ITURRIA: ESO
Irrati-teleskopiosarea
Itzulpena
Datatu
Bilketa
Garraioa
Datuakbateratzea
Irudia sortu
Zulo beltzak igorritako
erradiazio uhinak jasoInformazio
analogikoa
digitalizatuErloju
atomikoekin
datatuDisko
gogorretan
gordeHegazkinez
prozesatzeko
gunera
1
2
3
4
5
6
7
46 BERRIAOstirala, 2019ko apirilaren 12aBizigiro
Zientzia
Lehen aldiz, gizateriak zulo beltz baten benetako irudia ikusi du. Planeta osoko zortzi irrati teleskopiozosaturiko sare bat erabili dute begi erraldoi bat osatzeko. Urrats historiko bat egin dute unibertsoarenizaera ulertzeko bide malkartsuan, baina zientzialariek esan dute hasiera besterik ez dela.
Ikusi-makusi kosmikoaEdu Lartzanguren
Silvia Bonoli astro-fisikariak gogo-ratzen du ikaslezenean irakaslebatek esan ziolabehin: «Zulo
beltz? Hobe halakoei objektu ilunesaten badiegu, oraindik ez gau-delako ziur zulo beltzak benetanbadiren». Orain, zalantza haiekisildu egin dira, zulo beltzen frogazuzena erakutsi dutelako, asteaz-kenean munduko hainbat hiritanaldi berean eginiko sei prentsau-rrekotan. «Ederra da irudia; seku-lako arrakasta da. Lehen irudikae-zina ematen zuena ikusi egin du-gu orain», esan du Bonolik. Italia-rra da zientzialaria, eta Ikerbasqueegitasmoaren eskutik zulo beltzakikertzen dabil, irailetik, DonostiaInternational Physics Centerren. Lurretik 55 milioi argi urtera da-
go erretratatu duten Messier 87galaxiako erdiguneko zulo beltzsupermasiboa (6.500 Eguzkikadinako masa du). Planetakohainbat puntutako zortzi irrati te-leskopioz osaturiko EHT EventHorizon Telescope sistemari eskerlortu dute irudia.«Mende honetan orain arte egi-
niko aurkikuntzen artean histo-riara pasatuko diren hiruretakobat da hau», esan du Eduardo Zu-biak. Aranzadi Zientzia ElkartekoAstronomia saila zuzentzen du2014. urtetik. Mendeko beste biaurkikuntza historikoak Higgs bo-soia (2012) eta grabitazio uhinak(2016) dira. Einsteinen erlatibitateorokorraren teoria askotan baiez-tatu dute —izan ere, ezinbestekoada gaur GPSa funtzionaraztekokalkuluetan—, baina zulo beltzenarazoa geratzen zen argitzeko:«Teoria muturrera eramatea zen,azal zezakeenaren mugetara»,esan du Zubiak. Izan ere, zulo bel-tzetan erlatibitatearen teoria kon-traesanean sartzen da mekanikakuantikoarekin. Beraz, orain artezientzialariek beti eduki dute nola-baiteko zuhurtasuna kategorikoki
baieztatzekozulo beltzak bazeude-la, eta nolakoak ziren iragar-tzeko. «Grabitazio uhinekin ba-genuen froga sendo bat teoria zu-zena zela esateko, baina, gainera,zulo beltzaren irudi bat lortzea,guztiz bat datorrena espero zena-rekin... Hori behin betiko baiezta-pena da».
Asimetrian dago gakoaBaina eraztun itxurako irudi ho-rretan, zer ikusten da zehazki?«Zulo beltzaren inguruan dagoenmateria diskoa ikusten ari gara»,erantzun du Zubiak. Halako zulobeltz supermasiboak galaxien er-dian egoten dira, eta materia era-kartzen dute, ase ezinezko gosez.Zulo beltzaren muga ukitzenduen materia asko berotzen da,oso trinkoa delako eta oso azkardabilelako biraka. Horren distiraikusten da irudian. «Gauza batekkonbentzitu du jende guztia: iru-dia asimetrikoa da: alde bat argi-tsua da, eta bestea, ilunagoa».Hain zuzen ere, hori espero beharzen, erlatibitate orokorraren teo-ria aintzat hartuta. Zergatik asi-metria? Asko sinpletuta, esan dai-teke zulo beltzak, lupa batek be-zala, ikusten dena itxuraldatzenduela, espazio-denbora deforma-tzen duelako. Zulo beltzaren au-rrean eta atzean dagoena ikustenda irudian, eta errotazioak eragi-
ten du aldeeta-ko bat bestea baino as-koz argiago agertzea.1970. urtetik, askotan irudikatu
dute zer itxura lukeen zulo beltzbatek, behatzerik balego. Orainikusi da asmaturiko irudiak etaerreala berdintsuak direla . «Us-tekabea hor egon da: irudi errea-lak aurreikusitako eredu horrenantz handia edukitzea». Jean-Pierre Luminetek irudikatu zuenzulo beltz bat lehen aldiz, 1979. ur-tean, eskuz marraztuta, eta zirri-borro hark asteazkenean zabal-duriko irudiaren antz handia du.Kip Thorne Nobel saridunak In-terstellar (2014) filmerako irudi-katu zuen zulo beltza ere oso an-tzekoa da, baina Christopher No-lan zuzendariak simetrikoa egiteaerabaki zuen, pantailan hobetoemango zuelakoan. «Oker geratuzen, zientziaren historiarako».Bonoli astrofisikariaren arabe-
ra, irudia ikerketa aro berri batenhasiera da. «Ez dugu ikusi beharesperimentu baten amaiera gisa,baizik eta hasiera moduan». Izanere, teknikak funtzionatzen duelaikusita, ikertzeko aukera askodaude. Orain, esaterako, gehiagoazter daitezke zulo beltzaren in-
guruko haz-kuntza diskoarenezaugarriak, eta nola sortzendiren zulo beltzetik ateratzen di-ren plasma zurrusta izugarriak.«Zurrusta horiek eragina izan de-zakete galaxien formakuntzan,besteak beste gurean. Orain hasi-ko da benetako lana honi zukuguztia ateratzeko».Baina Esne Bidearen erdian ere
badago zulo beltz bat. Zergatik ezdiote horri argazkia egin, askozhurbilago egonda? «Hurbilagoegonda ere, askoz txikiagoa da,eta ez dute oraindik bereizmennahikorik, antza», esan du MirenMillet Donostiako Eureka zientziamuseoko planetarioko zuzenda-riak. «Hau izan da lehen irudia,baina irrati teleskopio gehiago ja-rriko dituzte sare horretan bereiz-men handiagoa lortzeko».
Ederra da irudia;sekulako arrakasta da.Lehen irudikaezinaematen zuena ikusi egindugu orain»Silvia BonoliIkerbasqueko astrofisikaria
«Mende honetan orain arte eginikoaurkikuntzen arteanhistoriara pasako denhirutako bat da hau»Eduardo ZubiaAranzadiko Astronomia saileko burua
«Orain irrati teleskopiogehiago jarriko dituztesare horretan,bereizmen handiagoa lortzeko»Miren MilletEureka Museoko Planetarioko burua
‘‘
1
2
3
EHT sarea osatzen duten irrati teleskopioak
Nola sortzen dira zulo beltzak?
NOEMABoston
IRAM
SPT
APEX
ASTE
ALMA
CSO
JCMT
SMA
ARO/SMT
CARMA
LMT
Zurrusta erlatibistaZulo beltzak izarrak, gasa edo hautsa
jaten dituenean, partikulak eta erradiazio
zurrustak ateratzen dira haren poloetatik,
ia argiaren abiadan. Milaka argi urte
bidaiatzen dute.
Fotoi esferaSingulatitatearen masa ikaragarriak inguruko
espazio-denbora deformatzen du. Hazkuntza diskoak
isurtzen dituen fotoiak bihurritzen ditu. Horren eta
errotazioaren eraginez, diskoaren aldeetako bat
bestea baino askoz argiago ageri da.
Hazkuntza diskoaGertaeren mugaren inguruan biraka
dabilen gas eta hauts diskoa. Oso
trinkoa da, eta abiada handian
biratzen du; horregatik igortzen du
erradiazioa.
Gertaeren mugaSingularitatearen inguruko
gunea. Hori pasatzen duenak
ez du atzerabueltarik. Zulo
beltzaren alde beltza da.
SingularitateaZulo beltzaren bihotza. Dentsitate
energia eta masa guztia, eta argiak ere
ezin du ihes egin.
Izar bat orekan dago berdinak
direnean erreakzio nuklearrek
kanporatzen duten presioa eta
haren materiak barrura egiten duen
indarra.
Izar baten erregaia agortzen hastean,
barrurantz kolapsa daiteke, bere pisuaren
mende.
Izarraren kanpoaldea lehertu egiten da, supernoba deiturikoan. Barruko aldea
gertatzeko, gutxienez hamar Eguzkiren masa izan behar du izarrak.
Messier 87 galaxiako zulo beltza
Lurretik 55 milioi argi urtera dago,
Virgo konstelazioan.
Eguzki sistemaren tamaina du (Neptunoraino).
9.000 milioi kilometroko diametroa du.
6.400-6.600 Eguzkik
adinako masa du.
47BERRIAOstirala, 2019ko apirilaren 12a Bizigiro
Zientzia
D a g o e n e k ohasi dira planteatzen espe-rimentu bera egin daitekeelaespaziotik. Espazioan askozgehiago aldenduriko bi telesko-pio erabil zitezkeen, eta, gainera,atmosferaren traba eduki gabe.«Irudiak askoz zorrotzagoakizan daitezke», esan du Bonolik.Ikusi-makusi kosmikoa hasi da.
Zubiaren arabera, esperimen-tuak balio izan du baieztatzekoXXI. mendean zientzian lan egite-ko erabiltzen den metodoa egokia
rra aipatu du astronomoak—, bai-na ez da aurrera egiten. Halako be-haketek atera dezakete fisika ata-katik. Bonoliren arabera, zulo bel-tzak halako zorroztasunarekinikertzeak «ziur ekarriko digula oi-narrizko fisikan aurreratzea». Mi-lletek espero du aurkikuntza bola-dak jarraituko duela. Hurrengoan,unibertsoa azeleratzen ari denenergia iluna eta materia iluna zerdiren argitzea nahiko luke berak.
Baina zergatik sortzen dute zu-lo beltzek horrenbesteko lilura?«Ikerketaren mugetan daudenlurraldeak direlako, XX. mendea-ren hasieran Lurraren poloakzeuden bezala», esan du Zubiak.«Zulo beltzak dira gaur beha de-zakegun eta teorikoki irudika de-zakegunaren muga».
Zulo beltzek erraz egin dutebidea pop kulturara. «Jende guz-tia liluratzen dute, baita umeak
ere», esan du Bonolik. «Adibi-dez, badira Supermassive Black
Hole [Zulo Beltz Supermasibo-ak]deituriko kantak ere», gaine-ratu du. «Ooooooooooooo, nirearima pizten duzu/eta superiza-rra xurgatzen du/ zulo beltzsupermasiboak», abesten duMuse taldeak kanta horretan.Pizturiko arima metaforikohorren distira erreala ikusi dugizateriak orain, lehen aldiz.
dela: teorien eredu digitalak beha-keta oso konplexuekin pareka-tzea. Grabitatearen teoria oroko-rrak mekanika kuantikoarekindituen kontraesan «dramatiko-ak» gainditzeko bidea erakustendu esperimentuak. «Badakigubiak erabat zuzenak direla, bainaez dugu bien arteko zubi lana egin-go duen teoriarik aurkitzen». Izanere, fisikariek sarri sortzen dituzteteoria berriak —superkorden alo-
Top Related