Pronombre Personal Independiente (Opcional)
Pronombre Personal Dependiente
VERBO
Forma dependiente de la primera persona en singular (Naa) para conjugar Verbos Regulares y algunos irregulares y para hacer Posesiones. Los cambios dependen de la terminación de la palabra.
Si el verbo o el objeto a poseer termina en a ó aa, sólo hay un cambio en la pronunciación. La última sílaba suena más fuerte.
Ribana: Extrañar
Ribána lii
Te extraño
Ruyaa: Bailar
Quí nuyáa
No bailé
Jñaa: Madre
Jñáa
Mi madre
Si termina en á, se agrega la sílaba ya.
Rizá: Caminar
Rizáya
Yo camino
Lá: Llamarse
Naa láya José
Me llamo José
Ná: Mano
Náya
Mi mano
Si termina en e ó ee, la última sílaba suena más fuerte.
Riguite: Jugar
Gudxíte, bixhóoba ne yanna cayúuna
Jugué, nadé y ahora estoy llorando
Riree: Salir
Nirée, pa ñánda
Saliera, si pudiera
Si termina en é, la última sílaba suena más fuerte. Una excepción es cué.
Riguié: Apretar
Riguié
Yo aprieto
Cué: Al lado
Cuée
A mi lado
Baxha yú (Muñeca de barro)
Autor: Carlos Iribarren Sierra
Interpreta: Mario Barenca
Naa nápa ti baxha yú
ni bisaana guetu jñáa
sca ti xhunaxhi scarú
ruluí che guiní né naa.
Yo tengo una muñeca de barro
que me dejó mi difunta madre
como una vírgen hermosa
parece querer hablar conmigo.
Baxha yú, baxha yú
baxha yú ni gudxite jñáa
Baxha yú, baxha yú
baxha yú rusiguuna naa
Muñeca de barro, muñeca de barro
muñeca de barro con la que jugó mi madre
Muñeca de barro, muñeca de barro
muñeca de barro que me hace llorar
Si termina en i, ésta cambia a e.
Riyubi: Buscar
Ti dxi biyúbe laame ndaani lídxe
Un día lo busqué por toda la casa
Runi: Hacer
¿Xhi nga raca ládxu gúne?
¿Qué es lo que quieres que haga?
Si termina en ii, la última i cambia a ée o áa (depende de la población).
Nadxii: Amar, querer
Nadxiée lii sica pépe rini nadxii gubidxa
Te amo como el jicaco ama el sol
Nadxiáa lii sica pépe rini nadxii gubidxa
Te amo como el jicaco ama el sol
Ruuya dxí: Ver fijamente
Rúuya dxié xha ñee guiebá
Escudriño el horizonte
Rúuya dxiá xha niaa guibá
Escudriño el horizonte
Si termina en í, ésta cambia a ié o iá (depende de la población).
Riní xcaanda: Soñar
Xhána bacánda stí ti yaga biadxi gunié xcáanda lii
Bajo la sombra de un ciruelo te he soñado
Xhána bacánda stí ti yaga biadxi guniá xcáanda lii
Bajo la sombra de un ciruelo te he soñado
Si termina en í, ésta cambia a ié o iá (depende de la población).
Si le antecede una vocal a la í, ésta cambia a é.
Ruluí: Mostrar
Rulué
Yo muestro
Má xhidxí cayápa lii
baxha yú stí ládxi duá
palaa naa ñuníte lii
nidxé íque ne ñáte ca.
Desde hace tiempo te he cuidado
muñeca de mi corazón
si yo te hubiera perdido
hubiera perdido la calma y también la vida.
Baxha yú, baxha yú
baxha yú ni gudxite jñáa
Baxha yú, baxha yú
baxha yú rusiguuna naa
Muñeca de barro, muñeca de barro
muñeca de barro con la que jugó mi madre
Muñeca de barro, muñeca de barro
muñeca de barro que me hace llorar
Si termina en o, ó, éstas cambian a ua y uá, respectivamente.
Rióxho: Envejecer
Rióxhua
Yo envejezco
Ládxi dó: Corazón
Ládxe duá
Mi corazón
Si termina en oo, éstas cambian a oáa ó uáa. (depende de la población).
Nazoo: Ser alto
Nazuáa; Nazoáa
Soy alto
Noo: Estar
Noáa
Yo estoy
Si termina en u, ú, éstas cambian a ua y uá, respectivamente.
Bícu: Perro
Xpícua
Mi perro
Rizaaca lú: Acontecer
Ndí bizáaca luá
Esto fue lo que me pasó
Si termina en uu, la última u cambia a áa.
Riuu: Entrar
Riuáa
Yo entro
Nuu: Estar
Nuáa
Yo estoy
Riába nisa biza luá
rúuya lii, baxha yú zá
ti riéte naládxe jñáa
ni gona xhii stale naa.
Caen lágrimas de mis ojos
cuando te veo, muñeca zapoteca
porque me acuerdo de mi madre
que me amó intensamente.
Baxha yú, baxha yú
baxha yú ni gudxite jñáa
Baxha yú, baxha yú
baxha yú rusiguuna naa
Muñeca de barro, muñeca de barro
muñeca de barro con la que jugó mi madre
Muñeca de barro, muñeca de barro
muñeca de barro que me hace llorar
Top Related