Post on 28-Jan-2017
Lezoko euskararenazterketa
Joxe Luix Agirretxe Mitxelena (Lezo, 1969)
Pasaia-Lezo Lizeoan egin zituen unibertsitaterabitarteko ikasketak. Ondoren Filologian lizen-tziatu zen (Deustuko Unibertsitatea, 1994). Oroi-tzene AEK Euskaltegiko kide sortzaile. Azkenurte hauetan euskarazko hedabideen munduanmurgildurik dabil, OTBren sortzaileetakoa,Orratx! aldizkariaren koordinatzailea, eta Oar-soaldeko euskara teknikaria da egun.
Imanol Esnaola Arbiza (Lezo, 1971)
Pasaia-Lezo Lizeoan ikasia batxilergoa bitarte-an. Ondoren filologian lizentziatua (1994) etagaur egun gazte euskaldunen euskarari buruzkodoktorego tesia egiten. Oroitzene AEK Euskal-tegiko kide sortzaile. Azken urte hauetan sozio-linguistika gaietan murgildurik dabil, besteak bes-te UEUko soziolinguistika sailean, BAT sozio-linguistika aldizkarian eta SEI (Euskal Soziolin-guistika Institutua Sortzen) elkartean.
LE
ZO
KO
EU
SKA
RA
RE
NA
ZTE
RK
ETA
Jox
e L
uix
Agi
rret
xe |
Iman
ol E
snao
la
LEZOKO UNIBERTSITATEKO UDALA
Joxe Luix Agirretxe | Imanol Esnaola
Lezoko euskararen azterketaEuskara batuak finkatze bidean urrats aski sendoak eman dituen honetan, euskal-kiak eta tokian tokiko hizkerak ere beren lekuaren bila hasiak dira. Horretarako,ordea, lehen-lehenik, eta kasu askotan beranduegi izan baino lehen, tokian-tokikoondare aberats hori bildu eta txukun antzean ezagutzera eman beharra dago. Hori-xe da bere apalean liburu honen xedea, Lezoko berezko hizkera, berezko euskarabildu eta ezagutzera ematea. Jaizkibelpeko hiztun zorrotz eta argien ahotatik zuzen-zuzen hartutako esanak aurkituko dituzu lan honetan. Euskara Nafarroatik ateraeta Gipuzkoan sartzeko prestatzen hasten den eremuko hizkera freskoa hain xuxen.
Lezoko euskararen azterketa
Lan hau Lezoko EmakumeAbertzale Batzako kide izan ziren
Lezoko emakume guziei eta haien seme-alaba izanik gaur egun etxetik urrunegiditugun Ramon, Fanekas, Xabier, Jabi
eta Juanitori eskainia da.
Maita, maita nazazu gutxiago.Goza, goza nazazu gehiago.
A. Duhalde. (1997)
Lezoko euskararenazterketa
Joxe Luix Agirretxe MitxelenaImanol Esnaola Arbiza
LEZOKO UNIBERTSITATEKO UDALA
Guztiz debekatuta dago liburu hau bere osoan edo zati batean erreproduzitzea, hala nola edozein
sistema informatikotan edo bestelako almazenamendu edo
informazio-lorpenekotan sartzea eta edozein modutan edo dena-delako baliabide erabiliz transmititzea,
baliabide hori elektronikoa, mekanikoa, fotokopia, grabazio nahiz bestelako metodozkoa izanda ere,
Lezoko Unibertsitateko Udalaren aldez aurretiko eta idatzizko
baimenik gabe.
©Joxe Luix Agirretxe Mitxelena eta Imanol Esnaola Arbiza
©Azala eta diseinua: Txema Garzia Urbina - iZU
©Argazkiak: Iñaki Berrio - Agustina Pontesta (bilduma)
©Lezoko Unibertsitateko Udala 2000
Lege gordailua: SS- 1446/2000
Inprimatzailea: Antza S.A.L., Lasarte-Oria
Hitzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
LEZOREN KOKAPENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.- FONETIKA-FONOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271.1.- Bokalak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Diptongoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Beheranzko diptongoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Goranzko diptongoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Triptongoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Bokalen arteko eragina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Asimilazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Disimilazioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Metatesiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Bokal gehitzeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Bokal galera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Aferesiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Sinkopa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Kontsonanteek eragindako bokal aldaketak . . . . . . . . . . . . . . 40“Yod” eta “Wau” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
1.2.- Kontsonanteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431.2.1.- Kontsonanteak eta kontsonanteen kokapena . . . . . . . . . . . . . . 431.2.2.- Kontsonanteen erorketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471.2.3.- Kontsonante bilketen inguruko bilakaerak . . . . . . . . . . . . . . . 48
Sabaikaritzea (Automatikoa eta adierazkorra) . . . . . . . . . . . . 52Asimilazioak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Metatesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Alternantziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Kontsonanteen galera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Kontsonanteen gehitzeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
2.- M ORFOSINTAXIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632.1.- Izen sintagma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Aurkibidea
2.1.1.- Izenaren morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652.1.2.- Pertsona izenordainak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 732.1.3.- Determinatzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 2.2.- Aditz sintagma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832.2.1.- Aditzaren morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832.2.2.- Aditzondoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1142.3.- Sintaxia. Perpaus egiturak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172.3.1.- Lokailuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172.3.2.- Juntagailuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1222.3.3.- Menderakuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
3.- LEXIKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1373.1.- Hitzen eratorpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1373.2.- Elkarketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1143.3.- Esapide eta lokuzio bilduma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1453.4.- Hiztegi hautatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
4.- LEKUKOEN ZERRENDA ETA ETNOTESTUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1634.1.- Lekukoen zerrenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1654.2.- Etnotestuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Gregorio Arruti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Elena Garmendia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171Fernando Legorburu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Nikomedes Pikabea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Kandi Salaberria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Erramun Salaberria Lopetegi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185Pepita Salaberria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Rafael Agirre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Juan Joxe Zabaleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201Joxe Migel Treku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Xixili Pikabea eta Manoli Pikabea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Melintton Garmendia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
5.- O NDORIOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
6.- IKURREN ZERRENDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
7.- BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
H I T Z A U R R E A
Lezoar maite hori:Hemen duzu herriko bi semek paperera ekarritako lan handi
baten argazki ttiki bat. Ongi ulertu duzu, bai, argazki ttiki bat.Paperera ekarrita dezenteko neurria baldin badu ere, argazki tti-ki bat besterik ez da, lan galant baten argazki ttiki bat.
Izan ere, handia, galanta, latza da gero mendez mende Lezoizeneko herri honetan bizi eta lan egin duten gizon eta emakume-ek egin dutena. Elkarrekin jolastu, haserretu, lizunkeriak esan,lan egin, adarra jo eta beste hamaika betebehar asetzeko euskara-ren aldaera berezia sortzea lortu dute.
Gure lana argazki ttiki bat besterik ez da, beraz. Alegia, gauregun urtetan aurrera eginda dauden lezoar zenbaiten hizkera horijaso eta aztertzea. Hemen ez ditugu 60 urtetik gora izan eta Lezo-ko gurasoak zituzten lezoar guztien hitzak jaso. Batzuk aukeratuditugu eta haiek utzitako arrastoari segi diogu.
Ez gara "harri bitxien" bila ibili, beraz, hemen ez dizugu era-kutsiko non dagoen "Nilo ibaiaren itturria", ezta nahi ere! Orrihauen artean topatuko duzuna belaunaldi baten hizkeraren ezau-garri nagusiak dira. Edo bestela esan, euskaldun sortu, euskarazbizi eta euskaldun hiltzen ari den mende honetako lezoarrenazken belaunaldiaren hizkera da.
Izan ere, belaunaldi hau izango da, seguruenik, bere egunero-ko bizitzarekin lotutako eginbehar guztiak euskara hutsean egite-ko aukera izan duen azkena. Sarrionandiak idatzi zuena egia bal-din bada ("Euskara da gure territorio libre bakarra"), hauek diraterritorio horretan libre izatea sentitu duten azkenak, ez baituteerdararen laguntzarik behar izan inori adarra jotzeko edo maite-minaren astindurik gozoenak poesia bihurtzeko. Eta beharbada,horixe da, hauetako askok utzi diguten eredentziarik onena, libreizateko grina. (Joxe Miel Treku abertzale fina gogoan dugu hauesatean, berarekin izandako elkarrizketa luzeetan ez baitzuenaukerarik galtzen gure herriaren batasun eta askatasun beharrazmitina egiteko).
Azken hamarkada hauetan gure herriak bide luzea egin du.Luzea, gogorra eta emankorra izan baita. Euskararen batasuna
da, zalantzarik gabe, bide horren fruturik preziatuenetakoa. Gurehizkuntzak (beraz, gure Herriak) historian zehar, ukazioz ukazio,eman ezin izan duen jauzia egin dugu urte gutxitan. Mendebalde-ko gizarte bizitzak eskatzen duen estandarizazio eta formalizaziomaila eman diogu euskarari, horretarako aldekoak gutxi eta kon-trakoak gehiegi eta indartsuegiak izan baldin baditugu ere.
Euskara batu horrek, maila formalean erabiltzeko euskarahorrek, era berean, izan du nondik indartu eta eraberritu: hez-kuntza, euskarazko literatura, komunikabideak... izan ditu berezerbitzura. Eta horren bitartez euskaldun denon belarri-burueta-ra iritsi da. Inork erabiltzen al du gaur egun "telebista" hitzarenordez besteren bat?
Eta Lezon zer? "Telebistaren" formaltasuna gureganatu dugunbitartean zer egin dugu tabernetan edaten genituen "baxoerdie-kin" (ala "ardoak edan" esan behar ote dugu?) edo haurrei egitengenizkien "laztanekin" ("Kariñitos egitea" egokiago ote?). Alegia,zergatik utzi diogu eguneroko bizitzan lezoko hizkera erabili etatransmititzeari? Bistan da arrazoiak hamaika direla eta horienartean gure herriak bizirik iraun eta eguneratzeko behar dituentresnak ukatzean dagoela gako nagusia.
Hemen jaso dugunak, ordea, ez du izan nahi gure negar malko-ak isurtzeko argazki zaharren bilduma. Lanerako tresna izan nahidu. Zalantzarik gabe gure herria, euskal gizartea eta mundua beraizugarri aldatu dira urte gutxitan eta are azkarrago gertatuko diraaldaketak datozen urtetan. Baina 60ko hamarkada hartan hartuta-ko bideari heldu behar zaio gogo biziz, ekin eta jarrai. Euskararenbatasuna, ikastolak, kultur elkarteak eta beste hamaika ekimen.
Bide horretan piztu da tokiko euskara gorde eta transmititze-ko grina, nork berearekin aberastea denon Euskararen Herria etahorretan lezoarrok ezin dugu atzean gelditu. Orain arte ez garaatzean gelditu izan (eskerrik asko Miren Gezala, eskerrik askoEmakumeoi) eta orain, honaino iritsi eta gero, orain bai ez garelabidean geldituko, gurea da etorkizuna!
Beraz, hemen dagoena erabiltzeko da. Herriko ikastetxeekbadute zer ikasia eta zer irakatsia, Orratx! nahiz Lezon argitara-tzen diren gainerako aldizkariek ere bai (Txerrimuñoren Zartako,alderdi politikoen boletinak, udalaren bandoak, gizarte mugimen-duen panfleto eta komunikatuak...). (Gure zorionik beroenak
Begoña Untzaini 2000ko Santakrutzean pregoian Lezoko hizkerahorren bikain txertatzeagatik).
Ez genuke hitzaurre hau amaitu nahi Koldo Zuazo ikerlariprestu eta euskaltzale finak aurtengo Durangoko azokara eramanduen Euskararen Sendabelarrak (Alberdania argitaletxea, 2000.urtea) izeneko liburuan egiten dituen zenbait aipamen hitzez hitzhartu gabe:
Gaur egungo euskaran ikusten ditudan zenbait gaitz aipatu ditut atalhonetan:a.- Marko hizkerab.- Euskara sasiletratuac.- Orotariko euskara
Alde batera utzi ditut denetan gaitzik larrienak: erdararen eragina, etaerdara desberdin bi izana euskarari erasotzen diotenak. Ezbairik gabe,azken hauexek dira gaitzik arriskutsuenak, baina ezagunegiak ere badie-ra dagoeneko, hemen eta orain horien gainean jarduteko.
Euskararen gaitzei aurre egiteko ezinbestekoak ditugun hiru babesga-rri zeharo alde batera utzi ditugula ere ekarri dut gogora:a.- sena garatzeab.- norbere hizkeran konfiantza eta ziurtasuna sendotzeac.- belaunaldien arteko hizkuntza lotura estutzea.(152-153. or)
Eta aurreraxeago honela dio:
Euskalkien alde banago, ez da harrokeriaz eta chauvinismoz ere. Ez danire euskalkia denetan hoberena begitantzen zaidalako. Ona da, bai, nireeuskalkia; onena niretako, eta oso harro nago. Baina onena izanda ere, etada besteak baino hobea. Ez hobea ez txarragoa; neure nortasuna, neuresena da, eta kitto!
Azken batez, beraz, euskararen alde nagoelako nago euskalkien alde,euskararen osasuna, euskararen kalitatea eta euskararen etorkizunadagoelako jokoan.(155. or)
Hona hemen, beraz, egindako lanaren frutua. Izango dira
hutsak, kaleak ere egingo genituen, baina egon ziur hurrengo par-tida jokatzeko prest gaudela, eta zu? Oraingoan buruz burukoaizan bada ere, hurrengoa barrenetara izango da, hasi beraz, presta-tzen.
Ez genuke lan hau amaitu nahi lagutzen izan ditugun lezoarguztiei gure eskerrak eman gabe, lekuko izan zaretenoi, "enbaja-dore" lanak egin dituzuenoi, inork eskatu gabe elkarrizketa "bide-ratzen" laguntzaile izan zaituztegunoi... den-denoi. Ez genituzkeahantzi nahi Txillardegi eta Koldo Zuazo gure aldeko aukera egi-teagatik eta Lezoko Udala eman dizkigun erraztasunengatik.
Eskerrik asko.
J O X E L U I X A G I R R E T X E E T A I M A N O L E S N A O L A
Lezo, 2000. urteko abenduaren 9a.
SLEZOKO EUSKARAREN
AZTERKETA
Sarrera
LANAREN ZERGATIAK
Aspaldikoa genuen honelako lan bat egiteko asmoa. Lan honek,ordea, ahalegin handia eskatzen zuen eta ezin izan genion merezizuen moduan heldu. Lezoko euskararen azterketa eginbeharrekoenzerrendan beti azken lekuan gelditzen den horietakoa izan da gure-tzat. Nahi eta ezin horretan, ordea, ez gara geldirik egon, 1994anLezoko hitanoaren azterketa xume bat egin eta ikastaro bat emangenuen, zenbait artikulu idatzi (Agirretxe (1993 eta 1994 ) “Hizke-raz mesedez” (I eta II). Lezo aldizkaria, 11 eta 13. Aleak) edoOrratx! aldizkariaren estilo ezaugarrietan txertatzeko ahaleginetanari gara.
Denborak aurrera egin ahala, ordea, lan hori egiteko gogoaripremia gorria lotu zaio. Izan ere, Lezoko hizkera aldaketa prozesubortitzean murgildurik dagoela bistakoa da, inork galbidean dago-ela ere esan dezake. Alegia, herritarrik zaharrenak gure artetikdesagertzen doazen neurrian desagertzen ari dela.
Horrela esatea, ordea, ikuspegi laburrez begiratzea da. Bistanda zaharrak hiltzen direnean, haiekin batera garai bateko bizimo-dua eta esperientziak galtzen direla, haien eragina hor amaitzen alda, ordea? Ez al da belaunaldi batetik besterako transmisiorik ger-tatu, enborretik ez al dira kimu berriak sortu?
Galdera horri erantzutea erraza ez baldin bada ere, jar dezagunlehen lehenik ideia bat mahai gainean: hizkuntza bat bere herrita-rrei eta hauek bizi dituzten gorabeherei loturik garatzen da. EtaLezoko herritarrok azken berrogei urte hauetan bizi izandakoaaztertzen baldin badugu, laster ikusiko dugu zenbatekoak izandiren aldaketak.
Batetik euskara zapaldua, zigortua eta heriotzera kondenatua
izan da inon diren indarrik eraginkorrenekin, bere ondoan hizkuntzaespainola loratua eta goratua izan da, euskaldun ezjakinon harrigarri.Eta geroztik ez da egoera aldatzeko behar besteko ahaleginik egin.
Bestetik, herriko bizimoduak erabateko aldaketa izan du. Lezo-arrak herrian lan egin eta bizimodua herrian egiteari utzi dio. Lanadela, ikasketak direla... batera eta bestera ibili gara, askotan herria-rekin baino lotura estuagoak izan ditugu herrikoak ez ziren adiski-deekin, gehienetan, bestalde, erdara izan da bizitza modernoanhorrenbeste estimatzen ditugun ekintzetarako hizkuntza bakarra(lankideak, hedabideak, administrazioa...) eta gainera Lezokoherritar ia guztiak euskaldunak izatetik erdia baino gutxiago izate-ra pasa ginen (1960-1970), herria handitu egin zen, auzo eta laguntalde berriak sortu...
Beraz, nola ez da ba gure aiton-amonen hizkera hilzorian egon-go belaunaldi berriok ez baldin badugu geure egin eta erabiltzekopremiarik izan?
Lan honekin gure asmoa, alta, galbidean dagoen Lezoko euska-ra jaso, aztertu eta belaunaldi berriei eskaintzeko urrats bat emateaizan da. Abiapuntua da eta ez helmuga; orain denon eskutan dagogure hizkera erabili eta indarrean jartzeko lana.
Ez dago esan beharrik azken helburu horrek ikerketa burutudugunon ahalmena gainditzen duela. Ezinbestekoa izango da, bada,udala, herriko hedabideek eta ikastetxeek gogoz eustea asmo honi,horretarako behar diren urratsak emanez.
METODOLOGIA
Ikerketa egiteko materiale gehiena herritarrei egindako grabaketenbidez jaso dugu. Herritarrak hautatzeko irizpideak honakoak izandira:
—65 urtetik gorakoak izatea.—Herrian sortutako gurasoak izatea ahal delarik.—Herrian sortu eta herrian bizitakoak izatea.—Ezkontidea ere herrikoa izatea.—Euskara estandarrarekin ahalik eta harreman ttikiena izana
izatea.—Buruz argi egotea.
22 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
—Berezko hortzadura izatea ahal delarik.Horrezaz gain, beste bi irizpide ere erabili ditugu: sexua eta
bizilekua (kalea ala baserrialdea).Irizpide horiekin zenbait herritarri bere inguruan begiratu eta
izenak proposatzeko eskaera egin genien. Hortik jasotako izen guziak bildu eta egokienak hautaturik,
beraiekin harremanetan jartzeko bitartekari egokiaren bila hasiginen. Horrela eginez harreman naturalagoa lortu nahi genuen.Horrek jakina, lana atzeratzen zuen, baina emaitzak merezi izanduelakoan gaude.
Elkarrizketa egiteko orduan ez diegu esan gure asmoa haieneuskara aztertzea zenik eta horren ordez, garai bateko bizimoduaeta haien bizitzari buruzko kontuak galdetu nahi genizkiela esanezibili gara. Horrela, linguistikoki interesgarriak izateaz gain, antro-pologia eta historiarako interesgarriak diren materialak ere eskura-tu ditugu, eta garrantzitsuena, Lezoko euskara bizi-bizi jasotzealortu dugu.
Grabaketa gehienak lekukoak banaka hartuta egin baldin badi-tugu ere, bitan gutxienez bikoteak hartu ditugu. Kasu horretanemaitzak askoz ere hobeak izan dira, haien arteko elkarrizketa erejaso baitugu, eta besteak beste Lezoko hitanoa.
Grabaketa bakoitza gutxienez ordu erdi ingurukoa egiten saia-tu gara eta ondoren bakoitzari hogei minutu transkribatu dizkiogu.Transkripzio horretan jasotakoa izan da azterketarako erabilidugun dokumentazioa ondoren hustuketa egiteko.
LANAREN EGITURA
Lanaren muina hiru multzo nagusitan banatu dugu: Fonetika-fono-logia, morfosintaxia eta lexikoa.
Fonetika fonologiak bokal eta kontsonanteekin gertatzen direnfenomenoak biltzen ditu. Morfosintaxiak, berriz, izena, aditza etasintaxiarekin loturikoak. Azkenik, lexikoak izenak eta hauen era-torpenari eta elkarketari dagozkionak.
Amaieran, azterketarako erabili ditugun zenbait testu, ondorioxume batzuk ikurren zerrenda eta bibliografia datoz.
Irakurleak aurkibidean topatuko du multzo nagusi bakoitzaren
Lezoko euskararen azterketa. Sarrera 23
KL
LEZOKO EUSKARARENAZTERKETA
Lezoren kokapena
GEOGRAFIA
Lezoko udalerria Gipuzkoako sortaldean kokaturik dago, eta hona-ko udalerriek inguratzen dute: Iparraldean; Pasaia. Sortaldean;Hondarribia eta Irun. Hegoaldean; Errenteria eta Oiartzun. Etasartaldean, berriz, Pasaia. Sartaldean, halaber, Pasaiako badiakourak bustitzen du herria.
Udal-barrutiak 13 km2-ko hedadura du, eta perimetroak,berriz, 14.000 metro inguruko luzera du.
HISTORIA
Historiari ere begiradatxo bat egin beharko diogu bada gure herria-ri egiten ari gatzaizkion hurbilpen-sarrera honetan. Xehetasunguziak emateak luze joko lukeenez, zertzelada batzuk baino ez ditu-gu emango hemen. Udalerriaren historian mugarri izan diren ger-taera edo garai behinenak aitatuko ditugu ideia bat izan dezagun.
Egun Lezoko Unibertsitatea dagoen lurretan historiaurrearenhondarrean, neolitiko garaian, artzain ibiltariak bizi ziren, eurenartaldeekin larre batetik bestera ibiltzen zirenak. Gizatalde haienaztarna zenbait badira gure herrian; Barunga baserria zeneko lurre-tan aurkituriko harri landuzko aizkora eta Jaizkibel gaineko Ezku-rin inguruko trikuharria esaterako.
Antzin Aroaz esan liteke aldaketa handirik gabe igaro zela, etaLezon behin-betiko erroak finkatu zituen lehen gizataldea aurkitze-ko X. mende aldera etorri behar dugu. Nafarroako erregeren agin-
dupeko Pedro de Vizcaya kapitainak Bizkaia auzoa sortu zuelarik.“Item, dono vobis Guillelmum de Lazon et socios suos, ut sint
vestri vicini.”(1203an Gaztelako Alfonso VIII.ak Hondarribiko Carta Pue-
blan Gillermo de Lazoni eginiko emariaren aipamena).1203an Gaztelako Alfonso VIII.ak Hondarribia fundatu eta
Guillermo de Lazón zalduna, gaskoi talde batekin, Lezora etorrizen bizitzera. Lezoandia etxea eraiki zuen hemen eta herriko bizi-tzari bultzada handia eman zion. Abeltzaintza eta laborantzaz gain,itsasoarekin lotutako lanbideak asko azkartu ziren. Garai honetanherriak nolabaiteko loraldi bat ezagutu zuela esan liteke; Santiago-ko bidea, Gurutze Santua mariñelen patroi...
XVI. mendean, Lezok, itsas-eskubide bereziak zirela eta, mer-kataritzaren garapen handia bizi izan zuen. Bertako uzten eskasiaorekatzeko, oinarrizko elikagaien hornidura ahalbidetu baitzuteneskubide hauek. Kaiaren garrantziari esker, herrian era guzietakoitasgizonak bizi izan ziren merkatariez gain: mariñelak, pilotuak,kapitainak, arrantzaleak, baleazaleak, kortsarioak eta kanoilariak,besteak beste. Ezin ahantz dezakegu, halaber, 1597tik aurrera Biz-kaia auzoko Lezoko Errege Ontzigintza ospetsua zurgin, itsasarotzeta errementari askoren irabazpide bilakatu zela.
XVII. mendeko krisi orokorraren ondotik, itsasoarekin loturikojarduera gehienak ahultzen hasi ziren, eta gainbehera hau 1728ansortutako Caracaseko Errege Konpainia Gipuzkoarrak urtebatzuez geldotu bazuen ere, XVIII. mendearen bukaerarako iaitsasgizon guziak baxurako arrantzaleak ziren. Geroztik jarduerahonek bere horretan zertxobait eutsi zion, baina nekazaritza izanzen ondoko urteetan nagusi.
XVIII. mendearen bukaera aldera gabezia garaia etorri zenherrira. Lezoren egoera ekonomiko eta soziala oso lardaskatu zen.Konbentzioko Gerran (1793-1795) eta Independentzia Gerran(1808-1814) Frantziako gudarosteak eginiko txikizio eta gehiegike-riek herria egoera tamalgarrian utzi zuten. Honi, 1795, 1816 eta1817an itsasoan gertaturiko ezbeharrak gehitu zitzaizkion, ume-zurtz eta alargun andana utziz.
XIX. mendearen lehenengo heren honetan lortu zuen Lezokudalerri izaera.
XIX. mendearen bigarren erdian, Karlistaden ondotik, industria-
28 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
lizazioaren lehenengo zantzuak agertzen hasi ziren zenbait lantegieraikitzearekin; Arizbakarreko sutauts fabrika eta “La Merceditas”teilagintza mekanikoa. Industriaren garapenarekin arrantzaren gain-behera etorri zen, ordea, eta XX. mende hasieran arrantza lanbidezuten herritarrak bakan batzuk besterik ez ziren. Herriko fabriketannahiz Errenteriakoetan lan egiten zutenak, berriz, ehundik goiti ziren.
XX. mendearen erdialdean, Francoren diktadurapean, industria-ren garapen handi eta azkarrak etorkin ugari ekarri zuen gure herri-ra. Gertaera honek eragin handia izan zuen herriaren kulturan, hiri-gintzan, gizartean eta hizkuntzan. Herriko biztanleriaren gehiengoajatorri erdaldunekoa bihurtzeak euskara galbidean jarri zuen.
SOZIOLINGUISTIKA
Historian barrena Lezoren erabateko euskalduntasuna aipatzenduten datu gehiegi ez baldin badago ere, daudenak arrunt argiakdira. Adibide ttiki bat ematearren honela dio Lezo eta Irungoidazkariak: “Idioma que común y ordinariamente se usa en ambospueblos es el natibo y bulgar bascongado (...) por ser la primeray unica lengua que generalmente se usa y aprende” (JimenoJurio (1997) Navarra, historia del euskera. Tafalla, Txalaparta.181-3. Or.)
Ez dago, ordea, historiaren garai ilunetan ibili beharrik. Gerrau-rreko eta gerra ondoko Lezo ezagutu dutenek zalantza izpirik gabeadierazten dute Lezo mende honen lehen erdia bukatu arte zeharoeuskalduna zela. Alegia, Lezoko herria euskaraz bizi zen.
Honek ez du esan nahi, noski, gure artean ez zenik bizi euskarazez zekienik. Indarberritzen hasia zen industriak erakarrita (Espai-niatik etorritako eskulangileak) edo estatuak bidalitako funtzionario-ak (Guardia Zibilak, trenbideko langileak, irakasleak...) ziren multzohori osatzen zutenak (1940an % 4). Multzo horretan, ordea, bi ezau-garri aipatu behar dira: 1.- Lezon egiten zuten egonaldia laburra iza-ten zela. 2.- Lezon egonaldi luzea egiten zutenak euskaldundu egitenzirela herriko hizkuntz joeraren eraginez.
Frankismoak euskara eta Euskal Herria akabatzeko asmoakeuskalduntasuna betirako zapuztea izan zuen helburu, eta tresnaugari erabili zuen horretarako: Euskara legez debekatu zuen ikas-
Lezoko euskararen azterketa. Lezoren kokapena 29
tetxeetan, kalean mintzatzea zigortu... Garai gogor horietan Lezokeuskalduntasunari eutsi baldin bazion ere, galtzen hasia zen kalekolehentasuna. Hiru elementu dira gertaera honetan aipatu beharreko-ak: 1.- Euskaraz mintzatzea arrisku gertatzen hasi zen; 2.- Industriali-zazio aro berriarekin (1955-1975) etorkin ugari hartu zuen Lezok (etaEuskal Herri osoak), honek hankaz gora jarri zuen Euskal Herrikoerrealitate soziologikoa, kulturala eta linguistikoa (Lezon 1970ean%21 ziren Espainiatik etorritako etorkinak). 3.- Oparotasun ekono-mikoaren garaia zen, Frankismoak modernotasunari ateak ireki ziz-kion eta euskaldunen eskura kultur unibertso berri bat jarri zen: tele-bista, irratia, automobila, musika joera berriak... dena erdaraz, jakina.
Gertaera honekin, jokaldi gaizto bat eginez euskara euskaldu-nontzat atzerapenaren hizkuntza izatera pasa zen. Modernotasunaerdaraz mintzo zen, atzerapena euskaraz.
Beraz, hogei urtetan Lezon euskaldun kopurua erdira jaitsi zen(1981ean % 42,3). Aldaketa honetatik, ordea, ondorio mamitsuagobat atera behar da, Lezoko eguneroko bizimoduan euskara harremanguzietarako balio zuen hizkuntza izatetik harreman batzuetarakobakarrik balio izatera pasa zen, eta aldiz, erdara bihurtu zen harre-man guzietarako balio zuena, hizkuntza “seguroa”. Euskara bazte-rrean gelditu zen.
Franco hil zen garaian euskara atzeraka zihoan Lezon. Poliki-poliki, ordea, ikastolaren sorrerarekin, hainbat herritar eta elkartereneraginez gainbehera hau eten egin zen.
Xehetasun handiegitan sartu gabe, Lezon euskararen ezagutzakpoliki-poliki gora egin duela nabarmena da: 1981ean elebidunak(euskaraz mintzatzeko gai zirenak) % 42,3 ziren, elebakarrak,berriz, % 34,9, euskara menderatzeko bidean zirenak, aldiz, % 21,8.Hamabi urte beranduago (1993) egindako erroldan, berriz, elebidu-nak % 54,5 ziren (+ %11,3), erdal elebakarrak % 24,8 (- % 10,1), etaeuskara menderatzeko bidean zirenak % 20,7 (- %1,1). Datu hauek,Siadecok dioen bezala, “Lezoko Hizkuntz Komunitatea euskaldun-tze prozesu moderatu baina iraunkor batean sarturik” dagoela adie-razten digute (Siadeco (1994) Lezoko herritarrak eta euskararenezagupena, iritziak eta jarrerak. 5. Or.). Igoera hori, ordea, haur etagaztetxoen artean gertatu da, horiek dira euskara ikasi dutenak, ez,ordea, helduak. Helduek, baita elebidunek ere, erdarazko ereduaematen diete belaunaldi gazteenei. Horretarako erabilera datuak
30 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ikustea besterik ez dago.1992 eta 1997ko datuak alderatuz, 1992an % 32,7 zen Lezon eus-
karaz aritzen zen lezoar kopurua, 1997an, berriz, % 34,7, alegia, bosturtetan bi puntuko igoera. Adin taldeka joera zein izan den begira-tzen baldin badugu, berriz, goranzko joera kasu guzietan oso apaladela ikusiko dugu. Alegia, haurrak gazte izatera pasatzen direnean,euskaraz hitz egiteko gai direnak gehiago izan arren, ez dutela eus-karaz aritzeko joera hartzen, gazte eta helduen munduan ohikoaerdaraz aritzea baita. Euskaraz hitz egiteko gai izan arren, arau sozia-lak erdarara bultzatzen ditu.
Dena den, Lezon zenbat euskaldun dagoen eta zenbat euskaraerabiltzen den aztertuz, ondorio argi bat aterako dugu, Lezon euska-raz hitz egiteko gai diren gehienek euskaraz egiten dutela. Euskararifideltasun handiz eusten zaio.
Ez genuke atal hau amaitu behar gure gaiari dagokion aipamenbat egin gabe. Historian zehar lezoarrak etxean euskaldundu izandira eta etxeko euskaraz mintzatu izan dira. Azken hogei urteotan,ordea, lezoar askok etxean ez du euskararik ezagutu, eskola izan daeuskaldundu dituena, beste batzuk, berriz, gurasoak gure ingurukoeskualde euskaldunetatik etorriak izaki, etxean ez dute lezoko euska-rarik ikasi eta eskolan, berriz, euskara estandarra. Eskolatik kanpo,lehen ez bezala, erdara da nagusi. Beraz, etorkizunari begira hemenaztertzen dugun euskararen iraupenaz mintzatzerakoan eragilehauek guziak izan behar ditugu kontuan.
HIZKUNTZA
Eskuartean dugun lan honen ardatza hizkuntza, edo zehatzago esa-tearren, hizkera izanik, hurbil gakizkion beroni, eta ikus ditzagun,labur bada ere, Lezoko hizkeraz orain arte idatzi direnak.
L.L. Bonaparte printzeak Lezoko hizkera Iparraldeko Goi-nafa-rreraren Irungo azpieuskalkian kokatu zuen bere sailkapenean.
Euskalkiak era batera edo bestera aztertu dituzten ondorengoikerlari gehienak ere uste berekoak dira, edo ez dute behintzatsailkapen hori zalantzan jarri. R. Mª de Azkuek adibidez, bereDiccionario vasco-español-francéseko sarreran, laburduren aur-kibidean, euskalkien sailkapen bat egin zuen eta euskalki bakoi-
Lezoko euskararen azterketa. Lezoren kokapena 31
tzeko herrien zerrenda ere eman zuen. Goi-nafarrerari dagokionzerrendan L letrara iritsiz honako herrion izenak agertzen dira:Labayen, Lakuntze, Larraun, Latasa, Leiza, Lekunberri, Leza-ka(sic), eta Lezo. Beraz, garbi dago Azkueren aburuz Lezoko hiz-kera goi-nafarreraren aldaera bat dela.
Pedro de Yrizar ere ez da Bonaparteren sailkapenetik gehiegiurruntzen. Hala, Iparraldeko Goi-nafarreraren aditz laguntzaileaazalduz argitaratu zituen liburukietako bigarrenean, “Subvarie-dad de Rentería-Lezo aipatzen du”. Beraz, gure herria Errente-riarekin bateratzen du, bere ustez bi hizkeron arteko aldeak osottikiak direlako, eta Irungo azpieuskalkiaren barnean sartuzituen. Yrizar, esan bezala, Bonaparteren sailkapenean oinarri-tzen da bere lanak egitean, baina Koldo Mitxelena errenteriarra-rekin bat etorriz puntu batean ez zen ados sailkapen honekin. Ale-gia, Bonaparte printzeak Errenteriako hizkera gipuzkeraren bar-nean kokatu zuen, eta Lezokoa, berriz, goi-nafarreran. Mitxele-naren ustez, ordea, Lezoko eta Errenteriako hizkeren artean ezdago apenas alderik eta goi-nafarreraren baitakotzat hartu zituenbiak, azpialdaera berean bilduta gainera. Yrizarrek ere hausnar-keta bera egiten du, eta ondorioz, bi herrietako hizkerak bateanbildu eta nafartzat hartu zituen.
Koldo Mitxelena:“Aunque esto no coincide con el mapa de Bonaparte, se puede afir-mar que no hay diferencia práctica entre las hablas de Lezo y deRentería. Por una serie de rasgos (palatalizaciones, conjugación,léxico) van con Oyarzun y el dominio alto-navarro vecino: la divi-soria está entre Lezo y Pasajes de San Juan, que va con San Sebas-tián y, por supuesto, con Pasajes de San Pedro, claramente guipuz-coanos de lengua. No ocurre así con el acento, punto en el que Lezoy Rentería coinciden con San Sebastián y se apartan de Oyarzun.”.(Fonética Histórica Vasca, 1977, 576. or.)
Pedro de Yrizar: “Esta subvariedad comprende íntegros los municipios de Renteríay Lezo, de los que seguidamente indicamos el número de vascófo-nos en 1970, según nuestra evaluación de aquella época:
Rentería—7.665 vascófonos
32 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Lezo—2.500 vascófonosDe acuerdo con estos datos, la subvariedad de Rentería-Lezo
contaba, en 1970, con unos 10.170 vascófonos, en números redondos.La conjugación de los verbos auxiliares es fundamentalmente la
misma en ambos pueblos, como puede apreciarse mediante la com-paración de las formas verbales consignadas en los “Cuadros”correspondientes”. (Morfología del verbo auxiliar alto-navarro sep-tentrional II. liburukia, 1992, 521. or.)
Gaurko egunetara etorriz, Koldo Zuazo ikerlari apartak Bona-parteren sailkapena zalantzan jarri berri du. Agian, egokiagoa daeguneratu egin duela esatea, izan ere, Bonapartek sailkapen huraegin zuenetik mendea ederki joana da, eta denbora horretan alda-keta asko eta handiak gertatu dira euskararen historian, hedadurageografikoan, status juridikoan eta gizarte prestigioan, batzuk one-rako eta beste batzuk txarrerako inondik ere. Koldo Zuazok sail-kapen arras diferentea egin du, Bonaparteren 74 ezaugarri edoneurgarriak 92ra pasatuz. Hala, 5 euskalki bereizi ditu, gure herri-koa erdialdekoa deitzen duen horretan kokatuz.
Honek ez du esan nahi, ordea, Bonaparteren irizpideak okerrakzirenik, baizik eta K. Zuazoren ustez, gutxi zirela eta batzuk dese-gokiak. Honi guziari arestian aipatu dugun aldaketa edo eragile dia-kronikoa ere gehitu behar zaiolarik, jakina.
Kontuak kontu, orain arte herriko hizkeraz honakoa bezain lanzabal eta sakonik egin gabe zegoen, eta gauzak bere tokian jartze-ko lagungarri gerta bekie ondotik datozkeen euskalariei. Hala biz.
Lezoko euskararen azterketa. Lezoren kokapena 33
1LEZOKO EUSKARAREN
AZTERKETA
Fonetika-fonologia
■ BOKALAK
Lezoko bokal sistemak bost bokal ditu /i/, /e/, /a/, /o/, /u/. Bokalhauek hitzaren baitan edozein posiziotan agertzen dira; hitzarenhasieran, barnean nahiz bukaeran.
Adibideak:Hasieran Barnean Bukaeran
/i/ igeri pirrilla josiizena korrika sabaldiikuttu
/e/ eskola aserre luseegurra ereki jende
/a/ ariya karramarro arropaayeka ikaragarriya maixtra
/o/ oan kalloka sotooliyo apropos beso
/u/ urte ttunttuna salduura sekulan attu
seguru
Fonema hauek, ordea, katea mintzatuko gainerako hotsei lotu-rik ahoskatzen ditugu gehienetan, eta jakina, euren artean loturikere bai. Ondoko ataltxoan bokalen arteko konbinaketaz eta elka-rreraginaz ariko gara, elkarreraginetik sortutako fenomenoez,hobeto esanda.
DIPTONGOAK
Silaba berean bi bokal elkarren segidan ahoskatzeari diptongoaesaten zaio. Diptongoak bi eratakoak izan daitezke: beheranzko-ak eta goranzkoak. Gainera, goranzko ala beheranzko izateaz lan-da, berezkoak nahiz kontsonante baten galeraren ondorioz sortu-rikoak bereizi ohi dira.
Beheranzko diptongoakBeheranzko diptongoak dira ugarienak euskaraz, eta jakina,Lezon ere gauza bera gertatzen da. Diptongoaren lehenengo
bokala bigarrena baino irekiagoa denean, beheranzko diptongoadela esango dugu:
Hasieran Barnean Bukaeranai [ai] jaitan bestiai
aittu etzaitaimbeste nonai
ei [ei] seittuan exeieisa besteik
saardoteimakineiamasei
oi [oi] oinbeste porroioitan kamioi
au [au] aundiya isautu amalauauntzo ganauausko
eu [eu] euskalduna emateuten eyeueunero usteutdeuse
ui [wi] muittu iruittugui
Goranzko diptongoakDiptongoaren lehenengo bokala bigarrena baino itxiagoa dutenakdira goranzko diptongoak. Jaso ditugun adibide gehienak maile-guzko hitzak dira, euskaraz, lehen esan bezala, beheranzkoak baiti-ra gailen.
ia [ja] ikustiangatikie [je] fiestak
niekenio [jo] dio > youa [wa] juan
sanjuandarrakeguardiyauan
38 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ue [we] puestoguebuenokuetia
iu [ju] siun
Diptongoen soilketaai > a:
orain > oain1 > oan /oañnaiz > nashaiz > (y)as
ai > ibaina > baiño > biño /miño(n)
ai > ei > eJaitsi > jeitsi > jetxi
au > adauka > dakanauzu > nasunaun/k > nan/keseraulkia > exeyalkiyaaurpegi > arpeginaukan > nakan
ei > ibehintzat > beintzat > bintzat / mintzat2
behinik behin > *beinipein > biñipin /miñipin3
edozein > eosiñ4
begiratu > beitu5 > bituui > u
Kontsonante horzkari ahoskabearen aurrean iasistematikoki gertatzen da fenomeno hau. Hala
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 39
1 Ikus kontsonante galerak2 Ikus kontsonanteen aldaketen atalean asimilazioak3 Ikus kontsonanteen aldaketen atalean asimilazioak4 Ikus kontsonante galerak5 Ikus kontsonante galerak
ere, kasu honetan inguramendua sabaikarituaegoteak ere zeresan handia du.muittu > muttuiruitu > iruittu > iruttuGaintxurizketa > Gantxuisketa > Gantxuxketa6
ua > ujuan > jun
ie > isoziedadea > sosidadia
ia > aguardiazibila > guardasibilla
TRIPTONGOAK
zeauei < zera haueiuain < orain7imbiait < egin behar diat
BOKALEN ARTEKO ERAGINA
Bokal batek ondoan, hitz berean nahiz katea mintzatuan, inguruanduen beste bokal bat alda dezake. Bokalen arteko elkarreragina osofenomeno arrunta da Lezoko hizkeran. Batak besteari bere ezauga-rriak kutsatzen dizkionean, asimilazioa gertatu dela esango dugueta alderantzizko fenomenoa gertatzen denean, bokal bat bestebaten ezaugarrietatik aldentzen denean, alegia, disimilazioa gertatudela esango dugu.
40 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
6 Ikus bustidurari buruzko azalpena7 Egin behar diat > (egin > ein > in) (Behar > bear > biar) (diat > dit) > in biar dit > imbiait (-rd- multzoa galdu
egiten da)
AsimilazioaAsimilazioa, esan bezala, bokal batek besteari bere ezaugarriakkutsatzea da, baina kutsatze horrek bi maila baditu gutxienez; ezau-garri batzuk bakarrik kutsatuz asimilazio partziala eragitea, edoezaugarri guziak kutsatuz, bokal batek bestea bereganatzea eraba-teko asimilazioa gertatuz.
Asimilazioa eragiten duen bokala hitzaren barneko posizioan aurre-koa bada, asimilazio aurrerakaria gertatu dela esango dugu eta asimila-zioa eragin duen bokala atzekoa bada, berriz, asimilazio atzerakaria.
Asimilazio aurrerakariako-u > o-o
soinu > soñu > soñoe-a > e-e
eraman > *ereman > *eeman > emanherramienta8 > *erraminta > erremintabezala > bezela
i-e-i > i-i-iireki > irikiihesi > iesi > iisi
a-e-a > a-a-a > a-aatera > *atara > *ataa > ata
o-e > o-o > ohirurogeita hamar > irurogeitamar > *irurogoita-mar > *irurooitamar > iru(r)oitamar
o-e > o-oTorrejil > Torrojil
o-u > o-okomuna > komona
u-e > u-uHurrengo > urrungo
i-a > i-iikaragarri > ike(r)agarri > ikia(a)rri (?)
o-a > o-ohorrelako > olako9 > oloko
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 41
8 Gaztelaniatik mailegatutako hitza da.9 Sinkopa: horrelako > orlako > olako.
Asimilazio atzerakariake-i > i-i
Cecilia > *Xexili > Xixililehendabizi > lehenbizi10 > lembisi > limbisiperrilla > pirrilla
o-u > u-uoihuka > ojuka > ujukakomuna > kumuna
i-e > e-eireki > ereki
e-o > o-otxekor > txokorherdoila /erdoya/ > ordoya
o-e > e-eomen > (e)menote > ete
e-u > i-ueduki > iruki
a-o>ao>oo>onago>*nao>*noo>nobeherago> *berao>*beroo>bero
e-o>eo>oo>oedo>eo>o
Bestalde, bi bokal berdin elkarren segidan gertatzen direnean, hren galeraren ondorioz batez ere, asimilazio sistematikoa gertatzenda soilduz. Bokal bikoitzak edo geminatuak oso gutxitan erabiltzendira Lezon, joera nagusia asimilazioa da kasu honetan.
zahar>sarbehera>beraohol>ol
Bi bokal ezberdin elkarren segidan gertatzen direnean, berriz,asimilazioa da joera nagusia gure herrian.
nuen>nun
42 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
10 Sinkopa baten ondorioz a galdu da eta horren ondotik d galtzen da: lehendabizi > leen (d)(a)bizi.
zenituen>senittunalleatu>allatu
Gaintxurizketa goikoan bildutako beste adibide hauek ere bideberetik doaz:
orduan>ordunbatean>batian>batinjoan>jonzenean>senian>seninkantuan>kantun
Katea mintzatuan gertatzen diren asimilazioakLehen ere esan dugu hitza ez dela asimilazioentzako muga, hiztu-naren jarduna jarraia izaten denez, katea moduko bat eratzen daahoskatzerakoan hitzak elkarri lotuz. Era honetako asimilazioakikusiko ditugu segidan.
Makina hura > makinuaZera horiek > seoikOhitura horiek > oitturoikEta horrelako > tolako11
Malda horretan > maldortanIdeia hori > idea ori > ideoipixa egitera > pixa ittea > pixittea
DisimilazioaBi bokal elkarrengandik hurbil edo segidan gertatutakoan, lehenen-goa bigarrenaren ezaugarrietatik aldentzeari disimilazioa esatenzaio. Lehenengoak ixteko joera izan ohi du horrelakoetan. Gertaerafonetiko hau hitzaren baitan edo katea mintzatuan gerta daiteke, hitzbaten bukaerako eta beste baten hasierako bokalen artean, alegia.
ea > iaordea / ordean > ordia(n)gerratea > gerratiaerakusten > eakusten > iakusten
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 43
11 eta > ta bilakaera oso arrunta da.
paseatzen > pasiatzensehaska > seaska > siaskabehar > bear > biarluzeagoak > lusiaguaketxea > itxiabehe hartan > bee artan > biartanhogeita bostean > ogeitabostian
oa > uajaioa > jayuajoan > juansotoan > sotuangogoratu > goatu > guatuXaguanekoa > Xaguanekuabaraderoak > baraderuakorain > oain > uaiñkolkoan > kolkuanalmoadak > almuadakia itoan > iya ittuanKaittako hark > Kaittakuarrek12
oraingo hauek > oainguabek13
eo > iopare horretan > pare orretan > pariortanetxe horrek > itxiorrekgehixeago > *geixeao > *geixeo > geixiotrebexeago > *trebexeao > *trebexeo > trebexioez zagoan / ez zegoken14 > etzeoken > etziokenzeudenan / zegoztenan > seostenen > siostenen
oe > uecohete (gazt.)> kuete
oo > uolehenago > *leenao > leno / *lenoago> *lenoao > *lenoo > lenuoKaittako horren > KaittakuorrenHonantzago > *onuntzao > onuntzo / *onuntzo-
44 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
12 Arrek (Hark) euskalki mailako aldaera da.13 Ikus yod eta wau-ri buruz mintzo den atala.14 Lehen forma batuarena da, bigarrena, berriz, euskalkiarena eta hortik abiatzen da bilakaera.
ago >*onuntzoao > *onuntzoo > onuntzuoGaiztoago > *gaxtuao > gaxtuo / *gaxtuogoa > gaxtuoguaZerako horretan > seako ortan15 > seakuortan
ui > oieskubitan > eskuitan > eskoitan
oi > uimovimiento (gazt.) > moimentua > muimentuamoitzeko > muitzeko
eo-iupaseoan > pasiuan
ai > eimaquinaria (gazt.) > makinaria > makinai > makineinahikoa > naikua > neikuapasarik > paseikapaiza > apaisa > apeisa
eu > iuesne hura > esniua
oa > uenindoala / nijoala > nijuela
ia > iezidaken > ziaken > zieken
ee > ie (Ez da oso disimilazio arrunta Lezon, gehienetanbi bokal horiek elkarren ondoan gertatzen direnean soiltzeko joerada nagusi: ee > e.)
fraileeta > frailietaurteetan > urtietan
oe > oihonenbeste > *oembeste > oimbeste
MetatesiakEz da oso fenomeno ugaria Lezoko hizkeran baina dauden adibideapurrak oso arruntak eta sendoak dira.
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 45
15 Horretan > ortan: e sinkopaz galdu da
esaten dizut > *esatenizut > esateintzuteman dizut > *emanizut > emaintzutegiten dute > *egitenute > *ittenute > itteunteeman al dizu >*emanalizu >emanailtzuIntxaurrandieta > Intxarraundieta
Bokal gehitzeakBokala gehitzen den posizioaren arabera, protesia; hitz hasieranbokala gehitzea, epentesia; hitzaren barnean gehitzea, eta parago-gea; hitz bukaeran gehitzea, bereizten dira. Lezon bokal gehitzeugariena, bakarra ez esatearren, protesia da.
Protesia kasurik gehienetan “rr” dardarkari gogorrez hastendiren hitzetan aurkituko dugu, maileguzko hitzak denak ere. Diru-dienez, ordea, mailegu berrietan protesirik ez da ageri eta joerazaharra dela dirudi dardarkari gogorrez hasitako hitzei bokal pro-tetikoa jartzearena. Dardarkari gogorraren aurrean aurkitu ditu-gun bokalak “a”, “e” eta “i” dira.
arropaarrokaerremeyoerrelebotanerrosayuaerresatuirriyuaerretiratuerrepikeerrabierresua
Baina; rondarejareketiarepublikareuniyuarekisaturefujiyuaRusia
46 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Bada Lezon gainera herskari belare ahoskabez hasitako hitz batmaiz aski ”e” bokal protetikoz erabiltzen dena eta sendotasun han-di xamarrez gainera.
ekendu
Bokal galeraBokal galerak, gehitzeak bezalaxe, hitzaren hasieran, barnean,nahiz bukaeran gerta daitezke, eta posizioaren arabera izen ezber-dina hartzen dute: hitz hasierako galera aferesia da, barnekoa sin-kopa eta bukaerakoa apokopea.
AferesiakNahikoa gertaera arrunta dela esan dezakegu. Dena den, kasubatzuetan bereziki arrunta eta sendoa da fenomeno hau, eta beste-tan hiztunaren arabera, gertatzen da, edo ez da gertatzen. Solas ari-nari lotua dago fenomeno hau eta neurri batean solaskideen artekoharremanari ere bai, erregistro kolokialean gertatzen da gehien.
etorri > torrieman > manekarri > karriikusi > kusiomen > menote > teizandu > zandueraman > eaman > aman erakutsi > eakutzi > akutzi egoten > eoten > otenere > re / deeta > taitzan/k > *itzin/k > tzin/kezan/k > san/kezagutu > sautuemakume > makume
SinkopaEz da aurrekoa bezain fenomeno arrunta baina adibidie jakinbatzuetan arrunt sendoa da gertaera hau ere.
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 47
pasatzen > pastenpezeta > pestainportatzen > importzenbegiratu > beitu gañetik > gaintikbotatzen > botzenhonetan > ontanhorretan > ortangehienak > geinakedukiko > eukiko > eukoikusiko > (i)kuskoetorriko > (e)torkoibiliko > (i)bilkojarriko > jarkozeuzkan / *zaukazkin > sauskin
Apokoperik ez dugu jaso Lezon, baina “a” itsatsiaren galera ger-taera aski zabaldua denez, galera berexi batzuk aurkitu ditugu.
erremolatxdotrin
KONTSONANTEEK ERAGINDAKO BOKAL ALDAKETAK
Kontsonante batzuek inguruan duten bokala aldatzeko ahalmenadute eta kontsonante horien ezaugarrien arabera, bokalak itxi edoireki egiten dira.
IrekierakLezon aurkitu ditugun kontsonanteek eragindako irekierak dardar-kariak eta albokariak eragindakoak dira. Ez dugu adibide askojaso, izan ere, gutxi dira, nahiz maiz agertu.
Dardarkariak eragindako irekierake > a
ederra > earraeguerdia > eguardiya
48 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
eguberriak > eguarriyakentierroa > entiarruabaserria > basarriya
i > eamabirjina > amaberjiñ
Albokariak eragindako irekierake > a
elkarrekin > alkarrekin
HersketakKontsonante txistukari, sudurkari eta herskari belare ahoskabeakitxiarazten dituzte bokalak.
Txistukariek eragindako hersketaka > e
jaitsi > jatxi > jetxie > i
maestra (gazt.) > maistra > maixtraetxe > itxeetxekoandre > itxekoandreezagutu > isautupesar (gazt.) > pisatu > pixatuesquina (gazt.) > ixkiñaestua > ixtua
Sudurkariek eragindako hersketakembudo (gazt.) > imbutugainerantzean > *gainerontzean > gañontzian > gañuntziannonbait(ere) > numbattehonenbeste > onenbeste > *oenbeste > oimbesteamona > amuna
Herskari belare ahoskabeak eragindako hersketakkailoka > kalloka > kallukaadinako > añako > añekozaidak > zaiak > zaiek
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 49
“YOD” ETA “WAU”
“Yod” eta “Wau” hiatuak ez diptongatzeko zenbait hitzetan tarte-katzen diren hotsak dira. Aurreko bokala “i” baldin bada, “yod” tar-tekatzen da eta “i “ hori diptongo bateko bigarren bokala bada,“yod” bihurtzen da. “u” bada, berriz, “wau” bilakatzen da.
“Yod” [j]jaioa > jayuabatzokia > batzokiyaalegia > ale(g)iyainportantziarik > importantziyikzioten > ziyotenbihurria > biyurriyagutxiago > *gutxiao > *gutxio > gutxiyoidiak > iriyak16
zaldia > saldiyahoria > oriyaaroztegia > arosteyaarraia > arrayaoli > oliyoartzaia > artzayaia > iya
Hitzen artean ere gertatzen da “yod”en tartekatzea.
harri hori > arriyoitoki hari > tokiyarreibehi hau > beyau
“Wau” [w]Lezoko hizkeran bizpahiru adibide besterik ez dugu jaso, “wau”beti sartzen dutenak, ordea.
50 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
16 Ikus alternantzien atala (d / r)
guaean > gabianhauek > abek / obekkapellaua > kapellabalauak > labak
■ KONTSONANTEAK
KONTSONANTEAK ETA KONTSONANTEEN KOKAPENA
Kontsonanteak taldetan sailkatzen dira, dituzten ezaugarrien ara-bera. Ezaugarri horiek ebakitze puntuari eta ebakitze moduaridagozkie. Taldez talde kontsonante bakoitza hitzaren zein posizio-tan agertzen den azalduko dugu lehenik.
Sudurkariak: “m”, “n”, “ñ”Hasieran Barnean Bukaeran
m ezpainbikoa muturra amaikamutil xamur
komeyakn apiko-albeolarea nonai bakandu orduan
nai atzena la(g)unnekatu esneketai gisen
ñ sabaikaria jakiña oañgiñan iñ
Hitz bukaeran apiko-albeolarea agertzen da. Ezpain-bikariaonomatopeia eta interjekzioetan. Sabaikaria, berriz, ez da posiziohorretan agertzen, “i”ren ondoko apiko-albeolare sabaikarituaagertzea arrunta bada ere.
Herskari ahoskabeak: “p”, “t”, “k”Hasieran Barnean Bukaeran
p ezpainbikoa pitxarra arrapatupoxpoliña apaisa
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 51
t horzkaria tolaria arateya semattallerra atia sait
mintzatestakit
k belarea kaya ollotokiya beakkarramarrua bakallua neonekkarraka axkora oikkaxko ikatza
Herskari ahostunak: “b”, “d”, “g”Hasieran Barnean Bukaeran
b ezpainbikoa bertan aberatzabikayua nobenabasarriya
d horzkaria denda berdeladeuse ardua
g belarea goatu sagarduagasteya ogiya
Frikariak: “f”, “j”Hasieran Barnean Bukaeran
f ezpain-horzkaria fabrika afayafiesta
j belarea jaiki sijuastenjende sanjuandarra
Hitz bukaeran frikariak agertzekotan, interjekzioetan ager-tzen dira.
Albokariak: “l” eta “ll”Hasieran Barnean Bukaeran
l apiko-albeolarea lana beriela iguallampernak elisa asal
ll sabaikaria illobaaguasilla
52 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Dardarkariak “r” eta “rr”Dardarkari sinplea: “r”
Hasieran Barnean Bukaeranr apiko-albeolarea gurasuak
beratuDardarkari gogorra: “rr”
Hasieran Barnean Bukaeranrr apiko-albeolarea refujiyua arrandeya laxter
rejistratu elurra derriorreketia
Dardarkari sinplea da, beharbada, bokal arteko posizioan eror-tzeko edo galtzeko joera handiena duen kontsonantea Lezoko hiz-keran, bokal batzuen ondoan eta kasu jakinetan bakarrik eustenbaitio bere horretan. Hitz hasierako posizioan ez da ageri eta buka-erakoan, berriz, dardarkari gogor bihurtzen da.
Dardarkari gogorra posizio guzietan agertzen da. Dena den,hasierako posizioak mailegu berriei dagozkie eta bukaerakoak,berriz, dardarkari sinple neutralizatuak dira.
TxistukariakTxistukarien atalak arreta berezia merezi du gure ustez Lezoko hiz-keraz ari garelarik. Hasteko, esan dezagun bi motako txistukariakdaudela, frikariak eta afrikariak. Bi multzo hauek harturik, ordea,desoreka nabari da Lezoko txistukarien sisteman, ez direlako gure-an sistema horretako guziak, kontsonante guziak, erabiltzen. Halaere, Gaintxurizketa eta herrigunearen arteko bereizketa egin beha-rrean ere bagara auzi honi gagozkiolarik.
Gatozen banan-bana puntu guziak argitzera. Herriguneanbatik bat, “z” txistukari frikari bizkar-albeolarea galbidean da,edo galdurik da dagoeneko. Haren ordez “s” frikari apiko-albeo-larerantz doan hotsa edo apiko-albeolarea bera ebakitzen da hiz-tunaren arabera.
seastesaspisisayonsesena
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 53
Afrikariei begiratuz, berriz, “ts” apiko-albeolarearen ordez, “tz”bizkar-albeolarea erabiltzen da.
itzuaeakutziitzasuaitzuskiautza
Beraz, oro har harturik, Lezoko txistukari sistema honoko kon-tsonante hauek osatzen dute:
Frikarien sailean “s” apiko-albeolarea eta “x” sabaikaria agerizaizkigu sendo. “z” bizkar-albeolarea, berriz, zenbait onomatopeia-tan eta hitzari balio enfatikoa erantsi nahi zaionean erabiltzen da.
zerriya!marizikiña!zapatekuazast!
Afrikarien sailean “tz” bizkar-albeolarea eta “tx” sabaikaria age-ri dira.
atxurrami(n)katzatxilborrasintzaarritxintxarraitzala
Arestian esan bezala, ordea, Gaintxurizketa goialdean, herrigu-nean galbidean edo galduak diren bi kontsonante txistukari haueieusten zaie oraindik, nahiz eta hor ere galtze-ordezte bidea abianden. Sistema osoak indarrean jarraitzen duela esan daiteke, bainagalbidean den sistema orok bezala erregulartasun urrikoa da. Irre-gulartasuna hiztunen artean eta baita hiztun bakoitzaren baitan eresomatzen da. Esaterako: “Autsa” hitza txistukari afrikari apikoal-beolareaz (“autsa”) nahiz bizkar albeolareaz (“autza”) ager daiteke.
Bada, aipatu nahi dugun txistukariei loturiko beste puntu batere. Euskaraz oro har, txistukaria afrikarazten duten zenbait ingu-ramendu eta fenomenotan Lezon batzuetan frikaria agertzen da.
54 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
sisayon (= zitzaion [zicayon])esen (= ez zen [ecen])esuten (ez zuten [ecuten])
Kontsonanteak hitzaren zein posiziotan agertzen diren ikusiondotik hauen inguruko fenomenoak azalduko ditugu.
KONTSONANTEEN ERORKETAK EDO GALERAK
Bokalarteko posizioa berez ahula izanik, zenbait kontsonantekposizio horretan galtzeko joera du. Galtzeko joera duten kontso-nante multzoek euren ahulezia ere eransten diote posizioarenari,galera erraztuz.
Herskari ahostunakGalera hitzaren barnean nahiz katea mintzatuan batera ebakitakohitzen artean gerta daiteke kontsonante hauen kasuan.
“b” herskari ezpainbiko ahostunahamabost > amaostebaki > eakiakabatu > akaatu > akatupixka bat > pixkatbeste batzuk > besteatzukkabitu > kaittu
“d” herskari horzkari ahostunairuditzen > iruitzenbadut > bautedozein > eosein > eosiñmodukoak > moukuaksoldado > soldaoaditu > aittuedan > eanbadakik > baakik > bakikezagutu dizkiat > isautuiskit
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 55
“g” herskari belare ahostunaseguru > seuruigual > iualegongo dira > eongoiadugu > duunegu > neudaude / dagozte > daoste > dostezagok / zegok > *zeok > siokzegoen > seonailegatu > alleatuegun > eunmagalian > maalianhegaztia > eaxtiyasagardotegi > saardoteiezagutu > esautu > isautusegika > seika
Dardarkari sinplea“r” dardarkari apiko-albeolare leuna
gizarajoa > gizaajuabera > beaaizkora > axkoaarunzko > auskotxuria > txuiyadira > diagure > guearitzen ginen > aitze(n) giñanerantsi > eratxi > eatxielizara > elisaneroni > neonihori > oiharako hura > ako ua
KONTSONANTE BILKETEN INGURUKO BILAKAERAK
Kontsonante batzuek segidan duten kontsonantea aldatzeko
56 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ahalmena dute. Aldaketa hauek hitzaren baitan nahiz hitz arteangerta daitezke baldintzak betez gero. Aldaketa horiek gertatzendireneko inguramendu, baldintza eta konbinaketak aztertukoditugu segidan.
“l”, “n”, “r” sonanteak + “z”“l”, “n” eta “r” kontsonante sonanteek segidan duten “z” edo “s” txis-tukari frikaria, “tz” txistukari afrikatu bihurtzea oso gertaera arrun-ta da Lezon.
“-l” + “z-” > -ltz-mutilzarra > mutiltzarrabukatu al zuten? > bukatu altzuten?ahal zen guztia > aaltzen gusiyanahi al duzu? > nai al (du)zu > nai altzu?
“-l” + “s-” > -ltz-vals (gazt.) > balsa > baltzasalsa (gazt.) > saltsa > saltza
“-n” + “z-” > -ntz-etortzen ziren > (e)tortzentzienegin zenezake > intzenesakehan zebilen > antzabillenhautsi egin zaie > autzi intzayoteesan zidan > (e)santzitten
“-r” + “z-” > -rtz-har ezan > ar zan > artzanbehar zuten > bear zuten > bertzuten / biartzutenzer zen > sertzenbehar zaio > bertzayo / biartzayo
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 57
“-n” + “t-” > -nt-Mendebaldeko euskalkietan “n” sudurkariaren ondoan nekez agertuohi da “t” horzkari ahoskabea, honen ordez, horzkari ahostuna ager-tzen da batez ere. Lezo ekialdeko joerari lotzen zaio eta “n” sudurka-riaren ondoko horzkari ahoskabeari bere horretan eusten dio.
esantakoin ta kitto
Gauza bera gertatzen da “l” albokariaren ondoko horzkari ahos-kabearekin ere.
il ta janmutil ta neska
“-z” + “z-” > -tz-Aztertzen ari garen gertaera hauetako asko sandhiak dira, hau da,katea mintzatuan gertatzen diren aldaketa fonetikoak. Honakoa, adi-bidez, sandhia aitatzean jartzen den adibideetako bat da. Bi txistuka-ri elkarren ondoan gertatzen direnean txistukari afrikatua sortzen da.Hau “ez”en ondotik “z”z hasitako adizkia heldu denean izaten da.
ez zitzaidan > etzisaitenez zion > etziyonez zeuden / ez zegozten > etzeosten ez zen > etzenez zuela > etzuelaez zebilen > etzabillenez zeukaten > etzakatenez duzu > ez (du)zu > *ez zu > etzu
Badira, ordea, txistukarien sailean aipatu denez, joera nagusihoni jarraitzen ez dioten adibideak ere.
esen (ez zen)esisayon (ez zitzaion)
“-z” + “n” > ønez naiz > enasez dizkit / ez nazki > enaski
58 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ez nau > enauez nizuke > enisukeez nuen > enu(e)nez nekian / ez nakiken > enakiken
“-z” + “l” > ølez litzateke > ez litzake > elitzakeez lioke > eliyoke
“-z” + “d-” ; “-z” + “b-”“z” txistukari frikariaren ondoko “d” eta “b” herskari ahostunakahoskabetu egiten dira. Aldaketa hau, “ez”en ondotik “d”z edo “b”zhasitako adizki edo partikularen bat heldu denean gertatzen dabatez ere, nahiz eta beste adibiderik ere baden.
“-z” + “d-” > -zt-ez da > estaez dut > estutez dago > estoez dizuet > estisutetez dabil > estabilez dinat > estiñet
Bada “ez +d” multzoaren bestelako bilakaera bat ere. Herska-ri horzkari ahostunari “i” bokal sabaikaria darraikio kasu haue-tan, multzo hori sabaikarizatu bide du yod bilakatuz eta azkenik“z” galduz.
ez diot > eyotez diet / diotet > eyotetez diagu > eyeu
“-z” + “b-” > -zp-ez ba! > espa!ez baitzen > espaisen
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 59
noizbait ere > noispatteez baduk > espauk
“-t” + “z-” > “-t” + “z-”Euskaraz joera orokorra dirudien (“-t” + “z-” > tz) Lezon ez da gehiene-tan betetzen. Horren ordez (“-t” + “z-” > “-t” + “z-”) formula betetzen da.
baitzen > baisenbaitziren > baisienez baitzekien > espaisakiyen
“ez” + “d-” > “ey-”ez diot > eyotez diet / ez diotet > eyotetez diagu > eyeu
Herskari ahostuna ahoskabetzeakb > kp > pbehinik behin > biñipinaurretik bai > aurretipaiguk bagenuen > gupagenunoyek bai > oikpai > oipaizuek bai > zuepai hauek bai > ok bai > opaitb > tp > pez dakit ba > estakipapolit bat > polit pat > polipat
SabaikaritzeaFenomeno hau da, gure ustez, Lezoko hizkerak bereizgarri dituene-tako bat. Oso gertaera orokor eta sendoa da gure herrian. Bi sabai-karitze mota daude; “i” bokal sabaikariak eragiten duena, automati-koa, eta goxotasunak, afektibitateak, hurbiltasunak, hitz batean,adierazkortasunak eragindakoa; adierazkorra. Lezon bi mota hauekindar handia dute, “l”, “n”, “s”, “z” eta “t” sabaikaritzeaz gain, lehen
60 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
aipaturiko “yod” hotsa ere kontuan hartzekoa da, ugari erabiltzenbaita. Honek guziak hemengo hizkerari halako goxotasunezko janz-kera bat damaio, guzia zipriztintzen eta biltzen duena.
Sabaikaritze automatikoa“i” bokal sabaikariak ondoren dituen hainbat kontsonante sabaika-ri bihurtzen ditu. Bokal hau diptongoaren bigarren osagaia denean,normalean, galdu egiten da.
-in- > -(i)ñ-baina > baino > miño(n)gainerakoan > gañekuanegina > iñaadina > añaoinez > oñes inor > iñorminez > miñespapeleraraino > papelerañozeinek > señek
-il > -(i)ll- bilera > billeraoiloak > olluakhila > illabotila > botillahiloba > illobapila > pillazaila > sallailundu > illundu
-it- > -(i)tt-ahitu > attuditu > ttuditin/k > ttin/kegiten > ittenohitu > oittu > ottuzituzten > sittustenzait > sa(i)ttzerbait ere > serbattegoiti > gottibeheiti > betti
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 61
-is-, -iz- > -(i)x-; -itz- > -tx-pizarra > pixarrabisigua > bixiguahistoria, istorio > ixtoriyanizkian > nixkinmaistra > maixtraaisa > aixagaizki > gaxkigaiztoa > gaxtuaizkirak > ixkiraktristea > trixtiaaizkora > axko(r)abakoitza > bakotxaaitzurra > atxurra
Sabaikaritze adierazkorraSabaikaritze adierazkorra hiztunak solasari, hitzei eransten dienkarga afektiboaren ondorio da, hurbiltasuna, goxotasuna, ttikita-suna eta estimua adierazten ditu gehienetan, berez, neutroak edohotzak gerta litezkeen hitzak hots goxoagoz bilduz. Gainera,sabaikaritze adierazkorrak zabalkunde handia du pertsona izene-tan ere. Herriko arau fonetikoak zorrotz betetzen dira izen bere-zien kasuan, batez ere arroztasun fonetiko eta kulturala dutenhorien kasuan. Adierazkortasuna kasu honetan, homonimo etatoponimo ihartuetan nabaritzen da gehien.
poza > poxadoncella (arrain mota gazt.) > dontzeila > dontxellazuria > txu(r)iyaBidania > Biañiharantzaxeago > auntxoxiobeltza > beltxaeseri > exeizurrut > (t)xurruttanta > ttanttabazterretik > baxterretikpolita > pollittacesto (gazt.) > xextosos > xox
62 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
basoka > baxokazorrotza > xorrotxakoska > koxkakasko > kaxkogozo > goxozako > xakoAzkue > AxkueZezili > XixiliJose Luis > Joxe Luix
AsimilazioakKontsonante leherkari ezpainbikoek, bai ahostunak, bai ahoska-beak, aurrean duten sudurkari apiko-albeolarea ezpainkari bihur-tzen dute.
nb > mbhonenbeste > oimbesteegin behar > imbiarnonbait ere > numbattekanbiatu > kambiatu
Asimilazio hau, ordea, batzuetan azken muturreraino iristenda. Alegia, “m” sudurkariak “b” leherkaria asimilatzen du ezpain-karitasuna dela medio.
ambiente (gazt.) > ambiente > amientezenbat > zembat > zematlehendabizi > lehenbizi > limbizi > limisi
Asimilazio hau hitz hasieran ere gertatzen da arrunki Lezon.baina > baiño > biño > miño(n)behinik behin > biñipin > miñipinbehintzat > bintzat > mintzat
np > mpkanpotik > kampotikinportatzen > importzenlanperna > lamperna
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 63
kanpandorrea > kampantorriakanposantua > kamposantua
MetatesiaHitz bateko kontsonanteak lekuz trukatuak agertzeari metatesiaesaten zaio. Lezon ez dugu adibide askorik aurkitu, ez dirudi osogertaera arrunta denik.
ilunabarra > iñula(b)arraluketela > lutekelaSantakrutzak > Santrakutzakperiodikua > pediorikua
AlternantziakKontsonante batzuek elkar txandakaturik agertu ohi dira maiz.Kontsonante bikote hauek ezaugarri bereizle batzuk amankomundituzte eta txandakatuta ere, ez da ondorio semantikorik gerta-tzen, esanahirik ez da aldatzen.
d/redo / (e)ro medikua / merikuabidea / biriaaguro / a(g)udoere > (e)re / deeduki > iduki / irukibolada > bolaraidiak / iriyakedari / erarieuri / eudi
f/pfrango / prankofalta / paltaferia / periyaafaria / apaiya
64 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
b/p bortxan / portxan
d/ldotriña / lotriña
k/gkanbiatu / gambiatu
g/rlantegi / lanteri
g/bsugea / subia
j/gjostaketa / gostaketa
l/nlehenbiziko > limbisiko / nimbisiko
ñ/yninduan > niñun / niyun
y/llayeka / alleka
Kontsonanteen galeraInguruan dituzten beste kontsonanteen eraginez, kontsonantebatzuek galtzeko joera dute, bai hitz barnean, bai hitzen artean.
Sudurkarien galera“n” kontsonante sudurkariaren ondotik “g” leherkaria gertatzen dene-an, batzuetan sudurkaria galdu egiten da. Neurri apalagoan bada ere,gauza bera gertatzen da “b” leherkari eta “z” txistukariarekin.
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 65
pasatzen genuen > paste genu(e)negiten genuen > itte genu(e)njoaten ginen > joate giñanizaten genituen > isate genittu(e)ndeitzen genion > deitze geniyonegiten zituzten > itte sittustenhartzen zioat > artze siot
Hitz barnean “z”, “t” edo “tz”ren aurrean gertatzen denean eregaldu egiten da sudurkaria.
haranzko aldera / arunzko aldera > ausko aldeahonanzko aldera / onunzko aldera > onusko aldeakonprenditzen > konprenitzen > konpreintzen > konpreitzenentenditzen > entenitzen > enteintzen > enteitzenbotatzen dute > *botatzenute > botzeunte > botzeute
Herskari ahoskabeen galeraHerskari ahoskabeek, horzkaria “t” eta belarea “k” hitz bukaerangaltzeko joera dute hurrengo hitza kontsonantez hasten denean.Hitz barnean galtzeko joerarik ez dute, adibideren bat edo bestejaso dugun arren.
zenbat ziren > semasienbat bagenuen > babagenundenak batean > denabatianbizkaitarrak ziren > bizkaitarrasienbait genekien / bait genakigun > baigenakiunhoriek denak > oidenakonak zitunan / onak itunan > onattunenhilak dira > illadiahaiek negarrak > aine(g)arrakguk memoriz > gumemoriskupelak garbitu > kupelagarbittuzuk badakizu > subakizubait zen > baisenkandelak nahi > kandelanaiez dakit > eztakit > estait
66 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
patata > paatazituzten > siusten
n + d > øBigarren partizipìoaren ondoko aditz laguntzailea “d” leherkariazhasten denean, “n” eta “d” galdu egiten dira maiz.
etortzen dira > (e)tortzeiaesaten duk > esateukaditzen du > aitzeubotatzen dizu > botzeisuematen duten > emateuten
Dardarkarien galera-rd- > ø
esan behar diot > (e)samber diot > (e)sambeyotbehar dizkiat > berdiskit > beiskit > beskitegin behar diat > imbiardit > imbiaiteman behar dizut > (e)mamberdisut > (e)mambeisutetorri behar duk? > (e)torri beuk?
“Behar” aditzaren ondotik “d” leherkariaz hasitako adizkia ger-tatzen denean, “r” eta “d” galdu egiten dira gehienetan.
Bestalde, antzeko gertaera bat ere bada, Euskal Herri osoannahikoa zabaldua, oker ez bagaude behintzat, eta sendotasun han-diko kasu bakar batean gauzaturik agertzen zaiguna.
-rg- > øzergatik > seatik(an)(en)
Eta beste hau ere beste horrenbeste;
-r- > øzer > se
Lezoko euskararen azterketa.Fonetika-fonologia 67
Kontsonante gehitzeakKontsonante gehitze kasu bakarra topatu dugu jasotako korpu-
sean. Hala ere, esan behar da behin eta berriz errepikatzen dela hiz-tun ezberdinak izanagatik ere.
inkurriña
Kontsonante multzoakHiztunak, solas arinean ari denean batez ere, zenbait kontsonantemultzo soiltzeko joera du, bai ahoskatzeko zailak zaizkiolako, baimailegatuak izateagatik arrotzak zaizkiolako. Hona hemen gaztela-niatik harturiko hainbat maileguren adibideak.
lección > lesiyoclaro > karoaccidente > asidentiadirector > diretoriaambiente > amientedialecto > dialetodoctrina > dotriñadesinfectar > desinfetatubicicleta > bisiketaCampsa > kansa > kantzaRetrato > erretatuaOctubre > otubre
Asimilazio, neutralizazio eta sabaikaritzeakbildotsa > billotsaKoldobi > Kollobibildu > billuMadrildik > Madrillikoraindik > oañik(an)(en)ninduan > niñunerdaldun > erraldun
68 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
2LEZOKO EUSKARAREN
AZTERKETA
Morfosintaxia
■ IZEN SINTAGMA
IZENAREN MORFOLOGIA
Izenen deklinabideaz ohar orokorrakAtal honetan Lezoko deklinabidearen ezaugarri bereziak aipatukoditugu. Ezaugarri hauek orokorrak dira, hau da, deklinabide osoa-ri dagozkionak. Gero, taula bakoitzaren ondoren taula horri dagoz-kion oharrak eta azterketak egingo ditugu.
Lehen lehenik, esan dezagun erdialdeko euskalkiaren joerarijarraituz A itsatsia ez dela gordetzen. A itsatsiaren galera, ordea, ezda sistematikoa eta aurretik bokala duen kasu guzietan galtzenbadu ere, kontsonantea duen kasu gehienetan ez du galtzen. Sal-buespena txistukari frikari bizkar-albeolarea edo apiko-albeolareaduten hitzek osatzen dute.
gauselis
Ergatibo singularra eta plurala Lezon ez dira, formari dagokionez,bereizten, biak -AK markaz adierazten baitira. Bi silaba eta mugatzai-leaz osaturiko hitzetan azentuak bereizten ditu bata eta bestea. Erga-tibo plurala, proparoxitonoa da eta singularra, berriz, paroxitonoa.
Gisónak (sing.) jan duGísonak (pl.) jan dute
Absolutiboari so eginez, pluraleko -AK marka horrez gain,ergatibo pluralean gertatzen zen bezala, bi silaba eta mugatzaileazosatutako hitzak proparoxitonoak dira.
Gísonak etorri dia
Mugatu plurala adierazteko marka, singularrean bezala, -A-izateak gainerako deklinabide kasu guzietan ere azentuari errepa-ratzera behartzen gaitu. Azentua, ordea, esan bezala, bi silaba etamugatzaileaz osaturiko hitzetan da bereizle, edo hobeto esanda,mugatzailetik atzera bi silaba dituzten hitzetan. Mugatzailetik atze-ra bi silaba baino gutxiago edo gehiago dituzten hitzetan ez dagoinolako bereizketarik testuinguruaz eta aditz laguntzaileaz landa.
Beraz, eta kasuz kasu egiten ari garen ibilbideari jarraiki, dati-boan, arestian aipatutakoaz gain, mugagabeko atzizkia da aipame-
nik merezi duena. Izan ere, NORI mugagabearen atzizkia edo kasumarka -EI da gure herrian nagusi, -I gutxiagotan agertzen delarik.Lehenengo atziki horren jatorria, beharbada, -RI bati zor zaio, dati-boaren kasu marka -I-ren ordez -RI dela usteko zuten garai batekolezoarrek eta horri “E” loturazko bokala jarri bide zioten ahoskatuahal izateko. Gero, ordea, “R” leunaren galera gertatu da eta azke-nean -EI forma gailendu da.
Genitibo kasua -N batez adierazten da. Ez zaigu Euskal Herri-ko hainbat tokitan agertzen den -REN forma osoa agertzen, jato-rrizkoa hori dela pentsa badaiteke ere.
Amaren > *amaen > aman
Genitiboan -RE- hau ez agertzeak, bistan da, eragina du geniti-boaren gainean eraikitako gainerako kasuetan ere, guziak -RE- rikgabe eratzen baitira.
Soziatibo kasuari erreparatuz, berriz, esan dezagun honen kasumarka -KIN dela. Gainera, gure herrian, soziatibo kasuak instru-mentalaren adierarik berezkoena ere bereganatzen du.
Destinatiboan bi kasu marka erabiltzen dira gure herrian, “-TZAT” eta “-TZAKO”, bigarrena gailentzen delarik. Zenbait hiz-tunek, ordea, bereizketa gordetzen du, nahiz eta diferentzia lauso-turik gelditzen den hiztun gehienentzat.
Instrumental kasuak ere merezi du aipamenik gure ustez. Sozia-tiboan aurreratu dugunez, instrumentaltasuna neurri handi batean -KIN kasu markaz adierazten da. Baina, -Z (S) kasu markak ere badubere lekua, eta sendotasun handiz eusten zaio oraindik. Hala ere, -Z(S) kasu markaren esparru nagusia aditzondoen sorreran dago.
marruesbaporeskales kalekamiyoskantatuesatzekos aurreaaspikos gaineuskis
Eta kasu batzuetan instrumental soil moduan ere agertzen da,oso gutxitan bada ere. Erabilera hau, ordea, agorturik dago:
74 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ondarreseskus
Inesiboko kasu marka -N da singularrean eta -TAN pluralean.Mugagabearen eta mugatu pluralaren arteko nahasketa gertatzenda gure herrian, biak modu berean adierazten baitira.
Lesoko ítxetan esta argiyikLesoko bost itxétan esta argiyik
Ergatiboarekin gertatzen den bezala, hemen ere, formalkibereiztu ezin dena azentu bidez bereizten da.
Hala ere, mugatuan hitz bukaerako -E eta kasu markaren -Eelkarren ondoan gertatzen direnean bi bilakaera desberdin gertadaitezke, arestian aipatu duguna eta maizen gertatzen dena (-E +E- > E), eta kasu berean asimilatu ordez disimilatzera jotzen due-na (-E + E- > -IE-)
Ttikitan frailIEtan ibili nitzanLesoko itxietan esta argiyik
Inesiboko mugatu singularrean aundiyan / aundiyian edo barre-nan / barrenian bezalako bikoiztasunak jaso ditugu. Beraz, hiztunenartean nahasirik erabiltzen dira kontsonantez amaituriko hitzei eras-ten zaien multzoa(loturazko e bokala + a mugatzailea + n kasu mar-ka) eta bokalez amaiturikoei erasten zaiena (a mugatzailea + n kasumarka). Honek hiperkorreziorako bide zabala ematen du.
mayan / mayianustaillan / ustaillian
Leku genitiboan erabiltzen diren kasu markak honako hauekdira: -KO/-GO mugatu singularrerako, eta -TAKO, mugagabe etamugatu pluralerako. Dena den, kasu honetan ere, mugagabea etamugatu pluralaren arteko bereizketa azentu bidez egiten da.
Bi menditako tontorrak elurtuak dosteInguruko ménditako tontorrak elurtuak doste
Adlatiboaren kasu marka -(R)A da singularrean, plural etamugagabean, berriz -TA(R)A. Bi hauen arteko bereizketa, aurre-kotan bezala, hemen ere, azentu bidez egiten da.
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 75
Hala, bokal artean kasu markaren -r leuna galdu egiten I-z edoU-z amaituriko hitzetan izan ezik. A-z bukatutakoetan, berriz, asi-milazioa gertatzen da A+A > A. Hiztun zenbaitek, ordea, honelako-etan A bokal luzatua gordetzen du oraindik.
Ameriketara > Ameriketaetxera > itxeasagardotegira > saardoteirasotora > sotoazerura > seruraDonostiara > Donostira
GOTTI eta BETTI adizlagunen kasua ere aipagarria dela deri-tzogu. Adizlagun hauek adlatiboaren kasu marka berezi bat era-kusten baitute, -TI alegia. Lezon GOTTI eta BETTI erabiltzen diraGORA eta BERAren ondoan, lehenengoen erabilera azken urteo-tan asko murriztu dela esan behar bada ere. GOTTIk eta BETTIkoraindik indarra dute baserrialdean baina herrian GORA etaBERA dira gailen.
Ipurdiyan sabaltxioa, eta gotti sorrotxioa.Geo Bordatxo au, ta orrea goitti koxkorren bato beste.Sisarra isaten tzen genealmente orrea betti, baiOlatzarkuak, Amuntenekuak ee baita guk e bai.Bebetti torri giñan, seara, ser da oi? “CalleGamón”.
Garai batean GOTTIk eta BETTIk zuten indarra adieraztenduten hitz batzuk ere erabiltzen ditugu herrian:
gottikagottittubettittubettikuaburutik bettikua
Bizidunei dagokienez, -(E)NA dugu marka. Bokal arteko leher-kari belare ahostuna galtzen da.
Mikelengana > MikelenaMikaelarengana > Mikelana
76 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Hurbiltze adlatiboaren marka Lezon -(R)UNTZ da. Erabileraesparru murritza du, ordea, kasu marka honek. Izan ere, auntz etaonuntz eta hauen eratorrietan, onuntzio, auntzio, auskalde, onus-kalde..., soilik erabiltzen da. Hurbiltzea, bada, adlatibo soilarenbidez egiten da usuenik.
Hurbiltzearen kontzeptua kasu marka bidez gutxitan erabiltzenda. Hurbiltzea adierazi nahi denean -(R)AKA kasu marka erabil-tzen dugu. Hala, galdera honela egiten da:
Noaka dijua?Eta erantzuna, berriz:Itxeaka
Sarri hurbiltzearen kontzeptua kasu marka bidez baino perifra-sia eginez adierazten dugu: ayeka hitzaren bidez.
Itxe ayeka (aiekara) nijua
Muga adlatiboa mugatu singularrean -(R)AÑO da eta mugaga-be zein pluralean -TAÑO. Adlatiboaren gainean eraikitako kasuadenez, haren jokabide bera du fonetikoki.
seruRAÑOarateiRAÑOitxeAÑOdendaÑOkaxkoAÑO
Ablatiboaren kasuan hiru aldaera, edo hobe esan bakarrarengainean eraikitako beste bi ditugu: -TIK, -TIKAN, -TIKANEN.Hiru forma hauen arteko bereizketa morfologia mailakoa da. Era-bilerari dagokionez, berriz, banaketa geografikoa sumatzen da.ekialdera (Gaintxurizketako bailaretan) -TIK / -TIKAN erabiltzenda, herri gunean eta herriaren mendebaldeko baserrietan, berriz, -TIK, -TIKAN, eta -TIKANEN.
Zehazki esatea zaila bada ere, herriaren ekialdeko zenbait hiz-tunek ez dute -TIK edo -TIKAN besterik erabiltzen. Herrigunean,halaber, badira, -TIKANEN inoiz erabiltzen ez dutenak.
Prolatiboan ez dugu kasu marka jakinik topatu eta kontzeptuhori perifrasi bidez adierazia ikusi ohi dugu.
erotzat jo = erua sela uste isan
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 77
Kontsonantez amaituriko izen bizidunak: gison
Ablatibo kasuan -GANDIK kasu markadun formarik ez duguaurkitu eta, beraz, esan daiteke Lezon ez dela kasu marka hauerabiltzen. Honek ez du esan nahi kontzeptu hau adierazten ezdenik. Hona hemen zeharbidez kontzeptu hau adierazteko topatudugun era bat:
andrearengandik bereizi = andrianetik apartatuOhikoena, dena den, perifrasi bidez adieraztea da, gehiegizko
atzizki pilaketari ihes egitekoa da joera nagusia.aitonarengandik jaso du > aitonak emana du
Bokalez amaituriko izen bizidunak: seme
MUGAGABEA SINGULARRA PLURALAnor gison gisona gísonakzerik gisoniknork gisonek gisonák gísonaknori gisonei (gisoni) gisonai gísonainorengan gisonekin gisonan / gisonakin gísonan /gísonakinnorengana gisonena gisonana gísonananorenganaino gisonenganaño gisonanaño gísonanañonoren gisonen gisonan gísonannorekin gisonekin gisonakin gísonakinnortaz gisones gisonakin gísonakinnorengatik gisonengatik gisonangatik gísonangatiknorentzat gisonentzako gisónantzako gísonantzako
gisonentzat
78 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
MUGAGABEA SINGULARRA PLURALAnor seme semia sémiakzerik semeiknork semek semiak sémiaknori semei semiai sémiainorengan semekin semiakin/semian sémiakin/sémietannorengana semena semiana sémiananorenganaino semenaño(?) semianaño sémianañonoren semen semian sémiannorekin semekin semiakin sémiakinnortaz semez semiakin sémiakinnorengatik semengatik semiangatik sémiangatiknorentzat sementzako semiantzako sémiantzako
sementzat semiantzat sémiantzatnortzat semetako
Gaintxurizketako zenbait lekukok bokalez bukaturiko izenenkasuan mugatzailea soiltzen dute. Gertaera fonetikoa da:
(-I + -A > I) Etxean > itxian > itxin(-U + -A > U) Goguakin > gogukin
Kontsonantez bukaturiko izen bizigabeak: sagar
Bokalez bukaturiko izen bizigabeak: itxe
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 79
MUGAGABEA SINGULARRA PLURALAzer sa(g)ar sa(g)arra sá(g)arrakzerik sa(g)arrikzerk sa(g)arrek sa(g)arrak sá(g)arrakzeri sa(g)arrei sa(g)arrai sá(g)arrai
sa(g)arrinon sa(g)arretan sa(g)arrian sá(g)arretannongo sa(g)arretako sa(g)arreko sá(g)arretakonora sa(g)arreta sa(g)arrea sá(g)arretanoraino sa(g)arretaño sa(g)arreaño sá(g)arretañonondik sa(g)arretatik sa(g)arretik sá(g)arretatikzeren sa(g)arren sa(g)arran sá(g)arranzerekin sa(g)arrekin sa(g)arrakin sá(g)arrakinzerez sa(g)arrez sa(g)arrakin sá(g)arrakin
sa(g)arrekinzergatik sa(g)arrengatik sa(g)arrangatik sá(g)arrangatikzerentzat sa(g)arrentzako sa(g)arrantzako sá(g)arrantzako
sa(g)arrentzat sa(g)arrantzat sá(g)arrrantzat
MUGAGABEA SINGULARRA PLURALAzer itxe itxia ítxiakzerik itxeikzerk itxek itxiak ítxiakzeri itxei itxiai ítxiainon itxetan itxian ítxetan
(zenbaitek : ítxetan)nongo itxetako itxeko ítxetakonora itxeta itxea ítxeta
(zenbaitek : ítxieta)noraino itxetaño itxeaño ítxetaño
(zenbaitek : ítxietaño)nondik itxetatik itxetik ítxetatik
(zenbaitek : ítxietatik)zeren itxen itxian ítxianzerekin itxekin itxiakin ítxiakinzerez itxekin itxiakin ítxiakinzergatik itxengatik itxiangatik ítxiangatikzerentzat itxentzako itxiantzako ítxiantzako
itxentzat itxiantzat ítxiantzat
Izen bereziakPertsona izenak: Joxepa eta Martin
Bitxikeria: absolutu eta ergatiboan Begoña baino Begoñeeta Begoñek esaten da. Ez dakigu honomastika garbizaleareneraginez den ala beste zerbaiti zor zaion baina sendotasun han-dikoa da.
Leku izenak: Bera eta Irun
80 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Bokalez amaituak Kontsonantzez amaituaknor Joxepa Martinpartitiboa Joxepaik Martiñiknork Joxepak Martiñeknori Joxepai Martiñeinorengan Joxepakin Martiñekinnorengana Joxepana Martiñenanorenganaino Joxepanaño Martiñenañonoren Joxepan Martiñennorekin Joxepakin Martiñekinnortaz Joxepakin Martiñekinnorengatik Joxepangatik Martiñengatiknorentzat Joxepantzako Martiñentzako
Joxepantzat Martiñentzat
Bokalez amaitua Kontsonantez amaituazer Bera Irun (zenbaitek:Iruna)
partitiboa Beraik Irunik
zerk Berak Irunek
zeri Berai Irunei
non Beran Irunen
nongo Berako Irungo
nora Bera Iruna/Irunea
noraino Beraño Irunaño/Iruneaño
nondik Beratik Irundik
zeren Beran Irunen
zerekin Berakin Irunekin
zerez Berakin Irunekin
zergatik Berangatik Irunengatik
zerentzat Berantzako Irunentzako
Berantzat Irunentzat
IZENORDAINAK
Pertsona izenordainak
Arestian deklinabideaz esandakoez gain, pertsona izenordainendeklinabidean 1.pertsona pluralean berriro ere bikoiztasuna aipatubehar dugu. Izan ere, GU eta GUEK formak, biak, bizi-bizirik dau-de. GUEK forma ZUEKen analogiaz sortua dela dirudi eta absolu-tu, ergatibo, genitibo, datibo, soziatibo eta destinatibo kasuetan era-biltzen da, alegia, maiztasunik handienekoetan.
Erabilerari dagokionez, forma bakoitzak bere eremu geografi-koa du, honela, GUEK forma herrigunean erabiltzen da batik bat,GUrekin lehian. Eta GU, berriz, ekialdeko baserriguneetan.
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 81
NOR NI I GU SU SUEKGUEK
NORK nik ik guk suk suek
guek
NORI nei iri gu(r)i suri suei
guei
NORENGANA neana i(r)e(g)ana guena sugana suena
sure(g)ana
su(r)egana
NORENGANAINO neanaño i(r)e(g)anaño guenaño suganaño suenaño
sure(g)anaño
su(r)eganaño
NOREN ne i(r)e gue sure suen
guen
NOREKIN nekin i((r)e))kin gu((r)e)kin surekin suekin
NORENGATIK ne(re)gatik i((r)e))gatik gu((r)e))gatik su((r)e))gatik suengatik
guengatik
NORENTZAT netzako i((r)e)tzako gu((r)e)tzako suretzako suentzako
netzat i((r)e)tzat gu((r)e)tzat suretzat suentzat
guentzako
guentzat
Pertsona izenordain indartuak
Pluraleko 1. pertsonan bi forma ditugu: Absolutuan:GEONI / GEOK Ergatiboan: GEONEK / GEOKIkusten den bezala absolutu eta ergatiboan for-ma bera erabiltzen da: GEOK
“Bea”ren deklinabidea
82 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
NI I UA GU SUGUEK
NOR neoni eorri beorri geoni seorrigeok
NORK neonek eorrek beorrek geonek seorrekgeok
NORI neoni eorri beorri geoni seorriNORENGANA neonena eorrena beorrena geonena seorrenaNOREN neonen eorren beorren geo(ne)n seorrenNOREKIN neonekin eorrekin beorrekin geo(ne)kin seorrekin NORENGATIK neonengatik eorrengatik beorrengatik geon(en)gatik seorrengatikNORENTZAT neonentzako eorrentzako beorrentzako geon(en)tzako seorrentzako
neonentzat eorrentzat beorrentzat geon(en)tzat seorrentzat
singularra pluralaNOR bea beakNORK beak beakNORI beai beaiNON berian bertan be(r)etanNONGO bereko bertako be(r)etakoNORA/ berea berta beretaNORENGANA beana beanaNORAINO/ bereaño bertaño beretañoNORENGANAINO beanaño beanañoNONDIK/ beretik bertatik beretatikNORENGANDIKNOREN be(re) be(e)nNOREKIN be(a)kin beakinNORENGATIK beregatik beangatik
beangatikNORENTZAT beantzako beantzako
beantzat beantzatbe((r)e)tzakobe((r)e)tzat
Destinatiboan bikoiztasuna ikus daiteke: Beretzat eta Beantzatformak, hain zuzen. Lehenengoa “Bere” genitiboaren gainean erai-kia eta bigarrena, berriz, “Beraren” genitiboaren gainean eraikia.Ezin esan dezakegu bietan zeinek duen maiztasunik handiena, biakindar beretsua dutelakoan gaude.
Erakusleak
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 83
1 sg. 2 sg. 3 sg. 1 pl. 2 pl. 3pl.NOR au oi ua auek oyek ayek
abekobekok oik aik
NORK onek orrek arrek auek oyek ayekarek abek
obekok oik aik
NORI onei orrei arrei auei oyei ayeiarei abei
obeioki oiki aiki
NON ontan ortan artan auetan oyetan ayetanabetanobetanotan oitan aitan
NONGO ontako ortako artako auetako oyetako ayetakoabetakoobetakootako oitako aitako
NORA onta orta arta aueta oyeta ayetaabetaobetaota oita aita
NORENGANA onena orrena arrena auena oyena ayenaarena abena
obenaokena oina aina
NORAINO ontaño ortaño artaño auetaño oyetaño ayetañoabetañoobetañootaño oitaño aitaño
NONDIK ontatik ortatik artatik auetatik oyetatik ayetatikontatikan ortatikan artatikan abetikanontatikanen ortatikanen artatikanen obetatik
otatik oitatik aitatik
Erakusleei dagokienez ere, bikoiztasun batez hitz egin beharreangara. Izan ere, plurala bi eredu desberdinen gainean eraikitzen da. Alda-era bakoitza beregaina da eta deklinabideko kasu guziak betetzen ditu:
1.- OK, OIK, AIK 2.- AUEK, OYEK, AYEK
Aldaera bakoitzaren erabileran banaketa geografikoa dago.Herriaren ekialdean, Gaintxurizketako goiko aldean batik bat, leheneredua erabiltzen da eta mendebaldean, kalean alegia, bigarrena gai-lentzen da; nahiz eta bestearekin lehian ari den eta hiztun berak biakerabiltzen dituen eta itxura batean araurik gabeko txandaketan.
Dena den, bigarren ereduan AUEKen “au” diptongoaren biga-rren bokala “wau” bilakatzen da, diptongo horrek beste hainbathitzetan duen joerari jarraituz: ABEK. Dena den 1. graduko erakus-leak badu hirugarren forma bat: OBEK, hau ere, bilakaera fonetiko-aren ondorio. Hiztunen artean zenbaitek indar handiz eusten dioteABEK formari eta beste zenbaitek, berriz, OBEK formari. Zehazkifrogatzerik izan ez badugu ere, badirudi, azken bi forma hauek era-biltzen dituzten hiztunek ez dutela AUEK forma erabiltzen.
84 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
1 sg. 2 sg. 3 sg. 1 pl. 2 pl. 3pl.NOREN onen orren ar(r)en auen oyen ayen
abenobenoken oiken aiken
NOREKIN onekin orrekin aekin auekin oyekin ayekinabekinobekinokin oikin aikin
NORTAZ ontas ortas artas auetas oyetas ayetasabetasobetasotas oitas aitas
NORENGATIK onengatik orrengatik arrengatik auengatik oyengatik ayengatikabengatikobengatikokengatik oikengatik aikengatik
NORENTZAT onentzat orrrentzat arrentzat auentzat oyentzat ayentzatabentzatobentzatokentzat oikentzat aikentzat
Singularreko hirugarren graduko formak bi dira: ARRENA /ARENA.
Erakusle indartuak
Gehien erabiltzen diren indartuak jarri ditugu, Horrek ez du esannahi, ordea, beste kasuen gainean eraikitako forma indarturik era-biltzen ez denik. Maiztasun askoz ttikiagoz beti ere.
Galdetzaileen deklinabidea: sein
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 85
1 sg. 2 sg. 3 sg. 1 pl. 2 pl. 3pl.NOR auxe oixe uaxe aue(t)xek oyetxek ayetxek
abe(t)xek oitxek aitxekobe(t)xek
NORK one(t)xek orre(t)xek ar(r)e(t)xek aue(t)xek oye(t)xek aye(t)xekabe(t)xek oitxekobe(t)xek aitxek
NORI onexei orrexei ar(r)exei aue(t)xei oyetxei ayetxeiabe(t)xei oitxei aitxeiobe(t)xei
NOREN onexen orrexen ar(r)etxen aue(t)xen oyetxen ayetxenabe(t)xen oitxen aitxenobe(t)xen
NOREKIN onetxekin orretxekin ar(r)etxekin aue(t)xekin oyetxekin ayetxekinabe(t)xekin oitxekin aitxekinobe(t)xekin
seinNOR seinNORK señekNORI señeiNON señetanNORENGAN señengan / señekinNONGO señetakoNORA señetaNORENGANA señenaNORAINO señetañoNORENGANAINO senenañoNONDIK señetatikNOREN señenNOREKIN señekinZEREZ señekinNORENGATIK señengatikNORENTZAT señentzako / señentzat
Oharra:Lezon NOR galdetzailea ez da erabiltzen, haren ordez ZEIN
galdetzailea erabiltzen da. Hala, ZEINek bi esanahi ditu: ZEINe-na eta NORena.
Sein naisu, txuriya o gorriya?Seiñ etorri da, atta o semia?
ZERAren deklinabidea
Izenordain zehaztugabeak
86 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Singularra PluralaNOR sea seak
NORK seak seak
NORI seai seai
NON sean seetan
NONGO seako seetako
NORA seara seeta
NORENGANA seana seana
NORAINO seaño seetaño
NORENGANAÑO seanaño seanaño
NONDIK seatik seetatik
NOREN sean sean
NOREKIN seakin seakin
ZEREZ seakin seakin
NORENGATIK seangatik seangatik
ZERGATIKNORENTZAT seantzako / seantzat seantzako / seantzat
edo- -bait ere i- / e- -nahiSER eoser serbatte eser sernai
SEIN eosein
NOR norbatte iñor nornai
Bihurkari eta elkarkariakBihurkariakBereBeeBeBeenBenGeen
ElkarkariakElkarren segidanElkarri beidaAlkarri eldutaElkarreiElkarrekinBata bestiaiBat bestiakin
DETERMINATZAILEAK
ZenbatzaileakZenbatzaile zehaztuak Zenbatzaile zehaztuak bi eratakoak dira:
Kardinalak, zenbakiak edo kopuruak hutsik agertzea; etaordinalak, berriz, kopuruari “-GO/-KO edo -GARREN atzizkiaerantsiz sortzen direnak direnak. Hurrenkera adierazten duteazkenok.
Zenbatzaile zehaztuen artean balio banakaria ematen duen -NAatzizkiaz sortuak ere sartu behar dira.
Kardinalak Bat Bi IruLau BostSei
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 87
SaspiSortziBeatziBetziAmarAmaikaAmabiDosenaAmairu AmalauAmabostAmabosAmaseiEmesortziOitabatOitaatOitiruOitabostBerrogeita geyoIrurogeiLarogeitakaEun Milla beatzireunda ogeitasortziyanSaspi milla
Kardinalekin ari garelarik ez genuke aipatu gabe utzi nahi adi-neko jendeak numeroak gaztelaniaz esateko duen joera. Hona zen-bait adibide:
KuarentaiunoSinkuentaiotxoSinkuentaisinkoSesenta
88 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Bestalde, bat numeroa beste numero baten eskuinaldean para-tuz gutxi gora-beherako zentzua ematen dio zenbatzaile zehaztuhorri.
Amar batLau bat
OrdinalakLendabisikoLemisikoLimbisikoLimisikoLenengoBigarrenBiarrenLaugarrenAmargarren
BanakariakBiña AmarnaSaspiñaEuna
Zehaztugabeak Zenbatzaile hauek ez dute kopuru jakin bat adierazten.
MordoskaKantidadiaErrusOimbesteOrrembesteAimbesteBatzuekGutxiBatzuekMakiña batMakiña atPilla batPixka bat
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 89
PixkatAskoSemattek
OrokorrakOsua Dena Gusiya
Determinatzaile zehaztugabeakSerSeEoseinEosiñSeinEoserBesteSenaiSernai
90 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
■ ADITZ SINTAGMA
ADITZAREN MORFOLOGIA
Ohar orokorrakDatiboa ZURI edo ZUEI denean adizki laguntzailea bera da, ale-gia ZUEKen -e- ezaugarria ez da ageri.
ayek suri esan disute / ayek suei esan disute
Paradigma nahasketaNOR-NORK paradigmak, forma batzuetan bederen, ahulezianabarmenak ditu erabilerari dagokionez, izan ere, NOR-NORKbehar luken kasu batzuetan NOR-NORI-NORKeko formak era-biltzen dira. Azken hauek NOR 3. pertsona ez beste kasu guzie-tan erabiltzen dira. Ondorioz NOR-NORKeko berezko formakNOR-NORI-NORKekoekin batera bizi dira. Indartsuenak,ordea, NOR-NORI-NORKekoak dira.
i(ri) ikusi (d)iksuek gu ikusi digusute arrek ni ikusi sitten
NOR-NORI-NORKen, berriz, kontrakoa gertatzen da. Dati-boa singularreko 1. pertsona denean, NOR-NORKeko adizkiekNOR-NORI-NORKekoen lekua hartzen dute.
esan NASU (didazu) (nau+su)eman NASKISU (dizkidazu) (NAU+ski+su)
NOR-NORKen alegiazkoan NOR-NORI-NORKen for-mak agertzen dira. Indikatiboan bezala NOR 3. pertsona singu-larra eta plurala denetan bakarrik eusten zaie garbiki NOR-NORKeko formei. Gainerakoan NOR-NORI-NORKekoakgailentzen dira.
Bi nahasketa hauek finkoak dira eta arau orokortzat har daitez-ke. Hauezaz gain, ordea, NOR-NORI paradigman beste nahaske-ta batzuk ere badira, erabilera mailan horren hedatu eta sendoak ezdirenak, ordea:
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 91
1.- NOR-NORIren ordez NOR-NORI-NORK: zitzaizkien - siskiyoten.zaio - yo (dio)
2.- NOR-NORIren ordez NOR-NORKzaizu - sattu (saitu)
Azken bi nahasketa hauek ekialdeko baserrialdean erabiltzen dira.
“Zuek”en pertsona-morfemaZUEK pertsona morfema ez da -zue, -zute baizik. Kasu bakanbatzuetan -zue ere erabiltzen da. Ezin esan dezakegu -zue-dunformen erabilpenak zenbateko hedadura duen edo testuingurufonetiko-sintaktiko zehatzen bati loturik dagoen, ez eta banaketageografikoa duen ere. Badirudi, zenbait hiztunek soilik erabiltzenduela, beraz, ez dela orokorra eta -zute-dun formak dira nagusiezbairik gabe.
DatiboaPluraleko 3. pertsonako datibo marka ez da -e. Horren ordez, -ote-jartzen da.
zaie - sayotedie - yotezien - siyoten
Lezoko adizbidean bada beste datibo marka bat ere, “-a” datibozaharra, “-o” datibo markaren lekuan erabiltzen dena. Honekin sor-turiko formak -o-z sorturikoekin lehian daude. -a-dun formak,ordea, pluralgiledun aditzetan soilik erabiltzen dira, eta -o-dunak,berriz, plural zein singularrean. Honela, pluralgiledunetan bi adiz-ki ditugu aldioro:
zaizkio - saiska, saiskiyodizkio -diska, diskiyodizkiote - diskate, diskiyotenizkion - niskan, niskiyon
AhaleraLezon ahaleraren forma guzietan ( NOR, NOR-NORK etaNORK-NORI-NORK) gertaera bitxia gertatzen da. Berez ale-
92 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
giazko ahalerari dagozkion formak erabiltzen dira indikatibokoahalerazkoak adierazteko eta indikatiboko ahalerako formarik ezdago.
naiteke - nittekedaiteke - littekedezakezu - senesakezaitezke - siñeskedezake - lesakezaitezkete - siñestekediezaioket - nesayokediezaiokezu - senesayoke
Ahalera adierazteko egitura zahar baten arrastoak ere ageridira herrian. Ekialdeko hizkeretan erabiltzen den “-t(z)en ahal”egituraren arrastoak hain zuzen ere. Ez da testuinguru eta kasuguzietan erabiltzen. Erabilera nahiko mugatua dela esango genu-ke. Nolabait adieraztearren, “x dezakezu / x zaitezke, bestela....”Ad. “Muitzen al tzeaste, autobusak alde ingoisute bestela”. Bal-dintza-agindu kutsuko adiera hartzen du beraz gurean ahalerakoegitura honek.
“ki” osagaiaAdizki batzuek “ki” osagaia hartzen dute puntukaritasun berezi
bat adierazteko. Kausal eta azalpen esanahien artean mugitzen daeta gure herrian “isaki” gailentzen bada ere, “jakinki” eta “ariki” erejaso ditugu.
Adizkietako sabaikaritzeaZenbait adizkitan “i” bokal sabaikariaren ondoko txistukarifrikari apiko-albeolarea, “s”, txistukari frikari sabaikari bilaka-tzen da, “x”.
diskat > dixkatsisaiskitten > sisaixkitten
Bergauza gertatzen zaio leherkari horzkari ahoskabeari, “t”.zidan > sittennituen > nittu(e)n
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 93
Bustidura arau hauek sistematikoak dira. Beste hainbeste ger-tatzen da “yod”en kasuan. Bustiduraren indarrak adizbidea etaoro har, Lezoko hizkera ezaugarritzen ditu arestian esan dugunbezala.
Adizkien paradigmak
NOR
OrainaldianGu, eta Zu erdialdeko euskalkiaren ereduan eginak dira
bete-betean: Gera > geaZera > sea
Eta Zuek-ena, berriz, zea formatik abiatuz, -z- eta -te pluralgilemarkak erantsiz eraikitzen da:
Sea+s+te = seaste
Lehenengo eta bigarren pertsonako formak, berriz, diptongoa-ren soilketaz sortuak dira eta forma berezia hartzen dute:
Nas, (y)as
Pluraleko hirugarren pertsonan bi forma ageri zaizkigu elka-rren arteko lehian: Dia eta Die. Borroka hori, dena den, Dia adiz-kiaren alde erabakitzen ari da.
Lehenaldia-a-dun formak nagusitzen dira. Hirugarren pertsonetan izan ezik.
94 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
INDIKATIBOA ORAINALDIA LEHENALDIANI nas nitzan (nitzen)
I (y)as yitzan (yitzen)-
yitzaken / nen
URA da sen (san)
GU gea giñan (giñen)
SU sea siñan (siñen)
SUEK seaste / saste siñasten
AIEK dia (die) sien (sian)
Hauetan -e-dun formak baitira nagusi inongo lehiarik gabe. Alegia:nitzAn, yitzAn, giñAn, siñAn,Baina:sEn eta siEn
Sen eta Sien formen erabilerak ekialdeko adizki ereduarekinlotzen du Lezokoa. Bi adizki hauei erlatiboko, konpletibokonahiz zehargalderako atzizkiak eranstean ere “e”dun formarieusten diote:
da + (e)n = denzen + (e)la = selazien + (e)la = sieladira + (e)n = dien
Dena den, -a-dun forma horien ondoan -e-dun formak ere era-biltzen dira maiztasun ttikiagoz bada ere, eta hirugarren pertsona-ko -e-dun forma horien ondoan -a-dunak ere erabiltzen dira, maiz-tasun askoz ttikiagoz izan arren:
nitzEn, yitzEn, giñEnsAn, siAnIzan aditzaren marka den -n- galdu egiten da:nintzen > nitzan / nitzenhintzen > yitzan / yitze
Alegiazkoa
Hemen ere izan erroaren -n- marka galdu egiten da, alegia:nintzateke > nitzakehintzateke > yitzake
Ahaleraren -te marka galdu egiten da eta -ke morfema soil-soilikageri zaigu forma guzietan:
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 95
ALEGIAZKOA AHALERA AGINTERANI nitzake nittekeI (y)itzake y(ai)URA litzake litteke bediGU giñake giñeskeSU siñake siñeske satte(s) / sattiaSUEK siñasteke siñesteke sattesteAIEK liake litteske / littesteke
(liateke) leiske
litzateke > litzakeginateke > giñake
AhaleraPluraleko hirugarren pertsonan “litteske” formaren ondoan
“littesteke” ere erabiltzen da, -teke -dun adizkien analogiaz sortuadela dirudi, eta aldi berean, “leiske” adizkia ere erabiltzen da.
Agintera“zu”ri dagokion adizki laguntzailea hiru eratara adierazten da:
sattessattesattia
NOR-NORINOR hirugarren pertsonaren singular eta plural formak bakarriktopatu ditugu. Gainerako kasuetan bat bakarrik erabiltzen daeskuharki: 1. pertsonako iraganeko forma:
ni hari NITZAYONni haiei NITZAYOTENni zuri NITZAISUNni zuei NITZAISUTEN
Indar handikoa da, bestalde, lehenaldian, NOR hirugarren per-tsona dutenetan, txistukari bizkar-albeolare afrikatuak, “tz”, txistu-kari apiko-albeolare frikari, “s” bihurtzko joera.
zitzaizkion - sisaiskiyonzitzaizkien - sisaiskiyoten
Orainaldia
96 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
NEI IRI ARREI GURI ZURI ZUEI AIEI
UA sait sain/k sayo saigu saisu saisute sayote
AIEK saiskit saiskin/k saiskiyo saiskigu saiskisu saiskisute saiskiyote
saiska saiskate
Lehenaldia
Forma osoen ondoan forma laburtuek indar handia dute. Ezinesan, ordea, forma horiek benetan forma laburtuak diren, hau da,ahaleginik ttikienaren legea jarraituz sortuak. Bestela esanda, “sisa-yon” formari hasierako “si-” kenduz sortuak izan daitezke. Edo bes-terik gabe, orainaldiko formei gainean eraikiak -n marka erantsiz.Hipotesi bat zein beste izan egiazkoa, bistan da hiztunak biderikerrazena hautatzen duela.
Alegiazkoa
NOR-NORKOrainaldia
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 97
NEI IRI ARREI GURI SURI SUEI AIEIUA litzaiake litzayoke litzaiguke litzaisuke litzaisuteke litzayoteke
AIEK litzaiskiake litzaiskiyoke litzaiski(g)uke litzaiskisuke litzaiskisuteke litzaiskiyoteke
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKNI nan/k nau nasu nasute nauteI dit/ñet din/k ñeu tten/ttek
(yaut) (y)au yauURA dut duk du dugu dusu dusute dute
(dek)dusue
GU gattun/k digu digusu digusute digutegattu gattusu gattusute gattuste
SU disut disu disugu disutesattut sattu sattugu sattuste
SUEK disutet disute disugu disutesattustet sattuste sattustegu sattuste
AIEK ttut ttun/k ttu ttugu ttusu ttusute ttuste
NEI IRI ARREI GURI SURI SUEI AIEIUA sisait(t)en sisaiñen/ken sisayon sisaigun sisaisun sisaisuten sisayoten
saiten sayon saisun saisuten sayotenAIEK sisaiskiten sisaiskiñen/ken sisaiskiyon sisaiski(gun) sisaiskisun sisaiskisuten sisaiskiyoten
sisaixkitten saiskiyon saiski(g)un saiskisun saiskisuten saiskiyotensisaiskansaiskan
NOR singularreko 3. pertsona den kasuetan -u- dun formakerabiltzen dira Lezon, ekialdeko ereduari jarraituz:
Dut, dun, dugu, dusu...
Forma hauen nagusitasuna eta indarra argi ikus daiteke“usteut”, “ingouk”, “bauzute” bezalako egituretan.
“Dusu” eta “dusute” adizkiek badute kontsonante sudurkari etasonanteen ondoren agertzen den aldaera bat, “tzu” / “tzute”. “Dusu”/ “dusute” baino kolokialagoak direla dirudi.
egin al duzu? > iñ al tzu?behar al duzue? > ber al tzute?
Ohar zer nolako indarra duen bustidurak paradigma honetan.Lezoar hiztunak bere-bereak sentitzen dituen formak dira, etabesteekiko bereizgarri. Batez ere, Pasaia-Donostia inguruko hiz-keren aldean.
Lehenaldia
NOR 3. pertsona singular eta pluralean bada forma aldetik joe-ra aipagarri bat. Kasu gehienetan asimilazioz -e- galtzen bada ere(nuen > nun, zenuen > zenun) hiztun askok -e- horri eusteko joeradu. Joera hau, badirudi, Lezon erregistro kolokial eta formalabereizteko baliapidea dela.
98 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKNI nanen/naken sitten senit(t)en seniaten siaten
yanen/ken sian seniasun seniasuten niñuten
niñun niñusun niñusuten
I niñen/niken siñen/ken geniñen/ken
niñen/nin siñen/sin geniñen/genin
URA nu(e)n yunen/yuken su(e)n genu(e)n senu(e)n senuten suten
GU gattunen/ken sigun seni(g)un seniguten si(g)uteniunen/iuken senigusun senigusuten
SU nisun sisun genisun sisuten
SUEK nisuten sisuten genisuten sisuten
AIEK nittu(e)n ttunen/ken sittu(e)n genittu(e)n senittu(e)n senittusten sittustensiusten
Alegiazkoa
Ahalera
Singularreko eta pluraleko 3. pertsonei dagozkien formak baka-rrik jaso ditugu.
Agintera
SubjuntiberaSubjuntiberako paradigma osoa betetzeko adina forma jaso ez
badugu ere, zenbait forma sendoak dira.intzaun = egin dezagunetzatela = ez dezatelajartzitela = jar ditzatela
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 99
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKNIIURA nesake lesaken/k lesake genesake senesake senesakete lesakete
GUSUSUEKAIEK nitza(s)ke litza(s)ken/k litza(s)ke genitza(s)ke senitza(s)ke senitza(s)kete litza(s)kete
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKURA san/k sasu sasute
AIEK tzin/k tzisu tzisute
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKNI yaken/k liake seniake seniateke liateke
niñuke niñuteke
I niken/kek liken/k geniken/k litteken/k
URA nuke yuken/k luke genuke senuke senuteke luteke
GU iuken/k liguke seniguke seniguteke li(g)uteke
SU nisuke lisuke genisuke lisuteke
SUEK nisuteke lisuteke genisuteke lisuteke
AIEK nittu(s)ke ttuken/k littu(s)ke genittu(s)ke senittu(s)ke senittusteke littusteke
NOR-NORI-NORKOrainaldi singularra
Orainaldi plurala
Lehenaldi singularra
100 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKNEI yaken/yanen sitten senit(t)en seniaten siaten
sian seniasun seniasutenIRI niken/niñen sinen geniñen sittenen
nin/niñen siken geniken sittekensin/siñen genin/geniñen
AREI niyon yoken/nen siyon geniyon seniyon seniyoten siyotenGURI i(g)unen/ken si(g)un senigun seniguten si(g)uten
senigusun senigusutenSURI nisun sisun genisun sisutenSUEI nisuten sisuten genisuten sisutenAIEI niyoten yonen/ken siyoten geniyoten seniyoten seniyoten siyoten
yotenen
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKNEI nan/k nau nasu nasute naute
RI dit/ñet din/k yeu/ñeu ttek/n
AREI yot yon/k yo yogu yosu yosute yote
GURI di(g)un/k digu digusu digusute digute
SURI disut disu disugu disute
SUEI disutet disute disugu disute
AIEI yotet yoten/k yote yogu yosu yosute yote
yon/k
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKNEI naskik/n naski naskisu naskisute naskiteIRI ttit/ttiñet ttik/n diskiyeu/ñeu diskitten/k
diskit/ñet diskik/n ttisten/kAREI diskiyot diskiyok/n diskiyo diskiyo(g)u diskiyosu diskiyosute diskiyote
diskat diska diskagu diskasu diskasute diskateGURI diski(g)un/k diski(g)u diskigusu diskigusute diskiguteSURI diskisut diskisu diskisugu diskisuteSUEI diskisutet diskisute diskisugu diskisuteAIEI diskiyotet diskiyoten/k diskiyote diskiyogu diskiyosu diskiyosute diskiyote
diskatet diskate diskagu diskasu diskasute diskate
Lehenaldi plurala
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 101
NIK
IKA
REK
GU
EKSU
KSU
EKA
IEKN
EInaskiñen/ken
siskit(t)enseniskit(t)en
seniskiatensiskiaten
seniskiasunseniskiasuten
IRIniskiken
siskiñen/kengeniskiñen/ken
siskittenen/k
niskiñensiskiñen/siskin
geniskiñen/geniskin
niskin/ñen
AREIniskiyon
iskiyonen/ksiskiyon
geniskiyonseniskiyon
seniskiyotensiskiyoten
niskansiskan
geniskanseniskan
seniskatensiskaten
GURIiski(g)uken/nen
siski(g)unseniskigun
seniskigutensiskiguten
SURIniskisun
siskisungeniskisun
siskisuten
SUEIniskisuten
siskisutengeniskisuten
siskisuten
AIEIniskiyoten
iskiyotenen/kensiskiyoten
geniskiyotenseniskiyon
seniskiyotensiskiyoten
niskatensiskaten
geniskatenseniskan
seniskatensiskaten
seniskiyoten
Datiboa singularreko edo pluraleko 1. pertsona denean ZUK etaZUEKen pertsona ezaugarriak bitan agertzen dira adizki laguntzailean:
siasun = ZidaZUnsenigusuten = ZeniguZUten
Ahalera
Alegiazkoa
Agintera
nor-nori-nork eta nor-nork nahasketa aginteran: esan nasute!
102 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKNEIIRIAREI nesayoke lesayokek/n lesayoke genesayoke senesayoke senesayoteke lesayoteke
GURISURISUEIAIEI nesayoteke lesayoteke genesayoteke senesayoteke senesayoteke lesayoteke
nesayoke lesayoke genesayoke senesayoke senesayoke
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKNEI yaken/k liake seni(a)ke seniateke liateke
IRI niken/k genikek/n littekek/n
AREI niyoke yoken liyoke geniyoke seniyoke seniyoteke liyoteke
yokek
GURI iuken/kek liguke seniguke seniguteke liguteke
SURI nisuke lisuke genisuke lisuteke
SUEI nisuteke lisuteke genisuteke lisuteke
AIEI niyoteke yokek/n liyoteke geniyoteke seniyoteke seniyoteke liyoteke
niyoke geniyoke seniyoke seniyoke
NIK IK ARREK GUK SUK SUEK AIEKAREI (a)kiyon/k yosu yosute
yok/n (a)kiyosu (a)kiyosute
sayosu sayosute
AIEI (a)kiyen/k yosu yosute
sayosu sayosute
ADITZ TRINKOAKLehenaldian ekialdeko ereduari jarraituz orainaldiko -a- gorde-tzen da trinko guzietan, baita -a- bigarren silaban gertatzendenean ere.
nAkiyensAbillennAkaskin
Pluraleko hirugarren pertsonako adizkiak osatzeko pluralgileakbikoizturik agertzen zaizkigu. Lehendik dagoen pluralgileari, edo-zein dela ere, bigarrena gehitzen zaio.
-TZA + Z + TE: dabiltzaste-Z + TE: dijuaste
Joan eta ibili aditzen lehenaldiko adizkiak jokatzeko:Lehenaldiko formak “orainaldia + (e)N” arauari jarraituz osa-
tuak dira. Salbuespena hirugarren pertsonak dira. Hauek eN eze-zik adizkiaren hasierako kontsonantea aldatzen dute (d > s):
guas - guasENdijua - SijuENnabil - nabillENdabiltzaste - sabiltzasteN
Lezon “eldu” aditzaren era perifrastikoak etorri aditzaren formatrinkoen lekua betetzen du. Horregatik ez dugu emen etorri aditza-ren taularik jarri.
eldu da = dator, badatoreldu nitzan/eldu nitzen = nentorren
Egon
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 103
ORAINALDIA LEHENALDIANI no neon
I yo yoken / nen
URA do seon
GU gaude gauden / geuden
SU saude sauden
SUEK sauste/saoste sausten
AIEK doste seosten
Lehenaldia osatzeko ohiko “-N”z gain erro mailako hiru joeraikusten dira:
1.- Singularreko 1. eta 3. pertsonen adizkiak osatzekoNENGOEN adizkiaren analogiaz sortutako adizkiak erabil-tzen dira:
nengoen > negon > neonzegoen > zegon > segon
2.-Singularreko 2. pertsona nahiz Pluraleko GU eta ZU pertso-nen adizkiak osatzeko “orainaldia +N” egiten da:
gaude + N > gaudenzaude + N > saudenyo + N > yoneN / yokeN
3.- Hirugarren hau bigarrenaren aldaera da. Pluraleko ZUEKeta HAIEK pertsonen adizkiak osatzeko EGON forma zaharrarieutsiz N lehenaldiko marka gehitzen zaie:
zagozte + N > saosteN > sausteNdagozte + N > sagosteN / segosteN > seosten(ohar hemen ez dela -a- gordetzen)
Joan
Singularreko 1. eta 3. pertsona eta pluraleko 3. pertsonakJOAN aditzaren “j”ri eusten diote bai orainaldian, bai lehenaldian,ez hala, gainerako adizkiek.
104 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ORAINALDIA LEHENALDIANI nijua nijuen
I yua yuaken / nen
URA dijua sijuen
GU guas guasen
SU suas suasen
SUEK suaste suasten
AIEK dijuaste sijuasten
Ibili
NOR-NORK erako aditzak jokatzeko:Lehenaldiko singularrean GU, ZU eta ZUEK pertsonek bi
aldaera dituzte kasu guzietan. Aldaera hauetariko batek pertsonaezaugarriak bikoizturik ditu:
GenakiGUnSenakaSUnGenakarkiGUn
Pluralean arau honi ez zaio horren estuki jarraitzen. Beraz, ere-du honi eusten dioten formak topa badaitezke ere, ez dira besteakbezain sendoak.
SekiskiSUtenGenakiskiGUnSenakarskiSUten
Bestetik, NI, HARK, GU eta ZUren kasuetan adizkiek bi amaie-ra dituzte. Batetik forma osoari eusteko, alegia, diptongoari eusteko,“yod” soinua tartekaturik duten formak ditugu. Bestetik, berriz, jato-rrizko formaren -e- asimilazioz galtzen duten formak ditugu. Beraz:
Genakiskiyen - Genakiskin
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 105
ORAINALDIA LEHENALDIANI nabil nabillenI (y)abil (y)abillenURA dabil sabillenGU gabiltza gabiltzanSU sabiltza sabiltzanSUEK sabiltzaste sabiltzastenAIEK dabiltzaste sabiltzasten / sebiltzasten
Jakin
Lehenaldiko ZUren forma singularra eta ZUEKen forma sin-gular eta plurala orainaldikoari hasierako “d” “z” z ordeztu eta Ngehituz ere osatzen dira. Forma hauek, ordea, salbuespenak dira.
sekisuNsekisuteNsekiskisuteN
Euki (Iruki)
Pluraleko formak -ZKI- pluralgileaz eraikitzen dira.*daukazki > dakaski / dauskiGeografikoki DAUSKI eta kidekoak ekialdekobaserrialdean erabiltzen dira.
106 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ORAINALDIA LEHENALDIASINGULARRA PLURALA SINGULARRA PLURALA
NIK dakat dakaskit nakan nakaskin/yenIK dakan/k dakaskik/n (y)akaken/nen (y)akaskiñen/kenAREK daka dakaski sakan sakaskin
dauski sakaskiyensauskin
GU dakagu dakaskigu genakan genakaskingenakagun genakaskiyen
genakaskigunSU dakasu dakaskisu senakan senakaskin
senakasun senakaskiyensenakaskisun
SUEK dakasute dakaskisute senakaten senakaskit(t)ensenakasuten senakaskisuten
AIEK dakate dakaskite sakaten sakaskit(t)en
ORAINALDIA LEHENALDIASINGULARRA PLURALA SINGULARRA PLURALA
NIK dakit dakiskit nakiyen nakiskin/yenIK dakik/n dakiskin/k (y)akiken (y)akiskiken/ñenAREK daki dakiski sakiyen sakiskin/yenGU dakigu dakiskigu genakiyen/genaki(g)un genakiskin/yenSU dakisu dakiskisu senakiyen/sekisun senakiskin/yen
senakisunSUEK dakisute dakiskisute senakiten/senakisuten senakiskit(t)en
sekisuten sekiskisutenAIEK dakite dakiskit(t)e sakiten sakiskit(t)en
Ekarri
ADITZ ETIKOAEzin esan tamalez, gure herrian hizkera alokutiboa osasuntsudagoenik, ez behintzat 35 urtetik beheitiko herritarren artean.Emakumezkoen artean hika aritzeko joera apalagoa dela antzemanliteke gainera. Orain 20-30 urte berorikako hizkera bizirik etahitanoa nahikoa sendo baldin baziren, ohitura aldaketak berorika-koaren galera ia erabatekoa eta hitanoaren ahultze nabarmenaekarri ditu. Badira hitanoan aritzen diren gazteak baina forma sol-teak darabiltzate mintzaldi osoa hitanoan egiteko gai ez direlako.Gai direnak, berriz, baserrietako seme-alabak esaterako, ez dutekalekoengan hitano hiztunik ikusten eta hizkera neutro edo arrun-tera jotzen dute.
Hitanoaren kasuan ere bustiduraren fenomenoa azpimarratubeharrean gara. Kasu honetan gainera, bustidurak garrantzi han-diagoa hartzen duela dirudi. Errejistro zenbat eta kolokialagoa,solasa zenbat eta azkarragoa, konfidantza zenbat eta handiagoa,bustiduraren presentzia handiagoa dela esan liteke, laburtzeak,galerak eta honelakoak bezalaxe.
Hiatuaei eusteko "yod" hotsa hizkera arruntean baino gehiagoerabiltzen dela dirudi.
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 107
ORAINALDIA LEHENALDIASINGULARRA PLURALA SINGULARRA PLURALA
NIK dakarkit(t) dakarskit(t) nakarkin/nakarkiyen nakarskiyenIK dakarkik/n dakarskik/n (y)akarkiken/ñen (y)akarskiñen/kenARK dakarki dakarski sakarkin sakarskin
sakarkiyen sakarskiyensakarren
GU dakarkigu dakarskigu genakarkin genakarskingenakarkiyen genakarskiyengenakarkigun
SU dakarkisu dakarskisu senakarkin senakarskinsenakarkiyen senakarskiyensenakarkisun
SUEK dakarkisute dakarskisute senakarkit(t)en senakarskit(t)ensenakarkisuten senakarskisuten
AIEK dakarkit(t)e dakarskit(t)e sakarkit(t)en sakarskit(t)en
Gizonezko pertsona marka -k- da beti eta bere horretan eustenzaio baita iraganeko formetan ere. Ez da, beraz, -k / -a txandaketa-rik gertatzen.
Hikako forman adizkia bokalez hasten denez aurretik duen etabokalez bukatzen den hitza gehitzean “yod” tartekatzeko joerakindar handia du, dena den ez da beti betetzen. Badirudi diptonga-tzeak eta asimilatzeak saihesteko egiten dela. Ohar honek adizkeraneutroko nahiz alokutiboko hikako formentzat balio du.
hi YabilBa YakakenEkarri YukenEtorri Yitzan
ADIZKI LAGUNTZAILEANOR
Zutano batua Lezoko hitanoaIndikatibo orainaldia:
naiz nak/nanda duk/dungara gattuk/gattundira ttuk/ttun
Indikatibo lehenaldia:nintzen niñuken/niñunen-niñun/niñunenzen yuken/yunen-yun/yunen ginen giñuken/giñunen- giñattuken/giña
ttunenziren ttuken/ttunen
Baldintza ondorioa oraina:nintzateke niñukek/niñukenlitzateke yukek/yukenginateke giñukek/giñukenlirateke ttukek/ttuken
Ahalera oraina:naiteke nittekek/nitteken
108 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
daiteke sittekek/sittekengaitezke giñeskek/giñesken daitezke sitteskek/sittesken
Ahalera lehenaldia:nintekeen nittekeken/nittekenenzitekeen sittekeken/sittekenengintezkeen giñeskeken/giñeskenenzitezkeen sitteskeken/sitteskenen
Ahalera hipotetikoa:ninteke nittekek/nittekenliteke littekek/littekengintezke giñeskek/giñeskenlitezke littes(te)kek/littes(te)ken
NOR-NORIIndikatibo orainaldia:
natzaio ---------------natzaie ---------------zait saiek/saienzaio sayok/sayonzaigu saiguk/saigunzaie sayotek/sayotengatzaizkio ---------------gatzaizkie ---------------zaizkit saiskiek/saiskienzaizkio saiskiyok/saiskiyonzaizkigu saiski(g)uk/saiski(g)unzaizkie saiskiyotek/saiskiyoten
Indikatibo lehenaldia:nintzaion nitzayoken/nitzayonennintzaien nitzayoteken/nitzayotenenzitzaidan sitzaieken/sitzaienen-sayeken/
sayenenzitzaion sitzayoken/sitzayonen-sayoken/
sayonen
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 109
zitzaigun sitzaiguken/sitzaigunen -saiguken/ saigunen
zitzaien sitzayoteken/sitzayotenen-saioteken/ sayotenen
gintzaizkion ---------------gintzaizkien ---------------zitzaizkidan sitzaiskieken/sitzaiskienen-saiskie
ken/saiskienenzitzaizkion sitzaiskiyoken/sitzaiskiyonen-sais
kiyoken/saiskiyonenzitzaizkigun sitzaiskiguken/sitzaiskigunen-sais
kiguken/saiskigunenzitzaizkien sitzaiskiyoteken/sitzaiskiyotenen-
saiskieken/saiskienen
Baldintza ondorioa oraina:nintzaioke nitzayokek/nitzayokennintzaieke nitzayotekek/nitzayotenenlitzaidake litzaiekek/litzaiekenlitzaioke litzayokek/litzayokenlitzaiguke litzaigukek/litzaigukenlitzaieke litzayotekek/litzayotekengintzaizkioke---------------gintzaizkieke---------------litzaizkidake litzaiskiekek/litzaiskiekenlitzaizkioke litzaiskiyokek/litzaiskiyokenlitzaizkiguke litzaiskigukek/litzaiskigukenlitzaizkieke litzaiskiyotekek/litzaiskiyoteken
Ahalera oraina:nakioke ---------------nakieke ---------------dakidake ---------------dakioke ---------------dakieke ---------------dakiguke ---------------gakizkioke ---------------gakizkieke ---------------
110 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
dakizkidake ---------------dakizkioke ---------------dakizkiguke ---------------dakizkieke ---------------
Ahalera lehenaldia:nenkiokeen ---------------nenkiekeen ---------------zekidakeen ---------------zekiokeen ---------------zekigukeen ---------------zekiekeen ---------------genkizkiokeen--------------genkizkiekeen--------------zekizkidakeen--------------zekizkiokeen ---------------zekizkigukeen--------------zekizkiekeen ---------------
Ahalera hipotetikoa:nenkioke ---------------nenkieke ---------------lekidake ---------------lekioke ---------------lekiguke ---------------lekieke ---------------genkizkioke ---------------genkizkieke ---------------lekizkidake ---------------lekizkioke ---------------lekizkiguke ---------------lekizkieke ---------------
NOR-NORKIndikatibo orainaldia:
dut (d)it/ñetditut ttit/ttiñet- /-skit/-skiñet
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 111
nau siek/siendu (d)ik/(d)iñgaitu gattik/gattin- si(g)uk/si(g)unditu ttik/ttin- -skik/-skindugu yeu/ñeuditugu ttiu/ttiñeu- -skiyeu/-skiñeunaute siatek/siatendute ttek/ttengaituzte gattistek/gattisten-si(g)utek/si(g)utendituzte ttistek/ttisten- -skittek/-skitten
Indikatibo lehenaldia:nuen niken/niñen-nin/niñennituen nittin/nittinen-niskiken/niskiñenninduen sieken / sienenzuen siken/siñen-siñ/siñengintuen si(g)uken/si(g)unenzituen siskiken/siskiñen-siskiñ/siskiñengenuen geniken/geniñengenituen geniskiken/geniskiñen- genittin/geni
ttiñenninduten niñuteken/niñutenen-siateken/siate
nenzuten sit(t)eken/sit(t)enengintuzten siguteken/sigutenen zituzten siskit(t)eken/siskit(t)enen
Baldintza ondorioa oraina:nuke nikek/nikennituzke niskikek/niskiken-nittiskek/nittisken ninduke liakek/liakenluke likek/likengintuzke ligukek, ligukenlituzke liskikek/liskikengenuke genikek/genikengenituzke geniskikek/geniskikennindukete liatekek, liateken lukete litekek/liteken
112 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
gintuzkete li(g)utekek, li(g)utekenlituzkete liskittekek/liskitteken
Ahalera oraina:dezaket nezakek/nezakenditzaket nitzakek/nitzakennazake ---------------dezake lesakek/lesaken-sesakek/sesakengaitzake ---------------ditzake litzaskek/litzasken-sitzaskek/sitzaskendezakegu genesakek/genesakenditzakegu genitzaskek/genitzaskennazakete ---------------dezakete lesaketek/lesaketen-sesaketek/sesaketen gaitzakete ---------------ditzakete litzasketek/litzasketen
Ahalera lehenaldia:nezakeen ---------------nitzakeen ---------------nintzakeen ---------------zezakeen ---------------gintzakeen ---------------zitzakeen ---------------genezakeen ---------------genitzakeen ---------------nintzaketen ---------------zezaketen ---------------gintzaketen ---------------zitzaketen ---------------
Ahalera hipotetikoa:nezake nesakek/nesakennitzake nitzakek/nitzakennintzake ---------------lezake lesakek/lesakengintzake ---------------litzake litzaskek/litzasken
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 113
genezake genesakek/genesakengenitzake genitzaskek/genitzaskennintzakete ---------------lezakete lesaketek/lesaketengintzakete ---------------litzakete litzasketek/litzasketen
NOR-NORK erako indikatiboko adizkietan bi pluralgile ditu-gu elkarrekin lehian: it / zki. Arestian lehia hori aipatu badugu ere,hitanoan are nabarmenagoa gertatzen da.
dixkit - ttit (ditiat)dixkittek -ttiztek (ditiztek)
NOR-NORI-NORKIndikatibo orainaldia:
diot siot/sionet diet siotet/siotenet dit siek/siendio siok/sion digu si(g)uk/si(g)undie siotek/siotendiogu siou/sioneudiegu siou/ sioneu - sioteneudidate siatek/siatendiote siotek/siotendigute si(g)utek/si(g)uten diete siotek/sioten
Indikatibo lehenaldia:nion nioken/nionennien nioteken/niotenenzidan sieken/sienenzion sioken/sionenzigun si(g)uken/si(g)unen zien sioteken/siotenengenion genioken/genionengenien genioteken/geniotenen
114 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
zidaten siateken/siatenenzioten sioteken/siotenenziguten si(g)uteken/si(g)utenen zieten sioteken/siotenen
Baldintza ondorioa oraina:nioke niokek/nioken nieke niotekek/niotekenlidake liakek/liaken lioke liokek/liokenliguke ligukek/ligukenlieke liotekek/lioteken genioke geniokek/geniokengenieke geniotekek/genioteken lidakete liatekek/liatekenliokete liotekek/liotekenligukete liutekek/liuteken liekete liotekek/lioteken
Ahalera oraina:diezaioket ---------------diezaieket ---------------diezadake ---------------diezaioke ---------------diezaguke ---------------diezaieke ---------------diezaiokegu ---------------diezadakete ---------------diezaiokete ---------------diezagukete ---------------diezaiekete ---------------
Ahalera orainaldia:niezaiokeen ---------------niezaiekeen ---------------ziezadakeen ---------------ziezaiokeen ---------------ziezagukeen ---------------
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 115
ziezaiekeen --------------- geniezaiokeen---------------geniezaiekeen---------------ziezadaketen ---------------ziezaioketen ---------------ziezaguketen ---------------ziezaieketen ---------------
Ahalera hipotetikoa:niezaioke ---------------niezaieke ---------------liezadake ---------------liezaioke ---------------liezaguke ---------------liezaieke --------------- geniezaioke --------------- geniezaieke ---------------liezadakete ---------------liezaiokete ---------------liezagukete ---------------liezaiekete ---------------
Aditz trinkoakAdizki trinkoek erroan -a- gordetzen duten orainaldian nahiz
lehenaldian. Orainaldiko forma batzuetan (JAKIN aditzarena dasendoena), aldiz, a/e txandaketa gertatzen da. Zenbait kasutantxandaketa hau beste aditzetara ere hedatzen da, indar ttikiagozordea.
Egon eta joan adintzen pluraleko 1. pertsonan bikoiztasuna ger-tatzen da. Indar gehien duten formak GAUDEN/K eta GUA-SIK/GUASIÑ baldin badira ere, hauen ondoan, maiztasun apala-goz, GIOSEK, GIESEK adizkiak ditugu.
NOR-NORKeko adizki trinkoetan pluraleko 1. pertsonarenpertsona ezaugarria -YEU/-ÑEU da -GU soilaren ordez. “Diagu /dinagu”ren bilakaeraz sortutako marka da, antza.
116 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
EgonOrainaldia:
nago niok/nionhago yodago siok/siongaude gaudek/gauden - gausek/n- giosek/ndaude siostek/siosten
Lehenaldia:nengoen nioken/nionenhengoen yoken/yonenzegoen sioken/sionengeunden gaudeken/gaudenen-gioseken/giosenen zeuden siosteken/siostenen
Euki (Iruki)Orainaldia: (singularra)
daukat sakat/sakanetdaukak/n dakak/dakandauka sakak/sakandaukagu sakayeu/sakañeudaukate sakatek/sakaten
(Plurala)dauzkat sakaskit/sakaskiñetdauzkak/n dakaskik/dakaskiñdauzka sakaskik/sakaskiñdauzkagu sakaskiyeu/sakaskiñeudauzkate sakaskittek/sakaskitten
Lehenaldia: (singularra)neukan nakaken/nakanenheukan/nan (y)akaken/(y)akanenzeukan sakaken/sakanengeneukan genakaken/genakanenzeukaten sakateken/sakatenen
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 117
(Plurala)neuzkan nakaskiken/nakaskiñenheuzkan/nan (y)akaskiken/(y)akaskiñenzeuzkan sakaskiken/sakaskiñengeneuzkan genakaskiken/genakaskiñenzeuzkaten sakaskitteken/sakaskittenen
JoanOrainaldia:
noa niek/nien -nijien/khoa (y)uadoa siek/sien-sijien/kgoaz guasik/guasiñ -giesekdoaz siestik/siestiñ
Lehenaldia:nindoan nieken/nienen -nijienen/kenhindoan yuaken/yuanenzihoan sieken/sienen -sijienen/kengindoazen guasiken/guasiñen -giesinen/kenzihoazen siestiken/siestiñen
Sigularreko 1. eta 3. pertsonan, orainaldian nahiz lehenaldianadizkiak eraikitzeko bi jokabide daude indarrean. Bata “j”rik gabe-ko JOAN-en erroa (IOANetik abiatuz) eta bestea “j” duna (JOA-Netik abiatuz).
niek - nijiek
JakinOrainaldia: (singularra)
dakit sekit/sekiñetdakik/n (d)akik/(d)akiñdaki sekik/sekiñdakigu sekiyeu/sekiñeudakite sekittek/sekitten
(plurala)dakizkit sekiskit/sekiskiñet
118 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
dakizkik/n (d)akiskik/(d)akiskiñdakizki sekiskik/sekiskiñdakizkigu sekiskiyeu/sekiskiñeudakizkite sekiskittek/sekiskitten
Lehenaldia: (singularra)nekien nakiken/nakiñenhekien (y)akiken/(y)akiñenzekien sakiken/sakiñengenekien genakiken/genakiñenzekiten sakitteken/sakittenen
(Plurala)nekizkien nakiskiken/nakiskiñenhekizkien (y)akiskiken/(y)akiskiñenzekizkien sakiskiken/sakiskiñengenekizkien genakiskiken/genakiskiñenzekizkiten sakiskitteken/sakiskittenen
IbiliOrainaldia:
nabil nabillek/nabillenhabil (y)abildabil sabillek/sabillengabiltza gabiltzak/gabiltzandabiltza sabiltzastek/sabiltzasten
Lehenaldia:nenbilen nabilleken/nabillenenhenbilen (y)abilleken/(y)abillenen-(y)abillen/(y)abillenenzebilen sabilleken/sabillenengenbiltzan gabiltzaken/gabiltzanenzebiltzan sabiltzasteken/sabiltzastenen
EamanOrainaldia: (singularra)
daramat samakit(t)/samakiñetdaramak/n damakik/damakiñ
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 119
darama samakik/samakiñdaramagu samakiyeu/samakiñeudaramate samakittek/samakitten
(plurala)daramatzat samaskit(t)/samaskiñetdaramatzak/n damaskik/damaskiñdaramatza samaskik/samaskiñdaramatzagu samaskiyeu/samaskiñeudaramatzate samaskittek/samaskitten
Lehenaldia: (singularra)neraman namakiken/namakiñenheraman (y)amakiken/(y)amakiñenzeraman samakiken/samakiñengeneraman genamakiken/genamakiñenzeramaten samakitteken/samakittenen
(Plurala)neramatzan namaskiken/namaskiñenheramatzan (y)amaskiken/(y)amaskiñenzeramatzan samaskiken/samaskiñengeneramatzan genamaskiken/genamaskiñen zeramatzaten samaskitteken/samaskittenen
EkarriOrainaldia: (singularra)
dakart sakarkit/sakarkiñet dakark/dakarran dakarkik/dakarkiñdakar sakarkik/sakarkiñdakargu sakarkiyeu/sakarkiñeudakarte sakarkittek/sakarkitten
(Plurala)dakartzat sakarskit/sakarskiñetdakartzak/dakartzan dakarskik/dakarskiñ
120 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
dakartza sakarskik/sakarskiñdakartzagu sakarskiyeu/sakarskiñeudakartzate sakarskitttek/sakarskitten
Lehenaldia: (singularra)nekarren nakarkiken/nakarkiñenhekarren (y)akarkiken/(y)akarkiñenzekarren sakarkiken/sakarkiñengenekarren genakarkiken/genakarkiñenzekarten sakarkitteken/sakarkittenen
(Plurala)nekartzan nakarskiken/nakarskiñenhekartzan (y)akarskiken/(y)akarskiñenzekartzan sakarskiken/sakarskiñengenekartzan genakarskiken/genakarskiñenzekartzaten sakarskitteken/sakarskittenen
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 121
ADITZONDOAK
Aditzondoak denborazkoak, lekuzkoak, moduzkoak, zenbatekoa-ri erreferentzia egiten diotenak eta iritzi aditzondoak izaten dira.Mota bakoitzaren adibide zerrenda erakusgarri bat jarri dizuegu.Dena den, zerrenda honek ez ditu aukera guziak agortzen.
Denborazkoakaspaldi beti maisatzea biar noisonoisatzena bitartian noisiketabeinatzo ereneun oanauro etzi oneskeoaurrena eunero orduan/ordunbein gaur seittuanbela geostik(anen) sekulanbeñe/beñes laxter tarteka
Lekuzkoakaldian basterrian noabatteatzian bertan onuskaldianaurrian bian tartianauskaldian erdiparian tokitanayekan goyan txokuanbarrena goyen
122 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
1. gradua 2. gradua 3. graduaNON emen or anNON INDARTUA ementxe(n) ortxe(n) antxe(n)NONGO emengo orko angoNORA onea orrea arrea/area/araNORAINO oneaño orreaño arreaño/areaño/arañoNONDIK emendik(an(en)) ortik(an(en)) andik(an(en))
1. gradua 2. gradua 3. graduaNOLA ola ola ala
INDARTUAK olaxe olaxe alaxe
Moduzkoakaixa errax/errex/ muturkaalamous arrax muturresaurreaankasgora farres nolapatteaspikosgain garais ongi / ondoatzekosaurrea gaxki oñesbakarrik generalian orrukabanaka geyo presakabeorriberian gutxiorabeera pulliki-pullikiberiartan ixilik seurubetia jeneralmente sutanbultzaka kaskasian tapa-tapadardarka korrika txintxodebalde makal ujukaederki marrues sarra-sarraerdipurdi motel oimbestian
Zenbatekoari erreferentzia egiten diotenakasko geina prankobakan gutxi purrustabastante kantidadia puxkadeus makiñaat ugariederki neikuaerrus obekieser pixarragalanki pixkaaiñ dexentearrunt erdi
aski naiko /neikoasko orren
Maila aditzondoakosotxoilarrunt/arrontseñenxamar
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 123
1. gradua 2. gradua 3. graduaOimbeste orrembeste aimbeste
Iritzi aditzondoakakasoayanbalittekebaldimetannoski numbatte
124 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
■ SINTAXIA. PERPAUS EGITURAKSintaxian, testu bateko esaldiek euren artean duten harreman
motaz ari garelarik, perpaus bakunak eta perpaus elkartuak berei-zi behar ditugu lehen-lehenik. Bigarren hauek harturik, elkartuakalegia, juntaduraz eta menderakuntzaz hitz egin behar dugu. Esal-dien arteko lotura juntagailu bidez gauzatzen bada, juntadura ize-nez deituko dugu: eta menderagailu bidez gauzatzen bada, berriz,menderakuntza. Hala ere, perpausak beregainak izanik ere, eurenarteko lotura-ñabardura bat ezartzen duten elementuak ere badira;lokailuak.
LOKAILUAK
Emendiozkoak
(R)E BAI / DE BAI—Eta geo kaliane, kalian bertan debai—Grasi beresi bat sun baa, o granilluan o txinpartian o kolorian
baa, ta ean-gustuan e bai—Geo poxpoliñak eta sea espata dantzak ebai!
(R)E ES / DE ES—Enas goatzen... Ni re es—Nik emene es nuen nabaittu eserre—Iriñik etzen isaten, gariyik de es
BAITA... (R)E / DE—Oitamabost urtian baita Sanjuandike, motorrian pasata, ta
trambian ebai—Ara juaten tzen, ta baita sean ee, oain Xelextina o bisittu dien
tokiyan, orre ondu nitzan neskame—Saardoteita Errenteitik etortzen tzien ta baita Sanjuandike
ESTA... (R)E / DE—Estapentzature!—Esta aldeatzekore—Esta ideike! Biño mordoska e!
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 125
NAIS... (R)E / (D)E—Muellian beti, muellian, nais denbora batian de
EZ... (R)E / DE—Enas goatzen sein isandu diene...
(R)E / DE—Gu re poxpoliña giñen, e!—Aik e onea etortzentzien saar billa—Or de sagardotei politta sen
GAÑ(E)A—Eta beak eskondu omen tzun gañea—Ta linbisiko gudaritakuak gañea—Gañea, geo beiartan aik aguantatu itte suten urtitan ta urtitan
BIÑIPIN / MIÑIPIN—Etzeit ondo o gaiski o, biñipin...—Miñon an geldittuak, oyek biñipin badakit—Batzuk igual enak guatzen, bakik, biño, biñipin, sea Diago, o
delakuoi
BEINTZAT / BINTZAT / MINTZAT—Gue atta senak eta baserritar askok beintzat, askok oo batzuk
beintzat diskusiyua o sea bat isatentzuten—Noabatte eamantzittusten beintzat—Attak eta ekartzen tzittusten lampernak eta nei bintzat dei-
tzen tziaten—Bai, bai, jende asko etortzen tzen, ya uda dembuan bintzat,
Madrillik sela ta, ene!—Errentei ta Irun mintzat asko onea—Biño lenbisiyan mintzat dena baldeka
BENIK—Denak es, miñon lan benik etorri sien
GUTXINIAN—Martin Kerejeta ta oik, amabi urte gutxinian sarro ni biño
126 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
GEO—Geo kalian bertan goyen, Kabitte, o Kabitteaundi—Eta geo kaliane, kalian bertan de bai, kaliane iru o lau basian da—Geo Urrullokok Txerrimuño ibiltzentzun, geo Bordatxo au,
ta orrea goitti koxkorren bat o beste
HautakariakGAÑEKUAN
—Berdioi, berdioi, miño gañekuan emene, arrantzane aitze ttuken—Ikusten tzuen ondo iña Lesoko gastiak ayengatikanen, bai,
gañekuan emen etzan sesiyoik eta sortzen—Nonnai isaten tzien, Urrullon ta isaten tzien, biño, ola gañekun.
GAÑUNTZIAN ((D)E)—Lautan ateratzen giñanian, gañuntzian es, ta geo jayetan—Falta balimbasen, Tolosatik o ingurutatik ekartzen tzen,
miñon gañuntzian bertakua—Ba Leson besela gañontzian de, orduan saardua ittia denian
jetxi san ee!
BESTELA—Ola baldin bada, bien, bestela beintzat estut nai ne soldadoik
konpañitik aldeitteik—Argiya itzaliya sakanian, o bestela gabian—Seatikanen bestela selayan, etorri sea su bero-beroinda, ta an
barrika, ta artusu saardua, ta jenealmente bintzat, sasoyiandonian traguan litrokua
AurkaritzakoakALA(R)E / ALADE
—Ta bukatzen genunian ordu pare bat pasatze genun, alare, e!—Ikastola bialtzene, ikastola, ta alare erderas gurasuak!
ALATAGUSTISE—Eniyun joaten ni, estimatua yun, alatagustise—Alatagustise Leson saardi asko san
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 127
BERRIS—Nik naikua ittenun auro ta besteatzuk, berris, ean ta ean—Ni enitzan beñe aserretzen, ta oan, berris, beti aserre no.—Jendia an bian eoten tzen beida eta su, berris, teatrua itten an
goyartan.
ORDIA(N)—Eiñ imbiar, es itten ordia—Astu itten, ordian, gausa asko—Es itten ordia, oire
Erdarazko egiturak—Beak, enkambio, Billafrankakuak sien, miño dena erderas—Gu, enkambio, gu memoris dena—Ta enkanbio emen berris alako saarrak sien
OndoriozkoakALA / ALA BA / ALA BEINTZAT
—An serenuak ikusi ta ierri eana seola, ala serenuak beakErrenteiko mugaño eo, estasiyoaño eamana isango sun
—Ala ba, joan giñan Gantxusketa biriorta—Ala beintzat, pentzasu, pasamontañas se isaten den
BA—Emen esan o Errenteikua isan ba iru duron diferentziya ibil-
tzen tzen gutxineko—Karga terdi ematen tzittunes, ba, berreun da ogei litro—Es oik saardogintzalliak bertzittusten iñondik iñoa ba beste saa-
rrakin naasi eta beste saarduorri alako bisitasun bat emateko
JAKIÑA (=BERAZ)—Jakiña, askeneko, askeneko ordura beitzen balimbayogu
isango sien orduan oitamar urtekuake.
Erdarazko egiturak:OSEA / OSEAKE
—Oseake kargasaarra irureundairurogei bat kilo o ola isatentzan
128 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
—Oseake berreundaogei litro—Oseake, estala oaingua alkatia kentzia—Osea, orduan ni estakitpa sembat isango sittusten aik
KausazkoakSE(RG)ATIK / SEATIKAN / SEATIKANEN
—Gastiena ni isango nitzan seguruasko, o gastienetakua, seatik,Anttonio Pikabea ta oik denak sarro sien
—Estakit nois isango sen oi, sergatik soldaduak, onea nasiona-lak sartu biño lenuo isango sen.
—Attak etzun nai, sea, atatzia seatik beakin eotia naisumba.—Gue amak lan gutxi ingo sun seatikan dendan eoten tzen.—Seatikan or kampotik saarra ekartzem basenun—Seatikanen orduko arbolak oandikan gurian badaude—Seatikanen nais Santrakrutzak, eta nais Paskuak eta nais
Sanjuanak eta denak selebratzeituken emen, denak ittettuken.
SE—Jostaketa esan disutpa leno, orduane diferentia sela, sergatik,
klaro, se es giñan igualak.
BA—Ikusi in nai ba—Andik etorri ber ba—Subiyik etzeon ba, subiyik nik enun isautu, subiya riadak
bota men tzuen.
Erdarazko egiturak:ESKE
—Eske baserrirako obia baita pittar pixkat—Eske Lesoko saarrik etzeon—A! Eske suek estusute isautu
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 129
JUNTAGAILUAK
Emendiozkoak(E)TA
—Saardi aundiyak eta, ta onea etortzen tzian jeneralmente—Aike onea etortzen tzien saar billa genealian, eta oik isaten
tzien onea etortzen tzien seak saardosaliak—Ortxe biltzen tzan, eta tratua or erabakitzen tzan
(E)TA juntagailua bigarren elementu bezalaa) Juntagaia isilpean—Salaberria ta, Nikolas Larrea ta, Xanti Rekaola ta Ariñen
oyek eta,—Kalian! Kalloketan ta, sokasaltuan ta, Goiko plazan ta,—Errerako Sanluisetan fiestak eta, juan giñan ta iya tranbiak
arrapatu ta... ooo!
b) (E)TA OYEK/OIK—Saku saarrak isaten tzittun emengo saarra Txalaka ta oik—Fiestak itte ttuken, eskudantzak eta oyek—Gregoriok eta oyek esan tziguten
AurkaritzakoakBAÑA(N) / BIÑO(N) / MIÑO(N) / BAÑO
—Bañan etzien konforme—Gaur es da biño orduan beti—Ayei eamaten geniyon, biño itxeko saarra—Oan atzea pixkat pixtua siokpiño.—Ser estakit biñon, beatzireundaberrogeitaamalabian, noski,
ieki genula—Miño batzuek basitteken auskaldetikee—Errenteia gaur beselakua etzan miño—Astian jende mordoxka miñon, jayian, jayian isaten tzen, ba
oneako, egualdi onian prosesiyua—Kollo gukin ibiltzen tzen, miñon geroa juntzen, seara, ser da oi?
130 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Hautakariak
O—Argiya itzaliya sakanian, o bestela gabian—Eta geo negu sean; kromoketan o kalloketan sototan sartu ta
eskalletan jarri ta...—Estakit ser tzian, olluak sien o ollandak sien
RO/O gutxi gora behera esanahiarekin—Seatik Lesoko jayan inguruan o sen—Ua iru pesta o durua o—Ayek, amalau bat o sien
O, elementu berdintsuak lotzen dituena—Sosialista, o komunista o, o zeneteko jendia—Esan tzuten sosialista o republikano jendiorrek—Beren banderak o beren inkurriñakin
O, juntagaia isilean dagoenean—Orduan isate sien autobusak lusiak, tolduakin, dena aurretik
atzea toldua, korredera o nola isatea, tipuorta—Emen tolaria jeneralmente, o anaya, o, tolarioik ondo geni-
ttun orduan da—Oain Xelextina o bisittu dien tokiyan
ALBORAKUNTZA
BanakariakBAI..., BAI...
—Bai Leson, ta bai beste lekutane saardiya bintzat asko isan-goia galduak...
—Bai lisarra, ta bai aitza ta, ta bai eoser—Bai nobiyotan diela, ta bai geore, erderas itte ttek beak
ES..., ES...—Arrek laneako etzun es gogoik, es fundamentoik
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 131
(E)LA..., -(E)LA...—Leson esun deuse, es sinea dela o, es billera dela o, deuse es
baisen—Patzulosaarra sela, ta Ispurua sela, ta
NAIS..., NAIS...—Seatikanen nais Santrakrutzak, eta nais Paskuak eta nais San-
juanak eta denak selebratzettuken emen, denak itte ttuken.—Nais sarrak eta nais gastiak eta solteruak eta eskonduak eta
gastioguak eta denak itte tzitteken orduan emen garayartan
BAT... BESTIA / BATZUEK... BESTIAK / BATETIKAN...BESTETIKAN
—Bata ayeka batian eskondu, bestiak Errenteyan bañon betiLesokua
—Gañea batzuek aundiyak, bestiak, ttikiyak e bai.—Or tzien bi emakume, bat illa da, bestia bizi da oandikan—Batetikan bildu ta pixkate txukundu ber du, ta seatu ber du
ta, lan asko da. Geo bestetikan, oaingo basarritarra geina do,gaude jarriyak, aragita o esneta
Adizkiarekin egiten dena—Egualdi na in, txarra in, beti lanian
MENDERAKUNTZA
BaldintzazkoakAdizki jokatuaz
a) Erreala—Egualdiya bate itxura pixkatekua balinbasan ba, isatentzan,
ba, prosesiyo bat—Dantzan ibiltzen bagiñan mutillakin, sinta lasua moria eman
ber genun—Eta errenteiarrak Altzibarra joaten basien, kamiyoz etzien
tortzen.
132 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
-ian—Ua alperra yun eta lan pisarra ittentzunian gustoa.
b) Alegiazkoa—Oan esango banuke nik, ... or geatuko duk dena ta estuk
komeni—Katalanak besela bagiñake es giñattuken ola eongo—Oain bagiñake Xixili ta Kollo ta denak ederki seatuko geni-
ñe... giñake, aklaratuko giñake.
Baldintzaren aurrekariari berez ondoriozko formari dago-kion-KE jartzeko joera nagusi da gure herrian.
- bagiñake- banuke
Adizki jokatugabeazESKEO (partizipioa + eskeo)
—Jakingottek galdetu eskeo—Eiñ eskeo alare, kontentu nioken ni, eiñ imbiar, es itten ordia —Kastigatu igual, euskaras arrapatu eskeo isketan o
ESKEO (partizipioa + eskeo). Harridurazko esaldiz amaitua.—Andik atea eskeo, akabo!—Euskara galdu eskeo, or kompon ta kitto!
ErlatibozkoakAdizki jokatuaz:-N
—Patza isaten da saardua in ta geo gelditzen den saborra—Urak asko jotze sun tokiyan gorriya—Bear du basuan sortzen den arbola
-N+Mugatzailea—Itxian itten tzenun itten tzenuna ta geo juatenitzan Donosti-
ra ba bordatzen ta eskulana pixka bat ikastea—Gaur esaten estena, gaur ikusten estena mintzat, denak lau-
nak eta pakian
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 133
—Sanjuandarrak Lesoa tortzen tzienin, basien kantore onak e,kanta asko sakitenak.
Aposizioan—Eta bandera republikanua, garayartan tzena, jarri san
beroxio—Neska bat bakarra isango sen eman etzuna deuses—Meikuak oañ arte isaututtutenak, bueno, urte askuan sea,
Don Pedro Barrios, kastillanua
Galdetzaileekin:NOLA
—Lenguan beida ondu nitzan ta, nola goiko plazatik jaxtenda
—Gerratian nola bonbak iltzun—Neskame, arekin, arekin beakin, ta jarri ta, Polentzi ta biyek,
Juana, Marikarmen oan nola do Iberduero
SEGUN ... NOLA—Bi erriel, segun nola seatzen tzen—Segun saarra nola etorri den o, se saasti ttun gutxiorabe-
era—Segun nola sabillen bortzillotik
Adizki jokatugabeaz:-TAKO
—Leno gerratian ibilitako mutillak ematen sittusten kartzela—Arrek nik emantako propina dik—Andik etorritako kampoko jendiak emen jarri ttuken
KausalakAdizki jokatuaz:BAIT-
—Guk geina rekorridua saardoteitik saardoteira, emen nonaibai baisen saardoteya.
—Nola esango sionet? Es baigenakiun erdaras—Baserrirako obia baita pittar pixkat
134 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
-TA—Guek es genuen an, bagenuen ta ser jana—Berua, berua ikaragarriya lau labe sien ta!—Oi! Se erremeyo! Beste ser janik etzen ta!
-LAKO(S)—Ayek arrapatu sittustelakos dena barrena—Atta seatu selakos, neskame eta arraisaltzen eta ibilli ber
isandu nun—Arrek esin tziun traatu de in, mutillakin dantzan ibiltzen
giñelakos—Kantari asi omen tzialako eman tzittusten
-(E)LA (E)TA—“Ataques epilepticos” ematen tziyotela ta, ta attak nai sun ni
beakin eotia.—Jendiak saarronduak jartziai utzi, kontuik etzula ta
NOLA... -N—Nola “Acha”k influentziya isam bertzin erriyan sebatte ta—Nola etzen orduan artzen tentziyuik—Andreonea, or, euskis nola isaten tzen ta orrea juaten
giñan
NOLA... BAI(T)-... -N—Nola aurreko kinta nola lisensiatua baiton—Nikaxi nola baisen launa...—Atta nola miñes baiseon eta ni nola sarra nola bainitzan, attak
ni eotia naisun beti.
Adizki jokatugabeaz:Aditz izena+ (N) + -(G)ATIK
—Oi! Ikastiangatik geo eskola juaten tzeneako basenekisun ua,orratx!
—Askotan Kaputxinota es iyotziangatik, an baxterretik es iyo-tziangatik, trenbiretik, oi, tuneletik barrenetik sartzen giñan.
—Bueno neskak asi ttuken emene lembisi erdara jotzen,importantziya emateatik
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 135
Denborazkoak-NIAN
—Ola ona senian, ene! esin abasto eman—Sanjuandarrak Lesoa tortzen tzienin, basien kantore onak e,
kanta asko sakitenak.—Ikuste sigunian kamiyuan ola baloyakino, baloya kendu ta,
joe, ta potoketane, ua tortzen tzenian... aguasilla!
-(E)LA (1) Une jakin batean gertatzen den ekintza.—Gu ttikiyaguak giñala, dena ua sen, esen batzokiyik eta
orduan—Konejutan, koskorrian umia ateatzen ai dela, akatu itten—Elurra tiraka muellian ai diela, begiya jo ta begiya galdu.
-(E)LA (2) Denbora epe bat bete dela adierazten duena.—Gaur, o atzo oitabost urte erretirua artu nula
Aditz izena + -AN—Forrua juatian ikusko sitteken
Aditz izena + -KUAN—Oi usteut dotriña astekuan isaten tzen, otubre inguruan o ola...
BEIN... ESKEO—Ua ate onduan eta bein ebanjeliyua eskeo etzela mesa entzu-
ten eta atiak itxi.—Bein sartu eskeo presik isaten es itxeako, eta enkambio, bein
sea batzuek eskeo, ya, sesiyua.—Bein amalau bat urteskeo, arbola dezentia, arbola aundiya
ittentzen
ESKEO—Eskondu eskeo enas poxpoliñ atea
Aditz izena+ -AKO—Ayek garbitzen tzuten makina, dena, gu juateako—Emesortzi-emeretzi urte gu kalea asteako—Geo eskola juaten tzeneako basenekisun ua, orratx!
136 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ARTE / -EN ARTE—Ortxe oten tzen ya aterarte—Ala eondu sen urtietan kendu sen arte—Ua jan arte an eondu giñan
(E)TA GE(R)O—Patza isaten da saardua in ta geo gelditzen den saborra
isaten da—Fabriketan lana in ta geo sagardoteyak ttuken orduan emen
tabernaik esyuken iya
-TA—Koskortuta... ttunttuna, ttunttuna, oi bai.
BESELA—Bakalluak gatza bota ta ua ustutzen dijuen besela bakallua
jartzeko
E(R)A—Goiko plasan ta, bestela... geo aunditzea, sea... dantzan,
dantzan—Geo koskortzea juan giñen... Gualupea juaten giñan
BIÑO LEN(UO) / BIÑO LENOSTIK—Onea nasionalak sartu biño lenuo isango sen—Trintxerpen lan in baisuen, amasei urte kumplittu biño len—Ni ua biño lenostik allatzen nitzan
Helburuzkoak-T(Z)EKO
—Urtia etorri ta beti esin allatuik errenta paatzeko—Trenbiriai puska bat jarri siyoten pasteko, Kaputxinota
joateko—Postiayek denak imber tzien kalkulatu, panelak, denak igual
baliyo isatekoAditz izena+ (-N-) + -GATIK(AN) / -TE(A)TIK(AN)
—Partikular, gu, geixio ikastetik o ola jungo giñun
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 137
—An baxterretik es iyotziangatik, trembiretik, oi! Tuneletikbarrenetik sartzen giñan
—Bueno neskak asi ttuken emene lenbisi erdaraa jotzen, impor-tantziya emateatik
-T(Z)EA—Orrea juaten giñan Flora ta denak, sea, bañura, bañatzea—Saarra jotzea tortzen tzian, pixkat launtzea—Balentzitikan joan giñan frentetako bombak lertzea
KontzesiboakBA- ... (E)RE
—Apropos, euskeras ai bagiñan e, sumatzen genuenian eldusela o ola, erderas asi
—Lana geinian batian o bestian o sean, geo espasene itxianimber isaten tzen
—Saardoteyan amabost amasei laun balinbaseostene denai ronda atea
-ENIK—Bikayuai, uste, beorrika itten tziyoten, ta bestiai suka, anayak
sienik, e!
BA-... TA ES BA-—Beurriya balimbadu ta espalimbadu kusiko yeu
Adizki jokatugabeaz:NAIS (TA)
—Orduan jendia bisitzea (...) naista Errenteyan isan, naisLeson isan (...) denak emen jarri ttuken.
—Egin, nais ankasartze batzuk isan, egin—Nais batek eta bestiak elburu bera duen, biriak diferentiak—Aurrekuak igual guatuko nak, paño oik, nais, seoguak isan,
berriyak isan oaindikan, igual nois intzien enak guatzen
ARREN—Bai, biño, ni beti biskarresurra ondatua nola isandu baiduten
lana iñ arren, pues, enas guatzen searte
138 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
TA RE / DE—Geo noispatte gure eskondu giñun ta, eskondutare, bixi—Londrestarroiketa, (azeria) atrapatuta, bisiya arrapatutare,
eskian ibiltzen tzian—Gerra asitare, batzokiya eondu sen
-ANGATIK(AN) (D)E—Ta sosak isanangatikande jeneroik es genun arrapatzen
Moduzkoak-LA
—Itxitzen tzuten Errenteiko birioi, geo gure kalian eta panade-yoi (...) kanpotikanen ibiltzen tziela xexenak
-eN BESELA—Antzerkiya itten genun eakusten tziguten besela
Partizipioa + GABE—Afaldu gabe joan isandu nak ni dantza—Soldaduxka Loyolan ingo genula ta, oandik kontzegittu
gabe ttek
Partizipioa + -S—Denak ola balantza iñes, “aita guria” iñesta, erresuoik—Ikatza attu itten tzen, ikatz ona, biño txui-txui autza geatus—Bai, kantatues erresuak.
Partizipioa + -TA—Bandera berdia ta txuriya jarrita oñes juan giñan Donostira
KonparaziozkoakGehiago / gutxiago adierazteko erabiltzen direnak:BAÑO(N)... -(AG)O
—Santrakrutzak baño sortzi eun lenuo—Emen biño bost duro merkio—Lesoko saarra beti gaextiyo isan da
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 139
—Erroteta biño auntzuo ta orrea juaten giñan Flora ta denak—Arrebak sittun, pues, ni biño bos gutxiyo, anayak uan il
denak, arreke, sei urte o saspi gutxiyo—Jarri arri arai puska bat ardiyana, ardi puska bat sasindua,
bakallua miño iarro, mekauen!
SEMBAT ETA... AGO—Basarriyan sembat eta lan geyo in, orduan ta isorratuo
Berdintasunaren adierazle direnak:BESIN
—Oik egiyaktia, jaungoikua den besin egiyaktia—Orduko saardua etzen uangua besin gosua
BESELA—Frentia euki emen, ta bestiak basarriyortan balia besela,
gorriyak—Dena saardi bat balitz besela—Beira jartzen bagea saardi bat besela
BESELAKUA—Errenteya gaur beselakua etzan miño—Eyuken ondartza sea, playan beselakua
AÑA / AÑAKO—Geo seatzen tzenun, sea, duruañeko sea, lapa aundiya isa-
ten tzen.—Galleteran, fabrika aundiyan aña irabasten tzenun iya
AIMBESTE—Inguruan gaur aimbeste ferreteire esuan isango ta orduan
Superlatiboak—Leson, ttikina ni isango nitzan, gastiena ni isango nitzan
seguruasko—Sarrena ni bainitzan, ta ni naisuen eukitzia—Oi! Aurren-aurrena, limbisikua ba letzen ta ikasten isango
sen
140 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Konpletiboak—Nik uste oi sela bates ere saar motangatikan—Esan nai nuke neiko arregluan pasa siela—Italianua sela esaten sitteken
Jokatuak:-LA
—Ur ertzian, or, oñutzik eta ibillita, iruitzen tzizaigun bañatuitten giñala
—Arrek jarri sun elisan alde batian emakumiak eta beste batiangisonak eon biar tzutela
—Uañe ola ibiltzen diela usteut marru-marruketan
NOLA—Saninazio eun batekin goatze nas nola tiro, tirua, tirua bota
sittusten ta ikarak.—Goatze nas nola ikuste nun, itxetik ikuste nun, reketiak,
sea, a!—Ni irunesana goatze nas (...) nola etortzen tzen irunesa ta jar-
tzen tzun puesto aundi bat
-(N)ES—Biñon isebak kontatzen tzuenes, dena mertxeros betia ber
tzuen, dena.
Konpletiboa markarik gabe—Ona itten omen tzen oso feriya, esaten tzuen arrek
Jokatugabeak:-T(Z)IA
—Ura botzia estuk nai ta nik ser nai duk likidua kentzia—Nai isaten tzan biltzia beintzat sortzi eunetik sortzi eunea—Esun nahi isaten arrek galtzak eta kuleruak eta ikustia
-T(Z)EKO—Ayek beti, ikares ayek sartzeko—Beldurrak amorratzen antxe maisuak serbatte esateko
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 141
ZehargalderakGaldetzaileen bidez osatuak
—Eztakit ze numero izango den—Geo goatze nas se ijiene eoten tzen...—Ta nik estakit e! nola gallendu sen ua
BAI/EZ erantzuna eskatzen dutenak:-N
—Estakitt seguru Diburtxio jarri suten—Estakit emenguak sien
Erdarazko egitura—Torri sien aber erekiko niyoten sea, atia—Gui galdeska gue amai galdeska, aber se amaberjin, se ama-
berjiñen kapilla sen ua—Denian juaten giñan itza ittea, e! Denea! Aber artuko siguten
KontsekutiboakNOLA... -N
—nola etzen orduan artzen tentziyuik—ta nola lana seon ta jendia
NOLA... -(n)ES—igandia nola senes gañea
NOLA... BAI-—Pratikua gison aundiya nola baisen
BAI-—Ibilli baisien treintaitresian, ikaarrisko uelga in tzuten arran-
tzaliak—Fusilla galdua, ta arto salla baisen, subiyan onduan urtiartan,
artua, artua bakisu, arto aundittua—Pixtola isaki, garaiaitan espaisun iñork pixtolik
-TA—Guardiasibillan kontuan asi gea ta (jarrai dezagun)
142 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
-NES—Karga terdi ematen tzittunes, ba, berreun da ogei litro
Lezoko euskararen azterketa. Morfosintaxia 143
3LEZOKO EUSKARAREN
AZTERKETA
Lexikoa
■ HITZEN ERATORPENA
IZEN SORTZAILEAK
Atal honetan eratorpen atzizki nagusiak edo ohikoenak bilduditugu sortzen dituzten hitzen kategoriaren arabera multzokatu-rik.
Izen abstraktuak-(t)asun: bisitasun, postasun, osasun, maitasun.-keya: txoakeya, serrikeya, bekaiskeya.-tza: lanbide edo jarduera adierazten du; alkatetza, arrantza,sagardogintza.
Egile edo lanbidea-ketai: jarduera bat egiten duena adierazteko, garraiatzearekinlotua; esneketai, arraiketai, bazkaiketai, sesenketai.
-lai: bertzolai, axkolai, txistulai, aurrelai.-ai: dantzai, pelotai, palankai.-gille: ekoizlea, egiten duena: sagardogille, langille.-kin / -gin: argiñ, arakiñ, okiñ, ikaskiñ.-gintzalle: bi atzizkiz osatua (-gin + -tzaile), egiten duena, ekoiz-lea adierazteko: sagardogintzalle, landagintzalle.
-le: eale, jale, eskale.-sale: Lanbidea: sagardosale, arrantzale. Zaletasuna: abertzale,bertzosale, mendigoisale.
-sai: artzai, mandasai, itzai, aursai (= aurdun)
Multzoa adierazten dutenak:-aje: zerbait biltzen duen elementua, multzoa denean batez ere:ostaje, illaje, pintaje.
- ti / -di: saasti, sagardi, gastañei.-tei: piñotei-tei (= -teria): gastei.-ka (= -kada): Neurria adierazteko. Gurdika, platerka, sestoka,kaxuelka, baxoka
-tada: kolpea adierazteko. Porrustada.-te: gerrate, elurte, leorte.
Produktua edo objetua adierazten dutenak-ki: jakiak izendatzeko: jaki, tripaki, txerriki, olki, eltzekiya.Tresnak izendatzeko: buruki. Berezko materia izendatzeko:tupikiya, altzairukiya, plastikokiya.
Fruituak ematen dituzten landareak izendatzeko:-ondo: sagarrondo, gastañondo, udareondo, intxaurrondo,gesiondo
Izenari nahiz aditz oinari lotzen zaizkion atzizkiak:-kai: (=-kari): goakai (=burutazio).-ale (= -gale): Behar fisiologikoa adierazteko. Pixale, kakale,loale.
-gai: egiteko dagoena, gero izango dena: txertagai, andregai,salgai.
Izen bereziari lotzen zaizkion atzizkiak:-ne: Leku izenak adierazteko, batez ere etxe izenak. Etxearenjabeari egiten dio erreferentzia eta emankortasun handikoa da:Indione, Lopene, Tximixione, Patxikune, Andreone.
Lekua adierazten dutenak-te(g)i: lantei, sagardotei, arostei, aratei, arrandei, piñotei.-pe: itxaspe, arkupe, estalpe.
Aditz oinari atzizkiak erantsiz sortutako izenak-(k)era: ibilera, pentzakera, jaskera, asi(y)era, buka(y)era.-keta: Jarduera adierazten duen atzizkia. Jokoek azpisailemankorra osatzen dute eta inesiboari loturik agertu ohi zaiz-kigu: marru-marruketan, kartaketan, sipoketan, kalloketan,
148 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
gorde-gordeketan, jostaketa, isketa.-tun: jarduera bat garatzen duena izendatzeko. Jatun, eostun, jostun.-t(z)e: nominalizazio hauek indar handia dute. Bete-beteaneratorpen atzizkia ez bada ere, lexiko sorkuntzarako iturriemankorra dira eta zenbait eratorpen atzizki ordezkatzen du:sartzia (= sarrera), jatia (= janaldi), eatia (= edanaldi), txiki-tzia (= txikiketa).
Galdetzaileari lotzen zaion atzizkia-txo: Galdetzaileari loturik, gutxi gora beherakotasuna marka-tzeko erabiltzen da: seintxo, senbatxo, sertxo
IZENONDO SORTZAILEAK
-dun: jabegoa adierazten du. Euskaldun, erdaldun, bizardun,dirudun, biotedun
-(t)ar: jatorria adierazteko erabiltzen da. Oso emankorra da etaherri izenez gain baserri eta familien izenekin ere erabiltzen da:lezoar, sanjuandar, oyartzuar, baserritar, arkirundar, epintzatar,xorroxtar, laboatar
-kor: emankor, iraunkor-garri: isugarri, soragarri, ikaragarri, amorragarri, pasagarri-ti: gesurti, bildurti-sar (-tzar): Neurri handia adierazten du. Mendisar, arrisar,gisonsar
-ska: 1.- txikitasuna (neurriz edo kopuruz) adierazteko: mor-doska, ardaska. 2.- Koloreetan kidetasuna adierazteko: gorrix-ka, berdexka...
-sta: koloreekin, -ska-ren adiera berean: orista, gorrista-sko: 1.- Gaia edo materia adierazten du. Bustiñeskua, metales-kua 2.- Izaera adierazten du. Saldiskua, gizoneskua,
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 149
ADITZONDO SORTZAILEAK
-ka : moduzko adberbioak sortzeko atzizkia: beorrika, ejuka,mareaka, bueltaka, arrastaka, korrika, tiroka, tiraka.
-ki: 1.- aditz lagunak sortzeko erabilia: txarki, ederki, generalki,galanki.
-ero: maiztasuna adierazten du: iñulabarrero, eunero, jayero,gabero, igandero.
GAZTELANIAZKO HITZ ERATORRIAK
Ohikoa da hiztunen artean gaztelaniazko hitz eratorriak erabiltzea.Atzizki horiek, ordea, ez dira emankorrak, mailegaturiko hitzarekinbatera hartuak baizik, eta horrela erabiltzen dira. Hauetariko askolanbidea edo teknologiarekin loturikoak dira, beste zenbait, berriz,kontzeptu abstraktuekin loturikoak. Hona hemen zenbait adibide:
alkolera drogeya (=-eria) enkoladoraayuntamentua eskabetxei esplikasiyobakasiyo esmaltei estasiyuadibertziyua ferreteya galleterakabesudo kongreasiyo raketixtakonpaasiyo panadeya rodamentukantidade kontratista sakramentukantore mandamentu sapateruakarlixta mariskei empaketadorakastillanua mertxero sosidadiakasualidade miseriya sosialistakomodidade nasionalista, tamborrerokatekista republikanokomuniyo, neberakonfirmasiyua okasiyo
AURRIZKIAK
Aurrizki bakarra jaso dugu (des-) eta adibide bakar batean: desgarayan.
150 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ERATORPENAREN ETA ELKARKETAREN ARTEKO SAILA
Sail honetan atzizki edo hitz beregainak diren zehazten zailak direnkasuak bilduko ditugu. Hartzen duten bigarren osagai hori batzuetanhitz beregain gisa erabiltzen baita eta beste batzuetan, berriz, bestehitz bati loturik atzizki gisa. Ez dira asko hona bildu ditugunak:
-alde: Lesakalde, Errekalde, Naparroalde, arratzalde, goisalde,atzealde
-aldi: esanaldi, janaldi, billualdi, egualdi, iñaldi, dantzaldi,-abarra: gasteabarra, buruabarra, ostoabarra-jende: gastejende, republikanojende, ardijende, sarjende-kume: guardiasibilkume, txakurkume, katokume, astokume,arkume
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 151
■ ELKARKETA
Ondotik datozenak gure dokumentazioan agerturiko zenbait adibi-de besterik ez dira.
Kontuan har bedi, askotan zenbait hitzen forma mugagabeazein den zehazten zaila gertatzen dela, eta halakoetan jaso bezalaeman ditugu.
anaiarrebaankamotzarraisaltzearratoitxakurraattasanaattasemeaurkontuaurdenbobakalloisatzabaskainbisilaunbiskarresurradantzatokigerraurreitxekoandriakanpantorremutilsarraneguparteollotokiondarrikitzaoñutzikotordusemarremastetrembiretxertagai-arbolaurarduaurertzaurixkiña
152 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
■ ESAPIDE ETA LOKUZIO BILDUMA
Grabaketetan agertu zaizkigun zenbait lokuzio eta esaera:
LOKUZIOAK
Armoni onian eon: giro onean egonArmoniyan aittu: eztabaidan aritzea, ez sesioan.Arrika bota: zerbait jaurtitzea edota zaborretara botatzea.Arrika eman / in: harriak jaurtiz erasotzea, uxatzea.Aspikosgain jantzi: jantzia barrukoa kanpotik duela jazteaAstelen pisarra izan: astelehenetako ajea izateaAtzeiña artu: kolpe handia hartu.Atzekosaurrea jantzi: jantzia atzekoa aurrean dela jazteaAxertu ona izan: punteria ona izanBeldurrak amorratzen egon: oso beldurturik egonBere buruai eman: nork bere buruari eragitea, beti ere, neurriz gain.Betiko jangoikua izan: betiko izan.Dzanga-Dzanga ean: Trago handiak eginez edan, gogo biziz edan.Ibilli-ibillinta: batera eta bestera ibili eta geroItto biarrian: itotzeko artean.Kalea bota: baserriko mozkinak kalera eramatea saltzekoKonpaasiyo batea: esate baterakoKontu in: kontuan hartu.Mintxo egon: gaiso egon, gaisotasun larririk gabe.Miñ in, miñ in tzayo: zorabiatzea, konortea galtzeaMuturres aurrea eroi: aurrerantz eroriOndo etorri: bi pertsona elkarrekin ongi moldatzea, lanean esaterako.Ondoes pisarra izan: gaisotasun zantzuak sentitzeaPatz in: blai egin.Piper in: hala nahita eskolara ez joateaPresaka ta muturka ibilli: estu eta larri, presaka ibili.Sasoyian eon: osasun ona izan, indarrean egon.Siplo erori: luze-luze erori, zorabiaturik esaterako.Siplo gelditu: harri eta zur gelditu.Sipoka aittu: zirika aritzea
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 153
ESAERAK
Alajañana!: harridura handia adierazteko.Amolai!: hor konpon!Arritzekua!: ironiazko harridura adierazten du.Eonai ortan!: solaskidearen ustea okerra dela adierazteko.Erki emane!: Baita zera ere! / Ezta pentsatu ere!Gaitzerdi!: Eskerrak! Gerta zitekeenaren aldean gertatu denahorren larria ez denean.Grasiyak!: Eskerrak!Ierriko yon/k!: solaskideari oker egingo duela iragartzekoIsorrai!: hor konpon!Ondoale!: solaskideari arrazoia aitortzen dio.Tokitan egon / Tokitako amonan itxian eon: zerbait edo norbaitoso urrun dagoela adierazteko.Beidok!: Ironiazko kontuz!
154 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
■ HIZTEGI HAUTATUA
Lezoko hiztegi hautatua. aipagarriak edo galbidean dauden hitzenbilduma.
1. abezedayua. Alfabetoa2. abittu / abiyatu. Abiatu3. adar. Zuhaitz adarra / animalia adarra4. adaska. Ardaska5. agiriya. Dokumentua6. aitza. Haritza, harkaitza7. aixa. Erraz8. akatu. Akabatu9. Aldako saarra. Sagar mota10. aldeatu. Konparatu11. aldia. Diferentzia12. ale(gi)ya. Alegia13. ale. Unitate14. alubita. Pertsona bihurria izendatzeko15. alleatu. Iritsi16. amaindiña. Amandre17. amorratu. Zaletasun itsua izan18. amorrazi. Haserre bizia eragin19. andoaña. Sagar mota20. andria. Emazte21. anka. Zango eta oin22. apaindiña: Aitajauna23. apopilo. Egoiliar24. aproposa. Egokia25. ariapustua. Ahari talka26. arin. Zama gutxikoa27. arkaitza. Haitz28. arpillera. Oihal latz eta gogorra29. arraiketai. Arrain salerosketan aritzen dena30. arraiketai. Arrain saltzaile31. arraisaltzen. Arrai salmenta egiten32. arrastaka. Herrestan
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 155
33. arratoitxakurra. Zakur mota34. arratza. Gaua35. arregluan. Modu onean36. arrimatu. Hurbildu37. arritxintxarra. Harri ale ttikiek osaturiko multzoa batez ere,
harri alea ere izan daiteke38. arrixkua. Ezbeharra gertatzeko aukera39. arroka. Haitz40. arrunt. Oso, zeharo41. artaburua. Arto aleak biltzen dituen burua42. artesittu. Pitzatu43. artesiya. Pitzadura44. artosalla. Arto landare multzoa45. artoselaya. Artasoroa46. asienda. Abere47. asiguruntxuak: Paperak48. asnasiya. Arnas hotsa49. atorra. Alkondara50. attu. Agortu51. atzea. Berriz52. atzeatua. Adimen urriko pertsona, garaiz kanpo gelditu
dena53. atzeiña. Atsegina,54. atzen. Azken55. aulearra. Estomatitis gaitza56. auleya. Ahulezia57. aur kontu. Haurrak zaindu58. auro. Bizkor59. aurreaatzeaxeo. Gutxi gora-behera espazioarekin60. aurreatua. Aintzindaria61. ayazi. Adierazi62. ayeka. Alde63. bakallo. Bakailao64. bakandu. Urritu65. balantzetaya. Sagar mota66. baldia. Hamar litro inguru biltzen dituen ontzia67. bañura joan. Bainua hartzera joan68. baporia. Itsasontzia
156 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
69. baraderuak. Itsasontziak lehorreratzeko lekua70. barren. Barru71. barrikote. Sagardo berria dastatzeko barrika ttikiaren ingu-
ruan egiten den jan-edana72. baskaiketai. Bazkaria garraiatzen duena73. batelikua. Txalupa ttikia74. bazkainta. Bazkaldurik75. be(r)iartan. Bere hartan76. beartu. Bortxaz, gogoz kontra eragin77. begiya galdu. Begi bateko ikusmena galdu78. belar soro. Belardi79. belaxka. Bigun-bigun80. benik: Bederenik, behintzat81. beorriberian. Bere horretan82. bera. Biguna83. beratu. Bigundu84. berobero inta. Oso beroturik85. berrittu. Gaitzekin, sendabidean zen gaitza indartu dela
adierazteko86. berua. Alkoldun edariaren kualitatea87. betti. Behera88. bettikua. Beherakoa89. bexi. Bereizi90. bialdu. Bidali91. biartu. Zerbaiten beharrean gertatu92. bikañ. Oso ona93. billera. Erromeria edo jaia adierazteko, jende biltzea94. billotsa. Arkume95. bisiketa. Bizikleta96. bisilaun. Auzo97. bisitza. Etxearen solairua edo familia baten bizitokia, dela
solairu bakarrekoa, dela bikoa98. bisiya. Pertsonaren bizialdia 99. bolada. Aldi100. bortzillo. Poltsiko101. botia. Txalupa ttikia102. budina. Erdaraz “flan”103. bulla. Iskanbila
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 157
104. burla in. Iseka egin105. burniya. Burdin106. buruabarra. Zuhaitzaren adar eta hosto multzoa107. burukiya. Almohada108. Burutiya. Buru gainean ontziak karraiatzeko jartzen zen
ohialezko babesa, zapi bat egoki bilduz egina109. bustiña. Buztina110. danba, danba, danba. Urratsez-urrats ibili, pauso sendoz111. danga-danga-danga. Tiro andanaren hotsa112. debrasete. Besotik helduta113. derrior. Nahitaez114. desgarayan. Garai desegokian115. dezentia. Handia.116. dibertziyua. Dibertsioa117. dotriña ttikiya. Zazpi urte egiterako ikasi beharreko
dotrina118. durdo. Arrain mota119. eaman. Jasan120. eana (egon). Mozkorra121. eangustua. Edariaren zaporea, bouquet122. eatxi. Erantsi123. edadekua. Adinekoa124. ederki. Ongi125. egurketai: Basotik egurra ekartzen duena126. ejuka, ojuka . Oihuka, makakorroka127. eldu. Etorri 128. enkarguak. Mandatuak, erosketak129. entendittu / enteittu. Ulertu130. erain. Eragin131. erdara. Euskara ez dena132. eroi. Erori133. errapia. Behiaren ugatzak134. errenditu. Amore eman135. errenka: Ilada136. errentan artu. Alokatu137. erresatu. Otoitz egin138. erresua. Otoitza139. erretira. Etxera joateko ordua
158 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
140. erretirua. Jubilazioa141. Erribera. Lezo ibaiaren ingurua142. erribire. Herri-bide143. erriel. Garai bateko txanpona144. erriko eskola. Eskola publikoa145. errus. Ugari, asko146. esanera. Esaera edo erantzun xelebrea147. esia. Urtsu, umel 148. eskalaproyak. Arrantzaleen garai bateko egurrezko oine-
takoak149. eskapo in / jun. Ihes egin150. eskasiya. Urritasuna151. eskian ibili. Eskean ibili152. eskobatu. Erraztu153. eskribittu. Idatzi154. eskudantza. Aurresku dantza155. eskulana. Joste lana156. eskusoñua. Akordeoia157. esneketai. Esne saltzaile158. eukittu. Eduki159. eunsentiya. Egunsentia160. euntalako. Izugarrizko161. exkalua. Pertsona ahul eta iharra, arrain mota162. exkaxa. Kaxkarra163. exurreskuak. Hezur ttikia, arrainena edo animalia ttikiena 164. eya. Korta, ikuilu165. f(i)esta. Jaiak166. fiestak. Ospakizunak adierazteko167. flakatu. Argaldu168. flakiya. Ahulezia169. gabierrota. Sagar mota170. galanta. Handia, ederra171. galasi. Galarazi172. gastañeiya. Gaztainadia173. gasteabarra. Gazte multzoa174. Gaufretiak. Gaileta mota 175. gerratia. Gerratea176. gisasemia. Gizonezkoa
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 159
177. gisatxarra. Pertsona gaiztoa178. giya. 1) habea, eraikuntza lanetarako erabiltzen den ohol
euskarria, 2)haragi edo zuraren “zainak”179. goakaya. Burutazio180. gobara (in). Erropa garbitzeko ekintza181. gobernatu. Jabegoa zaindu, mantendu182. gor in. Gogor egin, norberaren jarrerari gogor eustea183. gordegordeketan. Haur jolasa184. gordian. Ezkutuan185. gorontza. Gerrikoa, faja186. gosetia. Gosetea187. gotti. Gora188. gottika in. Oka egin189. gottinaya. Goragale190. gurdibiria. Gurdi191. gurdisaarra. Gurdikada sagar192. i(r)uki. Eduki193. iar / ier. Lehor, ihar, argal194. ibilttu. Ibili195. idiapustua. Idi-dema196. ierri. Igarri197. iisi in. Ihes egin198. ikara. Izua199. ikasi. Jakin200. ikuttuketan. Haur jolasa201. intza. Ihintza, basura202. iñaurkiña. Ganaduaren azpitarako den iratze ihartua203. Iñurriya.Txingurria204. iragaskiya. Isurkinak (esnea, belar ura...) iragazteko oiha-
lezko bahea205. irauli. Mugitu, buelta eman206. iraun. Iraun207. irixiya. Zerbaiten behar handia sentitzea, gutizia208. i(r)uki. Eduki209. Ispurua. Sagar mota210. itxaspe. Itsasorantz, maldan behera doan eremua211. itxepe. Inmueble esateko212. itzasua. Itsasoa
160 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
213. itzuli. Ihesi joan214. ixkanbilla. Istilua, bulla215. ixkira. Izkira216. iza: igo. “Izan gtti”, igo goiti217. jai. Lanik egiten ez den egun handia218. jantziya. Ikasia219. jatena. Animalientzako bazka220. jatia. Janaldia221. jayoseñalia. Orina222. jende aundiya. Posizio sozial altua duen jendea223. jendia. Multzoa adierazteko hitz elkartuen bidez 224. jeneralian. Maiztasun handiz gertatzen dela adierazteko225. jetxi. Behiak jetzi226. jipoya. Astinaldia227. joale. Zintzarri, joare228. jornala. Soldata229. jostaketa. Jolasa230. jostatu. Jolastu231. kabittu. Sartzeko adina leku izatea232. kakallia. Kakagalea233. kaldera. Ontzia, baldea234. kaletarra. Kalean, eta ez baserrian, bizi dena235. kalloka. Kurkuluxa236. kalloketan aritu. Kalloka jokoan aritu237. kamiyo. Errepide238. kampantorre. Elizan ezkila duen dorrea239. kanilla. Txorrota240. kan-kan-kan. Atea jotzearen soinua241. kamposantu. Hilerri242. kantore. Abesteko zaletasuna duena243. karabinerokumiak. Karabineroen seme-alabak244. kardia. Bi metroko luzera duen barrika, sagardoa garraia-
tzeko erabiltzen da245. kargasarra. Sagar neurria246. karraka. Biraka eraginez hots ozen eta jarraia sortzen duen
zurezko tresna247. karramarrua. Karramarroa, baserriko tresna248. karraskillo. Landare mota
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 161
249. kaskaildu. Kaskartu, txartu, zaharkitu250. kaskaldu. Zahartu eta txartu251. kasketa. Haserraldia, burugogorkeria252. kastillanua. Kastillatik etorritakoa, euskararik ez dakiena253. kaxkarin. Txoriburu254. kaxuelka. Kazuelkada bete jaki, tabernetan “Cazuelita”
deitzen dutena255. kaya. Kaia256. kier. Kider, elduleku, kirtena257. Kirikaka. 1.- Zelatatzea, 2.- Dardarka ikusten den argia
(izarrak, urruneko suak edo gaizki jarritako bonbilak).258. kixki. Larruzko pilotaren barneko zatia259. kiyua. arnas hartzerakoan egiten den ziztu tankerakoa, eri
dagoen jendeak batez ere260. kolkatu. Oiloa oilar eske jartzea261. komeyak. Gora-beherak262. komuniyo aundiya. Bederatzi urterekin egiten zen jaunartzea263. komuniyo ttikiya. Zazpi urterekin egiten zen jaunartzea264. konejua. Untxia265. kontu. Konorte 266. kontu. Zaindu, begiratu267. kristauseñalia. Orina268. krixkitin-kraxketan. Onomatopeia, kristala apurtzean egi-
ten den hotsa269. kukutxa. Tosferina gaitza270. kupel. Barrika handia271. kutzatu. Kutsatu272. laboriak. Joste lanak273. laja(tu). Utzi274. lamara. Sutargi275. landagintzalle. Landaregile276. lantei. Ofizio, langintza277. leitua. Oskoldun animalia, erdaraz “navaja”278. lesosaarra. Sagar mota279. letu. Irakurri280. liberdi. Libra erdi281. lirdinga. Gorpuzt batek ez solido, ez likido egoeran dagoe-
nean, sortzen dituen hari modukoak
162 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
282. listai. Soka mehe mota edo soka muturra283. loalia. Logalea284. loya. Lohi285. ma(g)ala. Altzoa286. maindiria. Izara287. maisua. Irakaslea, gizonezkoa denean288. maixtra. Irakaslea, emakumea denean289. majara. Behiek bazkatzeko aska290. makatza. Txertatu gabeko fruta-landarea291. malda. Malkar292. mamuxela. Panpina293. mantala. Amantala294. mareaka ibili. Marearen arabera arrantzan aritu295. marranta. Eztarri lakartuaren ondorioz ahotsa urratua
izatea296. marru. Negar soinua, pertsona nahiz behiarena297. marrumarruketan. Haur jolasa298. martzielsaarra. Sagar mota299. Maruka. Arrain mota300. maska. Zerri bazka301. maxura. Matxura, “averia”302. mendealaisia. Mendebaldeko haizea303. mentu. Landare, kimu304. mertxero. Herriz herri tresna salmentan ibiltzen dena305. mertzi. Eskerrik asko306. minkatz. Mikatz307. mintxuriya. Odol tentsioa jaitsi ondorengo ahulaldia,
zorabioa308. mintzatu. Hitz egin309. miñes. Gaisorik310. mira in. Norbaiten edo zerbaiten hutsunea nabaritzea311. mordoska. Multzo adierazgarria 312. morrokillo. Sarraila313. mospela. Laiotza314. motel. Geldo315. motorra. Motordun txalupa316. muittu. Ernatzen hasi317. muña. Jakien mamia
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 163
318. muskilla. Kimu319. mutikoskor. Koskorturiko mutila320. mutilsarra. Edadeko gizon ezkongabea321. muttiko. Haur jaioberria, harra dela adierazteko322. muturjoka. Elkarri joka, borrokan aritzea323. muturka. Muturrez aurrera erori, gauzak azkarregi egitea324. muxika. Fruitua325. obispua. Gotzaina326. ollanda. Oilo gaztea327. ollaorra. Hegaztia328. ollotokiya. Oiloak gordetzeko lekua329. ondarrikitza. Harearria330. ondoesa. Gaisotasun zantzua331. ondorian. Ondoren 332. ordian. Ordea333. ostaje. Zuhaitz baten osto multzoa334. otordu. Janaldia, gosari, bazkari nahiz afaria335. oxkilla. Hozbera336. oya. Ohea337. oyesura. Ohearen egurrezko egitura338. palankai. Palanka jaurtiketan aritzen dena339. pareta. Horma340. patrika. Poltsiko, sakel341. pattarra. Alkohol graduazio handiko edaria342. patza. Sagarra tolarean jo ondoren gelditzen den sagar
mami lehorra343. patzulosaarra. Sagar mota344. pentze. Belardi345. perlesiya. Tronbosia346. pertzegittua. Errepresaliatua347. pesta (dirua). Pezeta348. pinttarratua: Motaduna, kolore bat baino gehiago dituena.349. piontza. Peoi lana350. pirril / perril . Gurpil351. pisarra. Apurra352. pisatu. Pisua neurtu353. pitarra. Sagarraren zukua eta ura nahasiz egindako edaria354. pixa. Gernu
164 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
355. pixale. Txizagale356. pixo. Zama357. pontoia. Badia erdian itsasontziak ikatzez hornitzeko zego-
en gabarra358. po-po-po. Trenak dabilenean egiten duen soinuaren ono-
matopeia359. porroya. Ardoa edateko mutur estuko kristalezko ontzia360. portxan. Bortxaz361. potoketan. Haur jolasa362. potruak. Barrabilak363. poxpoliñak. Neska dantzariak364. pranko. Ugari365. propiyo. A.lag., aditzari loturik espreski zerbait egitea366. pulliki-pulliki. Geldo-geldo367. purrusta. Gorabehera, marmarra368. purrusta: Edari txurrustada bat369. saarbeltza. Sagar mota370. saardiya. Sagastia371. saardosalia. Sagardogile372. saasti. Sagardi373. sabaldia. 1)Lautada, zelai ttikia. 2) Etxe aurreko gunea,
erdarazko “porche” adierazteko374. sagardei. Sagasti375. sakarra. Leuna ez dena376. sakotia. Otordua eramateko erabiltzen den zorroa377. sakusaarra. Zakukada sagar378. salamburua. Kolunpioa379. saldakoaragiya. Salda egiteko haragia380. saltza. Liskarra381. sama in. Kargatu382. samarra. Berokia383. sanbulla. Gorputz osoa iraultzea, uretara jauzi egiteko
adibidez384. sapela. Txapela385. sapetakuak. Zartakoak386. sarberrittu. Eraikuntzak berritzea, txukuntzea387. sardintzarra. Guardiazibila, sardina gatzatuak388. sarpak. Arropa zikinak
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 165
389. sarpalla. Baldarra390. sartako. Zapetako391. sasoya. 1)Indarra, osasun ona. 2) Garai392. satarra. Garbitzeko zapia393. sasindu. Haragia gatzetan jarri394. seguraski. Ziurrenik395. sekulan. Inoiz396. sesenketai. Zezena behia estaltzera eramaten duena397. sesiyo. Liskar, bi baino gehiagoren arteko haserraldia398. sialdo. Mozkorraren balantza399. sintziliska. Zintzilik400. sipoketan. Haur jolasa401. sira. Euritako jantzia402. sisarra. Sagarra tolarean jo eta ateratzen den ura403. sispatu. Alkolak eraginda egotea, erabat mozkortzera iritsi
gabe, ordea404. sokasaltuan. Haur jolasa405. sokilla. Lurra irauli ardotik gelditzen diren lur kozkorrak406. sokua. Bazter iluna407. soñua. Zarata408. soñujotzallia. Eskusoinua jotzen duen pertsona409. sosidadia. Elkartea410. soto. Ezkaratza, etxeko ataria411. subia. Sugea412. suburni. Beheko suak eta su ekonomikoak suari eragiteko
eta laguntzeko duten burnia413. suilla. Ontzi mota414. sumatu. Nabaritu415. surimenta. Oihalki zurinez osatutako etxerako janki sorta-
ri esaten zaio. Mahai gainekoak eta abar416. surriya. Nahia417. surruterua. Alkola edateko zaletasuna duena418. susmurra. Susmoa419. tapakiyak. Manta eta maindireak420. tenore. Garai421. tiniya. Kupel erdia422. tira. Bota 423. tirriya. Nahia, guraria
166 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
424. toka. Jolas mota425. trakatran. Zaldiek lasterka doazenean egiten duten hotsa-
ren onomatopeia426. tratua. Hitzarmena427. trembire. Burdinbide428. tripakiyak. Zenbait abereren barrenkiez prestaturiko jakia429. truka. Karta jokoa. Oarso-Bidasoa eskualdean indar han-
dia du430. ttaka-ttaka. Haurraren lehen pausoak adierazten dituen
onomatopeia431. ttantta. Kafeari gehitzen zaion edari alkolduna432. ttiki. Txiki433. ttotta. Anixa, kafeari gehitzen zaion anisa434. ttunttuna. Txistulariak erritmoa markatzeko esku bakarrez
jotzen duen atabal edo danborra435. tur-tur-tur. Oinezko mugimendu adierazten duen ono-
matopeia436. Txalakasaar. Sagar mota 437. txambra. Emakumeek garai batean sorbaldan eramaten
zuten estalkia438. txapagaña. Su ekonomikoak duen txaparen gaina
Lezoko euskararen azterketa. Lexikoa 167
439. txarki. Gaizki440. txarranpiña. Sarampión gaztelaniaz 441. txatxua. Gaiztakeria puntua duen pertsona inozoa442. txertagabia. Zuhaitz landare basatia443. txertagaiarbola. Txertatzeko dagoen zuhaitza444. txinalka. Oinetakoak ondo jantzi gabe ibiltzea445. txingoketan. Haur jolasa446. txinparta. 1)Gasdun edariek sortzen dituzten burbuilak eta
hauen zipriztinak. 2) Suaren pindarra447. txirla. Gure itsasertzean arrunta den oskoldun ttikia448. txirrikak. Haria edo soka biltzeko ardatza, erdarazko
“carrete”449. txituak. Etxeko hegaztien umeak450. txoakei. Tontokeria451. txokona. Sakona452. txukatu. Xurgatu, lehortu453. ugeldia. Uholdea454. ujuka. Oihuka455. urardua. Ardoari ura nahasiz egindako edaria456. urertza. Itsas edo ibai ertza457. urixkiña. Itsas edo ibai ertza458. urrittu. Gutxitu459. urtabilla. Sagar mota460. urteko Pasagarriya461. usayaartu. Susmatu462. ustai. Pieza luzanga baten muturrak elkartuz eratzen den
zirkulu formako objektua463. xamurra. Erraza, biguna464. xankarra. Behiaren gorputzeko zati jakina.465. xelebria. Berezia, barregarria466. xerra. Haragi xerra467. xexto. Saski468. xipotia. Zirikatzeko joera duen pertsona469. xoxak. Diruak
168 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
4LEZOKO EUSKARAREN
AZTERKETA
Lekukoen zerrendaeta etnotestuak
■ LEKUKOEN ZERRENDA
Ondoren datozenak gure azterketa egiteko erabili ditugun testuakdira. Bistan da ez daudela egindako lekuko guzien testuak, ez etajasotako guziaren transkripzioa ere. Testu hauek lekuko haueidagozkie:
—Gregorio Arruti—Melintton Garmendia—Joxe Migel Treku—Fernando Legorburu—Rafael Agirre—Pepita Salaberria—Luix Pikabea—Nikomedes Pikabea—Erramun Salaberria—Manoli Pikabea—Xixili Pikabea—Kandida Salaberria—Juan Joxe Zabaleta—Elena Garmendia
■ ETNOTESTUAK
GREGORIO ARRUTI (1927-XI-08)
Lezoko sagarra oso famatua izan zen garai batean, zein dira ospehorren arrazoiak?Baa, bat, beste erritako, o bai Billabona o Astiasu o, Urnita, o Ayao aldi ortako sagarran aldian esia sela, likido geyo ematen tzula beo-rri berian. Ta bestia, berris, sagardua itteko, lengo sagardosaliak, osagardoegintzalliak beak o, emengo sagarra enpleatzen tzuten bes-te sagarrai alako espiritu bat emateko, emengo sagarrak sun alako,alako grasi beresi bat sun baa, o granilluan, o txinpartian, o kolo-rian baa, ta ean-gustuane bai, ba, emate sun alako grasi espesial batematen tziyon. Ta nik uste, nik uste oi sala bates ere saar motanga-tikan. Seatikan or kampotik saarra ekartzem basenun, o bai Ayaaldetikan, o bai Urnita aldetikan, o nombattetik Astiasu aldetikekartzen basenun, etzen arrapatzen, es txalaka saar bat, es gabie-rrota bat, es aldako saar bat, ta olako eser etzen arrapatzen. Taenkambio emen, berris, aldako saarrak sien, txalaka ta gabierrota taolako saarra ta, ta saar beltza ta, saar gasiyak sien oik, eta oik saar-dogintzalliak ber tzittusten iñondik iñoa ba beste saarrakin naasi etabeste saarduorri alako bisitasun bat emateko, ta alako grasi bat ate-atzen tzisayon emengo saarrakin, ta netzako oi sen emengo seaikonena, emengo saarrana.
Kanpotik ere etortzen ziren Lezora sagarra erostera. Non, noizeta nola izaten zen tratua?Ba, Lesoa, eske Lesoko saarrik etzeon iñolare Leson sartzeikan,Leson kupelata ya bastante basian, baña, alatagustise Leson saardiasko san, saardi asko es! Beira jartzem bagea, saardi bat besela, astesan or beetikan Arretxenetikan o sean ta Gantxusketaño ya elka-rren segidan dena saardi bat kamiñuan ayeka artatikan, ta aldion-tatikan de berdin, asi Minkura-Goyenetxe inguru ortatikan ta Gan-txusketarte ba, saardi bat balitz besela, dena elkarren segidan, saar-di aundiyak eta, ta onea etortzen tzian jeneralmente baa, Oyar-tzundik pareat bai, ta Astiarraatik denak, ta Donostitik beste bi oiru basien ta, aike onea etortzen tzien saar billa jenealian, eta oik isa-ten tzien onea etortzen tzien seak, saardosaliak, saardoeintzalliak.Eta geo presiyua itteko ta muimentua ta jenealmente isaten tzen,
gaur Gure Borda deitzen tzayo, orduane batzuek Gure Borda, bañooi jenealmente san Indionia, oi Indionia, lengo sarran sea sen oi,Indionia, isena beti. Noa? Ta Indionea. Noa? Ta Indionea. DenaIndionea. Orrea tortzen tzien, or isaten tzen reuniyua baserritarrakta saardogilliak. Jenealmente oi isaten tzam ba ortxe Santrakutzakbaño sortzi eun lenuo, Santrakutz inguruan beintzat, ortxe, eunbatzuk aurrea-atzeaxeo, ortxe biltzen tzen, eta tratua or erabakitzentzen gutxiorabeera, ta or itten tzanakin, bestiak e gutxiorabeera, ba,or, or segi, errenditzen tzien beste erriyake, emen biño bost duromerkio, o iru duro merkio, o gutxiorabeera or errenditzen tzien.
Sagarra hain ona eta sagardogileak hain ugariak izanik, tolareasko izango ziren. Zein etxe eta baserritan zeuden tolare jato-rrak sagardoa egiteko?Ba ola, tolare jator samarrak ola, aundi samarrak eta dexente ittentzutenak, ba, baserritane bastante bai, eta geo kalian de, kalian ber-tan debai, kalian de iru o lau basien ta. Asiko gea kaletikan, da,kalian basuen Bonifazio Pagolak, Adrian Salaberriak, Jose RamunSalaberriak, nik oik, oik, iru ok isautu ttut or. Geo kalian bertangoyen, Kabitte, o Kabitteaundi, arrek, Belintton Pikabea o arrek,difuntuak, geo, basarriya Olatzarrek, Lopenek, Urrullon. Geo bes-te ayekontatikan, Itturrin, Txatxamendi, Abendaño, Amuntene,Bordatxo, Mattejuan, nik iru o lau kontatzen ttutenak.... bestebakarren bat igual isango sen, baño oi.
Nolakoak izaten ziren sagarrondoak?Sagarronduak emen ordun garayartan, sagarrondo aundiyak, saga-rrondo aundiyak, itxian guk isautu ttugu, ser, saarronduak bai iyaiya bi gisonen buelta artuko estutenak, saarrondua, eta buruabarra,berris, aundiya, emate suten ba aitzak o ola ematen tzuten, arbolaundiyak. Emen txokuontan ta, Urrullon ta, otan, baño arbol aun-diyak, kontua atea besteik esto, saarrondo asko sen emen garayar-tan, saarrondo asko sen garayartan, ba, lareun, irureundi gotti kilosittustenak saarrarbolak, asko sien orduan, asko sien, ta geo beste,beste ostaje, klase, beste osto bat, dena osto berde-berdiakin denaarbola, adarrik etzisayon ikusten, dena tapa-tapa-tapa iña, ostajeberde-berdiakin da, fruta dena gordian eote sen orduan, garaiartan saarra biltzen tzan, nai isaten san biltzia beintzat sortzi
176 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
eunetik sortzi eunea, saardogilliak ala esijitzen gendun. Garbiya taustelik gabe ta biltzeko. Eta, gaur bildu ta emendik sortzi euneajuan, ta an etzen esautzen o billua sen, o illabete basaman bilduetzela. Berris e tapatua ta bera, gora beitu ta “Bai, saar puxkat basa-kak, biño oimbeste estik ematem ba”, ta alaxe beste iru-lau billual-di alaxe itten tzittun arrek, arbolak. Saarra asko ateatzen tzenemen, emen saarra asko ateatzen tzen. Arbol onak dia, arbol onaketa ondo eantzuten tzuten garayartan. Olatzar batian da, Jesus! searbolak sien Borda baster ortan, aik arbolak! Puf! Isugarriyak!
Gero, 1936ko gerrak zein eragin izan zuen Lezoko sagardogin-tzan edo sagardogileen artean? Grabia, bakisu, gerra nola san, mixeiya, gosia, ta sosak isanangati-kan de, jeneroik es genun arrapatzen. Geo, politika sikiña o seortan,o ditaura sikiñoi torri sen eta euskaldunak eta seoik denak, bakisuse etorri sen, etorkisuna denai, iñorre kantari arrapatzen ba... Emenbertan tokatu sien batzuek, torri onea saardua eatea ta, kantari tatorri ortikan seak, besti oyek, beste alu oitakuak, guardiasibillaketorri ta ortik tiroka ai ta, gue atta sena ta, or tzienak beste sortzi oamar artu ta biajea, kartzela, aman tzittusten, ta jendia ikaatu ta,seatu in tzen. Gue atta sana juxtu-juxtu erriraño jetxi suten, ta erri-yan libre utzi suten, baño bestiak geo estait noa eman tzittusten,Martutene aldea o, nik estait noa eman tzittusten, aman tzittusten,noabatte eaman tzittusten beintzat, Errenteiko Txingurri ta kuadri-lla kantari asi omen tzialako eman tzittusten. Jendia ikaatu ta, geogosia ta sea ta, geo gasteabarrare dena soldao, eta saarduak ber dualimento puxkaat, jateko puxkaat, eta orduan jatekoik etzen da,neetzako beintzat orrek ein tzun dena. Ba Leson besela gañontziande, orduan saardua ittia denian jetxi san ee! denian, ta ordundenian, saarrak or geldittu sien denak ta, ordun saardua ittia denianjetxi san.
Eta zer egin ziren, Lezoko sagardotegi guztiak itxi, edo bakarrenbat irekita gelditu zen?Orduan, segi, segi sen beri artan beno, urte betian eo sean, miño geo,geo denak itxi sien, denak itxi sien, denak, denak, denak itxi sien,kusten tzen etzela seaik eta etorkisun besela txarra sela ta etziotelapakian usten, euskaldunai bisimoduik etzioten usten da, itxi in tzien.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 177
ELENA GARMENDIA (1919-VIII-17)
Zertan hasi zinen lehendabizi lanean?UUU! Ni lanian... Neskame lendabisiko, bi tokitan neskame eondunitzan. Bar Sabi bakisu nun den. Bar Sabi, sean, estasiyua biño len.Billa Bat eta Billa Bi o sea? Or Billa Sabi bada? An eondu nitzan,eta ara juate nitzan, eta andria kastillan... Bizkaitarra sien eta esa-ten tzitten, olako ekarri nasu “Traeme medio de cocido y eso...” Ankoperatiban, oañ nola se... Kutxa, sea, laborala? Or ama nuen, taamai esate niyon; Ama! Ola esanau Sabiñak, etxekoandriak: “Metraes una libra de cocido” eta nola esam beyot nik arakiñai? Eta, olaesam beyosu: libra bat saldako aragiya. Eta ola. Polentzi, Polentzire orduan gukin, bueno nekin ibiltzen tzen asko ta ara juaten tzen,ta baita sean ee, oain Xelextina o bisittu dien tokiyan, orre ondunitzan neskame, arekin, arekin beakin, ta jarri ta, Polentzi ta biyek,Juana, Marikarmen nola, sea, Lopetegi? Bakisu sein den? Arrenama seon mimbisiyakin, ta gaxua ola oten tzen ta baa! “Esa pobremujer también como está! Tiene un mal! ¿Y qué mal tiene? TaPolentzik: Nola esango sionet? Es baigenakiun erderas, eta “enfer-medad” miña da, ta “vida” bisiya. “Enfermedad vida”. Oañe Polen-tzik semat bider esaten “enfermedad vida”. “¿Qué mal es ese?” Taola, ola... Nik amai galdetze niyon, arek erderas esaten tzittenak,arei, amai esate niskan ta ala juate nitzan enkarguta. Ola, ola bisittunas ni. Ta geo lanian, ba eskabetxeyan, lanik, lana etzen biar bese-la orduan eta eskabetxeyan ibilli nitzan, bakalluan ibilli nitzan, bes-tia, eskabetxeyan, bakallua... Geo galleteran sartuko nitzan, gallete-ra, ta galleteran eerki, sean, eskabetxeyan e bai. Ooo! Denak barru-ra! Bat bagenun ba, ta, enkargatuak ¡Mekaguen los istintos! Losintestinos esam biarrian, Mekauen los istintos! Ta farres ala aitzengiñan ta an eerki ibilli giñan, oi bai, Sanjuandarrakin ta, eta geobakall... oi... galleteran asi giñan, asi nitzan. Bai ederki an! An osoederki! Denakin! Denak, sea, ondo etortzen giñan, ni enitzan beñeaserretzen, ta oan, berris, beti aserre no, beti aserre, oan beti, betiaserre eta orduan oso ondo, amabi urte oso ondo pasa nittun, oyar-tzuar mutillak genittun ta! Aikin, mutillakin kontentu! Oso ondopasa nun. Amabi urte oso ondo pasa nittun nik.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 179
Zein izaten zen zuen eguneroko lana han?Es, es, es, lau biaje. Lau biaje itten genittun, eta goisian jun taeguardiyan itxea eta pake... A! oi goatzen nas bestia. Anastaxi,Manson ama, Manson ama... Asi nitzan sea, asi nitzan ta; Aisan!Tor yai! Tor yai! Ta petua, mantal txuiya genun ta petuan galletaksartu siskitten ta: Ai ama! Nik nola jam biar ttut abek? Jan tzinlasai! Jan tzin lasai eta arrek eman siskitten galletak ta geo osoondo seatu nitzan, ta geo, sea, plegadora, plegadora jarri siaten, ise-ba Karmenekin, iseba Karmen, Konsuelon amakin, eta errosayuaerresatzen aitzen giñan biyek, gois gusiya errosayua erresatzen, talau lata aundi artu ta almasenea ematen... emanes, oso, oso, klaro!Karga aundiya, orduan oan miñon sasoi obia nakan ta eerki ibillinitzan.
Egun hark zu Donostian harrapatu zintuen, hortaz?Nei bai! Gerratiak Donostiyan. Oi! Gaxki! Ua bai gaxki pasa... !Sea, arostei batian, goatze nas, amasaspi urte kumplittu nittun,arostei bat genun, an sartu giñan denak, eta, amasaspi urte, oi! gauramasaspi urte, eta, bai... Agostuan amasaspiyan eta gaxki pasagenun orduane an tiroteo tartian. Oi! Tirua! Reketia... ReketiakDaitatik barrena nola sartu sien, nik, neonek ba, goatze nas nolaikuste nun, itxetik ikuste nun, reketiak, sea, a! Errenteyan nitzala,amasaspi urtetan, orduan, atta ilta... eta Daitatik barrena reketiaketa geo (...) pasa sien ta “Ahora de aquí a Bilbao vamos a entrar!¡Vamos a entrar en Bilbao enseguida! -Parrato! Patras! jum berisandu suten. Saldiyak, trakatran- trakatran-trakatran! Eta atzeabota sittusten reketiak orduan. Txarki pasatu nun nik gerratia.
Eta gosea-eta, izango zen, ezta?Gosia! Gosia! Sea, litro bat oliyo, “setenta pesetas” o, asko orduan,eta gue ama gaxua flakatu sen, Jesus! Gaxua! Flakatu sen ua! Osogaxki pasa genun... Ta gue mutilla, sarrena, Trini Askasibar ba aldakisu sein den? Ayek, amalau bat o sien ta ederki etortzen tzien,eta Rikardo ua eaman tzuten seara (...) Aguasilla re bai, aguasilla re,Antonio, baita eman tzittusten. Bestia Juan Joxe Intxarraundieta,eman tzittusten batzuek, ill in tzittustela batzuek, eta Rikardo an,eta Trini Askasibar arrek gue Nicolas, gue ama... ne anaya (aitakiniltakua) seatu sun, salatu sun, arrengatik men tzela sea, eta ama-
180 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
bostetik amabostea, baño es! Erritik etzun atea biar gue mutillak,etzen ateatzen, etzioten lajatzen guardiasibillak, erriyan bakarrikeom ber tzula ta ola pasa sittun arreke. Gue ama gaxuak asko sufri-ttu sun orduan...
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 181
FERNANDO LEGORBURU (1908-V-03)
Eta maiz izaten al ziren?Iya jayero, nonai saardoteya basen ta, emen Leson bertane Patxi-kunen, Errekalde, Saizarren, Apaisiartzan, Torrojillen saardua, iyabasarri, kompaaziyo batea, kupel bat o beste, txandan, itten tzuten,sea, ereki ta etortzen tzenak, gison galantak bai, arrantzale jendiaetortzen tzen, oimbesteko tripakin, bai, sea, Ondarraitik eta bai sea,e, Sanjuandik. Saardua erdiya ondatu itten tzen ordun.
Zergatik?Basuan ateatzen tzuten, basua, ba al dakisu se basuan... sosian, sen-batian... aste masiñan bota, erdiyao pixkat ean, itten tzen, iual da,lau o, bost o amar joatem baia denantzat ronda atea, eta ik geo eantzak ua! Eman itten tzun eurra. Basien attonak ordun, juaten tzienamaiketako mesa nausira, andik atea eta oain Indione deitze... bai,bai, bai, an ingo suten sea, amaiketakua... In ta geo ser da ta itxeatorri berrin saardoteira basarrira, an isaten tzien komeyak, borro-kan ta atton zarrak. Gu, askotan gu, afiziyua isaten tzen toka, ron-da sea itten bagendun ta geo ni enais beñes zurruterua isandu, niknaikua ittenun auro ta besteatzuk, berris, ean ta ean, geo beste gau-sa isaten tzen, trukian, bai, trukian, basien iru o lau basarriyan,monatxotarrak eta, basien, sesiyua ta muturjoka ta tantuan kontun,miño ordun grasiyak, guk oiken artetikan ta alde itten genun, bai.
Diruarekin egiten al zuten jokoan?Saarduakin. Diroik es, ba, dirua isate al tzem ba? Geo gerra ondo-ren ta, jai ta aste lana sen Alkoleran-eta, biño eskopetai es geniyonutzi. Errekitxe gizaajua, ua pena eman tzian. Andria gaxotu ta beaill. Pasa genittun, pilla aundiya sien gaña, Errekitxeko oitakua,Luzia. Orko semia sen, biño seara... sean bisitzen tzen, Errenteyanbisitzen tzen, topuan bi txakur sartu ta konejota, eta geo andik oñes,bai ta geo emendik eta arratziane igual, ta ua Errenteyan bisi sen,Santaklarakuortan, ondo ibiltze giñan.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 183
NIKOMEDES PIKABEA (1918-XII-10)
Baitare! Esangoisut arren isenaOi sein tzen?
Arantxan atta. Arantxa difu... etzenun isautuko, gerratian nolabonbak il tzun A, es, es nun isautu.
Ines nola? Arren lengusuaOik Txutxon bisi sien. Bombak il tzun atta ta alaba, atta ta illoba.Xebastian Sein, oi sen, launarteako ona, miño serbisiyuan sereno, e,arrek etzun launik, e! Ta oi, Bekoerrotan, o, oan ya bada, oan poli-deportibua, or, oi toki itzusiya sen garai batian, oso itzusiya, gurdi-biria, ta oi, taka-taka-taka, rekorridua itte sun sereno seola, denian,e, erri gusiyan. Alkatia, Patti, o, Patti isango sen, Patti Lopetegi alka-te, eta, bueno, i! ordubatian tabernak itxi, e! Fuera, e! Bai, bai,ondo, eun batian joan duk koperatiba ta, gue osaba isango sen taber-nakin, orduan, Inaxio, tabernakin, ta alkatia komedorian, afalduondo ta tertuliyan, serenua torri sun ta, kan-kan-kan, atea sun osa-ba ta: “Alkatia emen do”, “se esateiak alkatia or dola, nik oloko ordu-tan ixteko ordenait, bueno bueno, torko nak geoxio, atian kieto sere-nua, alkatiak eta denak kampoa atea, oan itxi, arre sittun potruak!
(...)Miño arrek espaisun itten, beste serenuak besela itteik, ua,
arrek konsientziya garbiya baisakan, ta iñorrek arpeira botzeik es,arrek garbiya, konsientzi garbiya, arrek espaisun engañatzen, osa-bak engañatuko sun, “sartu ai..., ala!”, “Alkatia emen, nei se esa-teiak alkatia or dola nik orduatian ixteko seait eta”, biarren bueltantorri senian, ala!, Oik! Oik! Ola! Es gaurko kaxkariñak, kaxkari-ñak, gaur kaxkarin asko do autoridadetan, asko! Oik es, oik siensutenak, gisonak biar ttunak.
(...)Emen tiroka ta ola, ta atzeatu in tzien, ala atzeatu sien, eta geo
berrise etorri sien onea goraño, onea emendik, biño es... ala, Santi-yo euna isango sen, Trintxerpe bakisu, fama txarra sun Trintxerpekgarai batian...
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 185
Zergatik?Zergatik? Ibilli baisien treintaitresian, ikaarrisko uelga in tzutenarrantzaliak, orduan sien “guardias de asalto”, gison bikañak, e! Eskompaatu oango guardiasibillakin ta polisia nasionalakin, balkoyajotzeko mokuak denak, tesateute, bai, gaur libre da, gaur demokra-sia do, bai esan isanduit lanteiyan emakumiak, bai gaur demokrasiado ta, libre da, libre? Orduan, “el año treintaitres, treintaitres isan-go sen, orduane sea sen, libre, demokrasia sen, republika seon, takolejiyotik eldu geala jende asko, Panier Fleuri estusu isautuko, taor ai sien Papelera Oarso, berriya itten, oango papelera orren atziando, usteut botia dela, Papelera Oarso, ta orko langilliak eskatzentzuten seoser, estakit, aumentua, jornala, ta Antonio Mendisabal,kontratista Donostikua, arrek esetz ta baiez, ta eses, ta, Portugesakekarri nai sittun, ta langilliak, jo! Eskolatik atera nitzan, kolejiyotik,ta andik etorri ber ba, Panier Fleuritik barrena itxea, jende asko,langilliaik denak, uelgan tzeostenak, torri sien bi autobus, seak,guardiasaltuak, ta orduan isate sien autobusak lusiak, tolduakin,dena aurretik atzea toldua, korredera o nola isatea, tipuorta, ta audena, asientuan ate ttikiyak, au dena libre, ..., au dena libre ola, tani an, ain tartian, mekauen! Kotxia martxan, salta nola! Martxan,e! Geldittu be! Oandikane, ta danba, danba, danba, etorri sien,meka! Ni korrika itzuli, es demokrasia sen orduane, baño, mekau!Ooo! Bi autobus etorri, aik garrote soñuak, ni itxea susenian, estaitsertan geldittu sien baño, aik esuten esplikasiyoik, leña! Miño leña,e! Gaur esateu demokrasia data, demokrasia? Orduane demokra-sia sen. Esangoisut, “el año treintaitres”, arrantzaliak uelga in tzu-ten, teskatzen tzuten, goardiasaltuan jornala, “trecientas pesetasdan y una... porra y una pistola dan...” takit, kanta basen orduanguardiasaltuai ata siyotena, kanta bat, osea, “trecientas pesetas” ira-asten suten, jornal aundiya baisen orduan, joe! Ta arrantzaliak oieskatzen suten, “trecientas pesetas”, guardiasaltuak besela, ta arma-doriak esetz, ta esetz, denbo askuan, iru illabetian eondu sien, uel-gan, ta gosia, ta asiyak sien, onea esien etorri, baño or Oyartzunaldea ta, basarrita ta, eskian, sosik es, ta eskian ta ola, ta or organi-satuute manifestasiyo bat Donostira, gobierno sibilla, ta, nombatte,kuartelea abisatute, eta kuarteleko soldaduak, asko es sien torko,konpañi bat o, seziyo bat o, pelotoi bat o, orrea, Arzak nola do, orjarri sien, ta an manifestasiyua, bestiak alto, soldaduak, eses ta,
186 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
aurrea! “An bian kotxeretan guardiasibillak doste, e, guk utzikoi-sugu, baño andik etzeate pasako, e”, krixton manifestasiyua, kotxe-rasea allea..., arrimatzen ai diela, seak, guardiasibillak alto, keba!Esta pentzature, eta tiroka, dale! Ta nik arateya nakaneko ondokodendako Lola gisona, andria, ta gisonak estait se isena sun, uare an,manifestasiyuan, ua il tzuten, ta geyo rebai, ua re an il tzun, ta geoberrise Lola oi eskondu sen beste batekin, tiros, ola! Demokrasiyabaño, bakisu se errespetua sen orduan, guardisibillak bakisu kapo-te beltz ua, se errespetua sartze suten, ikara ematen tzuten, e, emenkarabineruak, ara, ementxe, karraskilluoin kontra, ta oi sabala sen,ta or itten tzuten, torko sien iñularrian, saspiyak aldian o, ola, dose-nerdi bat karabinero, ta tenientiakin o, o sargentuakin igual, bañoaskotan tenientiakin, ta or, ortxe grupuan eongo sien, ta destinua,seak emango siyoten, tenientiak, olako pareja bati, bestiai ola, bes-tiai ola, bestiai ola, bestiai ola, destinua, ta geo emendikan, joangosien destinoa, ben destinoa.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 187
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 189
KANDDI SALABERRIA (1928-VII-25)
Katekista ere izan zara. Nola antolatzen zenuten dotrina?Bakisu, apaisak esaten tzuten, aik ematen tzuten ta gu ba eakusten.Nik isandu dut por ejemplo kuadrilla... jeneral isaten nittun, nolaesango nisuke nik? Pixka bat atzeatuak o, geyena kostatzen tzisa-yotenak o, oik artzen nittuen nik, miño beti mutillak e! Erderas etaeuskeras, bita. Oi ya bakotxak beak nola nai suen ikasi o...
Nola ematen zenituen eskolak?Eserres. Dotrina eakutzi bakarra. Memoris ikasiasi dotriña, tabatzuei nola kostatzen tzisayoten, itxian ikasi... etzuten ikasten, suua eakusten, biñon memoris bakarra, es esplikasiyo bat eta eser esgenuen... Oan, geo seorrek nai balim basenun seem bat, esan irui-tzen tzisaisuna, es im ber lutekela ua, bai biño ola. Oañ emateutengiruakin, osea, moduan, es. Gu enkambio, gu memoris dena. Eta imber... guk es, eser es eta geo dotriña jaisten tziñan bakotxak be gelaneman tzuenian dotriña, jaxten giñan denak bera, mutillak alderdibatea ta neskak bestea, koro azpiyorta, eta orduan ya apaisak ittentzuen bee esplikasiyua, ordu erdi bateko... o ola! Bai, bai, bai,memoris bai dotriña memoris ikasten tzen etzun importa entendi-tzem basenun, es bazenum biñon atzetik aurrea; aurretik atzeabasekisula.
Zein maila izaten ziren?Asten tzinan, komuniyo ttikiya. Komuniyo ttikiya itten tzenuen taordurako ya ikasiya juaten tziñan Auxtiñana, juaten giñanak, ta gei-nak juango sien orduan jeneral dotrin ttikiya ikasiya isaten tzenuen,ta geo ya asten tziñan dotriñ aundiyakin.
Zer diferentzia zegoen?-Klaro! Sallagua, aundiyagua, emen galdera xamurrenak isangobagenuke besela ta otoitzak... eta oi. Eta geo ya amaika urtekin ittentzenun komuniyo aundiya, eta geo amaikakin (...) saspikin, eta geojeneral asten tziñan ba katekista o ola sartzen tzisuten ttikiyakin oola ta ya.
Eta konfirmazioa?Konfirmasiyua es, ttikitan itten tzen orduan, orduan ttikitan ittentzen konfirmasiyua, jayo, jayo ta audo.
Dotrinarekin batera zer gehiago ikasten zenuten Auxtiñakin?Abezedayua, abezedayua. Kantuak eta, estut uste... Letzen ta es,oik, es,es, es, es, otoitzak eta...
Abezedarioa zertarako ikasten zenuten?Oi! Ikastiangatik geo eskola juaten tzeneako basenekisun ua,orratx! Bai ttikiya, bai. Orrek dena euskeraz ematen tzuen bai.
Eta kaira joango zineten, ezta?Ooo! Politta kaya! Ura bertaño! Geo or eskoitan basen suen itxianpariortan itturri bat, eta arriya-ta ola, ta karramarro biltzen. Geotronkuakin-ta asi sien. Geo baraderuak e bai! Nik baraderuak isau-tu ttut...
Jendea aritzen al zen ixkiretan ta almejetan eta?Gu beñe... Eske au geyo ibilttu da ta... Leitotan! Nola oañ mejillo-yak? O esaten tziela? Oyek biñon lusiaguak biñon zakarrak. (...)Oi! Se erremeyo beste ser janik etzen ta!
Jendeak ba al zituen batelikoak?Bai... oten tzien batelikuak or, bai, gutxi, e, biñon eoten tzien, bai.Juan isandu gea arrantza. Ni bi anayakin juan isandu nas, or artubatelikua osabana ta, pontoia eoten tzen artan, arrantza. Miñonemen politta sen seatikanen... Arriyak altxa ta karramarruak, ai!Ixkiretan ni es biño, anguletan e or ibiltzen tzien...
Jendea bainatzen aritzen zen?Emen ainbeste es, geyo juaten tzen Erroteta, Erroteta geyo, bai.
Santakrutzetako feria ezagutu al duzue zuek?A! Nik idea serbatte baut, biñon es nas, irunesana... Biñon oi poli-tta isan biar tzuen... iseba Austiñak kontatzen tzuen oi, bai. Penaisandu sen iseba es artzia, ola gausak, ixtoriyak... Dena betia... Niirunesana goatze nas, beste iñor... es, enas goatzen, irunesa bai, nola
190 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
etortzen tzen irunesa ta jartzen tzun puesto aundi bat erropana ta...ola jartzen tzun biño jendia errus... e! Dakat ideoi bakar-bakarradakat. Biñon isebak kontatzen tzuenes, dena mertxeros betia bertzuen, dena. Ona itten omen tzen oso feriya esaten tzuen arrek. Geojartzen etzittusten, seak, otorduak, e, itten etzittusten bertan etaola? Xerra pipermorruakin, denak menu bea...
Santakrutz egunekoa?Ala isango sen! Santakrutz egunekua isango sen oi, feriya, es?
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 191
ERRAMUN SALABERRIA LOPETEGI (1928-V-02)
Zein ziren zuen jolasak umetan?Bueno, gue ttikitako jostaketak, bakik, i esas..., kaniketan ta, aakokulebrillak inta ta, kaniketan ta, ola bota biatzakin ta, kaniketanta aitze giñun, ta beste seakiñe bai, lurrian markak inta, an xuloatin, ta bueltan-bueltan alkarri pasten ta, alkarri kampoa botzen ta,geo beste jostallua rebai, seane, beste pirrillake artu ta, ola mani-lla, pirrila artuta, ta ari ola pirrrrrra! Pirrillakin ibiltze giñun ta,gustoa.... Gañekuan sokakin sokasaltuan ta, o ikuttuketan tzela o,marru-marruketan, ik bestela aittuko yun, alkarri ola paro jarritata, oitan ta, gue jostaketak oik ttuen.
Eta zipoketan?Bai, ta neskak berris, seakin, kayola, osea, kallo esaten, neskakaikin ta gu re aitze giñun tarteka, kallukakin ta neskak, ta gu,berris, ... sokasaltuan ta ola, jostaketa, gue, garai batekua oi yun
Eta pilotan?Es, es, gutxi, ola, lotriña joatian ta, goiko plasan ta tarteka aitzegiñun, gu gutxi aitze giñun guk itxea torri ber isate genin ta, biño,tarteka ta sea aitze giñun pelotan ta, ta sean, jostaketan, orduerdibat pasa ta itxea korrika, olako, olako saltzaatzuek.
Eta gainerakoan, herrian zein dibertsio zuen gazteriak?Erriyan, orduan, gasteyak es, es, erriya, gasteya orduan juan ittenyun, esuan, Leson gaña esuan deuse ta, Leso erri ttikiya orduan,Leson esun deuse, es, sinea dela o, es billera dela o, deuse es bai-seon, ta Lesoko gasteya itten yun atea... gasteya kale aldekua,sinea Errenteira askotan, orduan sinea..., sinea Onbidea ta Reinata, gasteya ta, bestia, berris, basarritar olako, berris, dena billere-ta joaten yun, kale aldetik joaten ttuan, miño, basarritarra jene-ralmente billereta, ta geo, geo Errenteyan Alameda re, geo Erren-teyan Alameda o orrea rebai, ta orreke, bueno, orrek bolada aun-diya eman tzin, or esuan kaittu re itten garai batian ibiltzeko re,pasiatzene, or...
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 193
Zuk zenbat sagardotegi ezagutu dituzu lanean? Nik saardoteyak? Bai, isautu denak es, miño aitzea bintzat bai, nikisautu ttit emengo seoik, Olatzar ta, gue itxian ta, Bordatxon ta,Txatxamendin ta, etzekit Saisarren basen bestia ta, bai emen olakosaardoteyak ttuan martxan ibiltzen, ta saardua bertan partitzene,berris, Bordatxo or eongo yun emen saardua... Guk saardua kaleabotzen genin, miño saardua saltzeko itten tzutenak Bordatxokuakmintzat, ne demboan,
Zein jaki izaten zen sagardotegietan orduan, tortila, txuleta...?Orduan ebai, bai, bai, gu beti ortan ibili gattuk, Bordatxoa juatengiñan orduane, arratzaldiane joan ta tokan ai arratzaldian ta, o, oexei, askotan partidoa saardua jokatu o, o sebatte olako xaltxa inta geo aspertzian, o iñularrian pixkat garai batian... atea, orduanbi mai luse eoten yun or saardoteyan da... limisi gaurreun mintzattortilla bakalluakin ta aragiya geo
Famatua omen zen, ezta?Fama, bai, bai, fama, ta ondo jartzen tzin Bordatxon-ta amakMartxelinak, ondo jartzen tzin jateko
Norberak ez zuen etxetik eramaten jakia, ezta?Es, es, norbeak ola senarremasten batzuek arratzaldian jun ta,merienda umiakin juanta, o olako, olako... Gañekuan ola soltero,sea juaten tzenak bertan ematen tziyan.
Koadrila handiak joaten al zineten?Bai, gu re dosenerdiat laun biltzen giñan-ta emendik eta kuadri-lla, kuadrilla batian aundiyak es miño, itxe gusitatik mintzat baijendia, emengo itxe gusitatik mintzat bai, orduan Leson emengobuelta au dena orrea saardoteira juate yun, ta ola ibiltze giñan.
Zer izaten zen jaietan?Fiestetan? Fiestetan Leson mintzat Santrakrutzetan ta, Paskotanta, oitan mintzat oan miño amiente obia, dena, osea, Lesoko bekoplasa re asi ausko kanttoitik eta onea, onea Kaja Laboraleko kan-toyan bueltontan dena erremintes ta betia eote yun, dena, erre-minta klase gusitik ta makinei ta dena ote yun or Txutxoko pati-
194 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
yo... Kollobi ta oyen attak orrek jartzen tzittun or, amientia onaeote yun orduan.
Beraz, zuk ezagutu zenuen feria.Nik oi bai, ta oan besela...
Eta Goiko Plazan jartzen al zuten?Orduan es, geo asi yun, goiko plasan geo asi yun, orduan bianbakarrik jartze yun, bian itten yun fiesta gusiya, beko plasan,orduan goyan pelota partidua bakarrik, osea, pelota plasa baka-rrik yun, besteik es, oik oan, geostik indako lanak ttuk, bian baimiño, amientia bai bian amientia ona isate yun orduan fiestetan,jendia ta asko isate yun Leson.
Kanpotik etorriak?Bai, bai, bai, Santrakrutzetan ta, onea Santa, goisian naparraldeta jendioi gañea ikiarri tortzen yun onea, sortzi autobus-ta torriisandu ttuk onea, sea Naparrotik ta, goisian nobena, orduan nobe-nak bakik ser tzien ta, nobeneta torri ta geo bein torri eskeoorduan bertan jaten ta, bertan ta, fiesta eun gusiyan orduan, kam-poko jendia asko ibiltze yun orduan, asko, asko.
Ferian zer izaten zen salgai?Basarri kontuko erraminta, bai, basarri kontuko erramintoi
Eta famatua al zen?Bai, bai, bai, ta orduan esuan gaur aimbeste, inguruan gaur ain-beste ferretei re esuan isango ta orduan... Erreminta asko artzen tzin basarritarrak eta, gaur aukera sioknonai ta gaur esta oimbeste seatzen miño, orduan bai, erremintaasko, klase gusiyak.
Zer besterik izaten zen?Musika gabian, oan besela, ta gañekuan, gañekuan soñua arra-tzaldian o, soñua ta gañekuan orduan esuan besteik isaten, olasea, axkolaim batzuek o karga... batea o bestea esaten basen o,seatzuek, ari apustu ta, olako seatzuek, ta gañekuan gabian musi-ka ta...
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 195
Jendea goiz erretiratzen zen, ezta?Bai, orduan gabian, bakik, bein amaikak eskeo erretira isaten yunta, atea gois itten iñularrian, es oam besela, gabian... atea iñularrianatea, ta geo gabian, amaikak, amabiyak, non ta olaxe, gu re torrisanduattuk eta, gabian afalduta o, gabian taberna atia itxita barre-nan o gaupasa esbau itten, gañekuan mintzat kampoko jendia erre-tira, orduan serenuak-eta ibiltze ttun gaña, garai bat eskeo erretiraisaten yun.
196 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
PEPITA SALABERRIA (1920-VII-13)
Herrian jendeak gosea pasa zuen?Bueno, emen gutxi-geyo baserriyak-eta re basien ta, beti bakisubaserrira juan eskeo eskeintzen tzisuten ta, artas, miño gañekuan,ta geo esnia ta re basen ta, orduan baserritatik etortzen tzen esniare, ekartzen tzen, etzen oain besela, ondo, ta geo gutxi gora beraselai ttikiyake basien ta, patata ta, isaten tzen ta bueno, oinbestian.
Eta gazteek zer egiten zuten?Bueno, ya gastiak, ya, joaten tzien, bueno, mutil olakuak eta, joatentzien Errenteira, Lartzabala, partiduak isaten tzien, Turin ta oyek,eta ola ta, aik-eta ikustea ta, gu berris, pues, o seara, Txikierdira,jute giñan baitare, dantzaldiya isaten tzen, o bestela Errenteira, jutegiñan baitade, banda-ta isaten tzen alamendan ta, ikustea ta, ola, se,gu garayartan, sueltuan bai, miñon gañekuan esin, gañea, esin,orduan, seatik ya kongreasiyua sen ta, dantzatzem bagiñan mutilla-kin kastigua, eta ola.
Zein zigor jartzen zizueten?Pues, denan aurrian illian bein o ola isaten tzen kongreasiyuak, ola,funtziyua, pues, denan aurrian, bakar-bakarrik aurrian jarri ta, sin-ta urdiña amaten tzen besela, moria jantzi, ta denan aurrian an,pues, kastigatu, faltatu senuela. Miñon geo ondo pasatze genun sea-tik jayero, oi emen isaten genun... txistulayak-ta tortzen tzien PasaiSanjuandik etortzen tzien, ta jayero, bai, ta jayero-jayero, pues,labak aldian o asi, ta geo estakiba nik, saspiyak o iñularra bitarteisaten tzen da, ondo.
Dantzan egiten zenuten?A, bai, bai, gustoa, oixen!
Eta jaietan?Jaitan-ta emen banda basen, e, bai, banda basen, eta bueno, ya,Gurutze Santuak-eta asten tzienian ola, aldeatzen, pues, bandaentzayuak-eta itten asten tzen ta, ua poxa! Ta ola, ta geo, pues,
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 199
jotzen tzun, eta geo, jayak alleatzen tzienian, baitade, basen, geoferiyak etortzen tzien, kampotik etortzen tzien ola, besperatik, etaorduan etzen oaingo errextasunik, ta besperatik-eta etortzen tzien,ta emen, Goiko Plasa deitze geniyon, ayuntamentuan atzealde orrei,ua sen dena arbolakin-ta, geo sen, frontoya, ta frontoya goialdiantzen exerleku bat, eta andikanen, askotan de baitade an eoten giñanbaitare seatik beti partiduak-eta isaten tzien ta, entretenittu ola, tagoiko soruoi atzeiña sen oso, or isaten tzien, or isaten tzien festa gei-nak, ola festak sienian
Feria, pelota, zer gehiago izaten zen goiko plazan?Dantza tokiya de an itten tzen.
Eta beheko plazan?Beko plazan de itten tzen miñon ya illundu eskeo, o, ola, miñongañuntzian goyan, ta geo, Sanjuanetan-ta dena apaintzen tzuten taberbenak-eta itten tzien baitare.
Eta antzerkia, zuk egin al zenuen?Bueno, guk, ni bai aittu nitzen, bueno, oi sen, oi etzen oain besela,geo asi sien batzokiyan antzerkiyak itten tziusten, ta ayek bai, miño,gañekuan, guriak sien dotriñako-ta aurrak giñan ta total, gui esatentziuten au im ber dusute, ta ematen tziuten ikasteko, ta ola, miñon,antzerki besela eser askoik es miñon bueno, ola dotriñako gausak,miñon geo asi sien or batzokiyan gesalatar oyek, eta oyek asko ittentzuten, geo asi sien.
Eta garai hartan Lezora jende asko etortzen al zen?Bai, bai, jende asko etortzen tzen, ya uda demboan bintzat, Madri-llik sela ta, ene, fama aundiya sun, jende asko etortzen tzen.
Zer egiten zuten Lezon?Jeneralian alde in, seatik oyek ya Donostiyan-ta isaten tzien.Donostira etortzen tzien, ta geo Donostitik onea, ta orduan, ba,isautu genittun, baitade, kotxiak saldiskuak, tortzen tzien.
Francoren andrea ere etortzen zen?Bai, bai.
200 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Eta jende asko izaten al zen?Es, keba, abisatzen suten, aleiya, nola etortzekua sen, ta, bikayua,jakiña, oitakua sen, ta seaundiya sun jendia biltzeko-ta ola, miñon,es, etziyon oimbesteko importantziyik ematen.
Eta bikarioa?Xorrotxa sen.
Zertan?Denian oi, pentza sasu, arrek, arrek jarri sun elisan alde batian ema-kumiak eta beste batian gisonak eon biar tzutela, elkarrekin es, geobaitare, basun, elisako atiak itxi ta ereki itten tzittum bat, ola, etajaitan, mesa-ta isaten tzen, ta bueno, jartzen tzun ua ate onduan, etabein ebanjeliyua eskeo etzela mesa entzuten, eta atiak itxi, ta es ate-atzeik ta es sartzeik, obligatua dena.
Herriarekin zer moduzko tratua zuen?Es, ona es, seatik sen oso, xipotia sen, oseake beria ta, beti gaña sea-tzen tzittun eosiñ entierrua siela o basiela ta, denak, pues, aberatzakaberas besela, ta bestiak, bestiak besela, apais jantziyak eta denak,desberdiñak. Eta geo, baitade, aurrak jayotzen basien, es, ola, esatenden besela, be garayian ta ola, pues, itten tzien, goisian gois, o gabianiñulabarrian o, ta an goiko elisan batayua, exkutuan, gausoyek,
Eta haren anaia?Bai, don Luix, ua ya seogua sen, seatik bitu, itxian bertan de, arre-bak basittusten eta, bikayuai uste, beorrika itten tziyoten, ta bestiaisuka, anayak sienik, e! Miñon, orratx!
Horiek denak erdaraz aritzen omen ziren, ezta?Denak, denak, bai, beak, enkambio, Billafrankakuak sien, miñodena erderas, illobak eta denak.
Eta baserria?Baserriko sea trixtia, seatikanen nik, ni guatze nas, guk Bonatxo,guria sen ta, bi sien ola, eta, urtian bein estait se.... sen orduan,biñon, asko, seatik etzien alleatzen miñipin, urtia etorri ta beti esinallatuik errenta paatzeko.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 201
Eta sagardogintza?Bai, guk sagardua itten genuen, geok itten genun sagardua, tolariakgenittun, eta bertan sagardua in ta, ui! Fama aundiya isaten tzen, taemen denian sagarra bai balim basen, denian, denian, sagarra, tabertako sagarra, geo falta balim basen, Tolosatik o ingurutatik ekar-tzen tzen, miñon, gañuntzian bertakua, geok biltzen genun sagarra,eta, anayak-eta, tolarian aitzen tzien, ta geo ni sagardoteyan.
Eta gero saldu?Bai ba, ola, baxoka, baxoka ta pitxarrian familikuak juaten tzienianpitxarrian, miñon gañuntzian bertako jendia ta Sanjuandik askotortzen tzen iñulabarretan, ta, ortxen, meriendak-eta iñes.
Janik eskaintzen al zenuten?Es, beak ekartzen tzuten, bai, seatikanen bakisu, Sanjuanguabek,iñulabarrero Lesoa etortzen tzien dembora batian tzen, joatentzien goisian txalupa ttikiyakin-ta goisian, ta iñularrian tortzentzien arraya arrapatuta, eta arrayua itten tzuten iñularrero saski-tan artu makumiak, eta kales kale saltzen arraya, eta ortako, pues,gisoneskuak, berris, itten tziusten ola, sukaldia de basuten sagar-doteyan, eta, sua itten tzuten, eta beak ekartzen tzittusten berde-lak, txitxarruak, sardiñak, ola, ta, bertan in ta jan ta, sagarduakin,umore bat, ene!
202 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
RAFAEL AGIRRE (1926-V-19)
Lanera oinez joaten zineten, ezta?Lesotikan, subiyik etzeom ba, subiyik nik enun isautu, subiya ria-dak bota men tzuen, subiya riadak bota men tzuen, nik enun isau-tu, geo, geo in tzuten, sea, jarri siyoten seai, trembiriai, puska batjarri siyoten pasteko, Kaputxinota joateko, geo orduan guek subitikpasten giñan, trenan subitik pasten giñan, eta askotan Kaputxinotaes iyotziangatik, an baxterretik, es iyotziangatik, trembiretik, oi,tuneletik barrenetik sartzen giñan, ta batian miño geyotan bi trenakbarrenen, ta gu barrenen, xakotiakin an basterrian arrimatu ta“andik eldu dela!” ta “bestia eldu dela” ta raka! Trena gañetik po-po-po, ta gu an sartuak, suluan sartuak, sea, trembirian, ta bueno,oitamabost urtian baita Sanjuandike, motorrian pasata, ta trambianebai, osea, Errenteira joan, trambiak, orduan trambiak siem ba, geoautobusak geo in tzittusten, trambian ebai, miño lendabisi Erren-teira, karo, lendabisi ebanisteian eondu nitzanian Panierraño joanbiar isaten genun sea, Papeleraño joam biar isaten genun onea,kalle, onea, etortzeko, bueno, sea seon, tallerra seon, nola krusatzenda oain Iztietatik, eta seana Urbietan tallerra seon, or bado sea bat,oan jarriute sea, kosmetikos o almasen aundi bat, ba, Iztietan pasa-tu seara, beste aldea, (Avenida de Navarra?) Bai, miño oan berriyajarriute or sea bat, kosmetikos ta, bai, mariskeya bakisu nola don?Mariskeyan frentian jarriute oi, ta mariskeya miño sea, oi biño aun-tzixio seon tallerra, oandik bado sea, denda, kalle Biteriko denda,jostalluak-eta an eukitzeute, oi esposisiyua, or muebliak esposisiyuaeoten tzen ta tallerra seon barreno, alde batetik suen Niesen ta bes-tetik sea, Carasa, o, Laboratorios Carasa, eta or, or, “del cuarenta”,ta orduan ni beti biyurriya isandu bainas, eta sea, makinak martxaneoten tzien, makinak, tallerreko makinak martxan eoten tzien, etaetzen aitzen geo sea, orduai beira ta, es sea sen, eta ni txistuajotzen... korrika piii! ta bisiketa baseon an, txirrinda basen, artunun da batian Pisbekoat eldu sela ta, ni onea eldu nitzala, jo biyek,eta aidian biyek joan giñan, oi amalau, amaost urte o, ola, eta geobat kompontzeko diroik es, eta seak sakan, kojoat sen, kalle Santa-klaran o, Errenteyan ta nolaspatte ara eamanuen da, seatu sitten,
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 205
susendu sitten erruera, ara juateko, an jun im ber tzen geo, tallerrea,mekaben! Oi amalau-amabost urte, osea, oik, ebanisteiko kontuakdia, geo Trintxerpen beste ixtoriya sen, orduan tamborradan,orduan atea nitzan ni amalau-amabost urtekin, Leson, ttikina niisango nitzan, gastiena ni isango nitzan seguru asko, o gastieneta-kua, seatik, Anttonio Pikabea ta oik denak sarro sien, denak sarrosien, Martin Kerejeta ta oik, amabi urte gutxinian sarro ni biño, taGesalana sen sea, diretoria, Barttolo Salaberria ta oik denak illakdia, geyo estait, bueno, pillaat ateako giñan, miño ni orduan atea ta,karo, atea nitzan tamborradan, attak etzun nai sea atatzia seatik bea-kin eotia naisum ba, atta, tallerrea juateko etzeon seik piño, geo, bea-kin eotia naisun. Atea nitzan tamborrada miño, ne gustoa es, atanitzan miño, jo tamborrada, geo launeta etorri nitzan, ta Xebaxtianda, Xeberiano ta, Juanjoxe ta oik denak, len Oriotarran porroyakineaten tzen ardua, orduan etzen sea botilla ta, orduan porroya, porroibat ardo atea niyoten, esa niyoten, “mutillak, ni itxea niek” ta itxeajun da oyea sartu attakin, bai, bai, sarrena ni bainitzan, ta ni naisueneukitzia, konprenitzen? Bai, “ataques epilépticos” ematen tzioten da,ua emateko bildurra, arek beti bildu... arekin beti bildurra.
Trimtxerpen zein lan egiten zenuen?Terranoban ibiltzen tzien leatzetan bakarrian, baño geo asi sienTerranoba, sesenta, sesentaiuno o, sinkuentaiotxo o, ola, sesentaiu-no, o ola asi sien, ta orduan Terranoba asi sien, ta Terranoban ibil-ttu sien aimbeste dembuan bakallotan, ua dena ondatu suten baka-lluakin, arrapatu sittusten arriyak ebai, emenguak beti igualak isan-du dia, eta geo oneako jarri ber tziela, Irlandako “costas de Irlanda”,sea, maruka ta sea ekartzeko, orko leatza-ta ekartzeko, eta bakallo-ta joateko, amateute sea, este, gatzakin, osea, almasena balitz besela,geo gatza emateko, eurrakin da jarriya, geo lanian asteko utza, tokiutza, osea bakalluak gatza bota ta ua ustutzen dijuen besela bakalluajartzeko, ta geo im ber tzen, orrea, Irlanda juateko im ber tzen, nebe-ra im ber tzen, izotzakin, osea, frigorifiko bat balitz besela, ta oneaekarri genittun iru barko, iru urontzi onea, seara, este, astillerota, taastillerua, astillerotan artu sun Intxauspe o ixtoriyak, astilleruak eta,artu sittuen eta, nei jarri siaten “como cabeza de serie”, an ua sea-tzen, organisatzen, bijilatzen, ta sean, “por el otro”, an etzun iñorrekeser itten, artu nun nik ne regla ta ne metrua, ta saltzan ni asi nitzen,
206 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
dena organisatzen, jo! Ata sen de marabilla, atea sen, iru urontziyakastillerotan iñ etzutena orduan, seatik panelak, oik panelak ematettuste, panelak o, ol batzuek, sea, orisontal, sea itteko, este baldakitteko, apalak itteko, ola ta geo ixteko, mate ttuste sea batzuek, este,postiak, o, sea batzuekin, lau aldetan, emen sea bat, tarte bat, emenbestia ta emen bestia ta, emen bestia, ta or sartzeko panelak, sea itte-ko, eta panel oyek denak igual itteko ua im ber tzen dena kalkulatu,postiayek denak im ber tzien kalkulatu, panelak denak igual baliyoisateko, es sea, po ejemplo iñ au emendik ara ta geo, aurrekua ttiki-yak geldittuia, es, es, es, denak iualak, e, denak iualak geldittu biar,eta geldittu sen dena “de marabilla”.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 207
JUAN JOXE ZABALETA (1923-V-06 / 2000-XI-06)
Eta sagardotegira?Es, ni saardoteira-ta, es niyun joaten. Basarritan ta battuken saar-doteyak ordun baño, es, ni saardoteira es.
Hemen ohitura handia zen ba?Bai, oixe, kaliane, saardotei asko gaña Leson orduan. Jo! Gerraon-duan ni goatze nak,..., nola ibiltzen tzen saardoteitik saardoteirajendia. Or saardoteyak asko ttuken, Txerrimuñon de saardoteyayuken, kalea re, Gure Bordako seortane bai ta, Sanjuan kaliortanebai ta, saardotei asko yuken.
Gerra etorri zen eguna gogoratzen al duzu?Bai, gerra derrepentian torri yun onea ta, emen kaleko seoyek,bakik, erdi kastillano ta, kastillanuake battuken franko ta... kotxiakoltxoyakin brindatu ta ayekortan eskupetakin, sartu ttun, ta atze-atu in ttuken seakuortan, Irunen Sarmartzialea etorri siela ta atze-atu in ttuken pixkat biño demboa gutxiako in tzitteken. Geo berata, aik bera, onea torri sienian gu kalea biali basarritik, beak jarribasarriyan, dena beentzako, bestiai kontra itteko tiroka ta tirokaaitzeko. Basarriya jo ta txikitu zitteken, biño etziguteken erre baguri, Errekitxe basarriya, sea, erre in tzitteken ua seana baisen,Mondaisena o, jende aundiyana sen basarriyua ta guk, berris,ordun eosi berriya geniken basarriya... ola, ta guri osoik utzi sigu-teken, erre gabe.
Eta gerra ondoren?Buua! Gosetia galanta etorri, ogiyik-eta es siguteken ematen ta,gosetia etorri, Frankon garayian, “el año cuarentaiuno” esaten tzio-teken, beti, gosia, ogiyik es ta gosia, etzekit senbat urte iraun tzun,iru bat urte o, aguantatu siken gosiak. Ogiya pixkat asi sen garayiansen, es genian pentzatzen limisikuan geyo jango genunik ogiyik, etaoan, berris, oan okerro niok ni, ogi earra eman da jateik es, oi trix-tiouk oandike. Ordun sikera, gaur espada biar akaso jango yeubaño, oañ es. Es oan ta es geo, au tristiouk.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 209
Baserrian moldatuko zineten nolabait, ez?Bai, limisiko urtian es, miño urrungo urtian artua in geniken, taartua errota emanta, limisiyan kendu itten tziuken emanta karabi-neruak, eta arrapatzem baute kendu, ta ola ibiltzen ttuken, kontra-andua, Lesotikan Lesaka-ta astuakin, artua eman ta iriña ekartzeaerrota, Endarlatxa-ta, ola ibiltzen giñattun puxkaatian, ogiyagallendu sen arte, biriane kendu itten-ta ola, bildurrak amorratzen.
Nork kentzen zizuen bidean?Karabineruak, guardiasibillak-eta, ordun... puf! Bijilantzi aundiya.
Baserrian kalean baino hobeto, dena den, ezta?Bai, kalian dembo geyo..., guk sikera artua in genunian, talua, taluain ta jan, iriña ekarri ber tzun errotatik, iriña ekarri ber, artu ta, joanta, iriña ekarri. Bildurrak ibiltze giñun, Endarlaza-ta, jendia-ta,Naparroa juam biar astuakin ta iriñan billa.
Eta Lezon ez al zen, bada, errotarik?Es, Oyartzunen bai... baño, Oyartzunen battuan iru o lau, Biurna ta,Txalaka ta, sean ebai bestia, Uarteko errota, Ergoinen, battuken...
Meipin zein lan zenuen bakallotan?Meipira bakallotan ta jelafabrikan limisiko. Bakallotan? Bakalluadeskargatu ta, karga-deskargan.
Bakailao ugari izango zen?Bai, or isaten ttun urtiak bakallua errus tortzen tzena, parejak, leno,Pisbeko pareja joaten yun, Pisbeko barko aundiyak bakalluta, etze-kit sembat isango siem ba, dosena bat o, ta geo asi ttuken parejak,emen freskua asi senian pixkan bat bajatzen o bakalluta juan ttukenparejak... Krixton bakalluak ekartzen tziskitteken limisi. Deskarganaundiyak eta asko, barkuak kargatuak bi illabetian-ta, kargatuaketortzen ttun, biño ua re urritzen joan yun, ta geo askenian, askenianbarkuake gutxitu ta, oan etzekit, oane isango ttuk... baño asko es.
Eta gainerako lezoarrek non egiten zuten lan?Baserriyan ta, Papelerane asko Lesoko jendia asi yun, baserriyanebakik iru o lau seme ta denak esim ba, ta al tzen tokira, Papeleran
210 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
ta asko aitzen yun baserritarra papelerane asko, ta alkoleran ta oitajendia, basarritako jendia aitzen yun lanian.
Normala al zen baserrian eta lantegian batera aritzea?Bi, bitan aitzia, basarriya pobria sen, oan besela.
Eta basarritik bakarrik bisi senik bai al zen? Bai, battuken miño, battuken miño asko es, bertan bisi sienak baka-rrik, asko es, alen batzuk. Geo, ordun, garayartan, basarritan jendeasko yuken, gaur es, orduan matrimoniyuak sei-saspi semealabaisaten tziskitteken, oam, berris, oan estuk,... oañ estuk.
Eta gaztetan nesketan aritzeko nola ibiltzen zineten?Es giñun gu nesketa arrimatzen. Iandetan joatem bagiñan Iruna,billerak itten tziem ba, sean. Nesketan, ara billera joaten giñun ta,ta an neskaatzukin, isautu... aikin dantzan-ta, puxkaat ibilli ta,...itxea, arratzian, udapartian, sea, Irundik Lesoa oñes.
Neskaren batekin?Es, es, bai! Neskak an bertakuak ttuken, emengo neskak ettun arajuaten. Emengo neskak Txikierdira ta, or Errenteiko Kalle Biterirata joaten ttuken gabian o, ta gu Iruna joaten giñun, sea, Xoruane ta,Extebane ta billerak an ta, udapartian bakik amarretan argi ta,topua askenekua amarretan Irundik.. Errenteira ta ua utza in, tageo oñes Irundik, pixkaatzuk ean, bette-bette in ta balantxaka-balantxaka kamiyotikan etorri yai kamiyuontan Irundikan oñes,Irundik Lesoa goisian, ordubik aldian, ordubik aldian, an trambiautz ein da andik aurrea, amabiyak abitzeko ta, oñez, itxea oñesmakiñaat pauso trixte emanak. Geo goisian torri itxea, ta oyea joan,labak aldian o, irutan o, al genunian, bosterditan geo beyak jextea.Beyak jextea joan, ta beyik esin jetxi, lo artzen loaliakin, beyansean, errapian lo artzen. Ola pasiak ttugu geen demboak. Geo nois-patte gu re eskondu giñun ta, eskonduta re bixi. Lanea jun fabrikata, dirua gutxi irabasita. Etzen es ordun kotxeik eta olakoik, bisi-kleta xarra noispatte, bisikleta xar batekin.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 211
JOXE MIGEL TREKU (1920-X-05 / 2000-VI-13)
Bomba bota sutenian, orduan il tzitteken Felix Arriaga, ni orduanseara nieken, attak bialduta, erramolatx billa, Erribera, Erriberadeitzen genioken, or pintura fabrika sen... bi, sean, trembirianausko aldetik eta guk onuskaldetik geniken baatza, miño batzuekbazitteken auskaldetikee, urai kenduak, baño baatza onak ttuken,e! Joee! Ta ara erramolatx billa, attak bialdu sieken, baniekensakuakin, orduan urixkiñatikan, fuuuu, bunba! Sea, egualdi earrayuken, ustaillian, ustaillan itten tzela usteit, bakasiyuakin giñattu-ken, jayakin giñattuken, orduan ematen siskiguten jayak, bai,bueno, ba, nijuela, bruuun! Euntalako soñuak! Andakoño, ser daau mutillak! Limbisiko bomba... E? Geo, geostikakua yuken seoi,almejetakuoi, geostikakua, joan niyun, saku ta gusti, nun ote da tasea, jo! Ordurako ya, ni joateako, ya seatua o, ya illa, seoi, barren-derua, Felix, eta be illoba, sea Experantza, bai, Experantza, beilloba, illak, ta txurrero bate bayun orduan, ta uare, saurittua, tabeste nexka bate, etzakit illa, o, enak ondo goatzen, nexka batei reserbatte pasa sayoken, euntalako sulua utzi siken or, espaloyan, e!Sentro republikanuan onduan bota.... Oan, noa bota suten etzaki-yeu, baño, ttaka! Antxe, ta, ño! An tokatu barrenderua, isketan...bai, barrenderua, baño, be illobakin isketan da abar, saldiya denailla, saldiya karrua ta dena puskatua, ta oik denak ikusi nixkin, dageo, nik, itxea etorri niñun, ta esan nioken, denak enteatu giña-ttuken orduan, ta, geo berrise erramolatx billa joan im biar ba,karo!
Eta medikuak?Meikuak? Joe! Meikuak oañ arte isautu ttutenak, bueno, urteaskuan sea, Don Pedro Barrios, kastillanua, eniyun eoten ni, miñooso, sea, estimatua yun, alatagustise, juan itten yun ua basarrita taoñes, takataka-takataka, ta saartuta re, itxeta deneta juatenyuken, sea, Don Pedro Barrios, oi, sean eondu yun apopilo, mutil-sarra sela usteit, enin seguru esango, bai, Indionekuak jakingottek, baita Gesalanekuak ebai.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 213
Eta sendagile erdaldunarekin jendeak ez al zuen arazorik iza-ten?Oixe! Oixe! Gue atta bat esin joango yun, etzin miñik isandu aske-neko urt... beñe meikoa... biño, in tzaun kontu ba gue attan mou-kuak, area juan ta etzekittek! Gue attak kastillanos etzakiken, tague amak esaten tzioken makina bat aldis, su beti kastillano tartian,or kastillano kudrillak baisian or, pintura fabrikan, geinak Errente-yan bisitze ttun miño orrea tortzen ttuken ta, kastillano tartian ta ikkastillanos ikasi es? Kalian gañian beti, ta eskolatik piper in, betieskola joan gabe, bueno, ta, orduan aleya girua espaisen alakua, gueamak basakiken bai serbatte.
Eta alguazilak?A! Aguasilla, bat isandu genin euskalduna, searte, ua re detenittutaeman tzitteken karlista selakos, arrek La Konstantzia artze siken,karlixtana, bueno, bai, biño euskalduna, Goyerrikua yuken, etzekitnungua, mutiltzarra, ua sean eote yun, Manuelenea deitze geniyontabernai, nola esango nikek oaiñ, belardenda nola do oaiñ, or eoteyun apopilo, or taberna yun orduane, ta Manuelena deitze geniote-ken, deitzen genioken, or eote yun bastoyakin, miño errespetua!Joe! Gaurko aguasil gusiyak miño geyo! Joe! Sakurra re basikenangua, bertako tabernakua, Mokre siken isena, Mokre, arrekin ibil-tze yun, sakurrakin beti, bo, sakurrak segi itte sioken ta karo, tajoño! Ikuste sigunian kamiyuan ola baloyakin o, baloya kenduta,joe! Ta potoketane, ua tortzen tzenian... aguasilla! aguasilla! denakeskapo, errespetua, oi gausa, e! Ta aguasil bat bakarra yun, sere-noik es yun leno, geo nik esautu niken serenua, limbisiko serenuasea isandu yuken, a bai! Barkatu, bayun, bai, jarri sitteken, etzakiterrepublika dembuan o aurretik, nola, ua eyun sea, abertzalia, e,Felix Arriagan illoban atta, sea, Sebastian Sein, oi sereno, jarrisuten, or (...) gauero-gauero sereno, oi limbisiko serenua isautununa, geo Isetana, sea, Joxe Iseta, arreke, barrendero, ta sean i, sea,kamposantuan suluak-eta arrek itte xixkin, enterratu o, lurperatuta, dena, bai, ta lenuotikane battuken geyore... bai, momentuan oiguatzen nak, e, aurrekuak esin esangoixkit oan, ya aurreatu naketa, eta bueno, oi, oi isandu yun serenua... ta aguasillak orduan yaasi yuken aguasilla bat orduan, bat o bi, etzeit sembat jarri sittusten,bat aguasil ttikiya deitzen geniyona, sea, naparra, ee, Paolanekua-
214 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
kin eskondu yuken, bueno, bai, Larral, or Estella inguruko onta-kua, etzekit, ... euskeras esta pentzatu re, ta geostikan kastillanuakaguasil gusiyak, eta barrenderuake kastillanuak ttuken orduan,orduan emengo, emenguak etzitteken nai, bestela lana bai baisenorduan, ta oi bajesa iruitze sitzayoteken, gaur berris, Joder! Noladien gausak e!
Lezon izen ona zuten familiak euskaraz ala erdaraz aritzen ziren?Denak euskeras, gaur beste aldea gertatzen duk, gaurko senarre-maste gastiak, bai nobiyotan diela, ta bai geore, erderas itte ttekbeak, oi duk oi pekatua isugarriya! Orduan es, orduan es, es, eyunolako giroik, nei esan tziaken batek kartzelan, lenuotik falangistaisandua maño geo komunixta, ba, igual duk, esan tziaken, “OyeTreku, ¿Cómo piensas tu?, ¿Cómo “pensar”?, ¿En euskera o encastellano?, ¿Cómo voy a pensar yo? En euskera. ¡Jode, tenéistoda la razón del mundo para ser independientes!” esan tzieken. Oigoguan tzakat oandik, oi esan tzieken, orrekin esan nai nikek emendena euskeras, pentzatu re es, esta, esta bikayua be españolistagusiyane gukin, sekulan, esta seatu re, intentatu o nola esango yeu.Bueno neskak asi ttuken emene lembisi erdaraa jotzen, importan-tziya emateatik, Errenteira joan ta, joño, euskeras de aitziorrek eta,e, dantzan o baltzian-ta ibiltzia, koño! Ba, neskak isandu ttukenaurrelayak, erdera seatu sutenak, ta bueno, oi bajesa iruitzen, sea,bai, baserritarra, kaxeros, ta ni beti ttikitatikan seoi, joo! berris, seesangoit nik, erri maitasuna beti, ola.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 215
XIXILI PIKABEA (1920-I-25) eta MANOLI PIKABEA (1925-IX-05)(Manoli Pikabearen hitzak letra larriz)
Gaileta puskak jendeak eramaten zituela entzuna dut...Bai! Bai! Saldu rebai itten tzuten. Saldu, saldu! Saldu, bai. Sea-tuak... galletak... falluakin etortzen tzienak, ala punttak autziyak,okerrak, o, bai... ola... ayek saltzen tzien. Kampotik etortzen tzenjendia Santokristoa, asko etortzen tzen orduan, oan es. Ta birian...klaro. Kotxeik eta esen oan besela. Pasiatzen etortzen tzien abera-tzak, e! Ola, ta sartzen tzien asko Olibetea. Olibetea asko! Olibe-tea... “Galletas partidas” bai. Eta or, oain estankua den tokiyortan,or, or sien bi emakume, bat illa da, bestia bisi da oandikan, Loren-txa, oyek suten denda bat, josten tzuten ta...? Ta en eukitzen tzutenkandelak, maya ttiki bat kandela sintzilikanen sutela eta guk pasa-tzekuan “señorita guapa y bonita, un sos al aire” ta “¿Quiere ustevelas, señorita, señora? ¿Velas? ¿Velas? Guek denea sartze giñan,ta ayek gu eoten bagiñan e, nayo. Geo esaten geniyon, Lorentxa! oMaria! Kandela nai ttuste, ta ala... ala. Gue dibertziyua oi sen... Bai.Ta jaitan e batzutan lamperna dembua isaten tzen, ta gu pagenunlaun bat, Joxe Leon Treku sen aita, eta alaba sun Nikaxi, nola unansea... Sein du anaya? Joxe... Joxe Miel, Treku. Oyen attak etaamak... Attak eta ekartzen tzittusten lampernak, eta nei bintzat dei-tzen tziaten, ee, Nikaxi nola baisen launa, ba esen atrebitzen beabakarrik, eta antxe jartze giñan lamperna saltzen. Xexto batianartzen tziun bero-bero- beruak, sako batian, xako garbi ta txuribatian sartu eta, xox batenak, bi xoxenak...
Jende asko etor tzen zen hortaz Gurutze Santura?Bai, bai, bai! Asko! Uu! Kotxiak eta ibiltzen tzien, e! Bai, saldiya-kin ta, e! Tortzen tzien, bai, bai! Uañ ya oitturoik estia eserre ta...deuses, biño leno gu ttiki-ttikiya giñala ta. Bodak e bai, bodak ele-gante askuak! Kampoaño... Miño orduan kampoaño itten tzen sea,e! Jartzen tzuten kampoaño alfombra. Alfombra! Loriak e kam-puan jartzen tzittusten, eta kotxe.. kotxero bat oso isauna genunguk, e? Bai. Gue amaita re an eoten tzen... ESKE, BETI BEA, Betibea. Nobiyuakin ta beti kotxero bea sen, sar bat. Goatzen? Bai,
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 217
bai... Eta nobiyan kotx... Kotxia antxe oten tzen gure itxe onduanoan...? Ortxe oten tzen ya aterarte. Ta se saldi ederrak! Ombre!Oixe! Saldiyak... Arratzaldetan ta bodak eta...!
Lezon jende aberatsa ezkontzen al zen?Bai, bai, bai, bai! Asko isaten tzen, Balentzikuak eta Madrikuakasko ta Donostikuak eta bai, bai. TA MILITARRAK, eta... Zara-gozakuak eta, militarrak eta... bai, bai. Oañ etorri sandu da, oañ inttuste, lengo... oañ dela amabost egun o ola etorri sien, ni elisannitzan, torri sien aber erekiko niyoten sea, atia, itxiya do rejakin, taesan tziaten: “ Ee... tu... ¿Está el párroco? Y, no. No está” ta “No,porque nosotros venimos, tenemos una boda de oro” “A pues” ere-ki niyoten atia eta sartu sien ta “Porque este ... hace cincuenta añosse casó aquí, y yo mismo le casé”. Eta esaniyon “ Ta euskaldunakal tzeaste?” “Bai, bai, Donostikuak”. Bueno, iya esaniyoten; “ez aldakisute euskaras? Ta erdaras...! E? Bañan, ayek e an eskonduaksien, emen eskonduak oañ dela berrogeitamar urte o, ta orrea eto-rriyak, eta beak eskondu omen tzun gañea, ta apais arrek beak, etaan geldittu sien. Geo Joxe torri sen ta an geldittu sien.
Gogoratzen al duzue gerraren hasiera nolakoa izan zen Lezo?Bai! Oi! Ikara... IKARA EARRAKIN, BAI. Ikara earra denak.Gu, baldakisu noa juan giñan? SE REFUJIYO GENUN?Ortxen, txabola oi... Nola Fernantxok du? Fernantxok eta sea?Or, or, OR GENUN TXABOLA POLIPAT. Baratza genun gukor, bai, ta txabola poli pat. Eta olluak eta eukitzen genittun angoyan ta, denak ara arratzian, sea, refujiyua! Maria... Basien or,Mar... MARGARITA ALBERDI NOLA? Ayen isebak or tzuten,ISEBAK ETA, denda. Oain nola do erboristeya? Bueno, or tzu-ten oyek ba denda, karameluak eta saltzen tzittusten, ta denakarrosayua erresatzen, denak... Maria neskasarra ta, Margarita...MARGARITA, MARIA TA KARLOTA. Karlota sien. Eta, IRUAISPA, denak an arratzian e! Bai, seatikanen sartu im ber tzute-la ta asi sien Daitatikanen, ta or, kanpantorrian, Santokristo kan-pantorrian, asi sien, sartu sien batzuek... estakit emengua sienLesokua sien o kampotarra sien o ta tiroka asi sien. Kanpantorre-tikanen e erantzun itten tziyoten ta. Daitatik barrena sartu sien.Ta geo sartu sienian, ba Jesus, Maria ta Jose! Ui ama! Reketiak
218 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
eta denak... Oi! “Habla en cristiano! Ta estaki ser ta ... oo! Guigaldeska gue amai galdeska, aber se amaberjin, se amaberjiñenkapilla sen ua... ES AL DAKI... ES AL TTEK, ES AL TTENOYEK IKUSTEN SANTOKRIXTO DOLA BERE BESOSABAL-SABALAKIN...? Bañon, ba reketiak... ba! Sea sienoyek, oso onak, ona, onak, karlistak (ba!) onak eta geo emen asisien geo emenguak, e! Desfiliak itten asi sien, eta obligatu ittentzittusten, e! Gure atta ta baratzatikanen iñulabarrian, desfiliakittea, e! Leson or plasan, ta... Emen ta nonai isango sen, emenmintzat... desfiliak itten...
Alkateak eta denak aldatuko zituzten orduan, ezta?Bai, bai! Uu! Bota sittusten goitik republikanoko, republikako,seak, Alcala Zamoran retratuak-eta seosten nunbatte goiko ayun-tamentuan ta damba! Ni goatze nas nola bota sittusten ta autzi taaa... bandera republikanuak eta denak su... sutan erre ta denakdesein in tzittusten, ta geo beak, estakit sein jarri sen orduan... Seintzen lendabisiko alkatia? Estakit sein isango sem ba... Enas goa-tzen... Ni re es. Diburtxio, o?, ENAS GOATZEN. Estakit, esta-kitt seguru Diburtxio jarri suten o enas goatzen sein tzen alkatialendabisikua jarri sutena. ARANJUELO TA TIBURTXIO TAOYEK EONDU SIEN GARAYAITAN.
Etxeetara sartu zirenean zer?Bai, uu! Denak, lapurretak eta, bai, bai, bai... BAI, BAI REKI-SATU ITTE SUTEN. Maindiriak eta platerak eta bueno, denabeak, beak agintzen tzuten, dena. An sartu itxea ta ala! Gue itxeare sartu sien, e! Sartu sien, ikustea o bi..., bijilatzea o estakit sertaetorri sien... Miño salan eukitzen genun guk Gernikako Arbola,aundi bat. KUADRO AUNDI BAT, ta euskaras, ta pikatu ittentzien... Esuten eserre in, e! Geo trabajadoriak etorri sien, trabaja-dore asko etorri sen. Oi jendia... Guk... e? Gerua... Geruo, traba-jadoriak etorri sien, orko kamiyuak eta ittea. Bai, guk garbitzengeniyoten...
Nongo bideak?Jaiskibelekua. Kamiyuak in tzittusten, bai gorriyak, gisajuak isan-go sien ayek (...) eta arropa asko garbitzen geniyon guk, gue amak,
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 219
Jesus Maria! dena debalde, e! Ikusten tzitteken alkandorak tagaltzak TA DENAK ESKIAN GEO, GIXAJUAK... Ta etortzentzien ta, “Señora, me puede” ta, miño esin dugula, esin genuladenai, esin genula ta, ai! Mesedes artzeko... Oixe komeya, artuberko sionat onei re... Gue amak, oso ona sen ta. Amaseira allatuisandu sen! Amaseira, e! Plantxatu ta dena itten genittun, ta ese-re kobratu gabe, e! eta Jesus! Ayek... Esakiten geo se in gaxuak.Oañik gero, geo re etorri isandu dia, eskonduta Madriko batzuek,e? Bai. Etorri sandu dia gue itxea geo. Bai, bai, bai. Asturiaskuakbagenittun. Bai. ASTURIANUAK. Geo... juate giñan, bakisu,Elena gue lengusua sen ta ayen itxea de juaten tzien trabajadoriaketa, iñulabarretan ta, basakiyen jendiak garbitzen tzittustenaketa... Eta tallista sen eta estutxiak itten tzittun ta kapitanantzakota, estutxiak eta itten tzittun forratu geo sedakin, tallatzen tzittunta geo... aspiyan jartzen tziskaken isugarrisko... Ola, kabron, esta-ki ser eta eta fuera... ta an aspiyan, aa! Geo forratu ta yasta!FORRUA JUATIAN IKUSKO SITTEKEN. Bai, bai, bai, ala,e! Kabron, estakiser, tolako gausa jartzen tziskaken, egitian...Miño forruan aspiyan... Gixajuak! Amaika gose pasa siskittekenoik e... ! Bai. Gue Atzekoatian itten sittusten geo... seak, e! Oreondu sen, or eta bestia, sean, Ixkulin den ortan isango sien.... Bai,TA BESTIA, SUKALDIA, SATZA DON ORTAN. Satza donortan, klaro. Or, or eoten tzien, or tzittusten sea, SUKALDIABIÑIPIN, sea re... estakit se denuntziya sen, e! Ai! eltze aundi-aundiyak eta ibiltzen tzuten ta ortik eamaten tziskaten ayei re bas-kayak eta...
Presoak izanik, ez al zuten ihes egiten?Es, presuak, bai. Basittusten soldaduak... Basittusten! Txatxuas-kuak basien! Bai... Batei aman ayuntamentoa ta joka. Ta ematentziskaten. Se deitzen tziyotem ba? Pinotxo. Pinotxo o etakit se dei-tzen tziyoten, sapetakuak ematen ta negarres. GUE ITXETIKAITZEN TZIELA ORRUAK. Mutillak negarres ta. Bai, bai, bai,basittusten soldado gaixtuak beak, e! Bai, bai, basittusten.
Elizan zer antzerki mota egiten zen erlijio gaikoak..?Es, es, es, es, bestela, bestela, denetik. Basen... estaki se... Denetikitten tzen e. Batek kanta ta, kantatu re itten tziñenen.
220 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Jangoikoaren esku altzuaisan dedilla gaur goratuagarbi-garbiro esagutu da maite duela beti munduamaite duela beti mundua
Seruko eguski beti pistuaJangoikoaren begiratuanais emen bisi erbestetuanigan baisaitut es nais galduanigan baisaitut es nais galdua
“Zalaparta” antzeslaneko kantua:
Jangoikoaren amar agindusgañera gorde ditzatzubeste lauetan ta isango seraludi onetan soriontsusarrak ospatu ta ongi eginasseure etxea maitatujokatzallea etzaites isan, edanarekin es moskortuola euskaldunak egingo deguEuskal Erriya goratu!
Poxpolin kanta bat
“Jesus au posa nerea gona gorri onekinbegira seiñen poliki dagon alosa obekinaisiak jotzen duanean, ikurriña baidut diruritrinka-trinketa, trinka-trinki,nere gona gorri, gorontza orlegiya etatrinka-trinketa, trinka-trinkigorontza orlegiya eta gona gorri.
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 221
MELINTTON GARMENDIA (1922-VII-28)
Nolakoak ziren Lezoko jaiak?A! Jaya pai, Leson beti isanduuk, sea, jayak iteko pronto eon duk Leso-ko erriya beti, beti, seatikanen nais Santrakrutzak, eta nais Paskuak etanais Sanjuanak eta denak selebratze ituken emen, denak itte ttuken.
Nola?Fiestak, fiestak, musika ta, geo... gu esate genioken mertxeruak esa-te genioken etortzen tzienian puestuakin goyortan, Paskutan da,kantidadia jartze siteken, e! Es pentzatu sea iru ta, lau ta, bost, etor-tzen tziela, e! Kantidadia, goiko plasa dena batetze yuken, e! mer-txeruakin, dena, gue osaba difuntua yuken, e! barrenderua, nereosaba difuntua, ua yuken, barrendero seon garayartan, eta arekitten tziskiken tolduak-eta jartzeko ta, egurrakin ta, txabola besela,ola, giyak, esta? Geo tolduak botatzeiskitek feriantiak beak eta to!Krixtom pilla..., goiko plasa dena bi alleketatik betia eoten yukenseakin, mertxeruakin, guk mertxerua esaten genioken, feriantiakttuk, feriantiak, gaur feriantia esaten tzayok, es? Feriantiokin etaorduan ibiltzen yuken feriantioi, es gaur besela, sea, tela ta, fruta ta,gaus obek, orduan ibiltzen ttuken basarri kontuko seak, erramintakontua ta, olakua dena, sega ta, bai, asko.
Hori gerra aurrean ala ondoren?Gerraurretik, gerraurretik, bai, gerran galdu in duk asko, miñoorduan asko etortzen ttuken orrea Paskotako garayian, asko, e!miño jendia rebai, ta Gurutze Santuana rebai jende pilla erra etor-tze uan Naparro aldetikan eta, ortikan etortze uan asko onea, kan-tidadia. Emen, goiseko seyak, seiterdiyak eskeo asten yuken Erren-teiko biriontatikan barra-barra onea jendia, ta eun gusiyan emenibiltze yun jendia bueltan, biño kantidadia, e! etortzeuan kampotik,e! Geo gaste batzuk etortzen ttuken seatikanen, esan nai nin gastiaketorko ttuken asko, biño gaste batzuk etortzen ttuken, ben taldiaetortzen yuken onea soñua jues Lesakaldiortatikan ta tortzen yukenonea, Iparraldetik ebai, biño Lesakaldekuoyek etortzeko Jaiskibe-len barrena igual etortzen ttuken oyek oñes denak, kristom pilla,bai, girua ona isaten yuken emen, girua oso ona, esangoit dela, fies-
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 223
tak ite ttuken, esku-dantzak eta oyek, nais sarrak eta nais gastiak,eta solteruak eta eskonduak, eta gastioguak eta denak ite tzittekenorduan emen garayartan, Sanjuanetako garayan, ta suan bueltan ta,es, es, fiestak onak, Leso isan duk beti fiestatako pronto don erriya,bueno, ortan isugarriya isandu duk.
Eta gerra ondoan?Eroi in ttuken ya jayak, gutxiyo.
Zertan?Galdu, galdu, galdu, jendia re gutxiyo, jendia re gutxiyo, biño, es,girua gutxiyo, jaya, jaya besela Santrakrutzetan ta, Paskutan ta,serbatte, oandike serbatte itten yuken miño, geo ta gutxiyo junyuken ori, bera jun yuken dena, kendu, kendu in tziteken, kendu ogaldu, galdu, galdu in yuken inguru artan, gerra inguru artan, andikbera, oan atzea pixkat pixtua siok piño.
Nolakoa zen Lezoko bizimodua gerra ondoko urteetan?Fabrikako kontuan, fabrika ta, gerraurretik besela, gerraurretikanyuken fabriketan lana in, ta geo sagardoteyak ttuken, orduan ementabernaik es yuken iya, taberna au besela, au yuken taberna bat bese-la, gaiñekuan koperatibane bai, taberna besela, biño dendakin, bai, taIndioniane bai, taberna bai, biño dendakin, ta Indioniak siken geo,Indionia esaten tziou, biño oan Aispea den oi, ostatu oi, esta? Orreksiken geo frontoya atzian, ta jendia orrea biltzen yuken, ta or ibiltzenyuken asko frontoyan, emen ebai, goyan ebai, goiko frontoyane, jen-de asko, gaste asko ibiltzen yuken orduan, gerraurretik eta ondorianebai, ondorian... Goatze nak ni... Illarike bai, an frontoyan tzabilleladieziotxojulioko garayartan, frontoyan tzabillela, Saguak esan tzia-ken, “mekauen, reketiak, i,” “Non?” ta “Goyenetxeaño etorri ttuk”“Goyenetxeaño torri diela?” ta “mekauen la letxe, batombat jarrikonuke or arboletik sintzilik nik” ta muittu sela, ta kanpantorretikannola aittu sieken tiroka, karabinero sar batzuek ttuken emen, ben,karabina esaten genioken, olako fusil aundi batzuekin, ta eskutik ate-ata or joan ta ibilli ttuken tiroka ta atzea joan ituken, amaika o battu-ken reketiak, biño orreaño etorrita atzea joan ttuken, or Saratxola obaduk, papelerako atzian, Oarso, Papelera Oarsoko atziortan, Leso-ko basarriya dela usteit, Lesoko, pertenesitzen yola, Txaratxola...
224 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
Errenteiko muga or tziok, Oarsoko atziortan, miño ua usteit emen-gua dela, eta or il tziteken reketiayek orduan ama iru semekin.
Hil?Il in tziskiteken bai, bayonetas pasa, guk kamposantuan ikusi genis-kin, bayonetas pasa suten, batek sea siken, ebilla, garayartan ibil-tzen ttuken exurreskuak, inkurriñakin, ta igual, bestia lauburuakin,an sartu tteken batei, ama, seme bat esan tzitteken saukala, orduaniru librako ogiyak isate ttuken, ogiya españolanai, olakuai, iru libra-kua, olakua, bi ojetan, esan, bi oja doblatuak, es? Ta bestiak gastaosua sula ta, etxetik alde in tzutenak, esta? Biño an bitartian arra-patu ta garbittu, guk kamposantuan ikusi geniskiken aik, labak,ama iru semekin ta esaten tzitteken beste semia suela orduanSamarkon artillero, ta andik aittu siela...
Lezoko euskararen azterketa. Lekukoen zerrenda eta etnotestuak 225
LEZOKO EUSKARARENAZTERKETA
Ondorioak
Ikerketa honen helburu nagusia Lezoko euskararen deskribaketaegitea zen. Egindako lanetik, ordea, zenbait ondorio atera behardirelakoan gaude. Ondorio mamitsuenak bi dira:
a.- Euskararen ezaugarriei dagokienez Lezon bi eremu ditugula dirudi:
—Herrigunea, geografikoki herriaren mendebaldea, Itsasoa etaPasaia-Errenteriari begira bizi dena.
—Gaintxurizketa aldea, geografikoki herriaren ekialdea. Oiar-tzun-Iruni begira bizi dena.
Bi eremuon artean antzekotasun handiak egon arren desber-dintasunak ere sumatzen dira. Eremu bakoitzaren ezaugarrien uni-formitatea erabatekoa dela esaterik ez badago ere, zenbait joera ere-mu bat edo besteari lotuago daudela dirudi.
Adibidez:Ekialdean “sen” aditza (IZAN aditzaren 3. Pertsona singularra-
ren lehenaldia) da nagusi. Mendebaldean, berriz, “zen” nagusi denarren, “san” formak ere badu bere lekutxoa.
Aditzen pluralgiletan gauza bera gertatzen da, alokutiboan,ekialdean –IT- pluralgilea da nagusi (“nik isautu ttit (=ditiat) emen-go seoik”) eta mendebaldean -IT- -ZKI-rekin batera agertzen da(“oandik estixkit sumatu”) .
Kontsonante bilketetan ekialdean n+t > nt izaten da ia beti(“esantako”) mendebaldean, berriz, joera hau nagusi baldin badaere, ez da beti betetzen eta batzutan n+d > nd gertatzen da (“esan-dako” / “esantako”; “joantajoan” / “joandajoan”).
Hiztegian ekialdean mendebaldean baino presentzia handiagoadu ekialdeko euskalkietako lexikoak. “Gotti”, “betti”, “eya”, “teno-re”... hitzak ekialdean mendebaldean baino maizago agertzen dira.Bestela esan, mendebaldean forma horiek “gora”, “bera”, “ukullu”,“garai” hitzekin lehian daude, ekialdean, berriz, ez dirudi halakorikgertatzen denik.
Lezoko euskararen azterketa. Ondorioak 229
Soinuak ebakitzerakoan ekialdean /ts/ eta /z/ fonemak /tz/ eta/s/tik bereizten dituzte, mendebaldean, berriz, nekez.
Deklinabidean, ablatibo kasuan, mendebaldean hiru forma era-biltzen dira,
-TIKAN, -TIKANEN eta -TIK; ekialdean, berriz, bi, -TIK eta–TIKAN. Mendebaldean –TIKAN eta –TIKANEN dira nagusi.
Ekialdean Oiartzungo hizkeran horren ezagunak diren bokalis-moak entzuten dira, mendebaldean ez ordea: aparatuak > aparatuk./ gainetik > gaintik / orduan > ordun / batian > batin...
Bestalde, ekialdean mendebaldean baino maizago eta kasugehiagotan gertatzen dira aferesiak aditzetan: ikusi / kusi; esan /san; etorri / torri; ekarri / karri; eman / man.
-k-dun hitanoko formak mendebaldean ekialdean baino sendo-ago ageri dira:
“in niken” / “in nin”.
b.- Lezoko euskararen osagaien artean ekialdeko eta erdialdeko eus-kalkienak daude. Bistan da bi ereduk eragiten dutela Lezoko hizke-ran eta bien arteko lehia dagoela. Ez da zaila jatorri bateko eta bes-teko ezaugarriak nahasten dituzten hiztunak topatzea. Lehia horre-tan badirudi ekialdeko ezaugarriak ari dira gertatzen galtzaile.
Lehia, jakina, hiztun bakoitzaren kasuan era desberdinetaraagertzen da. Hiztun batzuek eredu bati edo besteari sendo eustendiote, beste batzuek, berriz, bietako ezaugarriak nahasten dituzte.Esaterako, ekialdeko hiztunek eta emakumeek orohar ekialdekoezaugarriak hobeto gordetzen dituztela sumatzen dugu, aldiz, badi-rudi mendebaldeko gizonezkoen artean ohikoagoa dela bikoiztasu-nak topatzea17.
230 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
17 Gai honi buruz gu baino jantziago dagoenik aritu izan da. Adibide multzo zabala etaazalpen mamitsuak topatuko ditu irakurleak Koldo Zuazoren «Oiartzungo hizkerarenkokagunea» izeneko lanean (Fontes Linguae Vasconum (1997).
Gauzak zehaztasun osoz esan ahal izateko ikerketa honen neu-rria gainditzen duen beste ikerketa baten beharra dago. Esandako-ak esanda, ordea, sumatu ditugun joerak, bere neurrian hartu beharbadira ere, aski zuzenak direlakoan gaude.
Lezoko euskararen azterketa. Ondorioak 231
LEZOKO EUSKARARENAZTERKETA
Ikurren zerrenda
Lezoko euskararen azterketa. Ikurren Zerrenda 235
> kur honek bilakaera, aldaketa adierazten du, jatorrizko formabatetik gaur egungo baterako saltoa adibidez.Ikurra alderantziz jarrita berriz, oraingo forma-tik atzerako bidea erakutsiko luke <.
* Ikur honek dokumentatu gabeko edo birreraikitako balizko for-ma adierazten du. Gure kasuan Lezon doku-mentatu gabeko forma ere adierazten du, baibaitira tartean beste lekuetan dokumentatuakegon arren, herrian agertzen ez diren formak.Halakoetan ere izartxoa paratu dugu.
( ) Parentesiek esanahi ugari dute. Liburu honetan batez ere esa-nahi bat dute: parentesi artean ageri den forma,letra edo delakoa batzuetan ageri dela eta bestebatzuetan ez.
[ ] Makoen arteko letra edo forma IPA, alfabeto fonetiko inter-nazionalaren arabera transkribatua dagoelaadierazten du.
/ Bi forma edo letraren arteko txandaketa edo alternantzia adie-razten du.
(gazt.) Gaztelaniazko forma adierazten du.
Ø galera adierazten du.
-Formen bikoiztasuna adierazten du batetik; ad.: gora-gotti. Feno-menoak azaltzeko orduan formak ordezkatzenditu; ad.: e-u >i-u eduki > iruki, tarteko kontso-nantea ordezten du formulazioa egin ahal izateko.
-x- Bi marratxoen katea mintzatua edo jarraikortasun fonetikoaadierazten dute.
-z + z- > -tz-
-x Delako elementu hori, "x" aurretik beste bati loturik dagoelaadierazten du.
x- Delako elementu hori, "x" ondotik beste bati loturik dagoelaadierazten du.
a / b > c - Euskara batuko forma / euskalkiko abiapuntua > formabilakatua. Ad.: daude / dagozte > doste
236 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza
LEZOKO EUSKARARENAZTERKETA
Bibliografia
Lezoko euskararen azterketa. Bibliografia 241
AZCUE, Resurrección Mª de (1969): Diccionario vasco-español-francés, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao.
BONAPARTE, Louis-Lucien (1863): Carte des sept provincesbasques montrant la délimitation actuelle de l’euscara et sa divisionen dialectes sous-dialectes et variétés, Londres.
EUSKALTZAINDIA (1985): EGLU I. Iruñea.
EUSKALTZAINDIA (1987): EGLU I (Eranskina). Bilbo.
EUSKALTZAINDIA (1987): EGLU II. Bilbo.
EUSKALTZAINDIA (1990): EGLU III (Lokailuak). Bilbo.
EUSKALTZAINDIA (1993): Euskal Gramatika Laburra: per-paus bakunak . Euskaltzaindia, Bilbo.
ELHUYAR-ELKAR(1994): Euskal Hiztegi Modernoa. Elhuyar-Elkar. Donostia.
FRAILE, Idoia & FRAILE, Ainhoa (1996): Oiartzungo Hizkera,Oiartzungo Udala. Oiartzun.
GOROSABEL, Pablo de (1971): Diccionario histórico-geográfico-descriptivo de los pueblos, valles, partidos, alcaldias y uniones deGuipúzcoa con un apéndice de las cartas-pueblas y otros documen-tos importantes. Biblioteca de la Gran Enciclopedia Vasca. Bilbao.
LEWANDOWSKI, Theodor (1986): Diccionario de Lingüística.Cátedra. Madrid.
MICHELENA, Luis (1977): Fonética histórica vasca, DiputaciónForal de Guipúzcoa, Sn Sn.
TXILLARDEGI (1982): Euskal Fonetika eta Fonologia, Edicio-nes Vascas. Donostia.
URQUIZU, Patricio (1996): Gramática de la lengua vasca, Cua-dernos de la Uned nº 155. UNED, Madrid.
YRIZAR, Pedro de (1981): Contribución a la dialectología vascaI,II, Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa, Sn. Sn..
YRIZAR, Pedro de (1991): Verbo auxiliar alto-navarro septentrio-nal (I-II), Euskaltzaindia-Nafarroako Gobernua.
ZENBAIT EGILE (1993): Lur Hiztegi Entziklopedikoa, Elhuyar.Lizarra.
ZUAZO, Koldo (1997) “Oiartzungo hizkeraren kokagunea”. Fon-tes Linguae Vasconum, 76. Alea.
ZUAZO, Koldo (1997) “Euskalkiak Gaur”. Fontes Linguae Vas-conum.
BERRIOCHOA, Valentín (1962): “El vocabulario inédito deZubigar”, Euskera 7. alea, 43-54. or.
MICHELENA, Luis (1962): “Apostillas de un renteriano”, Euske-ra 7. alea, 54-58. or.
ZENBAIT EGILE (1995): Lezoko gida-liburua, natura eta gizalorratza. Lezo, Lezoko Udala.
242 Joxe Luix Agirretxe Mitxelena / Imanol Esnaola Arbiza