2013 mapudungun ddhh

22
TROKIÑ MÜLEWE TI NGUNEWÜN PU CHE Komelüm deuman dungu Trürümkan Tripantuwul dungun epuwarangka mari küla tripantumeu, Ñi chumlen ti norümkanmülen puchemeu chile mapumu. Trokiñ mülewe ti ngunewün pu che.

description

Derechos humanos en Chile (Informe 2013) Versión mapuzungun

Transcript of 2013 mapudungun ddhh

Page 1: 2013 mapudungun ddhh

TROKIÑ MÜLEWE TI NGUNEWÜN PU CHE

Komelüm deuman dungu

Trürümkan Tripantuwul dungun epuwarangka mari küla tripantumeu, Ñi chumlen ti

norümkanmülen puchemeu chile mapumu. Trokiñ mülewe ti ngunewün pu che.

Page 2: 2013 mapudungun ddhh

TRAF NÜTRAMKAM ÑI PEPILKANGEN KOM MÜLEM TI ADUMKANDUNGUN

FUTRA TROKIÑ MAPU KA NORUMKAN PU CHE

Ti Kom üyagtuwüm dungu Magallanes trokiñ mapumu, tiella konpachi epu warangka mari kiñe

tripantumeu legi ti konün kañi amun kom wengümüwüm püramyewün komtrokiñ lofmapumeu ñi

duamyen niel uñi yeael kom kümeke admongen. Ti kompuche mülelu kakeñpule, Santiauwaria

kekañmawi ñi nieael komngrntumu küme felen ka ti kom küme felen ka ti kom küme felen ka ti kom

küme tremolen, chillkatunmu, ruka mülenmu ka ñi küme miawael ti amupeyümmeu, kuñiutukun ti

podümkanmu ka ñi kamañmangeael ti itrofillmongen ka fentrenke küme felen ti mongewe wülpelu ti

trokiñ mapumeu. Feytachi nengumüwün yeñpüramüwüm ti pu trokiñke lof che kiñeukülelu ka

feypiley ñi mülen fentrenke koneltun ti elkülechi kom trokiñke mülenmu ka femngechiñi elungeael

doy ngünewüm feytichi elman dungumeu ka ñi kishu ngüneael ñi mülechi trokiñ mongewe.

Tüfachi chilemapumu, ñi nien küme felen ka ñi trokitulen ñi nieael küme felen pu che reltuley ti

rakinmeu cheu ñi mülenmu ti eldungun elkülelu pengeli ñi mülen welu mongen dungu feytichi welün

komngentumu ka trokiñke mapumu feytichi dielchi kom kümeke felenmu. Feytachi trokitum

tremonmeu, chumngechi reke feytichi rangineltu trokiñ mapumeu epuchi ley ti elkülechi pu kimlu;

feytichi epu warangka mari tripantumu, ti pikum ka willimapu püle pengelngey ti kiñe warangka

pura pataka küla mari kayu ka kiñe warangka regle pataka regle mari regle pu che, kiñe

dlawentuchefemu nielu pepilkan ti koneltun komngentumu ka kishu trokitulelumu ka femngechi ti

rangiñeltu mapumeu elkulefuy kiñemu doy pura pataka regle mari pura chemu, kiñe tüfachi trokiñ

dungu doy weda feley ñi mülen welun dungu trokiñ mapumeu, fey feley ñi trokitulen ti pu adelkan

troike elün ranmu, fetrenke feyengünmu elngey ñi nentungeam ti mülechi kom küme mongewe

mapumeu well ñi deumangeam fentrenke fütra ruka.Ñiael pepilkangen ti kom elkülechi troi dungu

mülelu, doy ti fentrenke wewelchi ran- mu, kom ti eldungunmu amulngey ti kume felen

Santiauwariamu, feymu kom ti ran puchemu ka kom itrofill mongemu elngey cheu ñi mülen ti

trokiñke che ka cheu ñi trokitulen kom ti adelkan ka nentunran.

Tüfachi rupan epu warangka mariepu- ka epuwarangka mari küla tripantumu, ti trokiñ ingkañ

pechefe (INDH) inarume chillkatuy ñi mülen welulkan dungun ka ti küme tremüm trokiñke

mapumeu feytichi amulkan ti pu nien ingkan pu chemu, kishumeu, ti müleduamünmu ñi mülen

welun mongen dungu ka llayentuwün ñi weda femael feytichi nien ingkañ pewünmu kom puchemu

cheu ñi mülewemu, feytachi elmandungu elküley ñi nien ayünmongen ñi adkünuael ka ñi

inarumeael ti trokiñke mapumeu ka ti ingkan puchemu, adümkael komngentumu ti trokiñ

admapumeu, ñi küme femkünungeael amulechi kom mongendungumeu puchemu, ñi nien ran-

mongen ka itrofill mongenmu re kishumuno felenmu ti troi pengen adkülelu.

Faytachi troi dungumeu, ti trokiñ ingkañpechefe (INDH) ngüneduami kom ñi chumlen ti admongen

tüfachi trokiñ mapumeu ka kake trokiñke mapumeu ti norümkan mülen pu che, ti elün troi mapumeu

ka ti welulkanmeu. Feymu ngeni pengeli kiñe troi eldungun ti kom adümkan dungumeu ka

wünelechi fillke dungu cheu ñi inaduamngen wedake dungu elkülelu ti welulkan mongenmu kom

trokiñ mapumeu ka ti pu inarumen mülelu ti wedalkanmu chumngechi feypin ti pu ingkañpechefe

(INDH) mülelu ti trürüwün ka pepilkanmu kiñe kentu trokiñ mapumeu.

Page 3: 2013 mapudungun ddhh

Kishu ngünewun ka adkünuwün pu mapuche

Ñi ngenun ñi kimngeam komngentumu ñi mülen kakerume mongen ti longkolelumu, ti kom pu

mülenchemu chilemapumeu pengelniey kiñe wedafelen ñi trafael welukentu kom pu trokiñke mülen

mapuchemu. Feytichi weda felen amulniey ñi müleael yafkawün epu mongen chemu tüfachi trokiñ

mapumeu. Ti ingkañpechefe (INDH) adkunuy tüfachi troi dungumeu kiñeke troidungu tripantumu, ti

pu trokiñke mapuchemeu, ka femngechi pepilkay ñi adküleael tañi trurnütrankayam feytichi kishu

adkünuwünmu ka feytichi kishu ngünewün pu mapuchemu, ngenike inarumengey kom ti adefelen

kake trokiñke mapumu, ti ingkañpewün chemu rüftulelu faytachi troi dungumu ka kiñeke deuman

kümeke dungu inarumeael tüfachi dungumeu.

Tüfachi rupan tripantumu wiño inarumengey tüfachi mülen dungu feytachi wiño eldungunmeu ñi

mülen ti kutrankawün kewan, kiñe mungey ñi elmangen ti troi ley wedake femünmeu, ka femngechi

elngey ñi adkünungen feytichi troi dungu ñi inaduamngen ti wedalkan itrofill mongemu ka feytichi

tripalnentungen ti üytun- Mesa de Consenso- tañi elküleam kiñe troi eldungun komngentumu

feytichi weñmaramtuwünmu.

Feytachi dungumeu, ti ingkamongenchefe eluwi ñi feypiael ñi mülen rüftun dungun tañi

wenuntuniengeael ka ti nien rüftun ramtuwün müley müley tañi küme adkünungeael feytachi troi

leymu- feytichi elmanwirinmu ñi koneltungeael tañi müle iñduñ kiñe peufaluwün feytichi adümkan pu

ingkañpechefemu.

FeytIchi trokiñ trürüwün ingkañpechefe (INDH) kintufikayamfi kom ti yen newentun feytichi pu

longkolelu ti itrofill mongenmu ka feytichi nielu troi elmandungu adkülelu tañi trokitungeael ka ñi

feleael ti weñma ramtuwün.

Petu ñi felenmu, deu feypiley feytichi kom elkülechi troike dungu, komngentu ti felenmu feytachi

longkolelu ti itrofill mongenmu, ka femngechi ti üytun- Mesa de Consenso-, eluñmalafi ti rakin troike

dungu ka ti elkülechi ramtünmu, ñi doy püchü elngeael ti elmandungu ñi wedaleael relmu ti felechi

inarumenmu, feyengün trokituley feytichi adkünunmu ñi feleael ti longkolelu ñi elmayafiel ñi weñma

ramtuael tuchi rume ti troi dungu elkülelu ñi wedalkayael amunmongen pu chemu.

Feytachi amulendungumeu, kiñe trafdunguwün el küley taiñmapumeu, ñi mulael rüftun

kishugünewün. Elküley kiñe amundungu chumngechi ñi küme adkünungeael tañi müleam kiñewün

mongen ti epu rume mongen kom adchemutañi llowafiel ka tañi kimafiel ti kom kakerume

admongenche mülelu komngentumu chemu, feytichi rüftunmeu ka ti kiñewün mapumeu- Fey ñi

kangen ti felen mapumeu, ti nien ingkawün kom puchemu tüfachi kishu ngünewün nieumangen kiñe

amunküdautun ti kom troike dungumeu ka femngechi elküley komngentu trokiñ mapumeu.

Ñi felenmu ti amulün troike dungu feytachi nien kümefelen kom mapumeu ti pu ingkañpechefemu

(INDH) ka feytichi müleumangen trürümkan dungumeu- inaduamngen feytachi troi chillkameu, ti

trokiñ ingkamongenchefemu feypiley ñi amuleael feytichi kimngen ñi nien adkülen ti kishu

ngünewün ti kom pu mapuchemu.

Amulniengen newenmu ti kom trokiñke mülewe tañi eluñmangeael ñi koneltuael tüfachi troi mupin,

kiñe trokiñ dungu tañi amulgeam tüfachi normupinmu ñi nülayam ti welukentu nütramkawün ka

eluwün kom kishumeu ti kom pu mapuche kiñe trafnutramkamkawün tañi koneltuael tüfachi amulün

dungumeu.

Page 4: 2013 mapudungun ddhh

Nien koneltun ngünewün

Tüfachi ad felenmu kiñe dulliwün tripantumu, kiñewün inaduamngen ti nien ngünewün tañi

koneltunmu feytichi komad felenmu kake mapumeu, duamfali ñi inaduamngeael, ti adümkan dungu

chumngechi ñi amulen kiñekentu ñi pepilkanmu; ti nien ngunewün ñi wülam ñi rakiduam ka

femngechi ñi dullingenmu ka femngechi, küme inarumengen;fey inarumengeay ñi chumlen ti wül

rakiduamün wirinmu ti puche nienulu nampiwün, ti pu che eñkañngelu ka kakelu mülelu kake

naciónmapu;ka femngechi ñi elkülen ti troi dungumeu ñi koneltuael ti fill pepilkan dungunmeu – ti pu

domo ka ti kom pu mapuche.

Ti nien ngünewün ñi koneltueael ti troike dungumu, weda feley feytichielman epurume dulliwün

elkülelu tüfachi mapumeu. Ti epu konchi kayu küyenmu ti epuwarangka mari küla tripantumu

pengelngey fentreuke trürümkan dungu, ka femngechi ti elman dungu chumgechi ñi adümkangeael

norümalu kom pepilkan dungu ka femngechi ti longkolelumu, tañi küme adümkageael ti trokiñ

epurume dulliupeyün dungu feymungelay ñi petu wechulngenun tüfachi troi antümu, ti trokiñ

ingkanpechefe (INDH) küme adtufi ti duamtun ñi nulangeam kiñe trafnutramkawün feytichi küme

elngen ti adümkan dungu ka üngümkuley kom ti adkünun ñi tukungeael ka wülngeael feytichi

felenmu ti ngünewün ka ti koneltunmu ñi müleael kom trüruwün.

Ti kom trürümkam adkünun dungumeu ka pepilkanmu ka ti adkülechi troike mülen dungumeu, kom

che ñi dalluntu kungen ti weda femünmu ñi mülen ka ñi mülen ellafey nürüftukunmeu, well elkülelu

ñi rumel nürüftukulael ñi eluñmangenun ñi nieael nampiwüun, ti ella küla tripantumu ka kiñe antü,

elküley ñi nieael ngünewün tañi wülam ñi rakiduam (Ti trokiñ nien ngünewün kom pu

ingkañpechefemu INDH, ti epu warangka mariepu tripantumu) welu feytichi eldungunmu

feyengunmu felelay ñi mülenmu kiñe weda inarumen ti troi elün dungumeu ti dulliwün nielu ti pu

SERVEL.

Tüfachi engkañ chengenmu ka ñi nien ngünewün ñi wülael ñi rakiduam, ti pu adümkanmu ti wirin-

voto- chillkamu müley epu troi adümün tuchi ñi pünen wünemu, ñi nieael kom kimeltun duamfallu

koneltulelumu ti rakin elkülelumu ti pu koneltulelumu ka epumu- wiño rakiduamael ti trokiñ üytun

dulliaelchi chemu tañi kintuam feytichi wirin chillkamu mülechi üy ka cheu ñi mülen ti dulliaelchi pu

che ñi üy konellulelay kom feyengünmu.

Ka ñi felen ti chillkamu, ñi koneltulen, ti koneltun puche nielu engkañkutran feytachi amulün

dullichenmu koneltuley ti pu mülen trokiñ wirintukupayün müley ñi nieael küme trürümkan mülewe

ka kom kellun tañi küme amulael kom amunmeu tuchi nielu küdautun ñi ngünewan ella püchü.

Ti rume püchün koneltun pu domo kimfali wewalu ti dulliwünmu, pataka pu domo koneltuy ti

dulliwünmu, koneltualu ti troikiñ ngünewünmu, mariepu, feyengun koneltualu, ti trokiñ ngünewün ka

pura maripura ti trokiñ doy ella ngünewünmu ti pengelelchi rakin feyngey maripura troi- pura meu /

komngentu ti pu dulliael chimu (CESOP, epu warangka marikula mu). Feytichi dungumu ka ti

dullingen pu ñidolkülelu (CORE) ti koneltun pu domo feyngey ñi felen kiñe mariaylla-küla troi-ngey

(epu pataka kechu mari)-ngey komngentumu doy kiñe warangka epu mari dullingeael pu che

llowngey (MONTECINOS- epuwarangka mari külamu).

Ti kom pu mapuche ka femngechingey ñi relman weda amun amulechi nien ngünewünmu feytichi

koneltun dungumu, feytichi felen feulamu nielay koneltun feytachi fütra trawün trokiñmu ka

femngechi ñi koneltun ti pu ñidol külelu trokiñ wariamu amuy ñi doy külen tüfachi tripantumu, welu

doyngey ñi ella püchülen feytichi pu mülen chemu kompüle mapumeu cheu ñi mülen fentrenke pu

mapuche, trokiñ ingkachen pu chemu.

Page 5: 2013 mapudungun ddhh

Inangechimu ka feulamu, doy küley reke pura pataka kechu mariwarangka pu che, wentru ka domo

müleu kakeñpüle mapu nielay chumngechi ñi wülael ñi rakiduam –voto- ti dulliwünmu. Feymu ti

ngülüwün katrüñ pechepelu, ka ti nien ngünewün komngentumu ka ti kom küdaupelu ti amupelu

kakemapu ka ñi reñma ti adkünun chillka ti longkolelu chile mapumeu küme ad feypill wiño

tungetuael adelkan dungu deuamulniel ti inaduamünmu ñi wülael kom pu amutripa pu chemu wirin

-voto- feytichi dulliwünmu adkülelu feytichi lonkolelumu kiñemull.

Nien trür koneltun küme felenmu

Küme adkünum ka koneltun küme felenmu

Doy kiñe mari tripantungey ti longkolelu chile mapumeu eluwi komngentumu ñi küme adümkayael

kom ti ngengelu ti kümefelenmu. Ti troi amun dungu feyngey ñi adkünungeael ti mülepeyün weda

femchi chemu, epuwaranangka tripantumu nieumangey kiñe trokiñreke doy külelu ñi küme adtuael

ka ñi niean küme adtun feytichi amulechi felenmu feytichi troi trürüwüm dungumu ka fentrenke

trürümkan dungu kakemapumeu feypiel ti pu ngünewün pu chemu mülelu chile mapumu.

Ti troi dungu feypiley ti nien ngünewün kom kümeke felenmu, tuchimu kishungelay ñi felen feytichi

nien ngünewün kom pu chemu ñi koneltuael ti trokiñ küme felenmu ka femngechi doy amuli

fentrenke dungu kintupelu ñi elnieael kiñe küme llowün dungu feytichi trokitulechi küme felenmu ñi

adkünungeael kom ti weda yafkawün nielu fentren norümkan ka femngechi ni nieael kom

ngünewün pu chemu.

Ka femngechi ti trokiñ inarumen komngentumu ti troi eldungun ñi feypilen ti we troi elman, rüf

pinmu chumngechi reke ñi duamyeal ñi tukungeael ti kom adümkan wüne mülelu chumgechi ñi

felen kom ti trürümkan dungumu ka femgechi ti troike norümkan tañi wülam küme amülun ti nien

ngünewün ka koneltun ti küme felenmu. Fey kümenunmu inaduamngey ti üytun küme adkünun

feytichi adkünun elman wedafemün dungumu ñi nütramyengen ñi küme elngetuael ti amulechi

mülen weda femün tüfachi mapumeu.

Kulfükawünka nien ngünewün puche

Kutrankangan ka fill weda femgen, che trokingenun ka fill adtungen puche

Ti trokiñ ingkañpechefe (INDH) inarumey ñi mülen adümkan troike dungu nienulu newen ka

adümkan ti trokiñmu inakellupelu ñi müleam kutrankan elkülelu feytichi kutrankanmu, well weda

adtunmu che trokiununmu well fill adtunmu, kom elünmu trokiñke nienun nampiwün- well

katrütunielchi puche- ti pu ngünenielu troi adelkan, feytichi felenmu ti troi trürümkan wiño feypiley

feytichi mülen dungumu- punible (well weda femün) kütran reke komngentumu amul feypiley epu

troi norümkan ñi weda femün, felenmu feytichi troimu kakemapu elmongenmu kutrankawün reke ti

feypilelu feytichi trürümkam troi weda femünmu, ka femngechi trokituley feytichi trürümkan troimeu

mülelu ti küme adtun militarmu. Feytichi femün koneltuael ti ngenkülechi karafinerumeu wülngey

kimelngen feytichi femün ti trafdunguwe militarmu. Feyengünmu welu elküley mayün ka ti rüf felen

kiñewün mülelu ti amülünmu, inatukuel ka ñi wülngen ñi nieam konün kiñe kishu felechi

rangiñelwemu re felenmu, ti elkülechi dungu fey kom küme felen militarmu ñi küme elnun.

Page 6: 2013 mapudungun ddhh

Ti dungun niey duamtun feytichi inarumen deumael ti trokiñ ingkañpechefenmu (INDH) feytichi

trokiñ inarumelchi mapumeu (Coquimbo) ka willimapumu feytichi amün troi tripantumu kiñe

waangka aylla pataka aylla marimu ka epu warangaka mari epumu wüli rume müleduamün rakin.

Feytichi elman dungu militarmu müley trokitun feytichi amun tripantumu ketrokiñ ka mapumeu

trokitulelu komngentumu feyti epu mari warangka regle pataka meli mari epu kekawün. Feytichi epu

warangka mariepu tripantumu inarume kimtu kungey doy kiñe warangaka regle pataka regle mari

kechu kekawün- fey feypingey püllelen ti kechu troi dungu antümü pengelngen ñi weda fewün pu

karafineru ti kutrankangen pu chemu ñi femfalnunmu komfey wülngey ñi kimael ti pu eldungupechi

militarmu ka feyengünmu amultukungey feytichi pu eldungufe militarmu ti puwün inaduamün

antümu, ti elün ñi koneltungeael yafkanmu doy külay ti kiñe ka regle mari pura % mu kom ti

pengelelchi kekawün.

Feytachi elundungumeu koneltuley kaketripapu adümdungufe mülelu longkolelumu chumngechi

reke, kamañpelu pu würüftukum well Policia de Investigaciones, feitichi felendungu amuley ti ella

küme elün dungumu, trokitulelu refemngechi weda femünmu. Feytichi adkünun trürümkan inarumen

dungumu nentuael ti mülepeyüm kom dungu, ti epu warangka mari epu tripantumu amulngey

pataka epu mari regle inaduamündungu koneltulelu ti weda femünmu ti epu warangka mari küla

tripantumu (puwün aylla küyenmu) pataka troi weda dungu nentungay feytichi weda yafkanmu.

Ti trokin ingkañpechefe (INDH) amun epu warangka marikiñe tripantumu- feytachi antümu,

amultukuy well ngenngey ti epu mari kechu troi kekawünmu cheu tañi kintungen ñi wealulngeael ti

refelen ti weda femün kishumeu ka ti kutran ka wünmu, mari feytachi amun dungu relküley pu

küdaufemu wentru ka domo karafineru pura weda adtun küdaufe ka mañpelu pu nürüftu kulechi

chemu;regle wedafemün ti koneltulen Policía de Investigaciones. Kom ti dungu mülelu chillkamu ti

pu trokiñ ingkañpechefemu (INDH) wüldungu ñi mülen rume wedake allfüllan ka rume weda ayatun

pangkokan feytichi doy kishulechi nienulu ingkañpewün pu mapuchemu ka engkañ weluduam

ngechi chemu; püchükeche ka püchü wentru ka domo puche nürüftu kulelu nienulu nampiwün

kimngey ñi re femngechi ñi weda femngen ti adkünunmu cheu ñi wurintukulen ñi weda femngen

triltrangtugrn presulechi pu weche.

Pengelmangen kiñe weda femün, llowiyiñ püchükeche ñi dallun mülelu ti trokiñ mülewemu Sename

mu chumngechi ñi kewangen ti pu küdau pelumu ti gendarmeriamu femngechi ñi eluñman ñi femael

ti Sename, ñi nien rume weda allfen feyengünmu. Ka femngechi reke inarumengey ti eldungun

feytichi mari meli küdaufe mülelu ti pedeimu ñi weda femünmu ñi niefel kiñe amulün weda femün

tañi ngenkawam ti ngollikanmu karanmu ti pu chelluwaniel ñi koneltulen ti yemen ka küpalün ti

ngollepeyüm fey ñi felen ñi tukungen ka ñi kutrankangen ñi dalluam ka ñi wülael üy cheu lofmapu ñi

mülen ti itrofill ngolliwe, ti kom adelkan amulniel feytichi trokiñ ingkañpechefemu (INDH) kimtu

kuniey fentrenke waria mülelu tüfachi mapumeu (Santiau; Concepción; Puerto Montt; Rancagua;

Cañete, Temuko; Viña del Mar; Talcahuannu, Linares ka Vikuña ) ka kom feypiley ñi mülen

rumekan weda dungu cheu ñi mülen weda femngen pu che mongenmu ka mongen chemu cheu

elkülen nüwkülen ka ñi inaduamngen ti mülechi kom pu chemu, fey weda kutrankangey ti trokin

ingkañpechefe (INDH) tukulpay tüfachi felen feytichi eluñmangenun tañi kutran kayael kom amun

tripantumu ka trokiñmu trürküley kiñe adludungu cheu tañi llowün küme eldungun kiñe norümkan

rume, ti inarumengen mülechi dungu feytachi felenmu chumllefulerume ti longkolelu ñi nieam ñi

femael ñi inarumeael, ñi kulliluael ka küme eltuael ti wedalkan feytichi rumekan femünmu.

Ngenun weda femün tüfachi inarumenmu tüfachi küme eldungunmu ñi yeniengen kom tüfachi

felenmu, kake rakin adkünun ti kishu inarumenmu kom fentekünungen deumanmu ti pu nien

elmawün adkülelumu ka ñi küme norküdawael ti pu küme felenmu. Tüfachi kishu elmawün, ñi nieael

küme amundungu, Kiñewün kiñe küme rüf mülen küme eldungunmu rume doy küley tati feula

Page 7: 2013 mapudungun ddhh

antümü ñi ñopiñngeael feytichi weda femünmu ka doy küleael ti yeñpüramuwün, feytichi küme

trürümkan mülelu ti trürüwünmu ka nielu eldungun müley ñi yamafiel ti troi dungu.

Kutrankangen püchüke wentru ka püchüke domo

Ti troi elkünun dungu inaduami kiñe fütra adkintunmu, kom fentrenke adelkan ka adkünun feytichi

kutrankan ñi trapüm kalen ka weda feypin ti pu püchüke wentrumu ka ti pü püchuke domomu iñchiñ

tain mapumeu; rangiñeltulelumu feytichi dungun pewün pu chemu mülelu inalmureke kiñe

trafküwün kiñe futache engu ka kiñe püchüwentru ka püchüdomo.

Ti weinaduawün chillkamu pengeli ti doy regle kamari püchüke wentru ka püchüke domo chile

mapumu ñi llowken fillke wedake kutrankan tañi chaumu ka tañi ñukemu, feytamulen rume weda

kutrankan kalülmeu elküley rumelmu feytichi –epuwarangka ka epu epuwarangka mariepu amun

tripantumu doy küley ti epumari kechu troimu ka feytichi mülen rumekan kureyewün ti kom püchüke

chemu amuley kiñe regle ka küla troi mu % ka pura ka regle troi mu % (UNICEF) epuwarangka

mariepu, GFK Adimark epuwarangka marikülamu) feytachi eldungun rakin feypiley chumngechi ñi

pepilkalen ka ñi adentuniengun ti weda kutrankangen pu püchükeche.

Feytichi kekawün ka ti nien koneltun ti küme eldungunmu, ti weda femün kutrankan cheu

wünelltumu ñi yeñpüramngenun kom feytichi weda femün pu chemu koneltulelu ti kiñeukülechi

püchuke wentrumu ka püchüke domomu; feyngechi kekawünmu ti kutran kawün pu reñmamu puley

doy küla mari warangka meli pataka küla mari dungu feytichi puwün inarumen chillkamu, feytichi

femel kake wekun wellinpüle doy küley kayu mari epu warangka epu pataka maripura weda

femelchi puche (inaduampeyün püchüke ka pu wechekeche, epu warangka mari küla). Kake

inaduwün feypiley ti kom püchüke wentru ka püchüke domo nienumangelu kutrankan allfen kalülmu

feytichi weda femün kutrankanmu ñi chau ñi femelmu doy püchüngey kiñe mari, küla troingey

tukulukekawün Karafinerumu well kiñe trafdunguwemu (UNICEF epuwarangka mariepu mu). Kom

feytichi mari kechu warangka aylla pataka kayu kekawün feytichi weda kureyewün weda femünmu

llowel feytichi kiñe troi küyenmu ka aylla troi küyenmu ti epu warangka mari küla tripantumu doy

fentrenke kechu mari pura ka küla mari küla troi mu %) ngülümtu kungey ka kiñemu müten kiñe

mari, pura mari kiñe troi mu% nieumangey kiñe nürüflukun elmandungu.

Kakerume wedake kutrankan amultukungen ti wewün ran kureyewünmeu (ESCNNA) chumngechi

ñi elkülen inaduamün ti epu warangka küla tripantumu ñi wedal kolen doy küla warangka regle

pataka mariaylla püchüke wentru ke püchüke domo ngenun wedafemün tüfachi rumeken ellkalelu

reke ti weda amun dungu ka ti welun trokiñke wülen che elmawün dungumu feytichi mapumu

tüfachi inangechi tripantumu kimfali reke kom ti fentrenkelechi wedake dungu doy fentrengey.

Tüfachi afmatun añüley reke tichi kume felen reke komngentu meu feytichi kiñeke eldungunmu tañi

nün chumngechi ñi weda femngeael kureyewünmu taiñ mapumu ti felemuchi reke adfeypin ñi kishu

wüluwan ti püchükeche ka ti newe duamngenun kom ti mülen ñi keyütukungeael kiñe kulliñmawün

ñi komngentumeu ñi kelluam ñi kekañmangenuael ka ñi kimngeam ti dungu ka ellafeyngeael ti

kekawün (ONG Raices ka ECPAT International, epu warangka mari epu mu).

Rüf rumefeley ñi feypingeael ñi mülen kiñe amulün troikerakin feytichi kutrankan weda femünmu ñi

weda koneltulen pü püchüke wentru ka pu püchüke ülcha domo kishu tu tañi rukamu ka femngechi

ti trokiñ mülewemu cheu tañi küme llowngepeyüm elkülelu kom ti mülen kekawünmu feyta rume

fentrengey kishumunu reke feytichi kekawün yentukuy kiñe nülan konün ka ti wiño elngetun ñi

femkünuael ti longkolelu ka femngechi eltukuy ñi koneltuam ti eldungunmu.

Page 8: 2013 mapudungun ddhh

Tüfa inangechi fentren tripantumu Chile newenmu elmawi ñi küme eltuael ti troi kakeweka ñi nieam

kom kümeke troi leyes tañi amulamweke eldungun elkülelumu ka ñi wülael doy fentrenke troike

dungu feytichi kom mayünmu ti longkolelumu, küme adtuwkülelu felenmu ti kutrankawün cheu ñi

koneltulen püchüke wentru ka püchüke domo. Fey kümey feytachi amulen külen adtuley doy rume

feyngey ñi feypingeael ti longkolelu petu ñi nien elkülechi dungu ñi koneltungen kiñe troi Ley ñi

weda femngenuael komngentumu ellamu ti püchükeche elkülelu feytichi wünel külechi dungumeu

Convención de Derecho del Niño ñi küme eltuael well ñi tenfüafiel weñma mülechi Ley ti inan

pücheke chemu ka ñi deumayael kom ke adkünun troike kom trürüwünmu ka feytichi komngetu

pepilkanmu ñi rume duamfalün tañi elngeam ti küme felen ti pu püchüke chemu komngentumu

(trokiñ ingkañpechefe (INDH), epu warangka mari epu mu).

Kutrankangen kom pu domo

Ella amün ayllamari tripantumu, ti longkolelu deumey troike wirin chillka ka femngechi trapümkeu

fentrenke troike dungu komngentumu tañi weda femnuam ka inarumtungeael ti kutran kengen pu

domo, ñi katrütungeael ñi weda femün ti pu kewa kurefeka duamgeael ka ñi wiño elungetuam

kümeke felen ti pu kutrankaumael.

Feyti doy külechi newentu elün müleu mangey ñi feypilen ñi ngewenuael kutrankawün pu reñmamu

welu felelay rume müleduamünngey ñi pengenmu doy epu mari küla troi % ti pu domo ñi

dlangümngen feytichi epu warangka mari- ka epu warangka marie epumu fey ñi kekaufelengün ka

wepümfuy dallun wünemeu ka mari aylla troi mu % ti pu wedafemel ka kaumangefuy pu kakelu

kutran kelmu ka niefuy weda femün wünemu feytichi kutran kangen pu reñmamu (VIF). Ti feypinmu

ti pura mari epu weda dlangümngen domo müleumangelu feytichi epu warangka mariepumu küla

marikechu % ti pu kutrankael pengelfuy kekawün dallun ka regle ka küla troi % niefuy kuñiutukun ka

lluwatun ñi feypilen ti fütra trürüwüm eldungu peyüm. Feytichi kula mari meli dlangüm domo elküley

feytachi trokiñ ingkawemu feytichi epu warangka mari epu mu, meli mari meli troimu % ti pu

wedamel pengelfuy kekawün ñi kewafemen. Ti trokiñ ingkañpechefe (INDH) inarumey feytachi troi

elündungumu chumngechi ñi nien koneltun ti longkolelu ñi nieael koneltun feytichi felen dungumeu

feytangey, ka trütungeael, inarumengeal ka amuntu kungeael petu ñi ngenun kutran kangen pu

domo ka kishumeu, felelumu feytachi dungumu ñi kimniael ti kümel dungu peluwell wüñe kimngey

kakelu mülechi pu eldungu wemu chumngechi reke ti ellawentuwe tremowemu ka kimeltu wemu.

Ti trokiñ ingkañpechefe (INDH) ngüneduami ti weda femendungu nieumangelu ti KS, feyti

dlangümlu ñi kure tañi nieumangenmu rume weda kewan kutrankan rupachi mari pura tripantumu.

Ti trokiñ eldungupeyün faliltuy ñi elman ti trafdunguwe kañi eleleteumu ti lonkolelu ñi nien duamtun

ñi yafkanmu tañi inatukungenmu ti troi Ley – mu ti dlangüm domomu refemngechi tañi yamngeam

felechimu chumngechi tañi relman KS, tañi weda femünmu tañi ingkawüm tañi kewa femu feychi

dungumu chemu no rume koneltulelay feytichi nien kishu ingkawün, feychimu feytichi dungu

pengeli ñi nienun newen feytichi adelkanmeu nürüftukun ka chümngenuael pu domo wedafemel ti

kutran kawünmu; chumngechi rume ti longkolelu ñi eluwün ñi ingkañpecheael feytachi dungumeu,

Page 9: 2013 mapudungun ddhh

re kishu reke feley ñi mülen ti troi adkünun ñi ingkañpengeael feyta ñi felen ti kewan welu kimfali ti

pu domo rume fentren tripantu adlüñmakey ñi kekawün ka rupakey fentrenke rupan wedake

dungumu ti kutrankangenmu petu ñi kompanun kiñe trokiñ eldunguwemu well traf dunguwemu.

Feyti fentrenke dungu ñi puken ti trofdungu wemu, ti ella püchüke tripanun ti trafdunguwemu

amuley ñi doy fentrelen, külamariaylla, meli troimu % feytichi epu warangka mari epu tripantumu ka

külamari regle, pura troi % feytichi wünelechi epu warangka mari küla kayu küyenmu ka feytichi

felenmu feytichi elmondungu rumel nürüftukum ka eluñmangenun küme adelkan rüf feley mülen,

feytichi epu warangka mari epu tripantumu ka meli mari meli, küla troi mu % kom felenmu; feytichi

epu warangka, pura ka kechu troi mu % ka meli mari küla, ka epu troi mu. Ti trokin ingkañpechefe

(INDH) eldungey feyñi rüf felen kiñe trokiñ adelkangen dungu ti eldungunmu ka rume

müleduamüngey tañi relkülenmu kiñe troi rakinmu rumefeley ti dungu ñi akunun ti pu elmawün

dungumeu komfeyengun ñi nien tripanmu ti elmandungu wemu, ka feyti kom akukelu, feley

rumelmu tripal nentuley kiñe katrütun küme adkünun komtu chimeu ti kutrankael ñi nienun

ingkawun dungun. Ti felen dungu ti KS pengeli ñi feywallmu ti kom trürüm dungu ka ti komche

pepilkanmu, ñi duamyenien ti longkolelu ñi matuke akuam, ka ñi femael fentrenke newenmu

chumngechi penentun kom dungu ti kutrankan kom pu domo muka küpalu kom femngechimu.

Kümelün dungu ñi nien ingkawün ñi ngenuam llayentuwün

Pu che nieulu ngünewün ka wiño koneltun puchemu: kiñe feytachi mülen dungu rume felelu

chumngechi rume ti pepilkan kom dungumu ka inapelu ñi ngewenuel wedake weñe kom kompule ti

ella püchümu, rangiñel ka fentrenke rakin antümu, feypiley kiñeu külelu ti nien adelkanmu tañi wiño

kontuael küdanmu ti puche nienulu ngünewün; feytichi tripantunmu ti nürüftukunmeu tañi kintuam

küdau ka ñi wiño küme eltuael ñi mongen kom fentrenke ka kümeke fill pepiluwünmu, tüfachi

tripantumu inaduamngey trokiñke dungu amulkülelu tañi wiño kontuam kom puchemu ti pu che

nienulu ngünewün, feyengünmu inaduamngey kom ti wünen küleyechi trokiñke felen kake

naciónmu ka feytichi adkünun dungu ñi wiño koneltutuam deumatuel ti longkolelu Chile mapumu.

Ti kiñe elün troi dungu wülniey ñi mülen kakerume fillke pepilkan adkülelu ñi wüleael fillpepilkan tañi

wiño koneltutuam feymun femngechi ñi ngenuam wiño weda fentun. Rüf kimfali ti wedalkalen ñi

duamyenien kiñe we adkünundungu feytichi trokintunmu feytichi konün ti pepilkanmu küme yengen

rüftunmeu kiñe küme felenreke. Fey elkünufali reke ti deuman kiñe pepilkan dungu tañi wi

koneltutuam ka ñi küme eluwtuam ñi niem kiñe wechun doy kume.

Tañi doy küme newngeam ti inakellun feytichi longkolelu ka ti pu trokiñke el dungufe puche

küdaupelu feytichi dungunmu ka kom trapümkan dungu ñi niael rüf felen kiñe we trokiñ trürüwüm

puche, ka femngechi mülefelfuy amulün deuman feytichi rupalenmu ka inaduamunmu chumgechi ñi

Page 10: 2013 mapudungun ddhh

amulen ti adkünun dungu ka ñi rüf felen, Tüfachi feulamu ti fentren ti nürüftu kulelu wentru ka domo

ñi wechuael ñi koneltun ka ñi nieael küme felen feytachi adkününmu fey llayüngey ti kom

ngentumu ti kom puchemu nienulu ngünewün.

Nien ingkawün kom pu wechekeche

Chilemapumeu, ti troikiñ trüruwün kom mapumeu ti pu weche keche (INJUV) wedaelniefi tuchi nielu

rangiñ ka mari kechu ka epu mari aylla puwüntripantu; pengelnieyengün epu mari meli %

komngentu mülelu ti mapumeu, komngentumu, ti inrumeu feypin puchemu feytachi fentrelelumu

feyngeafuy ñi feyentufalnun ti deuman ti pu wentru ka pu domo feytichi ingkañ pewünmu ka nien

ngünewü feytichi chillkatunmu fey rume faliltu fali ka femngechimu kom felengey ti mpeupilen ka ñi

nienun koneltun ti pepilkan dungumu ka ti fentren rakitunmu ñi chillka tulenun ka ñi küdau kulenun

kom feyengün. Rüf felenmu, feytichi regle inarumtun kom mapumeu ti pu wechekeche

epuwarangka mari epumu kiñengey mariaylla troi % mu ti pu wecheke wentru ka wecheke domo

feypiñi nien duamtun ti pepilkan dungumeu: welu, melimari kechu troi % mu relfeypi ñi

koneltuwmangen wengen mari epu küyenmu kiñeke trürüwün pu chemu küla mari kechu troi % mu

nentuy kiñeke trürüwün kelluwün dungu ti lofmeu ka fentewchi mülen antümu mülenmongen epu

mari küla ka troi % mu koneltu, kiñeke dunguñfemumu, feytichi amuldungupayüm rumel

allküdungungey ti weda femün rangiñ kankülelu feytachi nien tripantumu, chumngechi rume ñi felen

komngentu ti dungu amukanlu ti eldungun yafkonmu, doy püchü ti meli troi % mu elküley ñi femün ti

doy nielu mari pura tripantu.

Ti trokiñ ingkañpechefe (INDH) feulamu rupa küme inaduami tañi kom tripantu wirintu kam

chillkamu ñi felen ti pu wecheke wentru ka ti pu ülchake domo chumngechi kiñe wünreke doy

elkülelu ñi kangen pücheke chemu ka ti kom putrem chemu inakimngenmu ñi elkülen kiñe

adentunmu küme elkülelu reke ti pu trokiñ ingkañpeche mülemu ngelay kiñe elkünun deuman

kakemapumu doy külelu ti nien ingkawün puchemu ti pu wecheke wentru ka pu ülchake domo petu

ñi mülen kuñiutukun tufachi pu chemu koneltuleumangey doy mari rupan tripantumu ti kom

mapumeu chumgechi pepalkülen feytichi adumkan dungun kom wallontu mapumeu ti tipu wecheke

chemu ka feytichi werken dungumeu Lisboa wariamu, kiñe warangka aylla pataka aylla mari

puramu ka feytichi küme elmandungumu feytichi puche ñi adkintulen ñi küme yengeam feytichi

trürüwüm dungu ti pu trokiñ ingkañpechefe. Wewüla feytichi werken dungumu tripalu Guanajuato,

yentukuel feytichi kom mapu fütra trawünmu pu wecheke chemu (Mexico, epuwarangka mari mu) ti

pu longkolelu takulpay ñi küme nütramyeael kiñe trokiñ chillka doy külelu kakemapu tañi kimtuam ti

nien troi ngünewüm kom puchemu.

Tüfachi Chile mapumu petu ñi mülefel ti INJUV, chilemapu nielay kiñe küme pepilkan dungu

puchemu kiñewün külelu pu wecheke chemu tañi remülen elküley ka doy elküley feytichi pepilkan

Page 11: 2013 mapudungun ddhh

re kishuke trokiñmu chumngechi reke ti felen tremon ka küdaumu, ka femngechi ñi yaniel ti INJUV.

Ti wüldungun ñi feypilen ti kom mapu inaduamngen ti pu wechekeche pengeli “Ti küme elün troike

mongen dungu ti pu wecheke wentru ka pu ülchake domo pepilkaley ñi mülen feytichi trür külen

che mongenmu ka ti wentrungen ka domongen pu chemu.

Feytachi felen rüfkim fali ñi trapüm ka tripantumu ñi küpalün mongen ti pi wechekeche tu chingey ñi

kimfalün chumgechi ñi amunmu ñi nien tripantu cheu ñi trafkonkülen kom pu chemu doy fentren

pepilfalay ti wecheke chemu ti doy nienulu ran ka ti pu domomu (INJUV) epu warangka mari epu

mu.

Feytichi pu trokiñ ingkañpechefe (INDH) rume ye fali ñi pengean ti rüffelen feytachi rüf kom

ngentumu ka ti pu weda kefelenmu tañi reltulen feytichi amulen ti nien inkawün tañi puwün tripantu,

ka femngechi kakelu feypiley ti wuntrungenmu ka domongenmu, ka ñi chumngechi ran mongengen

ka ñi koneltulen trokiñ admongenmu, komngentu kakelu trokiñmu, Müley ñi mülael nütram kawün

komngentu chemu feytichi nien troike ngünewüm feytachi pu che tañi wiño küme elngetuam ti kiñe

pülewün ka duamyeunum tañi nieam troi küme felen chillkamu ka kom pepilkan dungu kom chemu

feytichi amulen ekuwün ka nien koneltun feytichi amulechi kom ngünewünmu komfelenmu.

Amutripan puchemu ñi nien ngünewün

Ni duamyaningeael ñi müleam kiñe we troi chillka ka pepilkan dungu kom amutripan pu chemu

pefali fillanti ñi felen ti kiñe püleluwün dungu tañi nien ngünewüm tañi weda femün ti amutripan che,

kintupelu ñi müleam ka deu mülelu pu wentru ka pu domo Chile mapumu. Feytachi kiñe püleluwün

koneltuley ñi rüme nienun troike we ad dungu. Ti llumümanien ti tipu longkolelu ti amutripan pu

chemu ka ti elkünun dungu ti pu ngülüuwn pu che rumel feleay ñi trürkülen ti troi kümefelenmu ñi

nien ngünewün pu che fey wall ti kom adkünun deumael ti pu longkolelumu, ti weda felen ñi

relmanien kiñeke trokiñke amu tripa puche.

Tañi konen kakemapumeu, ka femngechi niey fentrenke elmawün dungu tañi peam ñi müleam

kimukechi tiechipuche wentru ka domo nienulu ñi müleam Santiau, ti katrütun feytichi koneltenmu ti

tremon ka chillkatunmu ka feytichi rume weda felen elkülelu fentrenkamu müleyengün ka wüli ñi

rume nien püchünyen püramngen feytichi pu longko ñi adüm kan dungumu. Ka inatukungey,

kekawün ti trapümüwün pu amütripa puche ka kakelu tripümuwün kom puche ñi llowngenun tuchi

kintupelu ñi müleam weda üdenadtun ka kiñe pülelun ti pu ñidol külelu ti trokiñmu ti pu Colombianos

(as) ka kake tuwün pu che, ka rume weda adtun ka rume trokitun chillkamu ñi newe kimfalnun tañi

eluñmangeael ñi konel ti chilemapumeu. Feytachi weda felendungu amuli ñi weda amutripayael ka

wedallum entungen pu amutripa puche

Page 12: 2013 mapudungun ddhh

Ti nielu kom deuman dungu amuli epu warangaka mari küla, pura küyenmu kiñe troi ley feytichi

amutripan ka llow chefemu ti trawün pu longkolelumu, feytichi trokiñ ingkañpechefe (INDH)

faliltufiñi pengelngen tüfachi eldungun ley, tuchimungey ñi tungen ti kungen ti küme amuldungun

deulu femngechimu ti pu trürüwüm pu che mülelu Convención de los Trabajadores amutripan ka ñi

pu reñma, ka femngechimu, koneltuley feytichi adkünin deuman dungu elniey fentren dungu feymu

müley koneltungeael ti rumel mülechi kimngetunmu ti pu ngünewün ingkañ pechefemu ti pu

amutripa puchemu. Feytachi trokiñ troimu deukuley kom tiechi dungu femngechimu müley ñi

inaduamngeael, kom feitamu; ti rume fentren ka diltripan ti llumüman feytichi deuman dungu ni

wülel ti pu longkolelu amutripapeyümmu feytichi fente künungen ti eluñmangen ka pingenun ñi

koneael ti Chilemapumeu, ti nienun ya füngen ti pu elkünundungu elman peyumu ka ti ngenun

yafüluwün ti chillkatukelumu tañi küme inarumeafiel ti eldungun petu ñi ngenu ti kechawün ti elun ñi

nieael ka eluel ti pu longkolelu ti adum konmu tañi elumafiel ngünewün kiñe püchün kechu antumnu

fey ñi kungenun ti pu che ti kekauwe dunguwenmu. Ti trokiñ ingkañpechefe (INDH) adümka dunguy

ti kimngeam ñi chumlen ti kishu ngünewün ti pu wentru ka ti pu domo amutripafe, tuchingeay rume

ñi mülen ti tripa peyünmeu; ti küme elelchi deuman ti pu trokiñke ngünewü ran mongenmu, kom

felenmu ka admongen chemu; koneltun ti mülen felen relkülelu ti amulechi kachanentunmu; ti wiño

tukungetun ti doy ayün ti pu wentru ka ti pu domo ka ti kiñe wünkünungetun reñmawen kom ti pu

küme felenmu yeñpürampelu ti ley; ti rüffemün kom ti elkülechi Conveniomu pataka kayu mariaylla

mu trokiñ cheu ñi mülen pu mapuche; ka ti felenmu ti pu nien ngünewün ti pu weda femelchi puche

ka welukan puche, komngentumu feyta, ti tremon ka ti mülenmu ti Chile mapucmu ka ti weda

femngenuaelmu.

Tañi trürümkan dungu chillkamu, trokitulechi adkintun ka ti mülen küme elun dungu, ti trokiñ

ingkañpechefe (INDH) kimfiengün ti wedakemülen ñi kiñe pülelugen ka kishumu ti üpülnentu tañi

fentrenke mülenen ñi nütramyengeael feytichi eldungun ti leymu tañi küme feleael küme

adentunmeu ti mayün ti longkolelu tañi küme elnieafiel, weda katrütungeael ka wiño küme

elngetuael ka ñi nieael kom ngünewün ti pu amutripan puchemu.

Ngülüwun kom puche nielu waria mongen

Kiñe troi pepilkan dungu rume ella püchu nütramyael kiñewün külelu ti adelkanmu ti pu nielu

ngünewün ti kom pu mapuchemu elküley feypinmu ti rume amulechi tumünmu ka ti muñkunmu ti

wariache ka feytichi pewüdun ti amutripapeyüm mu lofmeu wariamu ti regle mari küla, ka meli troi %

mu tüfachi ngülüwüm puche müley mariamu (CASEN epu warangka mari kiñe) feytachi

müleduamün dungu kiñewün küle feytichi inaduamünmu ñi amulen wariamu ka ti küme

mongenngen ti trokiñke wedafelelu ñi koneltuael ti aretun mongen chemu ka ran mongenmu, ka

feytichi dungumu rüfmeu ti kom pu mapuche, ti trupefün pu pepilkadungufe tañi ngenkawam

mapumeu, kiñenentuel, ka ti reyülün ñi femkünuel ti longkolelu fütra kuyfimu mari aylla warangka

rupan tripantumu ka elle kompan epu mari warangka tripantumu elkünuyengün ti koneltun feytichi

Page 13: 2013 mapudungun ddhh

fentrake mapumeu cheu tañi nien ñi mülewe mapu, ñi weda amun ñi mongen ka ella puchungen ñi

nien ñi küeluwan ñi mongenmu.

Chumngechi ñi koneltulen ti fentrenke troi dungu, kiñe kemungey ñi mulen ti matuelngen tipepilkan

nutron kawün feytiche mapuche dungumeu, ti kume amulun kom nien ngunewun kake mapumu tañi

dunguñ penukewün ñi elael kiñewun kulen wefkulelu feytiche ekuwunmu ka kimngen ti ngunewun

ka feytichi mulen dunguntukun ti longkolelu, rangiñel welukanmu ti kume llowunmu ka ti kume

adkunun ka deuman ti kom che pepilkan rewunenkechi feytichi kom feypinmuy adkintunfali

wariameu kiñe ruf newentun feytachi fentren ka mapuche tañi yenien rumel ñi admongen kiñe

amulen weda felenmu tañi femngechi mapuchengenmu. Ti fentre amun katremun ti pu nguluwun pu

waria pu che. Ti wiño adentungetun ti trokiñ mulewe wariamu tañi nieam trawüwün ayuwun ka fillke

kudawun pullu mongenmu aukantunmu ka fillkume dungu; ti kintun mulean pu mapuche

refemngechi wariamu; ti elngen ka amulfelen trokiñ municipalmu cheu ñi mulepeyun mulepeyün

kelluwe ka ti deuman kom doy kulechi adelkan elkunuel tüfachi trokiñ pu chemu (kim dungun ka

kalelu) kellüntukuy tufachi inarumen.

Ka fengechi kakelumu, ti felen elkuley ti troi feytichi elkulelu ti pu chemu (koneltun kutranmu,

chillkatunmu, nien ngülümeuran ka niekudau kom kakelumu) ti waria wulniey kümeke felen mongen

ka inarumelen ti felen ti pu waria pu mapuche feytichi kom pu che mülelu trokiñke lof mapumeu, ti

wünenkülechi dungu feypiley ñi mülen doy kümeke rakichen nielu koneltun ti wünen külelumu welu

ti inarumen ti pu rakiche pelu ti trokiñ nienulu küme mongen, fentren amun kimelün chillkatunmu ka

koneltun ti nien küme felen tremonmu feytichi inarume rakin Casen epu warangka mari kiñemu

pengeli kom ngentumu ti pu trürüwün waria pu mapuche ñi mulen doy weda felenmu fey ñi

trürümkangen feytichi pu wingka waria che.feyta amuley ñi felen kiñe müleduamun nütran kawün

cheu tañi inarumengeael ti weda felen ñi welulanmu pu mapuchemu alkülelu ka nieam ngünewün

ka ñi ngenuam llayentuwün.

Ti doy wünenkülechi trokiñ ngülüwün pu che fey elfalküley ñi küme elnieael feytichi küme deuman

ka konelün ti ñom pepilkan amulkülelu feytachi trokiñ ngülüwün pu chemu feyniey ti Corporación

Nacional de Desarrollo Indigena –CONADI- tañi troi werkün feytachi dungumeu rume newengelay.

Duayefali ti longkolelu ñi duamyeael tüfachi felen feytichi rüf felen pu mapuchemu, re femngechi ñi

wülnuael fentepun llowdungun feytichi elkünun dungumu trokitulelu ti kom pu mapuchemu ka

femngechi ñi inaduamael ka kiñekümael kom che ñi pepilkan feymu rüf ñi küme amuan.

Nien koneltun kom pu welu mongenche

Tüfachi chile mapumeu rupachi epu warangka mari küla nieumangen trokiñ eldungun koneltulelu ti

akunmeu ka nien küme amun dungu ti pu trokiñ ngünewüm pu welu mongen che (trans). Ti kiñe troi

dungu feypiley ti mülen eldungun ti leymu tañi kimfiel ka ñi katrün pengeael ti nien ngünewün

feytichi trokiñ ad che pengeael ti regle konchi kechu küyenmu ti epu warangka mari küla mu

(troichillka pura warangka aylla pataka epu marimelingenun regle-07 küpali ñi wülael llowdungun ñi

ngenunmu ñi kimngeam ti che wünelelu kom pu dumu.

Kuyfi rupan tri pantumu, ti trokiñ ingka mongen chefe inarumey kiñe ka troi, dungu feyti felenmu

ngüwün ti pu welu mongen che (trans) feytichi trokiñ adantun dungumu ti pu che nielu ngünewün ka

ti fill kureyewünmu, chumngechi ñi niael tremon ka ti kutran kawün cheu ñi felenwün tüfachi

tripantumu, ti troikin ngülüwün pu che trapüm kay ñi inarumen ti nien ngünewün kom ad chemu ka

ñi inakomkülen tañi niean rüftun ka nien kom ngünewün tip u welumongen chemu.

Page 14: 2013 mapudungun ddhh

Ka femngechi ti troi chillka wüldunguy ñi mülen katrütun ñi koneltunuael ti puche welumingen ngelu

tañi nieam felen ñi ngunewünmu ñi koneltuam kom pepilkan dungumeu ñi kimngenumu ti pu

longkolelumu tañi kom üy, ti rupaumangechi dilliwün municipalmu nentuel ti epu mari pura küyenmu

epu warangka mari epu mu ti küla pataka kayu trokiñ comunamu mülelu tüfachi mapumu,

konneltual kechu welu mongengechi pu domo dulliael ñi concejalangeael feyengungey: Alejandra

Gonzalez, tuchi doy ñi konkülen epu warangka meli tripantumu deu consejalangey ti trokiñ comuna

de lampamu feyngey ñi wünen melu mongen domongen puwün feytichi trokiñmu dulliel

komgentumu tüfachi fütra mapumeu fey ñi dullingen doy kiñe warangaka aylla mari regle wirinmeu

(aylla, ka küla mari pura troimu); Zuliana Araya. Tuchi koneltulu ñi concejalangeael Valparaiso

wariamu yenpurameyen ti trokiñ puchi puche pepilkadungufey (PPD) dullingey doy epu warangka

kechu pataka kechu mari kay wirinmu (meli, ka küla mari kiñe troi mu) fey nentuy doy pura fentren

comunamu; Pepa Flores Campos, ka eluwiñi dullingeael ti Consejo Municipalmu San Clemente

wariamu, ka fey yeñparameyen pu pepilkadungufemu Renovación Nacional (RN) ka nentuy meli

pataka mari epu wiring (epu ka meli mari aylla troi mu%) Tatiana Sepúlveda, ka eluwi ñi dullingen

tañi concejalal ngeael ti Talca wariamu ti trokiñ pu pipilkadungufemu Partido Regionalista

Independiente (PRI) ka nentuy epu pataka küla mari kayu wiring (0,5 %; Alexandra Bravo tuchi

yeñpurami ti partido progesista (PRO) feytichi trokiñ comunamu Cerro Navia ka neltuy pataka epu

mari regle wiring (0,32%).

Kom feytachi dungumu, ñi ñamkülen ti kimngenun ti trokiñ che kañi nien wünelkan feytichi wiring

chillkamu yentukuy kiñe fentrenke kutrütun tañi pu eluwün dullinchemu, fey ñi felenmu tañi admu ka

wüldungumu ñi domo chemgenmu feytichi wiripeyün chillkamu ka feytichi wülün werken kom pu

chemu we fünke pi ñi pu rüf wentru üy welu tañi cheüy no, tüfachi tripantu, feytichi mülen dulliwün

pu koneltuchi pu pepilka dungufe, ka wereke pengetuy ti llayentuwün feytichi trokiñ koneltun

pepilkanmu tañi weda femün ti pu welu mongen pu chemu (trans) inaduamngey ti domo ti Valentina

Verbal ñi dungu tuchi kishu nentuw tuy ñi koneltuael ti dülliwünmu feymu ñi duamngenun ka ñi

mülen kim falnuchi nien ngunewün tañi ; admongenmu.

NIEN KONELTUN KON RAN MONGENMU KOMNGENTU KA ADMONGENMU

Küdau peyün ka nien ngünewün puche mu

Ti pu fütraka kudau peyün ñi nielchi dungu kiñe kom felen ñi nentungakenu, welu mulen wedalkalen

ka chumngelu reke ñi müle duamungen tüfachi trokiñ puche elfuli well ka tukunmu kiñiutrukun

puche ñi küme mongen ka ñi nien ngünewün pu che feytachi dungumüle duamnüngey ti pu kake

mapu trokiñkemu, ka fentrenke eldungunmu komelüwun deumangey troike felen, küme wüne

eldungun ka kom nürüm kam, ti kishu pepilkanmu, koneltulenulu ka ti refemngechi amuladkünun,

tañi eluwkülen ñi ella elngeael ñi nien ngünewün tüfachi pu ngenngelu tüfachi pu kom

nienngünewun pu chemu. Feyengun amuley ñi kiñewün yenien kiñe amulen falilluwün tañi nienmu

ñi küme femael komngentumu ti ngen pu nielu küdawün mu feytichi adfelenmu ti trürüwün pepilkan

doy amuley ñi kimtu kunien nien ngünewün pu che ka ti longkolelu kake antü doy allkütuley tañi

küme amulael ka trürümnieal inaduamael ka ñi küme wülem rakin dungu, tüfachi elün dungu

duamyaniey kiñe kiñe ianrumeu ti kom pu nengelu ti dungumu kom pu chemu.

Tañi fütra mapumu, wülngey ti nampiwün pu ngen küdaufe fey ñi felatulen ti doy wünelechi

eldungun feymu feytichi trürüm kalelu elunieli ti pu kishu tueluw külelu, eluñmafiel ti longkolelu kiñe

nien kiñe nien kiñe ngünewün kelluwün feytichi troi dungumu cheu ti adkünun kishumeu ñi

Page 15: 2013 mapudungun ddhh

chumnuael ka ñi wülnuael ti felen dungu, kakelu addungu feytachi küme adkünunmu trürüwünmu re

ñi fey pinmu ti troi deunandungu, fey ñi eluñmonun ñi nien ñi küme adkünuael ti longkolelu.

Kiñe dungu kom puche ñi kimel che ñi küme inaduamngenmu ti kiñe adkünundungu ti pu

ngenkudaufemu ñi adumkanien kom ñi nieaelmu troi chillka kom mapumeu ka ti kom felen akun ti

pu ngünewün pu chemu, tukuy ñi nien mupilkan ñi amulael ti nütramkam feytichi rume nien

fentrenke kümefe dunguchen ñi kümeelngetuan kañi newenngeam ti funkünun ti longkolelu feytichi

troi mülenmu cheu ñi küme adkünunyen ka ñi ngüneduamgen feytichi elmanmu ñi wülam ti kiñiutu

kun ti felen ti pu nien ngünewün puche ka , ñi chumün murume feytaengün, küme adtukuael dlawen

reke ñi küme elngetuamn feyti femelchi weda femünmu,

Feytichi troi dungumu inarumenger epu felen dungu ñi koneltulen ti adümfalmuchi küme

adtuwünmu feyenwumu ti kishungen femünmu konkülenulu ti longkolechi pu küdau femu feytichi

amulen feula weda femün ti nien komkümeke ngünewün, fey feley feytichi wünelechi elkünunmu,

feyti felen dungu Pascua lamamu feytichi deuman dungu ñi wülün fentrenke wedake dungu ñi

wechulmu elündungu feytichi elungen ñi weda femnuafiel ti itrofill mongen, feymu fentekünuy ñi

küdau fey ñi wiño küme elkünutun kom kümeke felen ñi ngenuan filladkan ñi eluñmangen ñi nieam

wülün ti kom küme felen ti itrofill mongen ka ti tramolen kom pu chemu. Ti epu troi dungu ñi

inarumengen feyngey ñi felen ti weda femün ti nielu dlawen ruka, ka ti weda femün ti ngünewünmu

ñi koneltuael ti ellawentumu chumngechi reke ñi nien koneltun ngünewün ti dlawentumu, feytichi

tukuelchi dungu pengeli wedalkan fentrenke dungumu, feyengün tukuy mülen dungu ti nien

duamtun ñi küme elngeael ti fill pepilkan ñi chumnuam ti longkolelu ka ñi inaduamael ti fentrekelen

ka küme amulen kom ti troike dunguwe mülelu, femngechimu feytichi wenchelelumu feytichi ellafey

ñi felen ti pu fentrenke mülen ti küdawün ti pu ngenküdaufe chumngechimu feytichi felenmu ka ti

katrütiniengen.

Nien ngünewün ti kon rüfküme chillkatunmu

Ti epu warangka mari küla tripantumu, mülendungu ti kimelun chillkatun Chilemu amulnien ñi mülen

ti kom nutromkanmu ka ti nutramkawün kom pu chemu, alkülelu puwün epu warangka mari epu mu

we felen ñi elnien ti wedalkan feytichi elun dungu ti kom mapu chillkatunmu. Kiñekemu ti pu

dunguntukum feypin komngentumu doy pefalu feytachi weda felenmu muleumongey ñi nürüfngen ti

chillkatuwe Universidad del Mar fey ñi kekau mongen ñi weda amulnien feytichi amulngen ti küme

elungen kom ti fentrenke chillkatuwe ka ti inarumengen ka ñi nürüftungen ti ngenngelu ti

chillkatuwemu ka feytichi trokiñ ngülüwün wülpelu amülün dungu (CNA)1

ko femngechi ñi

nentungetun ti longkolelu ti chillkatunmu (MINEDUC) Harald Bayer feytichi “femünmu ñi küme

wechülnunmu ñi nien ñi femael ti troi chillkatunmu, kishutunmu, tañi katrütu inarumael ti kom

kadawün feytichi trokiñ fütra kimelün chillkatuwemu”2, feytachi felenmu ti inrumongen ti wewun

ranmu ti chillkatunmu feytichi koneltun kom ti fütra chillkatuwemu müleuamngey.

1 Trafunuwe mülelu metropolitana rangintentu waria inarumen, causas RUC :1200653250-9;1200763278-

7;1200763208-6;1200763227-2;1200655762-5;1200763318-K 1200763175-6;1200763146-2 2

Fütra trawüwe, mülelu trawüwe senado, wülel kom puchemeu Legislatura 361°. Sesión 14°, mari kayu meli küyenmeu epu warangka mari külemu.

Page 16: 2013 mapudungun ddhh

Kiñe nütramkawün feytichi amulen rüfküme chillkatun kimün ka chumngechi nien koneltun ti

longkolelu tañi wülam tüfachi norümkan ngünewün tichillka tunmu kom küme norümün. Feytichi

inarumeu pengengey ñi küme elkülen ti wüldungumu feytichi küme wechulunmu ti elkünun troike

ella püchün tañi amuam ti püchüke che ñi mülewe ka ñi rumel mülael ti norkimelün komngentu ti

chillkatuwe rukameu ti wüne weke chillkatuwe ka ti pu doy kimlu, welu ti felen komngentumu

(konün, ti küpalu lofmapu chemu, nielu mapuche tuwün) addungunkülelu ñi küme amulenmu ñi

wülen tripantumu ti SINCE.

Kom wüdanke feytachi amündungu, müleumangechi wüneltun kayu küyenmu epu warangka mari

külamu amuley ti kiñewün dunguñ pewün kom ti pu weche chillkatufe feyti ñi werkün elündungun,

feyngefuy ñi refemgechi ñi küme chillkatuael, feyta feypinngey feytichi “Tunma” ti chillkatuwe ruka

fentrenke rupan antumeu ñi rüf feypilefel ñi müleam pewütuwün ti pu longkolelu municipalmu ka ti

troi fütra adkünuwe dungu meu deutripay ti kayu troi küyenmu tañi kechaneutungen ti pu

karafimerumu fentrenke mülewe tuniengen kafemngechi mülewe tuniengen ku femngechi mülefuy

pünengeael ti dullintukun wiriwe feytichi dullingen felen ti wünelechi dullin longkolelumu. Tufachi

trokiñ ad ngelafuy amülün dungu ti nütramkanmu kangelay welukan komngetu ti pu chillkatufe

wechemu ka ti nielu ngenkawün kon deumanmu wüli ti nütramkanmu amulngey ñi weluyengen ti

Parlamentumu3 feytichi kiñe kiñewun deuman eldungun ti leymu feytichi troi trürüwüm ti nien

pepilkan ti pu kimel chefemu ka ti küme amun ti chillkatun.

3 Ñidol külelu kimelüwünmu pilay traf nutrankoyalu ñi neltuafiel ti elkümelün ti puche filkatufemu ka amuli “ñi

amulafiel ti congesumeu” (epu mari kayu regle küyenmeu epu warangka mari küla ) La tercera. Wiño tungetun

mari kechu mari küyenmeu epu warangka mari küla.

htpp://www.latercera.cpm/noticia/educación/2013/07/657-534794-9 ñidol kulelu- pilay traf nütramde proyectos-

de-ley-con-estudiantes-y shtml;

Ti ñidol külechi Schmidt domo llaudungufi ti pu chillkatufe wechekeche “feytichi rangineltulechi pu ministro”

(Radio BioBio, pura regle küyenmeu epu warangka mari küla) Wiño tungetun mari kechu mari kiñe küyenmeu

epu waranngka mari küla http://www.biobiochile.cl/2013/07/08 Ti ñidol küleli -schmidt-lladdungufi ti pu

chillkatufe wechekeches-feytichi rangineltulechi pu ministro.sntml

Ti pu chillkatufe wechekeche enmadungufi ti ministro Chadwick ta ñi weda nengtumael ti chillkatuwe rukameu.

(CCN Chilemu, epu mari kayu, ka kayu küyenmeu epu warangka mari küla) Wiño tungetun mari kechu, ka

mari kiñe küyenmeu epu warangka mari küla http://www.cnnchile.com/noticia/2013/06/26/ Ti pu chillkatufe

wechekeche ti ministro Chadwick ta ñi weda nentumael ti chillkatuwe rukameu.

Page 17: 2013 mapudungun ddhh

Tüfachi tripantumu ti trokiñ ingkañpechefe (INDH) kiñemeu ti trapumkan ti pu rüme küme chillkatun

chumngechi trapünkan elkünun reke ti troi ngünewün ti chillkatunmu, feyengünmu mülelu ti troi

eldungu eluway ñi elu way ñi ella püchü inaduamael kom ti felen kakemapu feytachi dungumeu ka

ñi eltukun ti norümwemu tüfachi mülen mapumu tañi mülam ngeni kom ti inarumeu kiñeke mülen

dungumu ti trupefün dungu kom puchemu feytachi troi elün chillkatun dungu, küme adfeypiael

chemngechi ñi rumenngenun kiñe küme adüwün ka welu kentu euwün tuchi tañi küme adtuniengen

ti rume küme ad chillkatunmu, rüme ella püchü ley ñi deumayael ti longkolelu feytachi eldungunmu

ka amuliweke mülen dungu feytichi adumkanmu ti nien ngünewün ti chillkatunmu, tañi fentre

amulün ka ñi küme ponwi inarumeu ti welulen feytichi fill elundungumu koneltun ka kulliñ mawün

ran mu feytichi eldungun chillkatun; doy elkünuel feytichi troi inaduamün chillkamu ti epu warangka

mari kiñe tripantumu.

Nien koneltun ñi nieam küme mülen rukamu

Ti rupan epuwarangka mariepu tripantumu ti trokiñ ingkañpechefe (INDH) ngüneduanmi ti nien

ngünewun ti küme felen rukamu inakimngenmu kom ti felen kakemapumeu feytichi dungumu,

feytichi troi elün dungu mülelu tüfachi mapumu ka tuchi küme elnielu, ti kom nulüwüm ngengelu

elkülelu ti pu pepilkan pu chemu deumael feyta we mülenmu, feytachi adunkan, rume küme tripay

ti.

Feytachi küme adümkan refemengechi wülel wengen, ti ruka mulen koneltunge lay kiñe nien

nhünewün reke, femngechi ñi feypilen kiñe ngillan reke feytichi küme weshakele tuwküley ti ram

wülunmu konkulemu. Feyta kiwün küley feytichi kümeelenmu ti kom küme mülewe ruka tañi

refemngechi wielu ti longkolelu; rume ella püchün falin, kiñe rume püchun adkünun ti itrofill ka ñi

feypilen kiñe püchün mapumu elkülelu ñi kulliael, feymunuiel ñi elnienun kiñewün külen feytichi kom

adümkan ti kake trokiñke kiñeukülelu mapu ka ti nien koneltun kom ti küme rukamu (INDH)

epuwarangka mari epu troi, epu pataka kayu mari kiñe)

Tü küme emulngen ñi inaduamngen ti nien ngünewün ti küme deuman ruka Chile mapumeu, el

küley kom tañi küme inarumengeael feytachi felen dungu kom ti pudemu ti doy nienulu ran ti trokiñ

mapumu- Rüf wümen yentu kunielu ti pipilkan ruka dungumu ti longkolelu ti trokiñ

ingkamongenchefe adümkay kiñe ngüme duamün dullkatun wentelelu ñi yentukuael feytachi

ngünewun ka kom kiñewün ti elkülelumu, kom ti wepünmü elngey ñi pengelngeael feytichiwe

mülechi trokiñmu.

Komngentu kiñewün külechi ruka pu kom puche, ti trokiñke re püchüke mülelu feytichi rupan

ayllamari tripantumu deumael üpülmu ti pu fütrake wariamu feyngey ñi doy nien fentu wedalkalen

kom feytichi felenmu ti nien ngunewün ñi nieael küme mülewe ruka, ti rume mülen ti tüfachi

pepilkan dungu ti nien ruka kom puchemu feyngey ñi weda amulen ti kiñe pülekünungen

kiñeukülen, wemüngen ka yengen cheu ñi trapümngen feytichi pu mülen chemu doy llaykülelu

feytichi üpül wariamu cheu ñi doy ngenun duamtun küdau ka ngenun küme felepeyün puche ka

amupeyün

Feytichi cheu ñi ngülüw külen ti puche, fey ti ñi feypin ti inarumen chillkatun pengeli kom ti elkünun

ti nien ngünewün ñi müleael küme rukamu doy weda feley ñi nienun kümelen ti nienmu kümelen, ti

niemu, ka nien kom küme felen ka ti ka küma elkülen ti ruka mülenmu.

Ka feytamu, ti troi dungu chillkatuel pengeli ti rüffelen cheu doy fentre ka kakerume trokiñke amu

tripu ka kemapu tuchi puche müleyengün rume weda ka felenmu ka kutran kauküley ñi

Page 18: 2013 mapudungun ddhh

llayentungenmu epe kom ti nien ngünewünmu ñi nieael küme mülewe ruka. Feyti kiñe troi nien

küme felen doy kimfali tañi küme. Feytichi kümeadkünun. Fey cheuñi doy küme mülen feytichi

rangiñeltu wariamu fey eluñmanieyeu ñi niael adumun ti fill mülenmu ka ñi nieael küme küdau.

Ka feytichipu “re femngechi müleche” ti weddalkalen feyngey feytichi koneltun fill küme mülewe, ti

elkülechi rukamülen, ka ti koneltun wünenkemu ti ngülüwün pu llaytun puchemu ka ti küme

adkünunuen wünemu ñi weda femngenun, ti inarumeu chillka pengeli ti pu müleuche ka femngechi

kiñewünllu ka ti nien küme felen ti nien mülewemu ti kim falneumu ñi nüwkülen ti mülen ñi femael

kiñe ella mülewe rukamu feymungenulu wüneltumu ti kiñe rumel nien rukamu.

Rume küme feley ñi wiritungeal ka petu ñi mülen ti külen ti küme amundungu ti chillkamu pengeli

amulündungu tañi küme wechulngeam ti nien ngünewün ti ruka mülenmu tañi mapumu, ti pepilkan

rukamülen ñi rume amulen fentrenke ti mülewe ruka yael rupan doy mari tripantumu ti trokiñ

longkolelumu fey eluñma ñi nütramyengeael ka doy ñi ngewenuam ti kutrankawün ruka mülenmu

tañi lladküluw peyün kiñe trokiñ doy koneltulechipuche (INDH) epuwaranka mariepumu.

Feytachi müleduamünmu, fey pingey ñi üngümael ti pu adkünun troike elündungu trürüwün pu

ngengekumu anulentuel ti pülle tra püm kan mu ti pu pepil trürüwün ti küme elkünen wariamu, ñi

eluñmangeael ñi nütramyeael feyta peypien.

Nien koneltun komeu

Ti ko kiñe falin rumelmülen tañi mongepeyün ka kiñe ella püchün mülen, tañi rumel fentrenke

duamyengen ka trokiñ yafkawünngey ti kom itrofill mongenmu tañi koneltulenmu ti ngünegumu,

feyengün amuleu mongey fülkülen ti inaduamünmu feytichi mülen kom pu küme adelkan ti kishu

nienu ka elün chumgechi ñi pünengeael Chilemapumu feytachi wedaka yafkawün nüwküley

fillelman dungumu nielu troike adkünun müley kiñe nütra kawün feytichi chumgechi ñi elngeam

küme elunmu kom ti ko ka kom ti nien ngünewün ñi küme pünengeam rüfküme elkülelu ti troi

eldungu komeu, ka feyti ñi amultukungen kom ti wedalkalen.

feytichi küme felenmu kom ti adkünun ka mongen, ka ti felen ti rume ñi wedake pünengen ka ñi

pudüngenfeytichi küme felenmu kom ti adkünun komangen , ka ti felen ti rume ñi wedake pünengen

ka ñi podümngen, feyengün müleduami ti amulen küme elundungu ti ka trutungen ti ko

fentekünungeael ti komngentu ti pu fillmülen küme elngeael ti amulngen itrifillmongen kom pu

chemu ka wewün ran mongenmu tañi nien ti ko ka mümngeael ti felen ñi koneltulen feytichi rume

küme nien mu.

Feytichi feypinmu elküley ti feulafelen dungu ti nütramkawün feytichi nien ngünewün koneltun ti

kimeu ka ti nien ngünewün ka kemapumu kon ti nien ngünewüm puchemu, ka femngechi

inarumengey ti allekngen ti pepilkan kom puchemu we mülelu ti mapumu, fey tañi inakimngen tañi

wechulniengen kom ti eldungun ka ketrokiñke mapumu ti longkolelu feytachi dungumu.

Küme llowün ti troi wirin tukun chillka wengenmu, ti ko tuniengey kiñe küme elman dungureke (kiñe

welukan reke) feyengün nieumangey weda femün ti rangiñ kawün ti nien ngünewün ti komu mülelu

ka ke che ñi küwümu tañi fillke pünengeam fey ñi amun ka femngechi rume fentren falin feytachi

küme mongewe feytichi wewünranmu.

Müleduami ti pu ingkamongenchefe (INDH) feytachi mülen dungumu ñi rangiñ külen ti mülen

pünefeael, tañi amuleal felen dungu ti wedake welun dungumu tu chi pünepelu rumelmu

Page 19: 2013 mapudungun ddhh

(mapumongenche mapuche püchüke trokiñke nielumapu) ka trokuñke llayentunche fey

üpülnentungey ñi nieael koneltun kom ti mülen mongewe komeu mülelu tañi mapumeu ka well

inaltu mülewe ka kom feytachi mülewe mapumeu, ta ti pu ingkañpeche (INDH) tuchingeau fuy rume

ti elün cheu ñi küme elkülen ñi nien koneltun, feyta müley ñi nieael küme elün koneltun püllekontun;

rüfküme felen, ka adentuwün, ñi adentuwün, ñi ngenuael llayentuwün kiñemunu rume feytachi

dungumu. Ka femngechi ti ingkamongenchefe pey feytichi elün dungu Chilemu ñi may külen kom ti

almondungumeu ti rüf koneltun weu ti pu trokiñke doy llaykülelu ti pu komchemu feytichi waria

mülenmu, chumngechi li felen ti elngen ti pu felen kake mapu dungu welu müleduamüngey ti felen

dungu ti doy fentren mülen feytichi puche ñi nien ñi kulliael rume fentren troi kullitun. Ti pünenmu ka

ti doy külechi fentren wedalkalechi pu pofre koneltunulu ti pepilkan refemgechi wülün elkünuel ti

longkolelumu.

Kafemngechi kimfali kongelu inarun adümkanmu tañi mülen dungu ti koneltun ti trokitun waria

wülün komeu feytychi pul of puchemu ñi dilen kiñe epumari troi%mu feytachi felen doy fentrengey

feytachi mulenmu ka ti kümeelngen trokiñ lofmeu cheu ti ngenmu rumen rüngalün ñi dilen kiñe meli

mari pura ka troi kiñe % mu, (Chile Elün).

Feytichi feypinmu ti ingkañpeche (INDH) inarume fillke dungu ñi elkülen ñi felen ti llükalen ñi

amulngen ti kiñe wüntukungu ti nien feytichi pu fütra ngenkanfekom pu chemu well kishumu. Ka

mülen müleduamün feyengun tañi femünmu ti lof mapumeu. Feypiley feytichi dungu mülelu Loa

dleufümü kom ti inaltu komongewe ti Huasco;dleufü ka ti Baker;dleufü ka kom kakelumu.

NIEN KONELTUN PU CHE CHEU ÑI AMUPEYUN WERKEN DUNGU

Koneltun pu che kümeelngen ti werken dungu

Ti troi elkülechi chichilka inarumey, kiñe pülemu, ti elün cheu ti pu wülpelu werken dungu kom tra

pümtu kufi ti kom troi dungu ti koneltun puchemu ti feula felnemu, wüllpelu kom tu wüne mülechi

inaduamün amulnielchi chillkatumu feytichi trokiñ ingkañpechefe muleu mangen ti epuwarangaka

mari epu tripantu mu, ka kakelu mülenmu ti feytichi rumekangenmu chungechi ñi amulün wenche

kemülen ti ka trankangen ti pu nielu koneltun mongenpu chemu amulnielchi trokiñ weda

eldungunmu, pengelngey ti felen pu che rüfmeu ti kiñeu külen kom ti nien koneltun ka kom kimüwün

dungu ka ñi kishu wenuntuwün tañi wülam chumlen dungu ti kutranjangen ti puche nielu koneltun

mongen.

Inakimgey ñi mülen itrofill fentrenke elkünun chillka komgentu chemu tañi amulnien dungu, kom

feyengün doy elküley kiñe kümetripan ti trafdunguwemu ti normülenmu ka adkülenmu feytichi

chillkatu peyün pu werken amuldungufe Chile –mu ti kechu troi küyenmu epu warangaka kayu mu

deumanentungey “feytichi mupin inarumenmu el küley kafemngechi, ti chillkatufe pu werken

amuldungu fe ti chilemu ka küme wechul Lay ñi eluwün ñi kamañafiel ti küme amun ti küdawün ti pu

kimlu kañi eluwael ñi ingkayafiel ti felin nordungu feytichi anulniel kiñe amulpeli werken dungu küme

elkülelu kom pu chemu, nielay pepikawün tañi ingkañpeafiel ti pu dunguünmael ti pu chemu ka ñi

müleael küme kechi llowafiel ti werken dungu.

ka ñi dalluntu kuafilti nien küme elun ñi nieumangen ti trokiñ amuldunguwe ka ti pu amulpelu

werken dungu tuchi koneltuleumu feytichi felenmu “Elelchi dungu ti trafdunguwe ka normongen

Consejo Metropolitano ti chillketuwe pu wülpelu werken dungu, Chilemu kekaufe: Cecilia Radrigan

Plaza y Roberto D”Orival Briceño, ti itrofill mongeyelmu presuel ka ñamümel ti Operacion

Colombo; kekaumael; ngen chillka El Mercurio, la Segunda, Las Ultimas Noticias, Mercedes

Page 20: 2013 mapudungun ddhh

Garrido Garrido y Beatriz Undurraga Gómez, epu mari kiñe ti küla küla küyenmu epu warangka

kayu tripanmu, troi epu mari kula).

FENTRENKE KUTRANKANGEN, KUME ADTUNMUREKE KA ADKÜLELU FEYTICHI RUPAN

KIÑE WARANGKA AYLLA PATAKA REGLEMARIKÜLA KA KIÑEWARANGKA AYLLA

PATAKA AYLLAMARI-MU .

Fentrenke kutran kangen, Refemngechi ka küme adtunmureke ti mülenmu kiñe warangka aylla

pataka reglemari küla. Rupaumangey meli marike ti puelün wüluwmangey konün kiñe weda mülen

cheu ñi mülenmu mangen kutran kangen ti pu che nielu koneltun chemu kiñe pepilkan ti longkolelu,

ti pu Chileno ka Chilena ka feyengün ti lof kakemapu puche, eluw lay ñi tu kulpayafiel kom ti weda

femel ti weda elmanmu ka ñi wiño inarumeael ti mülenmu ti wüdawün kom kiñewün külen ti

pepilkan dungumu kom feyengün, ti pu wünen külechi ngenngelu ti pepilkan dungumu ka kom

puchemu feypiengün ka inarume y ñi chumlen weda femün reke ti fenmu ti doy tuntenchi warangka

pu Chilenos ka Chilenas ti longkolelu ti fütra trokin trapumeu, ti trafolinguwe; pepilkadungufechi

puche, dunguy feytachi weda kutran kon chenmu ñi kadil tüpakünuwün ñi nien rüfmupin,

eluñmafiengun dungulayengun well inakelluyengün ti weda femünmu ti femelchi kom wedake

ellangümuwün ti kom pu mongen chemu.

Ñi küme elkülenunmu tüfachi adkünun dungumu, kiñe fentren doy külechi kom puche (epu mari

epu- ka kiñe % mu kom feypiley ñi wüldungun feytichi kiñe warangka aylla pataka regle mari küla)

feypiley küme femün ñi kulfükangen koneltulechi puche fey kiñe keche tañi nieam küme felen

puchemu ( Ti ramtukangen kom mapumeu ti koneltun puche – INDH epu warangka mari küla mu)

Fey kiñe ti fentrelen wüldungun müle duamüngay chumngechi fey ñi küme rüf felen mülefali kiñe

kuyfi adkintun fillka wente ti müleuma dungumu tañi yeumangen ti teufün trokiñ mülen, feyengun

fem falafüy ñi yen ti küme femün reke kom ti wedake kutrankewün kom ti koneltulelu pu chemu.

Ti longoleluchi mapumu, ti elün inarumeu kom fillke mülen kom kakemapu, rume feyngey ñi küme

adentengen kom ti newentun amulel kom püle feytichi konun ti eldunguwemu, chumngechi reke ñi

amulen ti kintungen kom ti rüfmupin dunguka ti kom troike elün dungu ñi wiño küme elngetuam.

Kom melimari tripantu ka kiñeke felen müleumangen feytichi rupan epu warangka mari küla

tripantumu eltukuy doy külechi we ka elün dungu tañi yunmayael, feymungey reketaiñ elkülen kiñe

kakerume trokiñ mülelu tañi küme llowngeael feytichi trupefün rupaumangechi antümu, feytichimu

pikanmu tañi küme elnngeael tañi wiño tunuael kom ti felendungu.

Feytachi konun trokiñ elün dungumeu , ka femngechi ti longkolelu Chile mapumeu amuley ñi wülen

kiñe küme adtun ti küme elün dungumeu kom feytichi wedake dlagumkanmu, nülapelu chillka cheu

ñi wirintulen ti newenmu wedake ñamümelchi che ka ñi elmangen ñi dlangünmen ñi kimnen ti küme

eldungupelu; wülpelu kellun ka eluwün ñi tukael kelluchefe ka komngentu pu mongeyelmu ti

wedake kutran kaelmu feytichi adkünun dungu ti pu kuneltun pu chemu ka ti fütra trokiñmu; ka ya

fültu kunielu ti pu trapumkan puche inakellupelu ti inarumen dungumu, rüf felelu ti Poliicia de

Investigaciones ka ti kellufe mülechi dlawentuchefe feyta nieumengey kiñe ñochillowen dungu,

feyengün elngetuy ka femngechi tüfachi tripantumu ka ti futra trafdunguwe wiño küme eli ti dungu

feytichi amun mari troi küyenmu ti epu warangka mari külamu ti pungenngelu trafdungewemu ka

nielu troi dungu ti felenmu cheu tañi inarume mekengen ti rume wedake kutran kewün ti koneltulelu

Page 21: 2013 mapudungun ddhh

pu chemu4

, müley tañi doy yen puramael rumel antümu ti inaduamün chillkamu ti

feyngelu.Feyengün mülefalfuy ñi kelluntukael tañi küme elngeael ti llowdungun ñi inatukungenun ti

küme adentun ti inarumen dungu amulelu.

Kakelu felen dungu doy külelu ti tripatunmu feyngey feytichi eldungun ti fütra trafdunguwe trokiñ

kakemapu koneltulelu pu chemu, feyngey ti dungu García Lucero. Ti pura küyenmu ti epuwarangka

mari küla tripantumu, ti arafdunnguwe IDH, eldungu tañi wülün kiñe pülelngen feytachi dungumu

tañi nienmu eluwmadungun5 kaketrokiñke mapumeu ti longkolelu Chilemapumu ñi nien mupikan

tüfachi nienun küme amulün inarumen- feytachi mülen komke wedake femün allfülkan tañi femngen

ti Sr. Leopoldo García Lucero, feytachi eldungun feypingey ñi müleael kiñe doy külechi elündungu

tüfachi Chilemu, tuchi amuntüfachi dungu, mülefuy ñi amuleael ñi müleael kümeke ran mongen ti

pu tuntenchi warangka pu weda kutran puche chumngechi reke dulliel pu mongelelumu ti

allfülkanmu.

4 Fütra trfwünme rukamu, adkünungfi pu ñidol külelu. Mari küla ka ailla küyenmeu epu warangka mari küla AD-mari kayu –

epu warangka mari küla.

5 Ingkañpechefe. Caso García Lucero y Otras Vs. Chilemu. Eldungu pengealngeael ti mülen dungu epu mari pura ka pura

küyenmeu epu warangka mari külati troi mülechi chillka. Epu mari ka kechu küyenmeu epu warangka epumu. Ti troi mülechi

chillka. Epu mari küla ka küla küyenmeu epu warangka mari kiñe

Page 22: 2013 mapudungun ddhh

Ti eluwün ti nielu ngengen ti deumapelu dungu tañi nürüfün ti nürüftukupeyün che Cordillera

müleumangey ti dungumu feytichi trüruwün meli mari tripantumu ñi müleumangen ti weda

nentuwü.Ti ngen wünen külelu el may tüfachi eluwün feytichi küla troi doy wünelechi dungumu “ Ti

kom kiñen trürkülen kom ti leymu, ñi nieam küme felen ti pu rüftukulelu, ka ti ella felen ka doy kümel

amulen ti pu ngüneduamniepelu ti puche” ti ngen longkolelu niey ngenielun ñi wüla el ti kom küme

felen ti puchemu tuchi mülelu tañi ngumewünmu ka elünmu.

Feytamu, müley ñi wiño tukungeael kom küme adünkan ti püntulkanmu elkülelu feytichi wedake

kuñiwünngechi puchemu elkülelu ti yafkawünmu, welu feyengün nielay ñi rume kangeael ka ñi

nieael doy küme adtun tañi üpülnentungeael ti wenen külechi kom trürkülen feytichi küme adtungen

ti pu nürüftukulelu.

Kongelun welulkalechi dungu feyngey ti elungen küme felen pu nürüftukulelu ñi weda kutrankan

refemngechi kon ti koneltulechi puchemu rüffeytichi pinmu ti mülen kakemapu ti koneltun puche, ka

ñi nien felen ñi elelngeael kon felen ka kümeadtun feytichi pu rumel nüruüftu kulelumu feytichi rume

wedake dlangümunmu fey küme llowngey, ti elünmu ti kiñe püelngen fentukuel ñi nien rüftun, Ti

koneltun pu che (INDH) rumel feypiñi mülen duamtun ñi doy amulngeael feytachi ñütramkawün kañi

ñi mitungeael ti dungun ti pu mongeyel ka ti kutrankael ti elmandungumeu kom ti koneltulechi

puchemu , feytichi felnemu ti nien wülündungu ti kowün ti küme elünmu (inarumen, elkünun ti felen

dungu ti kishu weda femünmu ka llayentungen fentrenkemu ka kumekechimu) küme adentunmu

chumngechi elünreke ñi wiño küme elngetuael komngentumu ka wülün kom küme felen tañi

wiñotunuael, rangiñelküley ti pu kutranmu.