezkuntzako  aholkulariaren  figura  sortu  zuen;  horren  ondorioz,  jarduera  fisikoari buruzko mintegiak sortu dira, eta EAEko zenbait tokitako  irakasleek parte hartu dute haietan.   Bestalde,  eskola‐kirolaren  euskal  ereduak  oraindik  ere  desberdintasun  nabarmenak ditu  lurralde  batetik  bestera,  eskola‐kirolari  buruzko  125/2008  Dekretuaren  bidez integraziorako  ahalegin  bat  egin  den  arren.  Nolanahi  ere,  foru‐aldundiek  eskola‐kiroleko  urteko  programak  prestatu  dituzte.  Programa  horiek  lehiaketako prestakuntza‐  eta  jolas‐jarduerak,  errendimendu‐kirolaren  hastapeneko  jarduerak, jarduera  erabilgarriak  eta  sustapenekoak  barne  hartzen  dituzte,  eta  parte‐hartzaile ugari izan dituzte. Arabako Foru Aldundiak eskola‐garraioaren eta mediku‐azterketen sistema antolatzen eta finantzatzen du, eta 2010ean, diagnosi‐azterlan bat egin zuen, jarduteko helburuak zehazteko abiapuntu izan dena. Gipuzkoako Foru Aldundiak kirol anitzeko  oinarrizko  programari  eutsi  dio;  aipatutako  dekretua  argitaratu  eta  gero, klubetako kirol‐eskolek ematen dituzten  irakaskuntzak erregulatzen dituzten arauak berraztertzen  aritu  da;  eta  programaren  analisi‐azterketa  egin  du.  Bizkaiko  Foru Aldundiak berrikuntzak sartu ditu jarduera ez‐lehiakorren bidez, kluben esku egon ohi den  eredu  batean  ikastetxeek  parte‐hartze  handiagoa  izatea  bultzatu  du,  eta emakumeen parte‐hartzearen aldeko diskriminazio positiboa egiten du ematen dituen laguntzetan.  Gipuzkoako  eta  Bizkaiko  foru‐aldundiek,  epealdi  horretan,  azterketak egin  dituzte  emakumeen  parte‐hartzearen  baldintzatzaileei  eta  parte‐hartzea areagotzeko  balia  daitezkeen  estrategiei  buruz.  Gazteen  artean  (12‐18  urte)  kirola sustatzeko Gipuzkoako Foru Aldundiaren GKP plana denbora‐tarte horretan  jarri da 

33

martxan, eta ahalegin nagusiak kirol‐modalitate  zehatz batzuetako  taldeen kopurua handitzera  bideratu  ditu.  Hiru  aldundiek  urtero  ematen  dituzte  eskola‐kiroleko programak garatzeko laguntzak.  Eskola‐kirola ez da guztiz  integratu hezkuntza‐ingurunean; hezkuntzako erakundeek kanpo‐ekintzatzat hartzen dute.  Donostiako Udalak  ikastetxeentzako  laguntza‐programa bat  abiarazi  zuen  2010ean, ikastetxeetako  kirol‐proiektuak  idazteko,  eta  dohainik  lagatzen  dizkie  kirol‐instalazioak  talde  bereziei.  Gipuzkoako  udal  gehientsuenek  bezala,  eskola‐kiroleko programarekin  elkarlanean  aritzen  da  igeri  egiten  ikasteko  sustapen‐kanpainan  eta jarduerak egiteko instalazioen lagapenean.  Gasteizko  Udala  Arabako  Foru  Aldundiarekin  elkarlanean  aritu  da  jarduera integratzaileagoak,  ez  soilik  kirol‐jarduerak,  barne  hartuko  dituen  eskola‐kirolaren eredu  berri  bat  abiarazteko.  Proiektu  hori  proiektu  pilotu  gisa  dago  Kiroletako Kontseilu Gorenaren A+D Planean.   Tokiko  erakundeek  sostengu  ematen  diete  ikastetxeen  curriculumeko  eta curriculumetik  kanpoko  jarduerei  instalazioak  uztearen,  kanpainen  eta  nagusiki kirolaren alorrekoak diren zerbitzu zehatz batzuen bidez. Eskola‐adinean egiten den jarduera  fisikoaren  diagnostikoa  osagai  anitzeko  estrategien  bidez  (komunikazio‐ekintzak  barne)  egiteko  eta  hura  hobetzeko  tokiko  proiektuak  detektatu  dira. Udal batzuek  , halaber, kirol‐teknikariak profesionalizatzea aukeratu dute  irakaskuntzaren kalitatea hobetzeko neurritzat.   Etxetik  eskolara  joateko  garraio  aktiboko  proiektu  bakan  batzuk,  non  ikasleak  eta gurasoak inplikatzeko ahalegina egin baita, sortu dituzte zenbait udal eta ikastetxek.  Tokiko  erakundeetan,  udal,  kirol‐zerbitzuetako  enpresa,  kirol‐klub  eta  beste  elkarte batzuek eskola‐adineko haur eta gazteentzako ariketa egiteko zerbitzuen eskaintzak detektatu dira. Kasu gutxitan konektatu da eskaintza hori ikastetxeekin.  Gipuzkoako  Osasun  Publikoko  Zuzendariordetzak  jarduera  fisiko  ez‐lehiakorra  eta garraio aktiboa sustatzeko zenbait proiektu dinamizatu ditu ikastetxeekin elkarlanean.  Zenbait  elkartek  (federazioak,  klubak,  fundazioak)  kirol  egokituaren  sustapen‐lanak egin dituzte ikastetxeekin elkarlanean..  

Zuzenean edo hirugarrenen bidez  lehiaketa‐ eta  jolas‐zerbitzuak eskaintzen dituzten kirol‐zerbitzuak  dituzte  EAEko  unibertsitateek.  Euskadiko  kirol‐erakunde  batzuek kirol‐zerbitzuak  kontratatzeko  deskontuak  eskaintzen  dizkiote  unibertsitate‐populazioari. 

34

Hezkuntza‐esparruan  ez  da  detektatu  kirol‐eremuak  hornitzeko  edo  hobetzeko berariazko planik. 

Erabilitako estrategiak Eskola‐kiroleko urteko programak onartzea eta finantzatzea. Garraio aktiboa sustatzea. Diru‐laguntzen bidez bitarteko ekonomikoak ematea. Eskolaz kanpoko ordutegian jarduera fisikoa eta kirola egiteko zerbitzuak eskaintzea. Eskola‐ordutegian jarduera fisikoa eta kirola egiteko zerbitzuak eskaintzea. Prestakuntzako eta komunikazioko ekintzak garatzea. Diagnosi‐azterketak egitea. Kirol‐instalazioak erabiltzeko lagatzea. Ikastetxearen esparruan osagai anitzeko proiektuak garatzea. Laguntzak emateko diskriminazio positiboa egiteko faktore zuzentzaileak sartzea. Jarduera fisiko ez‐lehiakorrak sustatzeko programak garatzea. Kirol egokitua sustatzeko ekimenak garatzea.   Eragileak Eusko Jaurlaritza. Foru‐aldundiak. Udalak. Ikastetxeak. Unibertsitateak. Kirol‐federazioak eta ‐klubak. Kirol‐zerbitzuen enpresak. Kirolaren alorrekoak ez diren beste elkarte batzuk. Guraso‐elkarteak. Gorputz‐hezkuntzako irakasleak. Eskola‐kiroleko koordinatzaileak. Kirol‐teknikariak. 

Jardueraren ahuleziak eta mehatxuak Jarduerak orokortzeko bitarteko ekonomiko mugatuak izatea. Osasun eta Hezkuntza sailen inplikazioa txikia izatea. Hezkuntza‐komunitateak inplikazio txikia izatea, oro har. Laguntza ekonomikoek inpaktu mugatua izatea. Proiektuak desberdinak izatea kalitateari, kopuruari eta iraunaldiari dagokienez. Ikastetxe bakoitzean ari diren pertsonekiko menpekotasuna handiegia izatea. Eragile guztiak inplikatu behar izatea. Abiarazten diren proiektu berritzaileek jarraitutasunik ez izatea. Eskaintzaren  ardatza  jarduera  lehiakorra  izatea,  eta  jarduera  ez‐lehiakorretan  parte hartzeko aukera gutxi eskaintzea. Eskola‐kiroleko irakaskuntzaren egitura borondatezko lanean oinarrituta egotea. Hezkuntza  Sailak  Gorputz  Hezkuntzari  gero  eta  garrantzi  txikiagoa  ematea curriculumean. 

35

  Indarrak/aukerak Ikastetxeak osasuna sustatzen duten erakundetzat hartzea. Ikastetxeak Agenda 21en inplikatzea. Xede‐populazioaren harmena. Eskola‐adinean jarduera fisikoa egitea orokortzeko aukera izatea. Udalerrietako programetan sartzea. A+D Plana eta Jarduera Fisikoaren Euskal Plana abian izatea. Departamentuen artean koordinatzeko aukera berriak izatea. Aldundiak aldaketaren alde izatea. Jarduera  fisikoa  eta  kirola  sustatzean heziketa‐etapak  lehenesteari  sostengu  soziala ematea. Jarduera fisikoak eta kirolak pertsonen gizarteratzeari ekarpena egitea. Irekitako  lerroetatik  diru‐laguntzak  jasotzeko  aukera  izango  duten  ekimen  berriak sartzeko aukera egotea. Eskola‐koordinatzaileek  eta  talde  bereziei  laguntza  emateko  erakundeetako ordezkariek ilusioa izatea eta inplikatzea. 

36

XEDEA, IKUSPEGIA ETA HELBURU OROKORRAK.    Xedea Aktibili EAEko gizartearen ekimen bat da, jarduera fisiko erregularra areagotzeko eta pertsonek  jarduera  sedentarioetan  igarotzen  dugun  denbora murrizteko,  eta,  hala, EAEko herritarren osasuna eta bizi‐kalitatea hobetzeko xedea duena.   Xede hori betetzeko, garrantzitsuak dira:  Pertsonetan: Jarduera  fisikoaren  gomendioak  ezagutzea,  jarduera  fisiko  erregularra  egiteko jarrerak  hobetzea,  nahikoa  aktiboak diren  herritarren  kopurua  areagotzea  eta  horri eustea, eta jarrera sedentarioetarako erabiltzen dugun denbora murriztea.  Gizartean: Gizarte‐mugatzaileak onartzea eta  jarduera  fisikoa egiteari eta  jokabide sedentarioa mugatzeari  sostengu  soziala  ematea,    eta  jarduera  fisikoa  egiteko  aukerak  sortzea, jarduera  fisikoa  egiten  hasteko  eta  haren  onuraz  gozatzeko  aukera‐berdintasuna sustatzeko.  Ingurune fisikoan: Jarduera  fisikoa  egitea  errazten  duten  eremuak  izatea  hirian  eta  inguruetan,  kirol‐instalazioetarako sarbidea izatea, eta garraio aktiborako azpiegitura egokia izatea.    Ikuspegia  Euskadin  lortu  dugu  egunero  jarduera  fisikoa  egiteko  aukera  erraztea  herritarrei. Europako herrialderik aktiboenen maila berekoa da Euskadiko populazio aktiboaren maila, eta pertsonak sedentario egoten diren denbora murriztea lortu dugu.      

37

  Helburu orokorrak    

1. Populazio behar bezain aktiboaren ehunekoa handitzea  (dokumentu honetan ezarritako  jarduera fisikoaren gutxieneko gomendioak betez), 2022an gaurko mailekiko % 20ko  gehikuntza  lortzeraino.  Hori  lortzeko,  jarduera  fisikoaren aldeko jarrera adierazten duten pertsonen ehunekoa handitu beharko da, eta, halaber, jarduera fisikoa egiten hasteko oztopoen pertzepzioa gutxitu beharko da.  Era  berean,  Planaren  ezarpena  eta  garapena monitorizatu  eta  ebaluatu beharko dira. 

 2. Populazioak  egunean  zehar  jarduera  sedentarioei  eskaintzen  dien  denbora 

laburtzea  eta  jarduera  sedentarioetan,  esaterako  eserita  edo  telebistaren, ordenagailuaren  eta  abarren  aurrean,  luze  egotea  saihestea    (ezarritako gomendioen arabera). 

 3. Jarduera fisikoa egitea errazten eta sustatzen duen ingurune fisiko natural eta 

eraikia sortzea.  

4. Jarduera  fisikoa  egitearen  eta  jarduera  sedentarioak  irautearen  gizarteko mugatzaileen eraginaren ondoriozko desberdintasuna gutxitzea. 

 5. Jarduera  fisikoaren  aldeko  sektorearteko  ekintza  sustatzea,  integrazioan 

oinarrituta,  hau da, Plana  eta  sektore  guztiek  egin  beharreko  esku‐hartzeak batera  definituta.  Horretarako,  ezinbestekoa  da  sektorearteko  elkarlaneko mekanismoak garatzea, batez ere tokikoak. 

 6. Planaren  barruan  garatzen  diren  proposamenetan  eta  esku‐hartzeetan 

herritarrek, bizitzako etapa desberdinetan eta beren bizilekutik,  lantokitik eta aisialditik, parte hartzea kontuan izatea. 

 7. Esku‐hartze  egonkorrak  eta  iraunkorrak,  euskal  populazioaren 

sektoreentzakoak, jarduera fisikoa egiteko aukerak sortuko dituztenak, arreta berezia pertsona ez‐aktiboetan jarriko dutenak, diseinatzea eta gauzatzea. 

38

  

PRINTZIPIO GIDARIAK   Zenbait  erakundek  jarduera  fisikoaren  planak  abiarazteko  gidak  egin  dituzte, ekintzarako printzipioak ezartzen  laguntzeko bitartekoak eskaintzen dituztenak. Lan horietan  ematen  den  informazioa  oinarritzat  hartu  eta  Euskadiren  errealitatera egokitu dugu, Aktibili ekimena gidatuko duten jarraibideak finkatzeko.   

1. Jarduera fisikoaren kontzeptua zentzu zabalean erabiltzea. 2. Jarduera  fisikoaren  banakako,  gizarteko  eta  ingurune  fisikoko 

mugatzaileak aztertzea. 3. Sarean lan egitea. 4. Generoen araberako kontua. 5. Zerbitzuak eta jasangarritasuna berriz orientatzea. 6. Oinarrian pertsonak dituena. 7. Pertsonak, beren ingurune hurbilean. 8. Ikerketaren eta sustapenaren artean segida egotea. 9. Egin  daitekeen  guztia  baino  gehiago,  eraginkorra  eta 

lehentasunezkoa dena. 10. Dagoen ebidentziarik onenean oinarritua eta euskal gizartearen 

ezaugarri berezietara egokitua.   

1. Jarduera fisikoaren kontzeptua zentzu zabalean erabiltzea.  Pertsonei  beren  bizimoduan  jarduera  fisikoa  egiteko  ohitura  sartzeko  aukerak identifikatzen  laguntzen  dien  esku  hartzeko  estrategia  bat  da,  berez,  jarduera fisikoaren  kontzeptua  zentzu  zabalean  erabiltzea.  Kasu  honetan,  Planean gomendatzen diren gutxieneko mailak  lortzen  laguntzen duten  jarduera  fisiko mota guztiak  aintzat  hartuko  dira,  eta,  bereziki,  populazioaren  sarbide  unibertsala ahalbidetzen dutenak. Besteak beste, hauek:  

Mugikortasun aktiboa. Oinez, bizikletaz, mugikortasun aktiboko beste modu batzuk. 

Eguneroko bizitzako jarduera fisikoak.  Jarduera  fisikoa,  hezkuntza‐esparruan,  eskola‐orduetan  eta  eskola‐orduez 

kanpo.  Jarduera fisikoa, lan‐esparruan.  Jarduera  fisikoa,  aisialdian:  bat‐batekoa  edo  gidatua,  egituratua  edo  librea, 

ariketa fisikoa eta kirol‐jarduera.  Jarduera fisikoa egiteko ingurune fisikoak eskaintzen dituen aukerak.   

39

 2. Jarduera  fisikoaren  banakako,  gizarteko  eta  ingurune  fisikoko 

mugatzaileak aztertzea.  Jokabide aktiboa eta jarduera sedentarioa saihesten duena aldatzen eta iraunarazten zaila da, batez ere, aldaketa1 sustatzen edo errazten ez duten  inguruneetan. Faktore eragileak  eta  mugatzaileak  daude;  horietako  batzuk  pertsonari  egotz  dakizkioke, baina  beste  batzuk  gure  ingurune  fisiko  eta  sozialetik  datoz.  Ikuspegi  horretatik, osasunaren  alorrean2  eta  jarduera  fisikoaren  eta  jokabide  sedentarioaren  alor espezifikoan3,4  gero  eta  interesgarriagoa  bilakatu  den  esparru  teoriko  egoki  bat eskaintzen du eredu sozioekologikoak.  Esparru  kontzeptual  hori  beste  teoria  batzuen  ekarpenekin,  esate  baterako  eredu Transteorikoaren5,  Kaosaren  eta  sistema  dinamikoen  teoriaren6  edo  Bizitzaren ibilbidearen7  (Lifecourse)  ereduaren  ekarpenekin,  osatzen  da  Aktibilin.  Pertsonek jarduera  fisikoarekiko  dituzten  jarrera  eta  jokabideetako  etapak  identifikatzea lagungarri  izan  daiteke  Plana  ezartzeko  eta  ebaluatzeko.  Halaber,  uste  dugu gizabanakoaren  eta  inguruneko  eragileen  arteko  harremana  ez  dela  egoera estatikoan  gertatzen,  eta  bilakaera  ere  ez  dela  lineala;  hots,  jarduera  fisikoa  edo jarduera sedentarioa alda dezaketen gertakariak eta inguruabarrak izaten direla.  

 3. Sarean lan egitea. 

 Jarduera fisikoa eraginkortasunez sustatzeko, honela lan egin behar dugu: 

- Zeharrean,  jarduera  fisikoarekin  lotutako bizimodu  osasuntsuak  sustatu  nahi dituzten alorrak eta sailak inplikatuz. 

- Bertikalean, mikro, meso eta makro mailetan lan eginez. - Erakunde  artean,  tokiko,  lurraldeko  eta  autonomia‐erkidegoko 

administrazioen lana koordinatuz. - Komunitarioan,  pertsonen  hurbileko  inguruneetatik  modu  integralean  esku 

hartuz.  

4. Generoen araberako kontua.  

Jarduera fisikoaren alorreko emakumeen eta gizonen arteko berdintasuna zeharkako elementu  bat  da  Aktibiliren  garapenean.  Jarduera  fisikoaren  alorreko  parte‐hartze mailetan,  jarduera  fisikoa  egiten  hasteko  baldintzetan  eta  jarraitutasunean emakumeen eta gizonen artean desberdintasunak daudela egiaztatu da.   Planak EAEko Emakumeen eta Gizonen Berdintasuna Sustatzeko V. Planarekin8 bat etortzea  izan  behar  du  xede,  bai  berdintasunaren  aldeko  gobernantza  hobetzeko proposatutako zeharkako neurriekin, bai emakumeen jabekuntza eta balio‐aldatzeari eta  erantzunkidetasunezko  antolakuntzari  buruz  ezarritako  neurriekin.  Horri dagokionez, neurriak hartu dira generoaren  ikuspegia prozesu metodologikoan  (lan‐dinamiken  diseinua  eta  garapena)  zein  esku  hartzeko  etorkizuneko  proposamenen edukian gehitzea bermatzeko.  

40

 5. Zerbitzuak eta jasangarritasuna berriz orientatzea. 

 Torontoko9  Jarduera  Fisikoaren  Gutunaren  jarraibideari  segituz,  komunitatean lehendik dauden bitartekoak birbideratzeko eta koordinatzeko ahalegin berezia egin nahi da,  esku hartzeko  lehentasunezko  estrategia‐lerro gisara. Gure ustez,  jarduera fisikoaren alorreko eragileen, zerbitzuen eta aukeren  joste‐prozesu bat aurrerapauso handia  izan daiteke: orientazio‐ eta laguntza‐zerbitzuen konexioa, osasun‐zerbitzuen eta jarduera fisikoaren alorreko zerbitzuen koordinazioa, minusbaliatuentzako arreta‐zentroen eta jarduera fisikoaren alorreko zerbitzuen koordinazioa...  Garrantzitsua  da,  halaber,  Planetik  sustatzen  diren  proiektuak  etorkizunean errepikatzeko  edo berriz bideratzeko modukoak  eta  jasangarriak  izatea. Proiektuak garatzeko  esperientzia  pilotuak  abian  jartzeak  jakintza  gehitzen  du  eta  programak sartzen  laguntzen  du.  Horrez  gain,  euskal  populazio  osora  hedatzea  hasieratik bertatik aintzat hartzea behar dugu, era horretara, esku‐hartze estentsiboak egitera iristeko.  Nazioarteko  erakundeen  iritziz,  eraginkorrak  izateko,  lehendik  dugun9,10 jakintzatik abiatutako ekintza behar dugu.  

6. Oinarrian pertsonak dituena.  Aktibilik pertsonak ditu ardatz. Biztanleek Planaren garapenean parte hartzea  xede duten  neurri  metodologikoak  hartu  dira.  Hala,  profesional  ospetsuen  lankidetzari esker  eta  literatura  zientifikoa  berrikustearen  bidez  lortutako  iritzi  adituaren  eta biztanleek beren esperientziari, oztopoen pertzepzioari eta hobetzeko aukerei buruz duten diskurtsoaren arteko bat‐egiteari bidea eman nahi zaio.   Pertsonek jarduera fisikoari buruz adierazten dituzten bizipenetatik gertu egon behar du  gure  gizartea  eta  gure  ingurunea  aldatzeko  eta  jarduera  fisikoaren  aldekoagoa egiteko  ahaleginak.  Bestela,  erredukzionismoan  eror  gaitezke,  eta  indarrak  jada aktiboak  diren  pertsonetara  bideratu,  edo  ondoen  ezagutzen  dugunera  edo  egiten dakigunera bideratu11, adibidez.  

7. Pertsonak, beren ingurune hurbilean.  Pertsonak  beren  hurbileko  ingurunean  ohi  bezala  moldatzea  du  xede  Aktibilik proposatzen duen esku hartzeko ereduak, betiere haien egoerak ahalbidetzen badu. Pertsonak  komunitatean  lehendik  dauden  hurbileko  bitartekoetara  bideratzeko eragileen  eta  erakundeen  arteko  koordinazio‐protokoloak  lehenestea  dakar  horrek. Saihestu  behar  da  zerbitzu  berriak  sortzea  bitarteko  hori  badagoenean  eta populazioarentzat irisgarri denean.  Patologiari dagokionez, fase akutuan dauden edo ingurune hurbileko zerbitzuetan ez integratzea  aholkatzen  duen  egoera  batean  dauden  pertsonak  zainketa  eta errehabilitazioko zerbitzu espezifikoetara bideratzea  lehenetsi behar da. Gainerakori dagokionez,  beren  herrian  edo  auzoan  integratzea  eta  jarduera  fisikoa  egitera 

41

berdintasunezko  baldintzatan  eta  gainerako  herritarren  eskubide  eta  betebehar berberekin  heltzea  erraztu  behar  da. Horretarako,  beharrezkoa  izango  da  jarduera fisikoaren  eskaintzaren  ardura  duten  profesionalak  eta  boluntarioak  osasunerako jarduera fisikoaren alorrean trebatzea.   

8. Ikerketaren eta sustapenaren artean segida egotea.  

Arrakastaren  gako  nagusietakotzat  identifikatu  da  osasunerako  jarduera  fisikoa sustatzeko Finlandiako ereduan. Euskadin ireki beharreko prozesu bat dela deritzogu, eta alderdi hauek hartzen ditu: 

 . Euskadin  jarduera fisikoari buruz egiten den  ikerketaren mapa diseinatzea. Zein ari den ikertzen, zertaz, zer sinergia‐aukera dauden haien artean… .  Euskadin  jarduera  fisikoa  sustatzen  paper  bat  izan  dezaketen  eragileak  jabetzea ohitura aktiboen sustapenean duten paperaz. .  Ikertzaileen  eta  sustatzaileen  arteko  koordinazioa  handitzea,  jarduera  fisikoari buruzko  Euskadiko  ezagupenak  mugitzeko,  betiere  ikerketak  jarduera  fisikoaren sustatzaileen  beharrekin  eta  haien  eguneroko  errealitatearekin  konektatzeko  eta funtsezko alderdiei buruzko adostasunak lortzeko. . Jakintzak aplikatzea, ekintzaren bidez pertsonentzako onurak sortzeko. 

 9. Egin daitekeen guztia baino gehiago, eraginkorra eta lehentasunezkoa 

dena.  Aktibili  planaren  proposamenaren  helburua  ez  da  Euskadin  jarduera  fisikoaren alorrean egin daitekeen guztia  jasotzea. Ez da soilik  ideia‐jasa bat. Aitzitik, Planaren indarraldian (hamar urte) bideragarriak  izan daitezkeen neurrietatik ohitura aktiboak hartzen  eta  haiei  eusten  eta  jokabide  sedentarioa  saihesten  eragin  berezia  izan dezaketenak lehenesteko fase bat proposatu nahi da.  

10. Dagoen  ebidentziarik  onenean  oinarritua  eta  euskal  gizartearen ezaugarri berezietara egokitua. 

 Jarduera  fisikoa  sustatzeko  esku‐hartze  eraginkorrei  buruz  dagoen  ebidentzia  berri samarra  da  tabakoari  edo  nutrizioari  buruz  dagoenarekin  alderatuta4,  baina eraginkorrak izan daitezkeen ekintzen gida bat osatzen hasi da behintzat.  Gaur  egun,  jarduera  fisikoari  buruzko  ebidentzia‐iturriak  ditugu  eskura  zenbait alorretan,  esaterako  osasunerako  jarduera  fisikoaren  onuren,  dosiaren  eta erantzunaren  arteko  erlazioaren  eta  jarduera  fisikoa  egiteko  gomendioen,  jarduera fisikoaren  mugatzaileen  eta  jarduera  fisikoa  sustatzeko  estrategia  eraginkorren alorretan.  Jakintza  hori  alor  horretan  ikertzeko  tradizio  handia  duten  herrialdeetan  sortu  da, gehienbat;  litekeena da herrialde horien ezaugarriak Euskadikoekin bat ez etortzea, 

42

eta,  horrexegatik,  jardutean  aintzat  hartu beharko dira  gure  ingurunera  egokitzeko beharrezko egokitzapenak.  Beste  alde  batetik,  esku  hartzeko  planen  garapenaren  alorreko  gidetatik  eta esperientzietatik datozen gomendioetan eta berrikuspenetan oinarritutako  irizpideei erantzuten  diete Aktibili Planeko  Ekintzarako  esparrua  dokumentu  honen  diseinuak eta edukiak.   

43

 JARDUERA  FISIKOAREN  ETA  JOKABIDE  SEDENTARIOAREN MUGATZAILEAK   Zergatik  ez  du  jarduera  fisikorik  egiten  pertsona  batek?  Jende  gehienak osasunarentzat  ona  dela  irizten  dion  arren,  zergatik  populazioaren  erdiak  ez  du jarduera fisikorik egiten? Era berean, zer faktorek eragiten du pertsonak eserita  luze egotea?  Zein  dira  pantaila  baten  aurrean  (telebista,  ordenagailua,  bideojokoak…) horrenbeste denbora ematea eragiten duten faktoreak?  Pentsa  daiteke  gaur  egun  dauden  bitartekoak  eta  inguruneak  eskaintzen  dizkigun aukerak  egonda Euskadin  jarduera  fisikorik  egiten  ez duenak nahi  ez duelako dela. Pentsaezina da, halaber, populazio guztia iristea gomendatzen diren gutxienekoetara; pertsona askoren kasuan, jarduera fisikoa ez da haien bizitza‐proiektuan sartzen.  Pertsonei  banakako  faktoreen1  ikuspegitik  arreta  emateko  ohituraren  ondorio  dira gogoeta  horiek.  Osasun  Publikoak  agerian  utzi  du  osasuna,  gaixotasuna  eta hilkortasuna ere —bizi‐ohitura osasuntsuak, jakina— argiro  lotuta daudela, banakako faktoreekin  ez  ezik,  gizarte‐,  ekonomia‐  eta  egitura‐faktoreekin  ere1,2,3,4.  Alferrik heziko  ditugu  pertsonak  portaera  osasungarriak  hartzen,  ingurunea  lagungarria  ez bada.  Ikuspegi  hori  txertatzen  ez  badugu,  litekeena  da  eragin  erabakigarri  batzuk ikusezin geratzea edo behar bezala kontuan ez hartzea.  Jarduera  fisikoa  egiteko  eta  ez  egiteko  jokabideak  faktore  eragileen  sare  konplexu batek baldintzatzen ditu;  faktore horiek mugatzen dute pertsona bat,  talde bat edo komunitate bat fisikoki aktiboagoa izatera edo ez izatera5.  Jarduera  fisikoa  sustatzeko  eredu  sozioekologikoa  aplikatzearen ondorioz,  azken bi hamarkadetan  zenbait  erreferentzia  sortu  dira,  jarduera  fisikoaren  eta  jokabide sedentarioaren6  baldintzatzaile  gisa  zer  faktore  eragiten  ari  diren  zehazteko lagungarriak izan daitezkeenak.   

6. Irudia. Jarduera fisikoaren mugatzaileak. 

  

       

Iturria: Egokitua Dahlgren (61) 

Aldatu ezin diren faktoreak (genetika, adina, sexua, klima, geografia)

Jarduera fisikoa eta bizitza aktiboaIngurune fisikoa Gizartea

44

Aktibilin,  eredu  sozioekologikoaren  zenbait  aplikazio  aztertu  eta  gero,  hiru mugatzaile‐mota  hauek  hartu  ditugu  erreferentziatzat:  ingurune  fisikoko  eta gizarteko mugatzaileak eta mugatzaile indibidualak.   Jarduera  fisikoa  eta/edo  jokabide  sedentarioa  errazten  duten  edo  zailtzen  duten ingurune  eraikiko  eta  ingurune  naturaleko  faktore  eragileak  dira  ingurune  fisikoko mugatzaileak.  Haietan,  osagai  objektiboak  eta  subjektiboak  (pertsonak  ingurune fisikoaz duen pertzepzioa) daude.   Jarduera fisikoa egiten hasteko aukera‐berdintasunean eragiten duten faktore sozioekonomikoak dira gizarteko mugatzaileak. Hala, gizarte‐sareen sostenguak edo haiekiko isolamenduak, komunitatearen arauek, aurrekari kulturalek edo komunitatearen maila sozioekonomikoak ere jarduera fisikoaren eta jokabide sedentarioaren inhibitzaile edo gehitzaile gisa joka dezakete.  Pertsonak aktiboak edo sedentarioak izatean eragiten duten pertsonaren barruko eta pertsonen arteko elementuak dira banakoaren mugatzaileak. Eragile psikosozialak ere hor sartzen dira.  Jokabide  sedentarioak  eta  osasunarekin  duen  lotura  independenteak  ez  du  behar bezalako arreta bereganatu orain gutxi arte7 , eta ez dakigu, beraz, hura zer faktorek sustatzen edo inhibitzen duten.  Bestalde, jarduera fisikoan eta jarduera fisikorik ez egitean eta jokabide sedentarioan eragiten duten faktoreak elementu dinamiko gisa eta bizitzako zenbait garaitan edo inguruabarretan (banakako, gizarteko eta ingurune fisikoko aldaketak) alda daitekeen elementu  gisa  hartu  behar  dira  kontuan.  Pertsonen  eta  haien  inguruneen  arteko harremanak dinamikoak dira.   Ez  dugu  ahaztu  behar  hemen,  Aktibili  planaren  ondorioetarako,  jokabide  aktiboa hartzea  interesatzen dela, baina,  halaber,  jokabide horri  eustea  ere; hortaz,  aldian‐aldian  jarduera  fisikoa  egitea  ere  kontuan  izan  behar  da  banakako,  gizarteko  eta inguruneko faktoreen gaineko esku‐hartzeetan.   Era  berean,  baldintzatzaileak  jokabide  partikularretara  eta  populazio‐taldeetara egokitu behar dira. Adibidez, nerabeek eta helduek jarduera fisiko desberdinak egiten dituzte  eta  ingurune  desberdinetan  egiten  dituzte,  eta,  beraz,  esku  hartzeko estrategiak  desberdinak  izango  dira  populazio‐sektore  bakoitzerako.  Esku‐hartzeen diseinuan laguntzeko, populazio‐talde bakoitzaren berezko mugatzaileen azterlan bat egingo da.  Atal  honetan,  jarduera  fisikoan  eragiten  duten mugatzaileei  buruzko  hurbilpen  bat egin  da.  Informazioa  batez  ere  iturri  hauetatik  atera  dugu:  berrikuspen zientifikoak8,9,10,11, Bizimodu Osasungarriaren aldeko Estrategia12, Be Active Australia plana13  eta,  faktore  psikosozialei  dagokienez,  jokabidean  eta  jokabide‐aldaketan 

45

eragiten  duten  faktoriei  buruz  AEBko  Osasun  Mentaleko  Institutu  Nazionalak14 ezarritako adostasuna.  Jarduera fisikoari eta kirolari buruzko inkesten bidez EAEko biztanleek jarduera fisikoa egiteko  aipatzen  dituzten  oztopo  eta  arrazoien  sintesi  batekin  eta  erreferentzia garrantzitsu batzuekin10,15,16 osatu dugu informazioa.  *  Jarduera  fisikoa  zerk  mugatzen  duen  sakontzeko  informazio  garrantzitsua  ekar dezake  etorkizunean  zientziaren  inguruko  jakintza  handiagoa  izateak  genetikaren alorrean17,18. Dena dela, genetikak  jarduera  fisikoan duen eragina ezaguna bada ere, atal hori alde batera utziko da plan honetan. 

46

  NORBANAKOEN MUGATZAILEAK  

• Adina • Sexua • Hezkuntza‐maila • Maila sozioekonomikoa • Egoera zibila • Gorputz‐pisua • Osasun‐egoera • Muga fisikoak • Bizilekua • Etnia/kultura 

 Faktore psikosozialak.  

Asmo positibo sendoa.   Ingurune‐mugarik ez dago (oztopo ukigaiak/psikologikoak).  

- Denboraren pertzepzioa. - Osasunaren pertzepzioa. - Gorputz‐irudiaren pertzepzioa. 

Gaitasuna. Behar diren trebetasunak ditu.   Onura‐itxaropena  eta  nabaritutako  onurak.  Jokabidea  gauzatzearen 

abantailak desabantailak baino gehiago dira.   Presio  handiagoa  nabaritzen  du  jokabidea  gauzatzeko,  jokabidea  ez 

gauzatzeko baino.   Jokabidea bat dator bere irudiarekin, eta ez ditu bere arauak urratzen.   Jokabidea  gauzatzearen  erreakzio  emozionala,  negatiboa  baino  gehiago, 

positiboa da.   Autoefikazia (uste du jokabidea egoera desberdinetan gauzatu dezakeela).   Jarduerarekin gozatzea.  Aldez aurreko esperientziak.  Erresilientzia (kontrako inguruabarrei aurre egiteko gaitasuna). 

 

47

 GIZARTE‐MUGATZAILEAK   

• Familia; hau da, gurasoen eta anai‐arreben jarduera fisikoaren mailaren eragina eta familiaren laguntza. 

• Ezkontide edo bikotekidea. • Gurasoak. • Haur‐zaintza edo familia‐erantzukizunak. • Instituzioak eta erakundeak; adibidez, eskolak, enpresak eta elkarteak. • Erreferentziazko ereduak. • Gizarte‐laguntzako sareetarako sarbidea, gizarte‐isolamenduaren aldean. • Parte hartzeko tokiei eta moduei buruzko informazioa eta orientazioa. • Osasun‐sistemaren eta beste profesional batzuen eragina (esate baterako, 

mediku, irakasle eta kirol‐teknikariena). • Publizitate‐mezuak. • Komunitatearen arauak. • Kulturarteko komunikazioa. • Aurrekari kulturalak.  • Komunitatearen maila sozioekonomikoa. • Arriskuaren kudeaketa. Komunitatearen pertzepzioak, segurtasunaren 

errealitatearekin alderatuta. • Kirola, fitnessa eta olgeta: aukerak eta zerbitzuak. • Jarduera fisikoaren kostua eta erabiltzaileak horretarako dituen diru‐

baliabideak. • Administrazioaren baliabide ekonomikoen banaketa. • Politikak: adibidez, tokiko gobernuek, estatuko gobernuek edo gobernu 

federalek bideratutako lege‐ekintzak eta ikastetxe edo lantokietako arau politiko ez‐formalak. Hauek hartzen ditu barne: hiri‐plangintzako politikak, garraio aktiboko politikak, hezkuntza‐politikak (Gorputz Hezkuntzako eskoletarako denbora antolatzea, kasu), osasun‐politikak, ingurumen‐politikak, lantokiko politikak edo finantziazio‐politikak.  

  

48

 INGURUNE FISIKOKO MUGATZAILEAK.   

• Faktore naturalak; adibidez, klima eta geografia. • Instalazioak (parkeak, haur‐parkeak, kirol‐eremuak, gimnasioak, oinez edo 

bizikletaz ibiltzeko pistak) egotea eta irisgarri egotea.  • Instalazioen edo ingurune naturalaren estetika, garbitasuna, argiztapena edo 

beste zenbait ezaugarri.  • Segurtasuna (delinkuentzia‐tasak edo zirkulazioaren kantitatea eta abiadura). 

Segurtasunaren pertzepzioa. • Biztanle‐dentsitatea/sakabanatze urbanistikoa, lurraren erabilera mistoa. • Hiri edo herriaren diseinua (kaleen konektibitatea, oinez ibiltzeko zoruaren 

ezaugarriak, espaloien eta kaleen zabalera, etxebizitza‐dentsitatea edo lurzoruaren erabilera‐dentsitatea).  

49

 ARRAZOIAK ETA OZTOPOAK  Jarduera  fisikoa  egitera  bultzatzen  duten  elementu  edo mugatzaile  gisara  jendeak aipatzen dituen motibazioak eta oztopoak zein diren  jakitea  lagungarria  izan daiteke portaeren  eta  jarreren  faktore  baldintzatzaileen  ikuspegia  osatzeko.  Zenbait  iturri esanguratsutatik ateratako informazioaren laburpen bat egin dugu hemen.  Kirola egiteko arrazoiak.  Kirola egiteko arrazoi nagusiak hauek dira EAEn (2009ko Kirol Ohiturei buruzko Inkesta EAEn):  

- Dibertimendua. - Lirain egotea. - Osasuna, medikuaren aginduz egitea. - Deskonektatzea. 

 Dibertimendua da, alde handiarekin, kirola egitearen arrazoi nagusia. Horren atzetik datoz  lirain egotea, eta, gero, medikuaren aginduz egitea eta osasuntsu egotea, eta egunerokotasunetik  deskonektatzea.  Hobetzeko  grina  eta  kirolari‐karrera  egitea erantzunen % 4 bakarrik dira.  Bestalde, sexuen arabera, batez ere lirain egoteagatik egiten dute kirola emakumeek (emakumeen  % 36),  eta,  gero,  dibertimenduagatik  (% 26).  Gizonek,  ordea, dibertitzeagatik egiten dute gehienbat (% 50), eta, gero, lirain egoteagatik (% 17).   Jarduera fisikoa egiteko oztopoak.  Osasunaren Mundu Erakundearen Europako Bulegoak prestatutako Physical Activity and  Health.  Evidence  for  action  (2006)  dokumentuan,  jarduera  fisikoa  egiteko oztopoei  buruzko  azterlan  sistematikoaren  emaitzak  jasotzen  dira.  Hauek  dira oztopoak:   

‐ Denbora falta ‐ Kirolari‐profila betetzen ez dela hautematea (bereziki, emakumeek). ‐ Segurtasun pertsonalarekin lotutako alderdiak. ‐  Oso  nekatua  sentitzea  edo  aisialdian  atsedenean  eta  lasai  egotea  nahiago izatea. ‐ Autopertzepzioak (jada nahiko aktiboa dela pentsatzea, adibidez). 

 Helduek  jarduera  fisikoa  egiteko  dituzten  oztopoei  eta  jarduera  fisikoari  buruzko berrikuspenetan  (Bauman,  2007)  jasotzen  diren  korrelatu  nagusien  artean,  hauek nabarmentzen dira: 

50

 ‐ Denbora falta. ‐ Ahulezia (zaharrek). ‐ Erortzeko beldurra (zaharrek). ‐ Eguraldi txarra. ‐ Instalaziorik ez izatea. ‐ Ariketa egiteko lagunik ez izatea. ‐ Jarrerak. ‐ Ezaguerak. 

 2007ko Osasun  Euskal  Inkestan  aipatzen  diren  oztopoak  desberdinak  dira  sexuen arabera. Gizonezkoen artean, denbora falta nagusitu zen (% 40,9), eta, haren atzetik, gogo  falta  (% 33,7),  osasun‐arazoak  (% 12,7),  beste  arrazoi  batzuk  (% 11,4),  eta, azkenik, toki egokirik eza (% 1,4). Emakumeen artean, gogo falta (% 38,5) eta denbora falta  (% 36,2)  izan  ziren  lehenengo  bi  arrazoiak,  eta,  haien  atzetik,  osasun‐arazoak (% 16,4)  eta  beste  arrazoi  batzuk  (% 8,2).  Denbora  falta  eta  gogo  falta  izan  ziren arrazoi nagusiak bi sexuetan.  Gogo falta maizago aipatu zuten gazteek (16 urtetik 24 urtera bitarteko gizonen % 40 eta adin‐tarte bereko emakumeen % 52). Denbora  falta  izan zen emandako arrazoia 25  urtetik  44  urtera  bitartekoen  artean. Adinekoek  osasun‐arazoak  aipatu  zituzten oztopo nagusitzat: 65 urtetik gorako gizonen % 50,3k eta emakumeen % 51,1ek.  Gizarte‐egoera onean dauden taldeetako pertsonen artean, denbora falta aipatu zen sarrien,  eta  egoera  ahulenean  daudenen  artean,  berriz,  osasun‐arazoak. Gainerako arrazoiek ez diote arau jakin bati jarraitzen.  Euskaldunek  oztopo  nagusi  hauek  aipatzen  dituzte  kirola  egiteko  (2009ko  Kirol Ohiturei buruzko Inkesta EAEn):  

- Denbora falta. - Arrazoi berezirik ez. - Beste  jarduera  batzuek  eragindako  nekea  (beste  lehentasun 

batzuk). - Osasun‐arazoak, lesioak, minusbaliotasunak. - Adina. - Ez zait gustatzen; ez du ezertarako balio. 

 Kirol‐jarduerarik  ez  egitearen  arrazoi  nagusia  denbora  falta  da  (denbora  faltaren pertzepzioa),  eta,  horren  ondoren,  beste  jarduera  batzuek  eragindako  nekea  eta "kirola  egiteko  arrazoi  berezirik  ez"  izatea.  Kirolik  egiten  ez  duen  jende  gehienak zailtasunak  ditu  kirolari  denbora  eskaintzeko,  edo  beste  lehentasun  batzuk  ditu (kontuan  izan  behar  da  arrazoitzat  denbora  falta  ematen  denean,  gero,  denbora baden ala ez aztertzean, denbora izan izaten dela).  

51

 JARDUERA FISIKOAREN EUSKAL EREDUA  Jarduera  fisikoa  eta  jarduera  fisikoan  eragiten  duten  faktoreen  portaera  oso konplexuak dira. Jarduera fisikoan parte hartzea eragiten duten edo oztopatzen duten baldintzatzaileak ulertzeko  esparru bat  eskaintzen du ereduak,  eta  lagungarria  izan liteke esku‐hartze eraginkorragoak diseinatzeko. Aktibiliren kasuan, esparru  integral bat  eskaintzen  du  jarduera  fisikoa  eta  jokabide  sedentarioa  ikertzen  eta  sustatzen duten eragileen ahaleginak oinarritzeko. Garrantzitsua da, beraz,  jarduera  fisikoaren alorreko  eragileak  proposamenarekin  bat  etortzea  eta  erreferentziatzat  baliatzea haien jarduketa‐eremuetan; bereziki, duen garrantziagatik, herrietan.  Proposamenak eredu sozioekologikoa du oinarri. Eredu horrek jarduera fisikoan parte hartzea  sustatzeko  aukerak  identifikatzen  laguntzen  du,  pertsona  baten  portaeran eragiten duten askotariko  faktoreak  identifikatuz.  Ildo beretik,  iturri gehienek diote jokamoldeak  aldatzeko  ahaleginek  arrakasta  izateko  aukera  gehiago  dagoela  aldi berean zenbait eragin‐mailatan jarduten denean1,2,3.  Jokabide  aktiboa  eta  sedentarioa  hartzen  eragiten  duten  hiru  faktore‐motak  islatu ditugu  ereduan:  norbanakoen  mugatzaileak,  gizarte‐mugatzaileak  eta  ingurune fisikoko mugatzaileak. Hiru  atal horiek pertsonaren bizimodua baldintzatzen dutela erakusten da ereduan.  Pertsonaren  eta  haren  moldaeraren  ikuspegi  dinamikoa  gehitu  dugu  Aktibilin. Pertsonak estadio desberdinetara eboluzionatzen du, eta eboluzio hori ez da etapa sekuentzialetan gertatzen, halabeharrez. Litekeena da pertsona batek jarduera fisiko bizia maiztasun handiz egitea, eta, biharamunean, zerbait gertatu zaiola eta, guztiz aldatzea, eta pertsona ez‐aktiboa  izatera  igarotzea,  tarteko etapetatik pasatu gabe. Era berean, bizitzako gertakari batzuek  jarduera  fisikoa4  egitea baldintzatzen dute. Osasunerako  jokabide‐aldaketari  buruzko  azterlanak  (jarduera  fisikoa  eta  nutrizioa barne) historikoki paradigma kognitibo‐arrazionalari  lotuta egon  izan badira ere, eta aldaketa  kontrol  kontzientepeko  prozesu  linealtzat  jo  izan  bada  ere,  Kaosaren Teoriaren eta Sistema Dinamiko Konplexuen  ikuspuntuko gertakari kuantikotzat ere deskriba daitezke aldaketarako arrazoiak5.   Izan  ere,  ezagupen‐,  jarrera‐  edo  eraginkortasun‐aldaketa  txiki  batzuek  aldaketa handiak eragin ditzakete  jendearen motibazio eta  jokabideetan. Estimulua kanpotik etor  daiteke  (argaldu  den  bati  entzutea,  adibidez),  edo  barrutik,  pentsamendu kontzienterik  gabe.  Ikuspegi  hori  ez  da  baztertzailea;  portaera‐aldaketari  buruzko beste teoria batzuk erabiliz osa daiteke. Eredu transteorikoaren6 jarrera‐ eta jokabide‐aldaketako etapen proposamenean ere oinarritzen gara Aktibilin.   Pertsonaren  ikuspegi  dinamiko  hori  aintzat  hartuta,  jarduera  fisikoaren  mailari dagokionez  batetik  bestera  fluktuatu  dezakeen  pertsonaren  eskema  bat  islatu  da ereduaren epizentroan.  

52

 Kanpo‐kanpoko geruza, gorriz dagoena,  jarduera sedentarioari dagokio, eta saihestu beharreko  jarrerekin  lotzen  du  Planak.  Aktibiliren  ekarpen  garrantzitsu  bat  da. Jokabide sedentarioa gutxitzera eta mugatzera ere bideratzen da ekintza.  Geruza  horian,  pertsona  ez  da  iristen  gomendatzen  diren  gutxieneko  mailetara, jarduerarik  ezaren  maila  gainditzen  duten  jarduerak  egiten  diren  arren.  Pertsona gomendatzen  diren mailetara  iritsi  ezin  bada,  garrantzitsua  da  gutxienez  ere maila horri eustea edo gehiago egitea. Jarduera fisiko arinak gero eta garrantzi handiagoa hartu du, populazioaren7,8 morbilitatea eta heriotza saihesten duen eraginagatik.  Kanpoko  bi  geruza  horietan  eredu  transteorikoaren  aurrekontenplazioaren, kontenplazioaren,  prestatzearen  eta  berriz  erortzearen  etapak  islatzen  dira;  horri esker,  jarduerarik  gabeko  atalean  ere,  esku‐hartze  eraginkorragoa  izaten  lagundu dezaketen ibilbideak eta igarotzeak ikus daitezke.  Gomendatutako  gutxieneko mailen  atalasea  gaindituta,  ereduaren  eremu  berdean barneratzen  gara;  eremu  horretan,  funtsezko  onurak  sortzen  dira  osasunarentzat. Gutxieneko  baldintzak  betetzen  dituena  pertsona  aktibotzat  jotzen  da,  eta  hemen dago islatua.  Jarduera  fisikoaren  espektro  zabalaren  barruan,  eta  gomendatutako  gutxieneko mailen  gainetik,  hurrengo  geruza  dago,  egoera  fisikoaren  hobekuntza  edo  fitnessa eragiten duen eta pisua kontrolatzen laguntzen duen jarduera fisikoa islatzen duena.  Azkenik, kirol‐errendimenduaren etapa islatzen da; etapa horretan, sasoi fisikoa kirol‐emaitza bat lortzeari lotuta dago, egoera fisikoaren eta mugitzeko trebeziaren aldetik gaitasun gehigarriak dituztenentzat gordetako kirol‐emaitza lortzeari, alegia.  Proposatzen  den  esparru  horretan,  populazio‐taldeak  txertatu  dira,  hau  da,  Planak lehentasunezko  xede  dituen  populazio‐segmentuak.  Horrek  aukera  ematen  du, batetik,  populazio  osoa  aztertzeko,  eta,  bestetik,  segmentu  zehatz  batzuk,  adina aldagaiaren arabera sailkatuak; jarduera fisikoaren9 sustapenerako gomendatzen dira alderdi horiek. Beste bi populazio‐talde hauek ere gehitu dira: minusbaliotasuna duten pertsonak  eta patologia  kronikoa dutenak. Bi  kasu horietan,  jo dugu  arreta berezia merezi  dutela  jarduera  fisikoa  egitea  mugatzen  duten  faktoreen  eraginak  eta jarduerarik ezaren nagusitasunak.  Populazio‐talde  espezifikoak  sartzeak  aukera  emango  du  esku‐hartzea  populazio‐talde  bakoitzaren  ezaugarrietara  lotzeko  eta  bideratzeko.  Estrategiei  modu segmentatuan —eta, beraz, bereziagoan— ekiten  laguntzen duen  faktore unibertsal bat da adinaren aldagaia.   Zuzentasun‐ikuspegi zabalago bat ematen  lagundu dezake, gainera. Hala,  jarduera‐esparruak  abiapuntutzat10,11,12  erabiltzea  ohikoa  den  arren,  mugak  izaten  dituzte askotan.  Adibidez,  eskola‐eremuan,  litekeena  da  eskolaren  testuingurutik  at  esku 

53

hartzeko aukerak ikusezin uztea umeentzat. Bestalde, proposamen batzuetan ikusten den ibilbide linealean (eskola‐/unibertsitate‐/lan‐/adinekoen eremua), lehentasunezko talde batzuk (gazte ez‐unibertsitarioak , enplegurik ez dutenak…) kanpoan uzten dira agian.  Horrexegatik  proposatzen  dugu  Aktibilin  esku‐hartzeari  populazio‐taldeen ikuspegitik ekitea.  Esku  hartzeko  eremuek  esku‐hartzeak  ezarriko  diren  antolaketa‐inguruneak  —ingurune  fisikoak—  definitzen  dituzte,  baina  zerikusi  handiagoa  dute  helburua lortzeko  jokoan  jarriko  diren  bitartekoekin.  Aktibilik  sortutako  esku  hartzeko proiektuak ingurune fisiko eta sozial eta bitarteko zehatzekin identifikatu ahal izango diren  esparru  zehatzetara  eramango  dira.  Ingurune  hauek  gehitu  ditugu  ereduan: komunitatea, hezkuntza, osasuna, lana, kirol‐zerbitzuen eskaintza, familia, hirigintza, ikerketa eta komunikazioa. Horrek aukera ematen du, gainera, Kiroletako Kontseilu Gorenaren A+D planak11 proposatutako esparruarekin bat egiteko.  

54

Populaziotaldeak

Inguruneak

Jarduera fisikoaren Euskal Eredua

Jokabidesedentarioa

Fitness

Kirola

JF arina

Aktiboa

Gomendatutakogutxienekoak

Euskal populazioa

Haur etagazteak

Helduak

Adinekopertsonak

Minusbaliotasuna duten pertsonak

Patologia kronikoa duten pertsionak

Komunitatea

Hezkuntza

Osasuna

Lana

Kirol-zerbitzuen eskaintza

Garraioa

Familia

Hirigintza

Ikerketa

Komunikazioa

JarduerarikezaAurrekontemplazioa

Prestaketa

Ekintza

Kontemplazioa

Erorketa

Atxikimendua

EUSKALDUNEI JARDUERA FISIKOA GOMENDATUZ   Jarduera  fisikoari  buruzko  gomendioak  azken  ebidentzietan  oinarritutako  eta osasunarentzako onura espezifikoak eta orokorrak  lortzeko behar den  jarduera fisikoaren dosietan adierazitako adierazpen labur gisa definitu dira1.  Jarduera fisikoaren  ikerketan eta sustapenean esku hartzen duten eragileentzat Euskadin erreferentzia argi bat kokatu nahi da gomendioak finkatuta, eta helburu hauek ditu:  

- Jarduerek  noiz  eragin  dezaketen  mugatzeko  jarraibideak  ematea  benetan inpaktu nabarmen bat osasunarentzako onurei dagokienez. 

- Irismen  desberdineko  planetan,  programetan  eta  ekintzetan  (batez  ere, tokikoetan) irizpideak txertatzea sustatzea. 

- Euskadiko  administrazioetan  irizpide  komunak  txertatzea,  koordinazioa hobetzeko. 

- Jarduera fisikoa egitearen bidez osasuna zaintzera bideratzea pertsonak.  Kiroletako Kontseilu Gorenaren A+D2 planean adierazten denez,  jarduera  fisikoa egiteak osasunerako  onuragarria  izateko  eduki  behar  dituen  ezaugarriei  buruzko  gomendioak sartzen dituzte erakunde eta instituzio askok jarduera fisikoaren jarraibideetan. EEBBetako Osasuneko  Zuzendari  Nagusiaren  Txostenak  (1996)3,  gaixotasuna  kontrolatzeko  eta prebenitzeko AEBko  zentroen  eta Kirol Medikuntzaren Elkartearen4 gomendioak batzen zituen dokumentuak, eragin handia  izan zuen, eta osasunerako  jarduera fisikoari buruzko lehenengo  jarraibideak  ezarri  zituen.  Horren  atzetik,  Europako  Batasunak5,  Estatu Batuetako  Osasun  Departamentuak6,  Amerikako  Kirol  Medikuntzaren  Elkarteak, Amerikako  Bihotzaren  Elkarteak7,  Kanadako  Ariketaren  Fisiologiaren  Sozietateak8, Australiako  Osasun  Departamentuak9  eta  Britainia  Handiko  nazioetako  osasun‐departamentuek10  ebidentzian  ongi  bermatutako  jarraibideak  eman  dituzte,  eta erreferentziazkoak dira gai horretan.   Osasunaren  Mundu  Erakundeak11  jarduera  fisikoari  buruz  2010ean  argitaratutako gomendioak  urrats  garrantzitsu  bat  dira  jarduera  fisikoaren  ezaugarrien  eta  hark osasunean  duen  eraginaren  arteko  erlazioari  buruzko  jakintzaren  garapenean.  OMEren gomendioak  herritarrentzako  gomendioen  iturri  nagusitzat  jo  behar  dira  une  honetan, betiere  testuinguru  bakoitzaren  baldintza  espezifikoetara  egokituz.  Gomendio  horien laburpen bat gehitu da eranskin gisa.   Gipuzkoarrei12  jarduera  fisikoa  egiteko  eta  jarduera  sedentarioa  gutxitzeko  gomendioak emateko Gipuzkoako Kirol Kontseiluak egin eta abiarazi duen  lanarekin  (onartzeke dago dokumentu hau prestatzeko unean) koordinatu da Altibili Plana Ekintzarako Esparrua 1.0 bertsioa dokumentuan bildutako gomendioen garapena.  Herritar guztientzat, oro har, emandako eta adin‐taldeka aurkeztutako gomendioez gain, jarduera  fisikorako  jarraibideei  buruzko  informazioa,  ebidentzian  oinarritua,  dago  talde berezientzat:  minusbaliatuak,  haurdun  dauden  emakumeak,  patologia  kroniko  edo 

56

espezifikoren bat dutenak  eta  abar. Gomendio horiek  ez ditugu  atal honetan  aztertuko; populazio‐talde bereziei ekitean hartuko dira erreferentziatzat.  OMEk  emandako  gomendioak  oinarri  hartuta,  garrantzitsuak  iruditu  zaizkigun  edo aurrerapenen  bat  egin  berri  den  alderdiei  buruzko  informazioa  gehitu  dugu  gomendio hauetan. Hona ohar horien oinarriak:  Jokabide sedentarioaren aurka egitea  Azken  urteotan,  korpus  zientifiko  garrantzitsua  sortzen  ari  da  jokabide  sedentarioa jarduera  fisikoarekin  loturarik  ez  duen  aldagaitzat  hartzearen  garrantziaz,  dosiaren  eta erantzunaren arteko erlazioari dagokionez oraindik ere jarraibide argirik ez egon arren13,14. Frogatuta  dago  egunean  zehar  eserita  egotea  eta  egonean  egotetik  gertu  dauden jardueretan  luze aritzeak zuzeneko eragina duela gehiegizko pisuan eta obesitatean eta, modu  independentean,  gaixotasun‐arriskua  areagotu dezake15,16,17. Hala,  sedentario  luze egoteak  arriskua  handitu  dezake  osasunaren  zenbait  adierazletan,  gomendatzen  diren  jarduera fisikoaren mailara iristen diren pertsonetan ere.  Haur eta gazteen talderako bakarrik ezarri ahal izan da dosi‐erantzun irizpide bat pantailen aurrean  (telebista,  ordenagailua,  bideojoko  sedentarioak…)  ematen  duten  denborari dagokionez.  Ikusten denez,  talde horretan, osasunerako ondorio kaltegarriak areagotzen dira halako jardueretan18 egunean 2 ordu baino gehiago emanez gero.    Dagoen  informazioa  ikusita,  jokabide  sedentarioetan8,9,10,19  ematen  den  denbora laburtzeari  buruzko  oharrak  sartzen  ari  dira  azken  aldi  honetan  beren  gomendioetan jarduera fisikoaren sustapenean inplikatutako gobernuak eta erakundeak.  Esku‐hartzea  ariketa  sustatzera  eta  aholkatzera  bideratzeaz  gain,  pertsonak  aldizkako jarduera  fisiko arinaren maila bati eusteko  (igogailua erabili ordez eskailerak  igotzea,  lan sedentarioan  zenbait minutuko  etenak  egitea  edo  dendaraino  kotxez  joan  ordez  oinez joatea) motibatzera ere garamatza osasunean duen eragin handiaren ebidentziak.  Bost urte baino gutxiago dituzten biztanleentzako gomendioak.  o eta 5 urteko20 adin‐tarterako gomendagarria den jarduera fisikoari dagokionez, lehendik erreferentziak bazeuden ere, duela gutxi prestatu dira  ebidentzian oinarritutako lanak21.   Haurtzaroan,  txiki‐txikitatik,  jarduera  fisiko  gehiago  egiteak  eta  jokabide  sedentarioa gutxitzeak osasunerako, motrizitatea garatzeko eta ikasteko eta adin horietan22,23,24,25 jada bermatzen ari daitezkeen ohitura osasungarrietan eragiteko duen garrantzia azpimarratu dute  zenbait  azterketak.  Jarduera  sedentarioek  (telebista  ikustea)  adin  goiztiarretan garapenean  eta  ikaskuntzan26,27,28  duten  eragin  kaltegarrien  inguruko  aurrerapenak  dira garrantzitsuenak,  behar  bada.  Adin  horietan  egiten  den  jarduera  fisikoaren  mailen lehenengo  neurketa  fidagarriek  erakusten  dute  jarduera  fisikoaren maila  ez  dela  behar bestekoa eta jarduera sedentarioetan10,19,29 denbora gehiegi ematen dela.  

57

Australiak eta Britainia Handiak, 2010etik aurrera,  jarduera  fisikoari buruzko gomendioak eman dizkiote populazioari, eta  populazio‐talde horrentzako jarraibideak jaso dituzte jada. Adin‐talde horrentzako irizpide espezifikoak 2012an30 gehitzea aurreikusten du Kanadak.  Ekarpen horiek ikusita, badirudi adostasuna sortzen ari dela gai hauen inguruan:  Jarduera fisikoari dagokionez:  - Gomendioak bi azpimultzotan egituratzea: Urte bat bete arte  (ibiltzen hasteko adina) 

eta 1 urtetik 5 urtera bitarte. - Lehenengo  urtea  bete  arte,  jarduera  fisikoa  ingurune  seguruetan  egiteko  beharra 

azpimarratzen da, jolasaren bidez; batez ere, lurrean egindako jarduera gainbegiratuen bidez. 

- Urte batetik gora, egunean zehar banatutako hiru orduko jarduera fisikoa (intentsitate‐maila edozein dela ere) gomendatzen da.  

 Jokabide sedentarioari dagokionez:  - Jarduera sedentarioetan denbora gutxiago ematea.  Bigarren  atal  honetan,  dispertsio  handiagoa  dago.  Britainia Handiak  dagoen  ebidentzia mugatuan oinarritutako  irizpide  ireki batez  jokatzen du; Australiak, Kanadak edo AEBko National Association for Sport and Physical Education elkarteak eta American Academy of Pediatrics akademiak irizpide zehatzagoak proposatzen dituzte. Pantaila aurreko jarduerak (telebista  ikustea,  ordenagailua  erabiltzea,  bideojokoak…)  mugatzeko  beharra azpimarratzen dute. Bi urte baino gutxiago dituzten haurrek horrelako  jardueretan batere denborarik  ez  ematea  eta,  2  urtetik  5  urtera  bitarte,  haien  erabilpena  mugatzea gomendatzen  da.  0  urtetik  5  urtera  bitarteko  haurrak  ordu  bat  baino  gehiago  jarraian egonean, atxikita edo lotuta ez egotea ere gomendatzen da.  Ibiltarientzako gomendioak.  Ibiltzea  inkestetan sartzen denean, hura  izaten da populazioaren jarduera gogokoenetako bat31,32,33. Aise egiteko moduko jarduera bat da populazioaren sektore zabalentzat, eta bide interesgarria  izan  daiteke,  beraz,  jarduera  fisikoa  egiteko  aukera‐berdintasuna areagotzeko.  Duela  gutxi  azterlan  espezifiko  sakonak  egin  dira  populazio‐talde34,35,36 bakoitzerako gomendatzen diren  jarduera  fisikoaren gutxieneko mailetara  iristeko eman beharreko  pauso‐kopuruari  buruz.  Ikerketa‐lerro  irekia  bada  eta,  ezagutzan  gehiago sakontzeko, segida behar badu ere,  ibiltzea aukeratzen duten pertsonentzat  lagungarriak izan  daitezkeen  lehenengo  jarraibide  batzuk  lortu  dira.  Intentsitate  ertainaren  baliokide izan daitekeen kadentziari buruzko jarraibide orokor batzuk ere badaude.  Podometroa  erabiltzea  esku‐hartze  eraginkorra  dela  frogatu  da,  jarduera  fisikoa  egiten hasteko motibazioari  dagokionez,  epe  laburrean37,38  bederen;  eta  horrek  berme  hobea ematen dio pauso‐kopuruari buruzko jarraibideak sartzeari.  

58

Podometroak  erabiliz  jarduera  fisikoa  sustatzeko  ekimen  garrantzitsuenetako  batzuk egunean  10.000  pauso39,40  ematea  gomendatzeko  jarraibide  orokorrean  oinarritu  dira. Adierazle hori bat dator haurrentzat eta gazteentzat  (azpitalderen batean berezitasunak dauden  arren)  ezarritako  gutxieneko  kopuruarekin,  baina  helduentzako  eta adinekoentzako  gutxieneko  pauso‐kopurua  baino  zorrotzagoa  da.  Nolanahi  ere,  10.000 pausoen  erreferentea  sartzeak mezua  barneratzen  lagundu  dezake,  eta  baliagarria  izan daiteke  zenbateko  hori  gomendio  gisa  hartu  duten  eta  abian  diren  ekimenetara egokitzeko.  Alderdi emozionala.  Amaitzeko,  uste  dugu  populazio  osoarentzako  gomendioek  ezin  dutela  izan  alderdi biologikoarekin  lotutako  laburpen  arrazional  hutsa.  Dokumentatu  da  gozatzea garrantzitsua  dela  eta  jarduera  fisikoak  ongizate  emozionalarekin  lotura  duela,  eta gozamena  jarduera  fisikoa  egitearekiko  atxikimenduari  zuzenean  lotutako  faktoretzat hartu da.  

59

Osasunerako  jarduera  fisikoari  buruzko  gomendioak  EAEko biztanleentzat:    Lehen haurtzaroa (0‐5 urte)  1. gomendioa.  Jaiotzatik  lehenengo  urtera.‐  Jarduera  fisikoa haurtzaroan  jaiotzatik  bertatik  estimulatu behar  litzateke, bereziki  jolas gainbegiratuen bidez,  ingurune  seguruetan,  lurrean  eta/edo uretako jarduera egokien bidez.   2. gomendioa.  Oinez ibiltzeko gauza diren urte 1etik 5 urtera bitarteko  haurrek  aktibo  egon  behar  lukete gutxienez  ere  3  orduz  (intentsitate  txikiko, ertaineko  edo  handiko  jardueretan),  egun osoan zehar banatuta.   3. gomendioa. 0 urtetik 5 urtera bitarteko haurrek ez  lukete egon behar ordubete baino gehiago  jarraian jokabide  sedentarioan,  lotuta  edo  geldirik, lotarako denboran salbu.  4. gomendioa. Bi  urte  baino  gutxiagoko  haurrek  ez  lukete batere  denborarik  eman  behar  telebista ikusten  edo  pantaila  aurreko  jardueretan (DVDak,  ordenagailuak,  bideojoko sedentarioak…).  2  eta  5  urte  bitarteko haurrek mugatua  izan  behar  lukete  jarduera horietan emateko denbora.     Haurtzaroa eta nerabezaroa (6‐18 urte)  1. gomendioa. 5 urtetik 17 urtera bitarteko EAEko biztanleek egunean  gutxienez  ere  60  minutu  eman behar  lituzkete  jarduera fisiko neurritsua edo bizia  egiten.  60 minutu  horietatik  gehienak jarduera  fisiko aerobikoa egiten eman behar lituzkete;  horrez  gain,  komeniko  litzateke astean hiru egunetan bereziki muskuluak eta hezurrak  sendotzeko  jarduera  fisiko  biziak egitea. 

2. gomendioa. Saihestu  egin  behar  litzateke  bai  aisialdian, bai  lanean,  geldirik  (eserita  edo  jarduera sedentarioetan) luze egotea.  3. gomendioa. Gehienez  ere  egunean  bi  ordu  eman  behar lirateke  aisialdian  pantaila  baten  aurrean (ordenagailua,  telebista,  bideo‐joko sedentarioak…).     Helduak (19‐64 urte)  1. gomendioa. 19 urtetik 64 urtera bitarteko helduek astean gutxienez  ere  150  minutu  eman  behar lituzkete,  astean  hiru  egunetan  behintzat, jarduera  fisiko  aerobiko  neurritsua  egiten, edo 75 minutu,  jarduera  fisiko aerobiko bizia egiten, edo, bestela, jarduera neurritsuen eta bizien konbinazio baliokide bat.   2. gomendioa. Osasunarentzat  are  onura  handiagoak lortzeko,  komeniko  litzateke  adin‐talde horretako helduek astean 300 minutu bitarte handitzea,  astean  hiru  egunetan  behintzat, jarduera  fisiko  aerobiko  neurritsua  egiteko denbora,  edo,  bestela,  astean  150  minutu bitarte,  jarduera fisiko aerobiko bizia egiteko denbora, edo  jarduera neurritsuen eta bizien konbinazio baliokide bat.  3. gomendioa. Astean bitan edo gehiagotan, muskulu‐talde nagusiak  sendotzeko  jarduerak  ere  egin behar lirateke.  4. gomendioa Saihestu  egin  behar  litzateke  bai  aisialdian, bai  lanean,  geldirik  (eserita  edo  jarduera sedentarioetan) luze egotea.  

60

 Adinekoak (65 urte baino gehiago)  1. gomendioa. 64 urtetik gorakoek astean gutxienez ere 150 minutu  eman  behar  lituzkete,  astean  hiru egunetan behintzat,  jarduera  fisiko  aerobiko neurritsua  egiten,  edo  75  minutu,  jarduera fisiko  aerobiko  bizia  egiten,  edo,  bestela, jarduera  neurritsuen  eta  bizien  konbinazio baliokide bat.   2. gomendioa. Osasunarentzat  are  onura  handiagoak lortzeko,  komeniko  litzateke  adin‐talde horretako helduek astean 300 minutu bitarte handitzea,  astean  hiru  egunetan  behintzat, jarduera  fisiko  aerobiko  neurritsua  egiteko denbora,  edo,  bestela,  astean  150  minutu bitarte,  jarduera fisiko aerobiko bizia egiteko denbora, edo  jarduera neurritsuen eta bizien konbinazio baliokide bat. 3. gomendioa. Astean bitan edo gehiagotan, muskulu‐talde nagusiak  sendotzeko  jarduerak  ere  egin behar lirateke. 

 4. gomendioa Saihestu  egin  behar  litzateke  bai  aisialdian, bai  lanean,  geldirik  (eserita  edo  jarduera sedentarioetan) luze egotea.  5. gomendioa. Mugikortasun  urriko  adinekoek  oreka hobetzeko  eta  erortzea  saihesteko  jarduera fisikoak  egin  behar  lituzkete,  astean  hiru egunetan edo gehiagotan.   6. gomendioa. Osasun‐egoera  dela‐eta  pertsona  hauek gomendatutako  jarduera  fisikoa  ezin badute egin,  fisikoki  aktibo  mantendu  behar  dute beren egoerak uzten dien neurrian.  7. gomendioa. Adin  horietan  garrantzitsua  da  jarduera fisikoa  gizarte‐harremanak  hobetzeko bitartekotzat baliatzen saiatzea.  

61

Gomendio gehigarriak  • Gutxienez  ere  10  minutu  iraungo  duten  saioak  metatzearen  bidez  lor  daitezke gomendatutako mailak. • Helduen  eta  adinekoen  kasuan,  jarduerak  barne  hartu  behar  lituzke  astean  gutxienez  ere indar‐ariketen 160 errepikapenen baliokidea eta 20 minutu bitarteko malgutasun‐ariketak. • Jarduera  fisiko  pixka  bat  egitea  ezer  ez  egitea  baino  hobe  da,  eta  gomendatzen  diren gutxieneko mailak baino jarduera fisiko gehiago egitea hobe da. • Eguneroko  bizitzako  eta  ohiko  jarduerek,  esate  baterako  txakurra  paseatzeak,  dantza egiteak,  pilotan  aritzeak  edo  oinez,  bizikletan  edo  patinetan  ibiltzeak,  jarduera  areagotzen laguntzen dute eta dibertigarriak izan daitezke.  • Amaitzeko,  jarduera  fisikoak gozamena eta ongizatea eragin behar ditu, eta pertsonei zoriontsu izaten lagundu behar die.   Gomendioen laburpena:   Egunean gutxienez ere 60 minutuko jarduera fisiko neurritsua edo bizia egitea gomendatzen da haur eta gazteentzat, eta astean gutxienez ere 150 minutuko  jarduera  fisiko neurritsua, astean hiru egunetan behintzat, heldu eta adinekoentzat. Intentsitate neurritsuko saioak (gutxienez 10 minutukoak) pilatuz lor daiteke helburua.  Bizitzako  lehen  urtean,  umeei  mugimenduaren  bidezko  estimuluak  eman  behar  zaizkie; bereziki, gainbegiratutako jolasen bidez, ingurune seguruetan, lurrean eta/edo uretako jarduera aproposen  bidez.  Urtebetetik  5  urtera  bitartean,  egunean  3  orduz  gutxienez  edozein intentsitatetako jarduerak egitea gomendatzen da.  Betiere hobe izango da jarduera fisiko pixka bat egitea ezer ez egitea baino, eta oraindik hobe, gehiago egitea.  Jarduera  fisikoak  gozamena  eta  ongizatea  eragin  behar  ditu,  eta  pertsonei  zoriontsu  izaten lagundu behar die.  Pauso‐kopuruari buruzko gomendioak (oinez ibiltzea):   Gomendatzen diren jarduera fisikoaren mailetara iristeko, oinez ibiltzen direnek jarraibide hauei segi diezaiekete:  Haur eta gazteak: Egunean gutxienez ere 10.000 pauso ematea. *  Pauso  horietatik  guztietatik  egunean  6.000  pauso  behintzat  intentsitate  ertain  edo  handiz (110 pauso/minutu) eman behar lirateke.  Helduak eta adinekoak: Egunean gutxienez ere 7.000 pauso ematea, eta 10.000 pauso ematera iristen saiatzea. Pauso horietatik guztietatik astean 15.000 pauso behintzat  intentsitate ertain edo handiz  (110 pauso/minutu gutxienez) eman behar lirateke; adibidez, 3.000 pauso x 5 egun. 

62

  Norentzat dira gomendio horiek?  Osasunerako jarduera fisikoari buruzko gomendioak EAEko herritarrentzat badira ere, iruditzen zaigu erreferente gisa baliagarriak  izan daitezkeela eragile hauentzat, eta aintzat hartu behar lituzketela:  

- Jarduera fisikoaren sustatzaile profesionalentzat (oro har: Gorputz Hezkuntzako irakasleentzat, administrazioko  kirol‐teknikarientzat,  osasun‐langileentzat,  kirol‐zerbitzuak  ematen  dituzten enpresetako zuzendaritzako langileentzat…). 

- Jarduera fisikoaren alorreko ikertzaileentzat. - Jarduera  fisikoaren  alorrean  komunitateari  zerbitzuak  ematen  dizkioten 

boluntarioentzat. - Jarduera  fisikoarekin  zuzeneko  lotura  duten  erakunde  publiko  eta  pribatuentzat 

(administrazioko osasun‐ eta kirol‐sailak, kirol‐erakundeak eta beste batzuk). - Jarduera  fisikoa  sustatzeko  aliatutako  erakunde  publiko  eta  pribatuentzat  (administrazioko 

beste  sail  batzuk,  kirolaren  alorrekoak  ez  diren  elkarteak,  enpresak  eta  lanaren  esparruko erakundeak). 

- Beste esparru eta  jakintza‐alor batzuetako profesional eta  taldeentzat: Hirigintza, Hezkuntza, Garraioa, Osasuna, Ingurumena eta abar. 

- Adinekoen eta haurren zaintzaileentzat.  * Ekimen honetan jaso ez diren populazio‐talde berezientzako (minusbaliotasun, patologia edo arrisku  faktoreren  bat  duten  pertsonak,  haurdunak…)  gomendio  espezifikoak  etorkizuneko beste garapen batzuetan sartu ahal izango dira, gomendio orokorrak oinarri hartuta.  

63

 PROZESU METODOLOGIKOA  Aktibili  Plana  garatzeko  metodologiak  garapen‐eredu  logiko  bat  du  oinarri, jarduera fisikoa1,2 sustatzeko gidetan eta programetan proposatutako ereduak inspirazio‐iturri hartu dituen  eredua.  Ikuspegi  horrekin,  hasieratik  bertatik  lotu  nahi  dira  Planaren  esparruan zehaztutako helburuak eta garatutako ekimenak espero diren emaitzekin eta onurekin.  Atal honetan, Aktibilirako proposatzen den eskema logikoa dago ikusgai; Plana prestatzen arituko diren jarduera fisikoaren alorreko profesionalak eta eragileak lan‐metodologia batez hornitzeko eskema, hain zuzen ere. Aintzat hartu dira, halaber, parte‐hartzearen bidezko demokrazia‐prozesuen  metodologiaren  oinarrizko  alderdi  batzuk,  bereziki,  ekimenaren eragile  sustatzaileak,  jasotzaileak  eta  xedea3  esplizitu  egiteari  dagokionez.  Hauek  dira proposamenaren oinarriak:  Lehenengo  atalak  Nork?  Nork  egiten  ditu  proposamenak?  galderari  erantzutea  du  xede. EAEko  biztanleei  proposamenak  nork  egingo  dizkien  zehazten  da.  Alde  horretatik, komunitatearen  inplikazio  sendo  batek  —hau  da,  administrazioaren,  gizarte  zibilaren (zientzia‐elkarte,  jarduera  fisikoarekin  lotutako  elkarte,  enpresa  eta  beste  erakunde batzuk)4,5 eta herritarren konpromisoak— duten garrantzia nabarmendu da. Bi konpromiso‐maila ezarri dira: sustatzailea eta dinamizatzailea. Administrazioaren barruan, garrantzitsua irizten zaio maila goreneko6 inplikazio politiko irmoa lortzeari. 

Bigarren atalean, Aktibili norentzat den, norentzat izan behar duen onuragarria azaltzen da. Aktibili EAEko biztanleentzat da. Nolanahi ere, proposatzen diren ekintzak populazio‐talde desberdinentzat esanguratsuak izateko populazioa segmentatzea beharrezkoa dela aintzat hartuta, Aktibilik ardatz izango dituen populazio‐taldeak zehazten dira koadro honetan: 

1. EAEko populazioa. EAEko biztanle guztiak. 

2. Haur eta gazteak (1‐18 urte). Azpitalde hauek ditu: 2.1. Lehen haurtzaroa:    0‐5 urte 2.2. Haurtzaroa:    6‐12 urte 2.3. Nerabezaroa:    13‐18 urte  3. Helduak (19‐64 urte). Azpitalde hauek ditu: 3.1. 19 urtetik‐30 urtera bitarteko  adin‐taldea 3.2. 31 urtetik‐45 urtera bitarteko  adin‐taldea 3.3. 46 urtetik‐64 urtera bitarteko  adin‐taldea  4. Adinekoak (65 urtetik gora). 

64

5. Minusbaliotasuna dutenak. 

6. Patologia kronikoa dutenak.  

Prozesu  metodologikoa  zehaztean,  deskribatutako  populazio‐talde  horiek  hartuko  dira abiapuntutzat. Hori lagungarria izango da pertsonen jarduera fisikoa zuzenean bideratzeko eta egituren, esparruen edo inguruneen baldintzak ez lehenesteko. 

Zertarako? Zer? eta Nola? Zer  lortu nahi dugun, zer egingo dugun eta nola egingo dugun dira atal honetako edukiak. Hemen bi eremu bereizi dira argiro. Batetik, Ekintzarako Esparru bat  garatzea,  eta,  bestetik,  Jarduera  Plana.  Ekintzarako  Esparruak  Aktibili  ekimenaren oinarriak  eta  norabide  filosofikoa  ezartzen  ditu,  eta  Euskadin  gai  hauei  buruzko  gida adostua eskaintzen ahalegintzen da: 

- Justifikazioa - Eremua - Onurak - Diagnostikoa - Xedea, ikuspegia, helburuak - Printzipio gidariak - Mugatzaileak - Jarduera fisikoaren eredua - Gomendioak - Prozesu metodologikoa - Ebaluazioa

Proposatutako helburuak lortzeko esku‐hartzeak diseinatzeko eta gauzatzeko prestatutako prozesuak  barne  hartzen  ditu  Jarduera  Planak.  Pertsonen  pertzepzioak  (foku‐taldeetatik abiatutako  analisi  kualitatiboa),  jarduera  fisikoaren  eta  jokabide  sedentarioaren mugatzaileak  eta  eraginkorrak  izan  litezkeen  estrategiei  buruzko  ebidentzia  dira  esku‐hartze  proposamenak  eraikitzeko  hiru  iturriak.  Euskadin  jarduera  fisikoa  sustatzeko  eta sedentarismoa  saihesteko  esku  hartzeko  politika‐,  estrategia‐  eta  programa‐proposamenak zehazteko  diseinu  metodologikoa  dokumentua  gehitu  da  eranskin  gisa.  Esku‐hartzeak ezartzeko  orduan,  A+D  planak  erkidego  mailan  aurreikusten  dituenekin  bat  etortzea zainduko da. 

Proposatzen diren esku‐hartzeak zer esparru edo ingurunetan garatuko diren zehaztuko 

da. Esparru hauek zehaztu dira:  

65

1. Komunitatea (sektore artekoa, bereziki, tokikoa). 2. Eskola. 3. Osasuna. 4. Lana. 5. Jarduera fisikoaren alorreko zerbitzuak. 6. Familia. 7. Hirigintza. 8. Ikerketa. 9. Komunikazioa. 

Aurreko etapak betetzeak emaitzen gaineko itxaropen bat sortzen du, eta kuantifikatu egin beharko da,  itxaropenak zenbateraino bete diren balioztatzeko. Aktibilik  lortu nahi dituen eta  dagozkien  ebaluazio‐adierazleetan  islatu  diren  helburuei  egingo  diete  erreferentzia espero diren emaitzek. 

Litekeena da emaitzek epe luzera osasun‐adierazleen hobekuntzan, ingurumen‐adierazleen hobekuntzan,  osasun‐gastuen  murrizpenean,  jarduera  fisikoaren  sektoreko  enpleguaren gehikuntzan eta beste adierazle batzuetan islatuko diren onurak ekartzea. 

Parte‐hartzea eta ebaluazioa prozesuaren garapen osoan hartzen dira aintzat.   Erreferentziazko eskema metodologiko horrekin egin beharreko lanak bost fasetan banatu dira: abiatzea, planaren oinarriak, esku‐hartze proposamenak, esku hartzeko prestaketa eta martxan jartzea. Jarraian  azaltzen  diren  eskemetan,  Aktibili  Plana  garatzeko  prestatu  den  prozesu metodologikoa,  ekimena  kudeatzeko  faseen  deskribapena  eta  proposatzen  den kronograma islatu dira. 

66

AGENTE SUSTATZAILEAK

Plana bultzatu duten agenteak

AGENTE DINAMIZATZAILE

AK

Planarekin bat etorri diren eta

bere garapen eta lanketan parte

hartu duten agenteak

JARDUERA ESPARRUAK

Komunitateak (sektore artekoak,

batez ere, herri mailakoak)

Hezkuntza

Jarduera fisikoaren sektoreko zerbitzuak

Osasuna

Lan-esparrua

Familia

Hirigintza

IkerketaKomunikazioa

INTERESAK(Helburu diren

kolektiboak. Bigarren mailakoak)

Instituzioak

Erakunde pribatuak

Ikerlariak

-Maila guztiak-Eremu ugari

-Irabazi asmorik gabeko erakundeak-Eskolak eta elkarteak-Enpresak

BEHARRAK(Helburu diren kolektiboak)

Haurrak eta gazteak-Lehen haurtzaroa: 0-5 urte-Haurtzaroa: 6-12 urte-Nerabezaroa: 12-18 urte

Helduak-18-30 urte-31-45 urte- 46-64 urteak

Adinekoak(65 urtetik aurrera)

Ezintasuna duten pertsonak

Gaixotasun kronikoa duten pertsonak

Populazioa

EKINTZARAKO MARKUA

EKINTZARAKO MARKUA JARDUERA PLANAJARDUERA PLANA

• Justifikazioa• Eremua• Onurak• Diagnosia• Misioa, ikuspegia eta helburuak• Printzipio gidariak• Determinanteak• Jarduera Fisiko eredua• Gomendioak• Prozesu metodologikoa• Ebaluazioa

• Justifikazioa• Eremua• Onurak• Diagnosia• Misioa, ikuspegia eta helburuak• Printzipio gidariak• Determinanteak• Jarduera Fisiko eredua• Gomendioak• Prozesu metodologikoa• Ebaluazioa

Talde fokalak

Determinanteak

Esku hartze eraginkorrak

Talde fokalak

Determinanteak

Esku hartze eraginkorrak

Lan taldeakLan taldeak Esku

har

tze p

ropo

sam

enak

Esku

har

tze p

ropo

sam

enak

Esku

har

tzear

en d

isein

uaEs

ku h

artze

aren

dise

inua

Eslu

har

tzea g

auza

tzea

Eslu

har

tzea g

auza

tzea

Pertsona aktiboak gehitu

Jarrera sedentarioamurriztu

Jarrerak hobetu

Aukera gehiago

Muga gutxiago…

Pertsona aktiboak gehitu

Jarrera sedentarioamurriztu

Jarrerak hobetu

Aukera gehiago

Muga gutxiago…

Osasunari lotutako adierazleak hobetu

Ingurugiroari lotutako adierazleak hobetu

Osasun gastua murriztu

Jarduera fisikoaren sektorean enplegua handitu…

Osasunari lotutako adierazleak hobetu

Ingurugiroari lotutako adierazleak hobetu

Osasun gastua murriztu

Jarduera fisikoaren sektorean enplegua handitu…

Nork Norentzat Zertarako, zer, nolaZertarako, zer, nola Non Emaitzak Onurak

Parte hartzea

Ebaluazioa

67

I FASEAIRTEERA

Helburuak

-Proiektua abian jartzea-Testuinguru orokorraren definizioa-Instituzioen inplikazioa

-Taldeak osatzeaDinamizatzaileak

II FASEAPLANAREN OINARRIAK

Planaren esku hartze esparrua adostea.

III FASEAESKU HARTZE

PROPOSAMENAK

Estrategia eta esku hartzeak zehaztea

IV FASEAESKU HARTZEEN

PRESTAKETA

V FASEAABIAN JARTZEA

Ekintzak

1.1. Koordinazio Batzordearen osaketa1.2. JFEP-ren lan oinarriak finkatzea.1.3. Pertsona adituak identifikatzea1.4. Eragileak identifikatzea1.5. Parte hartzeko mekanismoak diseinatzea1.6. Marka tratamendua1.7. Inplikazioa politikoaren adierazpena1.8. Instituzio arteko aurkezpena

Helburuak Helburuak

JFEPa abian jartzeko eta haren kudeaketarako, komunikaziorako eta jarraipenerako beharrezkoak diren tresnak diseinatzea.

Helburuak

Planean aurreikusitako jarduerak garatzea

Helburuak

2.1. Aditu taldeak osatu.2.2. Idazkaritza Teknikoa abian jarri.2.3. JFEP ezagutzera ematea2.4. JFEP-erako ekarpenak jasotzea2.5. Erabiliko den terminologia zehaztea2.6. Jarduera fisikoari lotutako gomendioak zehaztea2.7. Jarduera fisikoaren onurei oinarria jartzea2.8. Jarduera eta sedentarismoarendeterminatzaileak finkatzea 2.9. Euskal gizartearen jardueraren diagnosia2.10. Jarduera fisikoaren euskal eredua hartzea2.11. Prozesu metodologikoa zehaztea2.12. Proiektuaren ebaluazio prozesua2.13. Ekintzarako v1.0 markoa idaztea. 2.14. Atxikimenduak jasotzea

3.1. Populazio taldeak identifikatzea3.2. Determinanteak analisia3.3. Talde fokalak antolatzea3.4. Talde fokalen bilerak egitea3.5. Lar taldeak antolatzea3.6. Lan taldeen bilerak egitea3.7. Estrategia eta esku hartzeko proposamenak egitea3.8. Estrategien sozializazioa3.9. Proposamenen aukeraketa eta esleipena

4.1. Behar eta errekurtsoen balorazioa4.2. Arduradunak eta epeak zehaztea4.3. Azken dokumentuak egitea4.4. Parte hartzeko tresnak diseinatzea4.5. Komunikazioaren planifikazioa4.6. Finantzazio iturriak bilatzea

5.1. Planean zehaztutako ekintzak jaso eta bermatu5.2. Plana errekurtsoz hornitu eta hauek kudeatu5.3. Koordinazio baliabideak garatu5.4. JFEPren osagarri diren planak lagundu

Batzorde koordinatzailea osatu eta kudeatu

Harreman instituzionalak zuzendu eta kudeatu. Sozializazioa

Ekintzarako v 0.0 markoa

Ekintzarako v 1.0 markoa

Parte hartzearen dinamizazioa eta kudeaketa

Komunikazioaren kudeaketa

Ekintza plana. Estrategiak eta proiektuak

Kudeaketa plana

Komunikazioa eta Marketing planak

Prozesuaren monitorizazioa eta ebaluazioa

Ekintzak Ekintzak Ekintzak Ekintzak

68

69

EBALUAZIOA ETA ZAINTZA  Segimendua eta ebaluazioa prozesu sistematikoak dira planifikatutakoaren barruan abian diren  jardueren  aurrerapena  neurtzeko  eta  desbideratzeak  detektatzeko,  desbideratze horiek  zuzentzeko  neurriak  garaiz  hartzeko  eta  lortu  nahi  den  emaitza  lortzeko programaren1 eraginkortasuna eta efizientzia neurtzeko.    Aktibilik  ebaluazioaren  kultura  bereganatu  du,  eta  Euskadin  jarduera  fisikoaren sustapenean inplikatutako eragileei helarazi nahi die, , atal honetan egindako proposamena Planera gehitzen diren programetan uztartzeko eta, ahal den neurrian, ebaluazio‐irizpide eta ‐adierazle berdinak erabiltzeko.  Aktibili  ebaluatzeari  dagokionez,  bi  atal  handi  ezarri  dira:  prozesuaren  ebaluazioa  eta emaitzaren  ebaluazioa.  Prozesuaren  ebaluazioa  planaren  abiatze‐  eta  garatze‐faseekin, fase horietako bakoitzean aurreikusitako helburuen eta produktuen  lorpenarekin eta haien egokitasunarekin lotuta dago.  Emaitzen  segimendua eta ebaluazioa dagokion atalean deskribatu diren Aktibili Planaren helburuen  lorpenarekin  estu  lotuta  daude.  Noten  buletin  bat —Aktibili  noten  buletina—, Active Healthy  Kids  Canada2  erakundeak  prestatutakoaren  eta  gero  beste  erakunde  eta eskualde batzuetara3,4,5 hedatutakoaren antzekoa, prestatzea proposatzen da. Horretarako, helburu bakoitzaren funtsezko adierazleak ezarriko dira.  Helburuak  zenbateraino  lortu  diren  ebaluatzeko  funtsezko  adierazleen  definizioa dokumentu  osagarri  batean  aztertuko  da.  Han  zehaztuko  dira  abiatze‐balioak, erreferentziarik egonez gero, eta itxaroten diren balioak. Abiatze‐balioen erreferentziarik ez badago,  gutxi  gorabeherako  edo  hurbileko  beste  batzuk  erabiliko  dira,  edo  balio  horiek lortzeko beharrezko neurriak emango dira.  Aktibili  sustatzen  duten  eragileak  arduratuko  dira  emaitzak  ebaluatzeko  bitartekoak eskaintzeaz.  Bi  urtean  behin  Aktibili  noten  buletina  kaleratuko  du. Urtean  behin,  planari atxikitako programen bilakaerari buruzko txostena egingo da. 

Aktibilik  konpromisoa  hartzen  du  Euskadiko  neurketen  emaitza  ezarritako aldizkakotasunarekin jakinarazteko eta hedatzeko.  

Aktibiliko  Batzorde  Koordinatzailea  arduratuko  da  planaren  abiatze‐  eta  garatze‐prozesuaren  segimendua  egiteaz,  eta  egindako  aurrerapenen  eta  lortutako  emaitzei buruzko txosten bat egingo du fase bakoitzerako aurreikusitako amaiera‐datan. 

70

Aktibilik  izan  dezakeen  eraginaren  ondoriozko  onurei  dagokienez,  epe  ertain  eta  luzera gauzatzea espero da. Hamar urteren buruan, Aktibili Planari  lotutako neurketa bat egingo da, eta  segida eman ahal  izango zaio etorkizuneko plan eta ekimenetan. Finlandiak horri buruzko eredu interesgarri bat eskaintzen du jarduera fisikoa egiteko programak6 abian jarri eta 10, 20 eta 30 urtera egindako neurketekin. Halere, aipatu behar da jarduera fisikoarekin eta jokabide sedentarioarekin zerikusirik ez duten beste faktore batzuek ere eragina dutela onura horien lorpenean.  

Osasunaren gaineko eraginaren ebaluazioa. 

“Programa,  politika  edo  proiektu  batek  populazioaren  osasunean  dituen  ondorioak  eta ondorio horiek populazioan7 nola banatzen diren ebaluatzeko prozeduren, metodoen eta tresnen konbinazioa” da Osasunaren gaineko Eraginaren Ebaluazioa (OEE). Labur esateko, «jarduera espezifiko batek populazioaren8 osasunean dituen ondorioen zenbatespena» da OEEa. 

Osasunerako  jarduera  fisikoa  hartu  da  Aktibili  Planaren  ardatz  nagusitzat.  EAEko populazioaren  osasunerako  onuragarria  izatea  espero  izan behar da,  beraz. Plana  garatu aurretik  OEEa  ezartzeak  Osasunaren  Gizarte  Mugatzaileetan  izango  duen  inpaktua zenbatestea dakar, eta, beraz, Osasunerako ondorioak zenbatestea ere bai. Aintzat hartu ez diren  taldeak  identifikatzeko  eta  neurri  zuzentzaileak  edo  formulatutako  esku‐hartze alorrak  indartzeko  neurriak  hartzeko  balioko  du. Hori  guztia,  Plana  benetan  onuragarria izan dadin populazioaren osasunerako. 

Aktibili  Planeko  Batzorde  Koordinatzailearen  eta  Eusko  Jaurlaritzako  Osasun  Publikoko Zuzendaritzaren ardurapean egingo da OEEa.  

71

 

INFORMAZIO ITURRIAK.  ZERGATIK JARDUERA FISIKOAREN PLAN BAT EUSKADIRAKO?  1. Beristain I. El Envejecimiento de la población vasca y sus consecuencias económicas y sociales.

Vitoria-Gasteiz, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco, 2005.

2. Bengoa, Rafael: “Empantanados”. RISAI 2008. Vol 1, Num 1. 3. Estrategia para afrontar el reto de la cronicidad en Euskadi.

http://cronicidad.blog.euskadi.net/descargas/plan/EstrategiaCronicidad.pdf 4. Departamento de Empleo y Asuntos Sociales, Gobierno Vasco. Plan Estratégico de Servicios

Sociales de la CAPV 2011-2014. Borrador mayo 2011 (en elaboración). 5. Conclusiones de las XIX Jornadas FEAE. Hezi berri berrikuntzarako hezi / educar para la

innovación. 2008. 6. http://www.emakunde.euskadi.net/u72-

20010/es/contenidos/informacion/vplan_institucional/es_emakunde/adjuntos/vplan_igualdad_definitivo_es.pdf

7. Gobierno Vasco. Estrategia de desarrollo sostenible de Euskadi 2020. 2011. (Disponible en

Internet http://www.ecoeuskadi2020.net/pdf/es/EcoEuskadi-Estrategia.pdf Consulta: 19/09/2011)

8. http://www.globalpa.org.uk/pdf/torontocharter-spanish-20may2010.pdf 9. http://www.who.int/dietphysicalactivity/strategy/eb11344/strategy_spanish_web.pdf 10. http://ec.europa.eu/health/archive/ph_determinants/life_style/nutrition/documents/nutritio

n_wp_en.pdf 11. http://ec.europa.eu/sport/library/doc/c1/pa_guidelines_4th_consolidated_draft_en.pdf 12. Daugbjerg S, Kahlmeier S, Racioppi F, Martin-Diener E, Martin B, Oja P, Bull, FC. Promotion of

physical activity in the European region: Content analysis of 27 national policy documents. Journal of Physical Activity and Health, 2009; Vol 6, p. 905-917

13. Bull, F.C., Bellow, B., Schöppe, S. and Bauman, A.E., ''Developments in National Physical

Activity Policy: an international review and recommendations towards better practice'', Journal of Science and Medicine in Sport, 7(1), 1st April 2004, 93-104,

14. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0015/146220/e95150.pdf 15. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/147237/e95168.pdf 16. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1497635/ 17. http://www.usask.ca/archives/participaction/english/motivate/theearlyyears.html 18. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14768744 19. http://ije.oxfordjournals.org/content/39/2/504.full

72

20. http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/documentos/ICD55_WEB.pdf 21. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/ArchivedReportCards/2010ActiveHealthyKidsCana

daReportCard-longform.pdf 22. http://ec.europa.eu/health/ph_publication/eb_food_en.pdf 23. http://www.uic.edu/classes/psych/Health/Readings/French,%20obesity%20-

%20environmental,%20AnnRevPubHth,%202001.pdf 24. http://www.nyc.gov/html/ddc/html/design/active_design.shtml 25. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_334_en.pdf 26. Moscoso D. y Moyano E.(coord.) Deporte, salud y calidad de vida. Colección de Estudios

Sociales. Vol.26. Fundación La Caixa .Pamplona, 2007 27. Departamento de Sanidad y Consumo, Gobierno Vasco. Diagnóstico de la Actividad Física en

Euskadi. 2010. 28. http://faculty.ksu.edu.sa/hazzaa/Resources/Global%20Alliance%20for%20Physical%20Activity-

Advocasy-%202006.pdf 29. http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/66/83&Lang=E 30. http://www.csd.gob.es/csd/instalaciones/pais_vasco.pdf 31. http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/encuesta-de-habitos-deportivos/encuesta-de-habitos-

deportivos-2005/encuesta-de-habitos-deportivos/ 32. Leibar, FJ. .La participación de los deportistas de la Comunidad Autónoma Vasca en los Juegos

Olímpicos de verano de la Era Moderna. Tesis doctoral. 2011 33. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf 34. Brownson RC, Boehmer TK, Luke DA . Declining rates of physical activity in the United States:

what are the contributors? Annual Review of Public Health. 2005;26:p. 421–443. 35. Departamento de Sanidad de Gobierno Vasco (2006). Encuesta de Nutrición de 2005. Hábitos

Alimentarios y Estado de Salud de la Población Vasca de 4 a 18 años. Vitoria-Gasteiz: Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco.

36. Dirección de Planificación y Servicios de Estudios e Investigación Sanitaria (2008). Encuesta de

Salud del País Vasco 2007. Vitoria-Gasteiz: Departamento de Sanidad de Gobierno Vasco. (Disponible en http://www.osanet.euskadi.net/r85-escav/es/contenidos/informacion/encuesta_salud/es_escav/encuesta_salud.html. Consulta: 27/10/2010)

37. http://www.kirolarte.net/adminkirolarte/material/INFORMERESUMENITXASOcastellano.pdf

38. http://heapro.oxfordjournals.org/content/23/2/160.full.pdf 39. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16968551. 40. World Health Organization. Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a

WHO Consultation. Geneva, Switzerland: World Health Organization, 2000. (WHO technical report series 894).

73

41. Kahn EB, Ramsey LT, Brownson R, et al. The effectiveness of interventions to increase physical

activity: a systematic review. [PDF - 3.14MB] Am J Prev Med 2002;22(4S):73-107. 42. World Health Organisation. Interventions on Diet and Physcial Activity: What Works? Summary

Report Geneva, Switzerland: World Health Organization; 2009. 43. Global Advocacy for Physical Activity (GAPA) the Advocacy Council of the International Society

for Physical Activity and Health (ISPAH). NCD Prevention: Investments that Work for Physical Activity. February 2011. Available from: www.globalpa.org.uk/investmentsthatwork.

44. Rich E, Evans J. Fat Ethics’ – The Obesity Discourse and Body Politics. Social Theory Health.

2005. Volume: 3, Issue: 4, 341-358. 45. Bellew B., Bauman A., Martin B., Bull F., Matsudo V. Public policy actions needed to promote

physical activity. Curr. Cardiovasc. Risk Rep. 5:340-349. 2011. 46. Varias admnistraciones de Euskadi. Documentos preparatorios de la Estrategia de Vida

Saludable. 2008. 47. Consejo Superior de Deportes. Plan Integral para la actividad física y el deporte, 2010. 48. http://ec.europa.eu/sport/library/doc/c1/pa_guidelines_4th_consolidated_draft_es.pdf 49. Lucía Artazcoz, Juan Oliva, Vicenta Escribà-Agüir, Óscar Zurriaga Informe SESPAS 2010: La salud

en todas las políticas, un reto para la salud pública en España. Gac Sanit.2010; 24(Supl.1) :1-6 50. Impacto económico del Deporte en Euskadi. KPGM, 2002. 51. http://www.kirolbegi.net/docs/reports/Estudio_actividad_economica_deporte_Gipuzkoa.pdf 52. Penedo FJ, Dahn JR. Exercise and well-being: a review of mental and physical health benefits

associated with physical activity. Curr Opin Psychiatry. 2005 Mar;18(2):189-93. 53. Fox K., The influence of physical activity on mental well-being. Public Health Nutrition: 2(3a),

411–418. 54. Vicki S. Conn, Adam R. Hafdahl, Pamela S. Cooper, Lori M. Brown and Sally L. Lusk. Meta-

Analysis of Workplace Physical Activity Interventions. American Journal of Preventive Medicine, Volume 37, Issue 4, October 2009, Pages 330-339

 

AKTIBILI PLANAREN ESPARRUA  

1. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf

2. http://www.globalpa.org.uk/pdf/torontocharter-eng-20may2010.pdf

3. http://www.truesportpur.ca/files/tsreport/TS_report_EN_webdownload.pdf

4. Pate., R.R. et al., (1995). Physical activity and public health: A recommendation from the Centre of Disease Control and Prevention and the American College of Sports Medicine. Journal of the American Medical Association, 273, 402-8

5. Brown WJ, Bauman AE, Owen N. Stand up, sit down, keep moving: turning circles in physical

activity research? Br J Sports Med 2009;43:86-88.

74

6. Martínez-González MA et al. Physical inactivity, sedentary lifestyle and obesity in the

European Union. Int J Obes Relat Metab Disord 1999;23:192-201

7. Katzmarzyk PT, Church TS, Craig CL, Bouchard C. Sitting time and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer. Med Sci Sports Exerc. 2009 May;41(5):998-1005.

8. Hamilton MT, Hamilton DG, Zderic TW.Role of low energy expenditure and sitting in obesity,

metabolic syndrome, type 2 diabetes, and cardiovascular disease. Diabetes. 2007 Nov;56(11):2655-67.

9. http://sydney.edu.au/medicine/public-health/cpah/pdfs/2004_PA_Policy.pdf

10. Departamento de Sanidad y Consumo, Gobierno Vasco. Diagnóstico de la Actividad Física en

Euskadi. 2010.

11. Impacto económico del Deporte en Euskadi. KPGM, 2002.

12. Flores RJ, Forrest, D, Sanz I., Tena J. Can Gobernments buy Olympic medals? 2008 Pendiente publicación.

13. http://www.csd.gob.es/csd/instalaciones/pais_vasco.pdf

14. http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241599979_eng.pdf

15. http://www.dh.gov.uk/prod_consum_dh/groups/dh_digitalassets/@dh/@en/documents/dig

italasset/dh_4080981.pdf

16. http://www.health.gov/paguidelines/pdf/paguide.pdf

17. http://www.udc.es/inef/conferenciadeporte/arbol/borrador_anteproyecto_%20profesiones_deporte.pdf

18. Comité Scientifique de Kino-Québec (CSKQ) - Pour une population plus active : Le milieu municipal peut faire la différence - Ministère des Affaires municipales, du Sport et du Loisir. Gouvernement du Québec, 2004,

TERMINOLOGIARI BURUZKO ARGIBIDEAK: 

1. http://whqlibdoc.who.int/hist/official_records/constitution.pdf 2. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf 3. Bellew B, Bauman A, Martin B, Bull F, Matsudo V. Public policy Actions needed to promote

physical activity. Curr Cardiovasc Risk Rep. 2011. 5:340-349.

4. Caspersen CJ, Powell KE, Christenson G. Physical activity, exercise and physical fitness: definitions and distinctions for health-related research. Public Health Reports. 1985;100(2):126–131.

5. http://www.ana.org.nz/documents/SedentaryReviewFinal.pdf

6. Ekblom-Bak E., Hellénius ML, Ekblom B. Are we facing a new paradigm of inactivity

physiology? Br J Sports Med 2010;44:834-835.

75

7. Marshall S,Gyi Diane. Evidence of Health risks from occupational sitting. Where do we stand?

Am J Prev Med 2010;39(4)389-391.

8. Pate, R.R.,. O’Neill J.R, and Lobelo O F.. The evolving definition of ‘‘sedentary.’’ Exerc. Sport Sci. Rev., Vol. 36, No. 4,pp. 173-178, 2008.

9. Ainsworth, B. E et al. 2011 Compendium of Physical Activities: a second update of codes and

MET values. Medicine and Science in Sports and Exercise, 2011. 43(8):1575-1581.

10. Plan vasco del deporte : 2003-2007.- 1.ª ed. – Vitoria-Gasteiz : Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco, 2003.

11. Consejo de Europa. Carta Europea del Deporte: 7ª Conferencia de Ministros europeos responsables del Deporte. Rodas.1992.

12. García Ferrando M., Posmodernidad y deporte: Entre la individualización y la masificación. Encuesta hábitos deportivos de los españoles 2005, Madrid, 2006.

 ZER  EGIN  DEZAKE  JARDUERA  FISIKOAK  EAE‐KO  BIZTANLEEN 

ALDE?   1. Global health risks: mortality and burden of disease attributable to selected major risks.

Geneva, Organización Mundial de la Salud, 2009. 2. http://bjsm.bmj.com/content/43/1/1.full 3. Physical Activity Guidelines Advisory Committee (PAGAC). Physical Activity Guidelines Advisory

Committee Report, 2008. Washington, DC, US Department of Health and Human Services, 2008. 4. Bengoa, Rafael: “Empantanados”. RISAI 2008. Vol 1, Num 1. 5. http://www.cesvasco.es/LinkClick.aspx?link=Estudios_Informes_ES%2FEIP-

Demografia_8_cast_conportada.pdf&tabid=104 6. http://www.osakidetza.euskadi.net/r85-

gkgnrl00/es/contenidos/informacion/encuesta_salud_publicaciones/es_escav/adjuntos/Encuesta%20salud%202007.pdf

7. http://cronicidad.blog.euskadi.net/descargas/plan/EstrategiaCronicidad.pdf 8. http://journals.lww.com/acsm-

msse/fulltext/2009/07000/exercise_and_physical_activity_for_older_adults.20.aspx 9. http://www.juntadeandalucia.es/turismocomercioydeporte/opencms/publicaciones/informacio

n-documentacion/publicacion_0009.html???%20documento[1]/documento[1]/rutadoc%20??? 10. http://www.biomedcentral.com/1472-6963/8/278/ 11. http://journals.lww.com/ajgponline/Abstract/2006/01000/Definitions_and_Predictors_of_Succ

essful_Aging__A.4.aspx 12. http://www.dh.gov.uk/prod_consum_dh/groups/dh_digitalassets/documents/digitalasset/dh_1

28210.pdf

76

13. http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0213911108724191 14. http://www.revista-scientia.es/documentos/2007/3.pdf 15. http://www.osakidetza.euskadi.net/r85-

ckpubl02/es/contenidos/informacion/publicaciones_informes_estudio/es_pub/adjuntos/EncuestaNutricion2005.pdf

16. Ekblom-Bak E., Hellénius ML, Ekblom B. Are we facing a new paradigm of inactivity physiology?

Br J Sports Med 2010;44:834-835. 17. Sedentary Behaviour and Obesity Expert Working Group (2010) Sedentary Behaviour and Obesity:

Review of the Current Scientific Evidence. London: Department of Health. 18. Levine JA. et al., Role of nonexercise activity thermogenesis in resistance to fat gain in humans.

Science. 1999.Jan 8;283(5399):212-4. 19. Hamilton MT, Hamilton DG, Zderic TW.Role of low energy expenditure and sitting in obesity,

metabolic syndrome, type 2 diabetes, and cardiovascular disease. Diabetes. 2007 Nov;56(11):2655-67.

20. http://www.ergotron.com/portals/0/literature/other/english/ACSM_SittingTime.pdf 21. http://www.ijbnpa.org/content/8/1/98 22. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0009/97344/E93592.pdf 23. http://www.nrcresearchpress.com/doi/abs/10.1139/h04-008 24. http://www.plosmedicine.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pmed.1000110 25. http://www.ijbnpa.org/content/8/1/99/abstract 26. http://www.foroganasalud.es/upload/documentos/iMPACTO_ECONOMICO.pdf 27. http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/search/detailmini.jsp?_nfpb=true&_&ERICExtSearch_S

earchValue_0=EJ743635&ERICExtSearch_SearchType_0=no&accno=EJ743635 28. http://www.truesportpur.ca/files/tsreport/TS_report_EN_webdownload.pdf 29. http://www.activelivingresearch.org/files/Active_Ed_Summer2009.pdf 30. http://www.ijbnpa.org/content/pdf/1479-5868-8-98.pdf 31. http://www.truesportpur.ca/files/tsreport/TS_report_EN_webdownload.pdf 32. http://www.sportengland.org/research/the_value_of_sport_monitor.aspx 33. http://www.laidlawfdn.org/sites/default/files/laidlaw_publications/working_papers_social_inc

lusion/wpsosi_2002_december_the-role-of-recreation.pdf 34. http://www.uv.es/lisis/sofia/rev-psicol.pdf 35. http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2520046 36. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf 37. http://scotland.gov.uk/Resource/Doc/156589/0042061.pdf

77

38. http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/plan-integral/inmigracion.pdf 39. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02640410410001712430 40. http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/encuesta-de-habitos-deportivos/encuesta-de-habitos-

deportivos-2005/3-las-practicas-deportivas-de-la-poblacion-espanola-deportes-mas-practicados 41. KPMG Consulting. Impacto económico del Deporte en el País Vasco. 2002 42. http://www.kirolbegi.net/docs/reports/Estudio_actividad_economica_deporte_Gipuzkoa.pdf 43. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0009/97344/E93592.pdf 44. Health effects of cycling. Results for Austria. Vienna:Federal Ministry of Agriculture, Forestry,

Environmentand Water Management; 2009 45. http://injuryresearch.bc.ca/admin/DocUpload/3_20110302_130729ValueforMoneyAnEconomicA

ssessmentofInvestmentinW.pdf 46. http://www.nzta.govt.nz/resources/research/reports/359/docs/359.pdf 47. http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/plan-integral/laboral.pdf 48. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0749379709004139 49. http://www.activelivingresearch.org/files/15_PM2009_Pronk.pdf 50. LA LEY DEL EJERCICIO DE LAS PROFESIONES DEL DEPORTE DE CATALUÑA. UN MODELO PARA

EUSKADI. http://maspub.bizkaia.net/Home2/Archivos/DPTO4/Temas/area%201.pdf 51. http://www.eve.es/web/Eve/files/ad/adde9662-24c3-48f7-b21f-c51b62715bf5.pdf 52. http://www.garraioak.ejgv.euskadi.net/r41-

3441/es/contenidos/informe_estudio/estudio_movilidad_2007/es_def/estudio_movilidad_2007.html

53. http://www.publichealth.ie/files/file/Active%20travel/Active%20travel%20-

%20healthy%20lives.pdf 54. http://urbact.eu/fileadmin/Projects/Active_Travel_Network/outputs_media/Baseline_Study_A

ctive_Travel_Network.pdf 55. http://multimedia.lacaixa.es/lacaixa/ondemand/obrasocial/pdf/estudiossociales/vol26_sencer

_es.pdf 56. http://www.cdphe.state.co.us/hs/pubs/physicalactivity.pdf 57. Berger BG, Motl RW. Exercise and mood: a selective review and synthesis of research employing

the profile of mood states. J Appl Sport Psychol. 2000;12:69–92 58. http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S1807-59322005000100012&script=sci_arttext

  

78

PRINTZIPIO GIDARIAK  1. Participaction Advisory Groups. Active Canada 20/20. A Physical Activity and Change Agenda for

Canada. Consultation Draft. 2011. 2. Kelly MP et al. The social determinants of health: Developing an evidence base for political

action. Final report to World Health Organization. Commission on the Social Determinants of Health. 2007.

3. Sallis JF et al. An ecological approach to creating active living communities. Annu Rev Public

Health. 2006;27:297-322. 4. Cavill N. et al. Physical activity and health in Europe : evidence for action. Oficina Regional de

la OMS para Europa. 2006. 5. Hutchison, AJ; Breckon, JD; Johnston, LH. Physical activity behavior change interventions based

on the Transtheoretical Model: a systematic review. Health Educ Behav 2008. 6. Resnicow K, Vaughan R. A chaotic view of behavior change : a quantum leap for health

promotion. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2006, 3 :25. 7. Suominen H, Heikkinen E. A life course approach to physical activity, health, and aging. Eur Rev

Aging Phys Act (2011) 8:5–6. 8. Emakunde. V Plan para la Igualdad de Mujeres y Hombres en la CAE. 2010. 9. Global Advocacy Council for Physical Activity,International Society for Physical Activity and

Health. La Carta de Toronto para la Actividad Física: Un Llamado Global para la Acción. 2008. 10. Bauman A, Craig C. The place of physical activity in the WHO Global Strategy on Diet and

Physical Activity. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2005, 2:10. 11. Iturrioz I. Jornada “Reflexión sobre la oferta municipal de actividades deportivas” Documento

de síntesis. Kirolarte. Diputación Foral de Gipuzkoa. 2009.

JARDUERA  FISIKOAREN  ETA  JOKABIDE  SEDENTARIOAREN MUGATZAILEAK  

1. http://www.who.int/social_determinants/resources/mekn_final_report_102007.pdf

2. Bacigalupe de la Hera A, Martin Roncero U. Desigualdades sociales en la salud de la poblacion de la Comunidad Autonoma del Pais Vasco. Vitoria-Gasteiz: Ararteko, 2007.

3. Avanzando hacia la equidad. Propuesta de políticas e intervenciones para reducir las

desigualdades sociales en salud en España. Comision para Reducir las Desigualdades en Salud en Espana. Direccion General de Salud Publica y Sanidad Exterior. Ministerio de Sanidad y Politica Social.2010.

4. World Health Organization. Ottawa Charter for HealthPromotion. Geneva, Switzerland:

WHO, 1986

5. Sallis J, Cervero R, Ascher W, Henderson K, Kraft M, Kerr J. An ecological approach to creating more physically active communities. Annual Review of Public Health. 2006(27):297-322.

79

6. Richard L et al. Ecological models revisited : their uses an evolution in Health Promotion

over two decades. Annu Rev Public Health. 2011.

7. Ekblom-Bak E., Hellénius ML, Ekblom B. Are we facing a new paradigm of inactivity physiology? Br J Sports Med 2010;44:834-835

8. Oliveira-Brochado A. et al. Effects of personal, social and environmental factors on physical

activity behavior among adults Rev. Port. Sau. Pub. v.28 n.1 Lisboa 2010

9. Uijtdewilligen L et al. Determinants of physical activity and sedentary behaviour in young people: a review and quality synthesis of prospective studies. Br J Sports Med 2011;45:896-905.

10. Bauman, A.E., and F.C. Bull. Environmental Correlates of Physical Activity and Walking in

Adults and Children: A Review of Reviews. London: National Institute of Health and Clinical Excellence. 2007.

11. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21767727

12. Varias admnistraciones de Euskadi. Documentos preparatorios de la Estrategia de Vida

Saludable. 2008. 13. http://www.nphp.gov.au/publications/documents/nphp_baa_aug_05_no_cover.pdf

14. Fishbein, M. et al. “Factors Influencing Behavior and Behavior Change.” In Handbook of

Health. Psychology edited by A. Baum, T. Revenson, and J. Singer. New Jersey: Lawrence Erlbaum. Associates, 2001.

15. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf

16. Lightfoot t. Current understanding of the genetic basis for physical activity.The Journal of nutrition. 03/2011; 141(3):526-30.

17. Warden H, Fisler. Gene–Nutrient and Gene–Physical Activity Summary—Genetics Viewpoint. J. Obesity (2008) 16, S55–S59; doi:10.1038/oby.2008.519.

JARDUERA FISIKOAREN EUSKAL EREDUA  

1. Kahn E. et al., Task Force on Community Preventive Services. The effectiveness of interventions to increase physical activity: A systematic review. American Journal Preventive Medicine, 2002, 22(4S), 73-107.

2. World Health Organitation. Interventions on diet and physical activity: what works: summary

report. 2009.

3. Van Sluijs EMF, McMinn AM, Griffin SJ: Effectiveness of interventions to promote physical activity in children and adolescents: systematic review of controlled trials. BMJ 2007, 335:703-707.

4. Allender S. et al. Life-change events and participation in physical activity: a systematic

review. Health Promotion International, Vol. 23 No. 2 5. Resnicow K, Vaughan R. A chaotic view of behavior change: a quantum leap for health

promotion. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2006, 3:25

80

6. Prochaska, JO; Velicer, WF. The transtheoretical model of health behavior change. Am J

Health Promot 1997 Sep–Oct;12(1):38–48.

7. Levine JA, Eberhardt NL, Jensen MD. Role of nonexercise activity thermogenesis in resistance to fat gain in humans Science. 1999 Jan 8;283(5399):212-4.

8. Woodcock J et al. Non-vigorous physical activity and all-cause mortality: systematic review and meta-analysis of cohort studies Int. J. Epidemiol. (2011) 40 (1): 121-138.

9. http://www.who.int/dietphysicalactivity/physical-activity-promotion-2007.pdf

10. http://ec.europa.eu/sport/library/doc/c1/pa_guidelines_4th_consolidated_draft_es.pdf

11. http://www.planamasd.es/sites/default/files/recursos/libro-plan-a%2Bd.pdf

12. http://www.physicalactivityplan.org/NationalPhysicalActivityPlan.pdf  EUSKALDUNEI JARDUERA FISIKOA GOMENDATUZ 

1. Oja et al., Physical activity recommendations for health: what should Europe do? BMC Public Health 2010, 10:10 (Disponible en Internet http://www.biomedcentral.com/1471-2458/10/10 Consulta: 04/04/2011).

2. Consejo Superior de Deportes. Plan integral para la Actividad Física y el Deporte, Versión 1.

Consejo Superior de Deportes. Madrid , 2010. (Disponible en Internet http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/plan-integral/LIBRO-PLAN-AD.pdf Consulta: 04/04/2011).

3. US Department of Health and Human Services. Physical activity and health: A report of the

Surgeon General. Atlanta, Georgia: US Department of Health and Human Services, Public Health Service, CDC, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, 1996.

4. Pate RR el al., Physical Activity and Public health. A recommendation from the Centers for

Disease Control and Prevention and the American College of Sports Medicine. JAMA 1995, 273:402-407.

5. Grupo de Trabajo de la UE "Deporte y salud". Directrices de actividad física de la UE.

Actuaciones recomendadas para apoyar la actividad física que promueva la salud. Consejo Superior de Deportes. 2010.(Disponible en http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/dep-salud/Directrices-Actividad-Fisica-UE-web.pdf. Consulta: 10/02/2011).

6. US Department of Health and Human Services. 2008 Physical Activity Guidelines for American. (Disponible en Internet http://www.health.gov/PAGUIDELINES Consulta: 04/04/2011).

7. Haskell, W. et al. Physical activity and public health: updated recommendation for adults from the American College of Sports Medicine and the American Heart Association. Medicine & Science in Sports & Exercise (2007) Volume: 39, Issue: 8, Publisher: Am Heart Assoc.

8. Canadian Society for Exercise Physiology. Canadian Physical Activity Guidelines. Clinical Practice Guideline Development Report. Canadian Society for Exercise Physiology. 2011.(Disponible en http://www.csep.ca/english/view.asp?x=804. Consulta: 10/02/2011)

81

9. Australian Government, Department of Health & Ageing Web site. Physical Activity

Guidelines. 2010.(Disponible en http://www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/health-pubhlth-strateg-phys-act-guidelines. Consulta: 09/08/2011)

10. Chief Medical Officers of England, Scotland, Wales, and Northern Ireland. Start Active, Stay Active: a report on physical activity for health from the four home countries’ Chief Medical Officers. 2011.(Disponible en http://www.dh.gov.uk/prod_consum_dh/groups/dh_digitalassets/documents/digitalasset/dh_128210.pdf. Consulta: 03/08/2011).

11. Organización Mundial de la Salud. Recomendaciones mundiales sobre actividad física para la salud. Organización Mundial de la Salud. 2010.(Disponible en internet http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789243599977_spa.pdf. Consulta: 10/02/2011)

12. Consejo Guipuzcoano del Deporte, Comisión Especial de Actividad Física y Salud. Ponencia: ¿Cuándo hablamos de actividad física para la salud? Recomendaciones a los agentes de la actividad física y el deporte para ayudar a las personas a ser suficientemente activas. (Acuerdo de creación, sesión de la CEAFS del 14.03.11). No publicado.

13. Van Uffelen, J. et al. Ocupational sitting and health risks. A systematic review. Am. J. Prev. Med. 2010; 39(4): 379-88.

14. Katzmarzyk, P. et al., Sitting time and mortality from all causes, cardiovascular disease and Cancer. Medicine & Science in Sport & Exercise. Vol 41, No 5 pp 998-1005. 2009.

15. Martínez-González MA et al. Physical inactivity, sedentary lifestyle and obesity in the European Union. Int J Obes Relat Metab Disord 1999;23:192-201

16. Levine JA. et al., Role of nonexercise activity thermogenesis in resistance to fat gain in humans. Science. 1999.Jan 8;283(5399):212-4.

17. Hamilton MT, Hamilton DG, Zderic TW.Role of low energy expenditure and sitting in obesity, metabolic syndrome, type 2 diabetes, and cardiovascular disease. Diabetes. 2007 Nov;56(11):2655-67.

18. Tremblay MS et al. Canadian sedentary behaviour guidelines for children and youth. Appl. Physiol. Nutr. Metab. 36: 59–64 (2011)

19. The Active Healthy Kids Canada. Report Card on Physical Activity for children and Youth. The Active Healthy Kids Canada. 2010.(Disponible en Internet http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/ArchivedReportCards/2010ActiveHealthyKidsCanadaReportCard-longform.pdf Consulta: 04/04/2011).

20. National Association for Sport and Physical Education. Active Start: A Statement of Physical Activity Guidelines for Children From Birth to Age 5. 2ª edición. 2009.

21. Reilly JJ. Physical activity in early childhood: Topic commentary. En: Tremblay RE, Barr RG, Peters RDeV, Boivin M, eds. Encyclopedia on Early Childhood Development [online]. Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Childhood Development; 2011:1-4. (Disponible en Internet http://www.child-encyclopedia.com/documents/ReillyANGxp1.pdf. Consulta: 05/08/2011).

22. Timmons BW, Naylor PJ, Pfeiffer KA Physical activity for preschool children – how much and how? Canadian Journal of Public Health (Suppl 2). 2007. S122–S134.

82

23. Hinkley T, Crawford D, Salmon J, Okely A, Hesketh K. Preschool children and physical activity – a review of correlates. Am J Prev Med. 2008;34:435-441.

24. Barnett L, van Beurden E, Morgan P, Brooks L, Beard J. Childhood motor skill proficiency as a predictor of adolescent physical activity. J Adolesc Health. 2009;44:252-259.

25. Hall, J., Sylva, K., Melhuish, E., et al. The role of pre-school quality in promoting resilience in the cognitive development of young children. Oxford Review of Education. 2009, 35, 331.

26. Okely AD y Jones RA. Sedentary behaviour recommendations for early childhood. En: Tremblay RE, Barr RG, Peters RDeV, Boivin M, eds. Encyclopedia on Early Childhood Development [online]. Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Childhood Development; 2011:1-4. (Disponible en Internet http://www.child-encyclopedia.com/documents/Okely-JonesANGxp1.pdf. Consulta: 05/08/2011).

27. American Academy of Pediatrics, Committee on Public Education. Children, adolescents, and television. Pediatrics.2001;107 :423– 426 (Disponible en Internet http://pediatrics.aappublications.org/content/107/2/423.full.pdf+html Consulta: 04/04/2011).

28. Zimmerman F. et al., Television and DVD/video viewing in children younger than 2 years. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine. 2007;161:473-479.

29. Tucker, P, The physical activity levels of preschool-aged children: A systematic review. Early Childhood Research Quarterly, Volume 23, Issue 4, 4th Quarter 2008, Pages 547-558

30. Canadian Society for Exercise Physiology. Noticia en página web. 2011.(Disponible en http://www.csep.ca/english/view.asp?x=804 Consulta: 10/08/2011)

31. Diagnóstico de la Actividad Física en Euskadi 2011.

32. http://www.kirolan.org/Documentos%20Observatorio/Habitos%20deportivos%20de%20la%20poblacion%20de%20Bizkaia%202008-Goio%20Calderon.pdfxxx

33. http://www.kirolbegi.net/docs/reports/Estudio_fase2_PAFYD2010.pdf

34. Tudor-Locke C et al. How many steps/are enough? For Children and adolescents. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity. 2011;8:78

35. Tudor-Locke C et al. How many steps/are enough? For Children and adolescents. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity. 2011;8:79

36. Tudor-Locke C et al. How many steps/are enough? For Children and adolescents. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity. 2011;8: 08

37. Bravata D et al. Using Pedometers to Increase Physical Activity and Improve Health. A Systematic Review. JAMA. 2007;298(19):2296-2304

38. Oinez bizi. Programa con podometros para aumentar los niveles de actividad fisica.

Congreso de Estudios Vascos. Eusko Ikaskuntza. 2009. No publicado.

83

39. Brown, W. J., Mummery, K., Eakin, E., & Schofield, G. (2006). 10,000 Steps Rockhampton: Evaluation of a whole of community approach to improving population levels of physical activity. Journal of Physical Activity Health, 3(1), 1-14.

40. America's walking. http://www.pbs.org/americaswalking/health/health20percentboost.html

41. Dishman RK, et al., Enjoyment mediates effects of a school-based physical-activity intervention. Med Sci Sports Exerc. 2005 Mar;37(3):478-87.

42. Wankel LM., The importance of enjoyment to adherence and psychological benefits from physical activity. International Journal of Sport Psychology, Vol 24(2), Apr-Jun 1993, 151-169.

43. Salmon, Jo et al., Physical activity and sedentary behavior: A population-based study of barriers, enjoyment, and preference. Health Psychology, Vol 22(2), Mar 2003, 178-188.

PROZESU METODOLOGIKOA 

1. Huhman M, Heitzler C, Wong F: The VERB campaign logic model: a tool for planning and evaluation. Prev Chronic Dis 2004, 1:A11.

2. http://www.cdc.gov/nccdphp/dnpa/physical/handbook/pdf/handbook.pdf

3. VILLASANTE, Tomás R.: “Historias y enfoques de una articulación metodológica participativa”, Cuadernos CIMAS-Observatorio Internacional de Ciudadanía y Medio Ambiente Sostenible. 2010.

4. Consejo Global para la Defensa de la Actividad Física, Sociedad Internacional para la Actividad Física y la Salud. El Manifiesto de Toronto por la actividad física: un llamamiento global a la acción. www.globalpa.org.uk.2010.

5. Edwards P, Tsouros. A healthy city is an active city. World Health Organization. 2008.

6. World Health Organization. A guide for population-based approaches to increasing levels of physical activity : implementation of the WHO global strategy on diet, physical activity and health. 2007.

EBALUAZIOA ETA ZAINTZA  1. World Health Organization. Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health: A framework

to monitor and evaluate implementation. 2006.

2. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/ReportCard2011/AHKCReportCard20110429FINAL.pdf

3. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/2010GetActiveTorontoReportonPhysical20Activity.pdf

4. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/Resources/SouthAfricaRC.pdfx

5. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/Resources/2009LAReportCardFullReport_final.pdf

84

6. http://www.thl.fi/thl-client/pdfs/731beafd-b544-42b2-b853-baa87db6a046 7. WHO European Centre for Health Policy. Health impact assessment. Main concepts and

suggested approach. Gothenburg Consensus Paper. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 1999. [ Links ]

8. Scout-Samuel S. Health impact assessment: theory into practice. J Epidemiol Comm Health.

1998;52:74-5.