Lakaka ndii yoo
El cacalote y el cntaro
Lakaka ndii yoo
El cacalote y el cntaro
Artculo 2. constitucional
A. Esta constitucin reconoce y garantiza el derecho de los
pueblos y las comunidades indgenas a la autodeterminacin y
en consecuencia a la autonoma para:
IV. Preservar y enriquecer sus lenguas, conocimientos y todos
los elementos que constituyan su cultura e identidad.
Tutu ka un tetuni nnu ndaka uu
A. Tute kaun tetuni nu ndakaranuu nkaji sikara nuunavi a tava
kuvi nnakaniniuvi mauvi nna tiu sa aji a kunatunuvi raa tee
stila chisarara nnavirare
IV. Tute nkaji a kumiora samasaa Kuvi uu chi kanukuiji nnera a
chucho chiin, taa kuvi saa kaon viko kuvi ndaa inrau, raa yuku
yoo ntaa uu tiujin kundanta yo ntava raa kumiora kinajin.
D.R. Secretara de Educacin
Pblica 2010
Argentina No. 28
Col. Centro C.P. 06029
Mxico, D.F.
ISBN xxxxxxxxxxx
Primera edicin, 2010
Impreso en Mxico
Distribucin gratuita / Prohibida su
venta.
DIRECCIN GENERAL DE
EDUCACIN INDGENA
Secretario de Educacin Pblica
Alonso Lujambio Irazbal
Subsecretario de Educacin Bsica
Jos Fernando Gonzlez Snchez
Directora General de Educacin
Indgena
Rosalinda Morales Garza
Edicin
Direccin de Apoyos Educativos
Coordinacin editorial
Eugenio Vargas Muoz
Marcela del Olmo Ruiz
Direccin de Educacin Indgena del
estado de Oaxaca
Hildeberto Reyes Manzano
Compilacin y revisin de los textos
en lengua mixteca
Felipa Soledad Jimnez Quiroz
Toms Raymundo Mariano
Texto de la presentacin en lengua
mixteca
Toms Raymundo Mariano
Traduccin
Toms Raymundo Mariano
Coordinacin General
Mnica Gonzlez Dillon
Coordinacin de Ilustradores
Fabricio Vanden Broeck
Coordinacin de Arte
Mireya Guerrero Cercs
Edicin
Efrn Calleja Macedo
Diseo
Gabriel Pineda
Miguel ngel Rivera
Correccin
Bertha Laura Beverido
Jess Eduardo Garca
Nayeri Gwennhael Huesca
Mary Carmen Reyes
Ilustracin
Julian Cicero
8
PresentacinEl lenguaje es la morada del ser y la casa donde habita el hombre.Martin Heidegger (1889-1976)
Las palabras son la morada donde habita el ser humano. A travs de ellas se transmiten los conocimientos: las enseanzas de los abuelos, los nombres de todo lo que nos rodea, nuestras expresiones de afecto, las maneras de llamar los juegos, los nombres de los alimentos. Estamos hechos de palabras y hacemos cosas con palabras. Cada una de ellas tiene su msica, suena de manera especial y particular en el idioma que hablamos. En Mxico tenemos ms de 65 lenguas originarias, tal y como lo podrs constatar al leer esta coleccin.
Cada sonido (palabra) tiene su propia escritura, tonalidad y cadencia. En este libro se encuentran distintas formas de nombrar la realidad y los sentimientos. Tambin conocers sonidos que parecen similares pero tienen un significado distinto o pequeas variaciones para identificar objetos.
La presente coleccin es una obra comunitaria: en ella participaron maestros, alumnos y dems miembros de la comunidad. Cada aportacin historias, chistes, ancdotas, poemas, refranes, adivinanzas y muchas otras representa la particular forma de ver, existir y describir la vida de cada pueblo o cultura, nuestra diversidad, la manera de decir: somos muchos y somos diferentes, pero compartimos una identidad que nos hace a todos mexicanos.
Esta coleccin sirve como aliciente para que los alumnos, maestros y hablantes de las lenguas originarias de nuestro pas sigan promoviendo su lectura y escritura, la historia y la vida de cada pueblo. Con ello se promover, a la vez, el uso y desarrollo de la oralidad. Aunque no existe una garanta absoluta para la trascendencia de las lenguas, el uso verbal y la escritura son indispensables para su preservacin y desarrollo.
Mtra. Rosalinda Morales GarzaDirectora General de Educacin Indgena
9
Raa ntuu iso nnututuNtuu nkao kuiji tetuni takuvivee nnuu nne tee
Martin Heidegger Heidegger (1889-1976)
Raa ntuu kui yavii nnura tee yoo nuvi, raa ntuva nnasiara uvi yaun nnasa nnura uvi kuachi, raatujan vii nkajin nuu kanajin
nnusi rateraa kuikavirare a kuentatun yoo yaramare, nrasaa nkare yoo yanti unixiko uun raa saa maa uu koyo.
Ntaka raa ntuu yoo nnuu tutua nkuini kuaa kachi nnasaa yanini raa uvi tiu uu kuijichi nsara tee skuaa raa chuchi skua raa nnu
tutuara nkajin ntuu vi nkajin yaa u nnasaa saa uvi tiu nna sama uuvi nkajinaka ntaa nta nnasa yoo nta in in uvi.
Ntuu iso nnututuara nkajin a nao nsaa nkochi yavinuvaji nunkua kua kuni a nnara chuchi kuachi saochi yavinuvaji unkuakua
nneu raa xiao tava kuvi.
Mtra. Rosalinda Morales GarzaDirectora General de Educacin Indgena
11
ndiceMI COMUNIDADRo de garzaApazcoMi pueblo
ADIVINANZAS
RELATOSDos nubesCuento del conejo blancoLa hormiga y su familiaLa casa de la tablaEl cacalote y el cntaroEl cuento del gato y el ratnLos borreguitosEl ratn y su mamUna hormigaCuento de mamUn galloEl ratnEl coyote cuscoEl ratn y el gato flacoEl conejo y el coyote
Nuu in inraa tutuyaUNIYute damiuu Tavauu da
TIUUN KUDII INI
NNAKANIUu vikoTiuun ido kuixiTioki ndi jnatiVee vituLakaka ndii yooJnu0u vilu ndii liinkiTaka nelu luchiJa kaa kiviTiuun chokoTiuun nanaTiuun liiNiuun tiuun chotoNdikuaan kuayoTii xiin vilu yikiNdikosa xiin ndikuaan
15151617
18
22222324252627282930313233343435
15151617
18
22222324252627282930313233343435
12
POESACochinitoMi burritoA mi escuelaAdis escuela maMamLimaCoplasPiedrecita
ANCDOTASEl dueo de la tierraComidaLa cabrita pinta
VERSOS
NTUU VIKene luchiDoo kaniVee un dakuaaiKindoo na veedakuaa mee niNanaTikuee vidiTnuu vilikaYuu luchi
NTUU NNAKANIutilu uuNdeyuBnchiva vindu
TNUUUN VILIKA
363637383940414142
43434444
45
363637383940414142
43434444
45
13
SABIDURA POPULARRefrnRemedio caseroChisteEl chicoteLa flauta de carrizoRefrnEl pjaro azul
DESCRIPCINEl pezEl galloLa jarraLa casaUn rbol verdeEl conejoEl perroEl ro de mi puebloEnunciadosLa casa
NTUU INIRAA UVITiun dakuaa aandoTajua nuu vee tajna nguu dukuTuiun dakuekuaaChirrionKande tnuyooTiu un dakua a a andoTidaa kuili
NTUU NNAKI NTTUUNChakaLiiTndooVeeEn yutu kuiIdoInaYutsa SundaTiun ndaaVee
4747484849495052
5353535454555556565758
4747484849495052
5353535454555556565758
15
Ro de GarzaEste ro se llama as por que anteriormente hubo muchas garzas que caminaban por este lugar as cuentan las personas adultas de hoy en da.
Juan Acevedo GarcaSan Andrs Nuxio,Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
Yute damiDukan nanisi chi ja ndio nikoo maa dami ni
xiukakuuti in ti neu yute, jian ku ja nakani ta ayivi nixenu io vijna.
Juan Acevedo GarcaSan Andrs Nuxio,
Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
16
ApazcoEste pueblo est muy bonito porque hay muchos animales, como son: toros, puercos y gallinas, es lo que dicen las personas
Miguel Bautista RodrguezJefatura de Zonas de Supervisin,Santa Mara Apazco, Nochixtln, Oaxaca
uu Tavauu ntsee vili kaa ntsee kuaa sa io xii uu
yuaa, io ndikutu, kene nchixi, sukua dio kachitsa ndidatsa sa entse kuaa sa io.
Miguel Bautista RodrguezJefatura de Zonas de Supervisin,
Santa Mara Apazco, Nochixtln, Oaxaca
17
Mi puebloQue bonito es mi pueblo porque tiene mucha vegetacin, espero que siga siendo as, por eso le pido a los adultos que dejen de explotarlo.
Mi pueblo se llama El Tejocote es un pueblo cercano a los pueblos de Nuxio, Nuxaay, y Santa Ins de Zaragoza porque estos pueblos son vecinos. Invito a toda su gente para que, tanto adultos como nios cuidemos y reforestemos, nuestros bosques, para vivir mejor.
Profesor lvaro Ortiz LpezCentro de Educacin Preescolar 15 de SeptiembreEl Tejocote, Tenango, Etla, Oaxaca
uu daIo vii ka uu da chi ndee maa yuniu nuu xi, nde ini
da ja dukan nakoo xi, xee sukanm jun xikan da un ndia ayivi nixeun ja vaxi kanika xi yutniu kuii.
u chinuu nani uu da ndeku yatni xi ndii, Nu xinu, uu xee ndii uu ndanexi xee ja ndeku
yatni uu ia inxi, kuenda ja ndia landa ndii ayivi nixeun, nakoto ndo yuku ndo, keuda ja nakoo
vaando.
Profesor lvaro Ortiz LpezCentro de Educacin Preescolar 15 de Septiembre
El Tejocote, Tenango, Etla, Oaxaca
(Ichi)
Como el hilo est pero no es hilova por montes,va por el ro,pasa por el puebloconoce a la gente yla gente lo conoceQu es?
Profesor Catalino Garca AcevedoSan Andrs Nuxio, Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
( el camino)
Na ka yuva kaxiko atiu kuxi yuva
kuaan xi yuku,kuaan xi yute,yaa xi xiti uuxini xi xiti uu
xini xi ayivite ree ayivixi ni aa xi
naja kuxinai kuxi.
Profesor Catalino Garca AcevedoSan Andrs Nuxio,
Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
18
Nduu chi akini aoko yuu chi yanja ndekui
te nde Iniku Ye ndekund yoo kuain
a tuu kui ndute te ni atuu kui unute un atuu inio nakuu
un dunja te kachi tnuuun ai.
Jess Pacheco HernndezEscuela Miguel Hidalgo
San Juan Yuta, Taosla, Nochixtln, Oaxaca
De da no me vespero yo ah estoy a donde quiera que tu ests contigo yo me voyno soy agua ni soy fuegosi no lo adivinaste digo luego.
Jess Pacheco HernndezEscuela Miguel HidalgoSan Juan Yuta, Taosla, Nochixtln, Oaxaca
Rodando, rodandobajando del cerrome vescuando me encuentrasesconder la cabezay los piesrodando, rodandome ir a otra vezboleto.
Benjamn GuendalaynEscuela Miguel HidalgoSan Juan Yuta, Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
Ta iko tkava ta iko tkavakunui itnui te ndea a tnu nanda niaa,
chivai dk nd yeita iko tkava, ta iko tkava
te kin inka ichi.
Benjamn GuendalaynEscuela Miguel Hidalgo
San Juan Yuta, Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
(el lucero) (chodini kaun)
(el armadillo)
(yajun)
19
Adivina quin soy me alimento de frutascomo guayabas, zapotes y anonas. Por las noches me gusta pasear y de da me encanta dormir.
Profesora Roco Caballero HernndezEscuela Miguel HidalgoSan Juan Yuta, Tamazola, Nochixtlan, Oaxaca
Ndakini tnu andkuiyuuchi yaxi ividi
yaxi tikuee yuu, linko, ndokomeni niu tnaa ini kuiko nui
te nduu ndakudi.
Profesora Roco Caballero HernndezEscuela Miguel Hidalgo
San Juan Yuta, Tamazola, Nochixtlan, Oaxaca
Qu es?que es?que por las nocheste agarra y no lo ves.
Heriberto Bautista LpezEscuela Amado NervoSantiago Mitlatongo, Nochixtln, Oaxaca
Na ku? na ku?lo yegua jniaai
te a iniui.
Heriberto Bautista LpezEscuela Amado Nervo
Santiago Mitlatongo, Nochixtln, Oaxaca
(el tlacuache) (xeko lumend)
(el sueo) (ye umana)
20
Soy verde frondoso,cuando hace calor atodos les doy sombra.Qu es?
Josu Bautista LopezEscuela Amado NervoSantiago Mitlatongo Nochixtln, Oaxaca
Kuinchi inin lokonchiiaanchi nu mpechi
taka ayivi.Na ku?
Josu Bautista LopezEscuela Amado Nervo
Santiago Mitlatongo Nochixtln, Oaxaca
(el rbol) (yujnu)
21
22
Dos nubesDos nubes estaban en el cielo mirando el monte que estaba muy seco y platicaban entre ellas: bajemos la lluvia para que haya agua y no sufra la gente.
Griselda Hernndez LpezSanto Domingo Nuxaa, Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
Uu vikoUu viko cande andivi, ndiaaxi yuku ja
vichi yichi, te ndatiuunxi insi, na da keendo davi; chi nakoo ndiute na koo ta
ayivi chi vaxi ndooxi insi.
Griselda Hernndez LpezSanto Domingo Nuxaa,
Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
Tiuun ido kuixin
Kuuti iin ido kuixin, te nevaati iin vee uu iin ndiu ni xee iin xikui te ni kinee
ti xi ndai ido kuaan ti ichi, ichi te ninaniin taan ti ndii iin ina, na kuenda
ndai no ni xikan tiuou ina ki nde a ndai ni te ni kivi xikui un vee ni te ni xikunaati te nikindooti ndii vee ni.Ko na kiindo dayuundoti ni kaa ina te kuaan ti inti te orre ja ni xee ti inti
nikaxi ni ina ko ni teku xikui ja ni xee ko a ni yuu ti te ni ni xaanti ina ko navi na
keeni te kajaa ni no a kiino ta yuca.
Profesor Catalino Garca AcevedoSanto Domingo Nuxaa
Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
Cuento de un conejo blancoEra un conejo blanco que tena su casa, y un da lleg un zorro, se meti a su casa y lo corri. Llorando se fue el conejo por el camino y que se encuentra con un perro y que le pregunta el perro: por qu lloras? Porque un zorro entr a mi casa y me corri y se qued en ella. El perro le dije: vamos a asustarlo para que se vaya. En el momento que llegaron a la casa que ladra el perro y el zorro escuch pero no le dio miedo. Y le dijo el perro ahorita voy a salir y te voy a comer si no te vas por all.
Profesor Catalino Garca AcevedoSanto Domingo NuxaaJefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
23
La hormiga y su familiaUna tarde, una hormiga sali de su hormiguero en busca de alimento. Busc y busc hasta que encontr un pedazo de tortilla Cmo podre llevarla? pens. La tortilla es tan grande y yo tan pequea. Necesito que alguien me ayude. Entonces subi a una lea y vio que venan dos hormiguitas. Les grit: vengan pronto he encontrado tortillas para comer! Las tres hormigas se reunieron junto ala tortilla. La llevaron entre todas hasta el hormiguero.
Recopilacin Profesor Joel Garca Ruiz, Profesora Teresa Velasco Guendulay Sr. Natalio Hernndez LpezCentro de Educacin Preescolar Hroe de NacozariLleno de La Canoa, Nochixtln, Oaxaca
Tioko ndi jnatiIn nini ni kee in tioko veet ndukuti y kaxiti, ndukuti
nde neni naniti lua dita, chi nande kadandi kunendi jii janiiti, io jaun dita yaa, chi nchuu io
luchindi, nandiindi yee chindeaa caxti, aa yee ni ndaati, un in nduku chi niniti yee vaxi uu tioko
luchi, chi ni janati, nee yachi, chi nanindi dita kaxindo, duja ndi nuniti natakati un ndeku dita,
ndaneeti ndekati juaa un veet.
Recopilacin: Profesor Joel Garca Ruiz, Profesora Teresa Velasco Guendulay
Sr. Natalio Hernndez LpezCentro de Educacin Preescolar Hroe de Nacozari
Lleno de La Canoa, Nochixtln, Oaxaca
24
La casa de tablaEn una casa de madera haba mucha mazorca, pero haba un hueco en la madera donde se metieron ocho ratones a comer la mazorca. Estuvieron viviendo los ratones en la casa hasta que se acab la mazorca. Cuando lleg el tiempo de siembra ya no haba ni un maz. Los dueos se pusieron muy tristes cuando ya no encontraron nada. Cuando vieron a los ratones muy gorditos decidieron comrselos. Los animalitos fueron muy listos porque en un rbol, cerca de la casa guardaron gran parte del maz. Los dueos se dieron cuenta de esto y se pusieron muy contentos porque tenan nuevamente maz para sembrar el ao siguiente.
Jess Pacheco HernndezEscuela Miguel HidalgoSan Juan Yuta, Tamazola Nochixtln, Oaxaca
Vee vitun vee vitu ndeku kuee n te naa vitu ye niyaa una choto niyaxit ni te ia ni
kundeku taka choto nde nind n, te un niyee nduu ye kee tata atuu ni nka nuni.
Te ayv dv nuni oi ndau nikuu ini ye atuka nuni ninda niin, te un nikakini taka choto ye niduu vaat nika kaxit, te taka
choto nichivaa nuni t yunu ndeku yani yee vee; te nu nika kuai kuenda nindu d
vii ini chi ndeku nuni ye kee tata ye kuu inka kuia.
Jess Pacheco HernndezEscuela Miguel Hidalgo
San Juan Yuta, Tamazola Nochixtln, Oaxaca
25
26
Lakaka nd yoo
Dujun tndu un kuee jnuyuxe, ndava n lakaka ndnj chi io yichit ndute, tuuniniit n yoo nd
yee n jnuyuxe, nindavat chi ndiet nu ndeku yoo. Ia Nik jnuni init ye an ndakut dakeet teat
ini yoo ye koot ndute.na kadant? Nijanuut meet.
Ndie ind ni kast dachitund yuu ini yo ondee neni kaa ndute; nde duja ndakund koond tee. La
kaka ni daket inka chi ndiekakai, ni daket kuee, kueaka nde neni ndieka kuee ye koot.
Vijnaxe ndakund ndient ndute, ni kachit = vijnaxe ayi chikand ndute.
Traduccin Sr. Eligio Morales Chvez, Sra. Beatriz Lzaro Morales
Lucia M. Chvez SantiagoEscuela Emiliano Zapata
Llano del Par, Tamazola,Nochixtln, Oaxaca
El cacalote y el cntaroEn lo alto del cerro, entre los pinos, volaba un cacalote tristemente porque tena mucha sed. Cuando de pronto vio un viejo cntaro al pie de un pino, vol y lleg donde estaba el cntaro. Entonces se dio cuenta que no poda meter el pico en el cntaro para beber Qu har? se pregunt. Ya s, dijo. Llenar de piedras al cntaro hasta que suba el agua entonces podr beber.El cacalote puso la primera piedra y el agua subi un poco, puso la segunda y subi mas, sigui poniendo ms y ms hasta que el agua subi tanto que ya no pudo beber.
Traduccin Sr. Eligio Morales Chvez, Sra. Beatriz Lzaro Morales Lucia M. Chvez SantiagoEscuela Emiliano Zapata Llano del Par, Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
27
Jnuu vilu ndIn nduu n vee n vilu juinit jaanit lnk, ni
kujnuni ini link chi nikeet iyee chi vilu ndukuaa nde ninit n seyu jenendava ni ku yanit io
jnami kudinind koo nindaku seyu junut chi vilu nikendot ndau kuu init janinit vaa ka unnd chi
aidana ndakund kaxd ia nido unut jaa.
Traduccin Sr. Eligio Morales Chvez, Sra. Beatriz Lzaro Morales
Lucia M. Chvez SantiagoEscuela Emiliano Zapata
Llano del Par, Tamazola,Nochixtln, Oaxaca
El cuento del gato y el ratnUn da en una casita un gato quera matar a un ratn pero el ratn se dio cuenta y se escap por la puerta. El gato lo anduvo buscando pero en eso vio a un conejito saltando se acerc y dijo: que rica cena voy a tener. En eso el conejito se escap. Entonces el gato qued muy triste y pens: mejor me voy de aqu porque nunca puedo comer nada. El gato desapareci.
Traduccin Sr. Eligio Morales Chvez, Sra. Beatriz Lzaro Morales Lucia M. Chvez SantiagoEscuela Emiliano Zapata Llano del Par, Tamazola,Nochixtln, Oaxaca
Los borreguitosSaltan alegres los borreguitos en el llano de mi localidad, el nio pastorea temprano antes de ir a la escuela, para que los borreguitos se alimenten de hiervas frescas y pastos hmedos, despus los encierra en su corral para almorzar y acudir a la escuela, este es su trabajo de todas las maanas y los borregos siempre contentos con l. Diciendo mbee, mbee, debajo de los rboles que hay en su alrededor.
Crispina Lpez HernndezEscuela Emiliano Zapata Llano del Par, Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
Taka nelu luchiTaka nelu luchi kuiot jenendavati, un yodo
uund, te luchi dakadiite na kuaa jnte vee dakuaate nakuaye nakaxi nelu kuu kui, nd ite
ko0yo chi ia chintedite t vee t nakua kadiite kakuaa jnte vee dakuaate yaa ku jniute dejne,
chi nelu ku iot chi jaat mbee, mbee, taka yee yujnu nundekut.
Crispina Lpez HernndezEscuela Emiliano Zapata
Llano del Par, Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
28
29
El ratn y su mamUn da grito a su madre Mam, Mam! La madre pregunto: Qu pasa? Me persigue un halcn! Dijo el ratoncito, La madre mir a su hijo tranquilzate y voltea. El ratn miro a su madre, volteo y slo vio su sombra y dijo, cre que era un halcn.
Moraleja: el que es miedoso hasta con su misma sombra se espanta.
Recopilacin Celia Lpez Reyes Daniel Ruiz LpezAlbergue Escolar Adolfo Lpez MateosSanta Ins Zaragoza, Nochixtln, Oaxaca
Ja kaa kitiIn ndiu deku in choto kanati nanati nana, nana! te nixikatiutu nanati naku ja yaa?
tanyikua in ami kaa choto lulu xiti nanati te ni kundiati nuu dati kano, Kano
kada anunu te kuikonu ka choto lulu te ni kundiati nuu nanati, kuikonu te nixikonuti te
vali kundaviti ni xinuti, kani ja vaxi ami.
Recopilacin Celia Lpez Reyes Daniel Ruiz Lpez
Albergue Escolar Adolfo Lpez MateosSanta Ins Zaragoza, Nochixtln, Oaxaca
30
Una hormigaUn da una hormiga quera hacer fiesta porque estaba cumpliendo aos, pero no tena dinero ni tena nada que vender para obtener el dinero; por lo que se dijo: voy a vender frjol pero no tenia nada y si vendo lo poco que tengo me voy a morir de hambre; la hormiga no vendi nada y tampoco pudo hacer fiesta de cumpleaos, se qued triste pensando de que para el siguiente ao se lo va hacer en grande e invitara a todos sus amigos.
Recopilacin Celia Lpez Reyes Israel Pablo Gracia GarcaAlbergue Escolar Adolfo Lpez MateosSanta Ins Zaragoza, Nochixtln, Oaxaca
Tiuun chokoIn ndiu kuini choko ja kadati viko chi
chituiti ko atiu mediuti chi atiu ja dikoti ja koo meduiti chi ndaviti te nixeni initi: diko
ni ndiuchi ko atiu nidada ja iyo ni, kuinini ja kuni doko te ani dikoti nidada, anixedeti
viko kundavi anuti ja atiu ka nixedeti ko inga kuia viko kaun te kanati ndiaa ta ti io
yuku, ja kooti, viko.
Recopilacin Celia Lpez Reyes Israel Pablo Garca Garca
Albergue Escolar Adolfo Lpez MateosSanta Ins Zaragoza, Nochixtln, Oaxaca
31
Cuento de mamUn da mam estaba desgranando mazorca por que quera vender maz por que le estaba entrado gorgojo y no quera perder su maz; pero no poda desgranar ms mazorca porque le sali; ampolla en la punta de sus dedos. deca: quiero comer tortilla e irme a dormir y no quiero ms trabajo.
Mi mam dej amontonado su mazorca y se fue a descansar, mientras los toros se soltaron y fueron a comer la mazorca, de esta manera los bueyes ahorraron el trabajo que iba a hacer mi mam.
Recopilacin Celia Lpez Reyes Yedid Lorena Ortiz LpezAlbergue Escolar Adolfo Lpez MateosSanta Ins Zaragoza, Nochixtln, Oaxaca
Tiuun NanaIn ndio dakoyo nana nii chi kuinia ja diko a
nuni chi takivi chikidi te akuini aja kuita nuni a ko akuinia ja dakoyoa nii chi ni kene chikiyi
diki daaa, kuinini ja kaxini dita te kini ja kudini te akuini ni ja dakoyoni, ko nidada chikutiu te nixexiti
nii te nixedeti tiu ja kada ni nikuu.
Recopilacin Celia Lpez Reyes Yedid Lorena Ortiz Lpez
Albergue Escolar Adolfo Lpez MateosSanta Ins Zaragoza, Nochixtln, Oaxaca
Un galloUn da de madrugada estaba cabeceando un gallo porque tenia sueo esta sentado al rincn de la casa porque se mojo y el perro estaba durmiendo a la orilla del bracero en donde sale mucha ceniza por que se estaba calentando.Su dueo tambin se mojo y esa hora venia el coyote que queria comer al gallo y en eso se despert y se echo a correr, brinc arriba de un rbol y en eso se despert y se ech a correr, brinco arriba de un rbol grande, en eso pas el coyote y no lo vio, se fue y ya jams regreso, cant el gallo de alegra diciendo kikiriki, que bonito da!
Recopilacin Celia Lpez Reyes Eduardo Garca SanPedroAlbergue Escolar Adolfo Lpez MateosSanta Ins Zaragoza, Nochixtln, Oaxaca
Tiuun liiIn ndiu xidi ndeyi lii nakoo ti xee vee chi
nichiiti te xiki ina yuu nuu kene maa yaa uu nuu natete astoo ti xee ja nichii de ko ore
daa vaxi aa ka kuiniti ja kaxiti kuu ni ndoto lii te ni keneti te ni davati diki yutiu kano
te ani xini a aa, te ni yati te kuati te ani nchokavati.
Recopilacin Celia Lpez Reyes Eduardo Garca SanPedro
Albergue Escolar Adolfo Lpez MateosSanta Ins Zaragoza, Nochixtln, Oaxaca
32
Niuun tiuun choto
Kuini choto ja kadati viko, te atiu mediu ti te ni xeni initi, diko ni niini, dikoni ndiuchini te diko ni
nunini, te kama ni ndii mediu ti, te nidada a tiu ka ja ni kindo ti, te kuiniti ja kaxi vilu kana kajati chi
a tiu ka mediu ja kada ti viko.
Recopilacin Jacobo Snchez MiguelEscuela Doctor Gonzalo Aguirre Beltrn
El porvenir, Nuxxa, Nochixtln, Oaxaca
El ratnEl ratn quera hacer una fiesta pero no tenia dinero, entonces vendi una mazorca, vendi su frjol y vendi su maz, pero pronto se le acab el dinero y ahora se qued sin nada y quiere que venga el gato para que se lo coma porque ya no tiene dinero para hacer la fiesta.
Recopilacin Jacobo Snchez MiguelEscuela Doctor Gonzalo Aguirre BeltrnEl porvenir, Nuxxa, Nochixtln, Oaxaca
33
El coyote cuscoHaba una vez un coyote que se comi un pollo muerto que una seora haba tirado porque se muri de gripa. Y el coyote se enferm porque se comi al pollo muerto.
Mara del Socorro Cruz LpezEscuela General Lzaro CrdenasJazmn Morelos, Apoala, Nochixtln, Oaxaca
Ndikuaan kuajoLo en ndikuaan saste en nchixi xii kida x i kida
xkue ete, dakanaa an sto ote saan naniaan en ndikuaan saan saxa saxaante xi nchuxi kuaan,
juaan kida sa ntsee kuuxi ndikuaan ndaa kuaan diku xiite.
Mara del Socorro Cruz LpezEscuela General Lzaro Crdenas
Jazmn Morelos, Apoala, Nochixtln, Oaxaca
El ratn y el gato flacoHabia una vez un ratoncito sentado en el piso buscando de comer, pero no vio que ah cerca andaba un gato flaco que no tenia de comer, y cuando vio al ratoncito lo persigue pero nunca lo en contro por que el tatoncito se habia metido en un hoyo bien chiquito que el gato no lo pudo sacar.
Mario Jimnez JimnezEscuela General Lzaro CrdenasJazmn Morelos, Apoala, Nochixtln, Oaxaca
Tii xi vilu yichiEn kii io en tii intsakute jnuu uu ndukete sa
kaste, doko tixinite en vilu y yichi ti niite sa kate, dikuu xikoaate xii tii kuaan saan kitiyaanstee xinote kunayite Sabih yikite,diko ti namiaakate
xii tii kuuaan.
Mario Jimnez JimnezEscuela General Lzaro Crdenas
Jazmn Morelos, Apoala, Nochixtln, Oaxaca
34
El conejo y el coyoteEl conejo hizo una red de ixtle, el conejo dijo: ya va estar la red para matarme porque viene el granizo, pero el coyote encontr en la red, el conejo lo colg en un rbol y luego avent piedras hasta matar al coyote, es asi como se quedo solo en el campo y muy contento.
Mara Hernndez GraciaEscuela Gonzalo Aguirre BeltrnEl Almacn Apazco, Nochixtlan, Oaxaca
Ndikosa xiin ndikuaan
Ndikosa kiavaate en unu ndaa, sa kachite dani koo unu sa nantseendi tu vaxi davi yuu, doko
saa en ndikuaan sa kuyite xiti unu, diku ndikosa kuaan satakaate unu kuaan en yute sa saaate
yuu, dana sa niaate xi ndikuaan kuaan, dana kusa ntsee ini kindote.
Mara Hernndez GraciaEscuela Gonzalo Aguirre Beltrn
El Almacn Apazco, Nochixtlan, Oaxaca
35
Kene luchiDadekete xida, xitaxaate xa kuinidate
dadekete un ntsayudakuchisute xa dayichisute
ni xanedateni dakesu xa kate
enga kiixa niku xayate
Alumnos de la Escuela Ignacio AllendeSan Isidro Jaltepetongo, Nochixtln, Oaxaca
CochinitoJuega conmigo,baila conmigoquieres si lo quieres,juega en el lodo,lo bao y lo seco lo amarrole echo de comer y al otro dade nuevo sucio estar.
Alumnos de la Escuela Ignacio AllendeSan Isidro Jaltepetongo, Nochixtln, Oaxaca
36
Mi burritoMi burrito camina, camina mi burritocamina por el cerritoaguantar pastito verde para quitar tu hambre muerdeal regreso a tu establobebe, bebe agua animalitoal cruzar al arroyitopara llegar a tu establo.
Sr. Gregorio Lpez GuendelaySan Yuta, Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
Doo kaniKaka, kaka doo kani
kaka kuyee tinduutanda keen ite kui
chi nako koo yei idokonu nadiko kavo ye nuo
koo, koo ndute kt lilite nu nanda yao yuu
dinaka yenda yeoun ikunduno.
Sr. Gregorio Lpez GuendelaySan Yuta, Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
37
Vee un dakuaiTau nikuu tako eru
na nkuitando kada tniundochi io yachi kuaate vee dakuaa.
Kindo dakuaandodakuaando, kuka ye dakuaando
te kutuando, te kuka ye kutuandote unun na kutuando
kuee ye kadando.
Daniel Garcia ZuigaEscuela Miguel Hidalgo
San Juan Yuta, Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
A mi escuelaBuenos das nobles compaerosen trabajos vamos a empezarcon ahnco porque el tiempo vuelay la escuela vamos a estudiar
Estudiar es mejor estudiaraprender y despus aprenderes labores que nos une al saber.
Daniel Garcia ZuigaEscuela Miguel HidalgoSan Juan Yuta, Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
38
Adis escuela maDurante tres aosviv feliz con tu proteccin,pero hoy es el ltimo da que estoy contigo,por eso me siento tristepero tambin estoy contenta(o),porque aprend muchas cosasbonitas en ti.Me voy, nunca te olvidar.Adis escuela ma!
Profesor lvaro Ortiz LpezCentro de Educacin Preescolar 15 de SeptiembreEl tejocote, Tenango, Etla, Oaxaca
Kindoo na vee dakuaa mee ni
Nde uni kuianikundeku vaa ni nuu na,
te vitan nikaa ndeku ndiaa ni,xee sukan jun kukooyo anu ni
koo kudiiiini ni tiuku chi,nikutiuva ni naa ja vii ndii ja vaa nuu na.
kiin ni ko akunaa aani nakindoo na vee dakuaa.
Profesor lvaro Ortiz LpezCentro de Educacin Preescolar 15 de Septiembre
El tejocote, Tenango, Etla, Oaxaca
39
MamMam, cuando te vayaslejos muy lejos a trabajary me quites tu calordonde ests ah llora por m y si alguien te preguntaPor qu lloras?diles que ests muy tristepor los hijos de tu corazn.
Sr. Gorgonio Gabriel HernndezProfesora Ma. Luisa B. Soriano PazEscuela Ignacio M. AltamiranoSan Juan Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
NanaNana, un jun
ika io ika kadajniunuchi kendeaun
nundekunu ndaiteaunjno io y ija tnuu
naku ndaiunkiaa ye io ndau ku innuye dandoonu daya ininu.
Sr. Gorgonio Gabriel HernndezRecopilacin Profesora Ma. Luisa B. Soriano Paz
Escuela Ignacio M. AltamiranoSan Juan Tamazola, Nochixtln, Oaxaca
40
LimaCon este limar cargaditotendr comida en este aoayudando a mi abuelito para que no le hagan dao.
Profesora Roco Caballero HernndezEscuela Miguel HidalgoSan Juan Yuta, Tamazola, Nochixtlan, Oaxaca
Tikuee vidin tnuu tikuee vidi yii kuee tikue
kuntee kaxi nikuiachintei ta chii kaxi tikuee
na kua akuu taxi te.
Profesora Roco Caballero HernndezEscuela Miguel Hidalgo
San Juan Yuta, Tamazola, Nochixtlan, Oaxaca
41
CoplasUn pjaro va volandoentre los rboles va cantandoy sus compaeros van tocandomientras a las pjaras van mirando.
Recopilacin Profesora Rosalina Santiago Pedro Alejandro Pedro CruzEscuela Nios HroesLos Laureles, San Juan Diuxi
Tnuu vilikaIn chilida juaan ndawat
nituu xiti yutnu juaati xitatite kuati juaan kada kandeti
te nda chilida dii xndeati.
Recopilacin Profesora Rosalina Santiago Pedro Alejandro Pedro CruzEscuela Nios Hroes
Los Laureles, San Juan Diuxi
PiedrecitaOh! piedra que bonitate ves con tu sombrade pez y tu colorblanco que ve.
Oh! piedra como eresque asustan de nochea los que son padres y ricos con coche.
Guadalupe Cruz LopezEscuela Ignacio AllendeSan Isidro Jaltepetongo, Nochixtln, Oaxaca
Yuu luchiYuu xa vili kuun
vili kaa xanda tiunkuixi ku tiaka
xa xinika
Yu na xon kuunxa dayuun xa kuandida xa se ndavi
xa kuika xi kaa xikate.
Guadalupe Cruz LopezEscuela Ignacio Allende
San Isidro Jaltepetongo, Nochixtln, Oaxaca
42
utilu uuIn datne nguidatniuro un uu yodokute, un uur, yata veer, xi dl lr, kuar, kuxa ndandi
ir, xa kldatniuro, damaini nyiniir in xa io ndaa tn lr te nxiatnuur xitnar, te cahia txyaa chi
yodo nutilu kuu.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito Jurez
San Antonio Llano Redondo, Nochixtlan, Oaxaca
El dueo de la tierra Una maana estbamos trabajando en san Antonio, en mi terreno, atrs de mi casa, con mi mam y mi hermana. Cuando acabamos de trabajar, vi algo plano y era un metate, lo agarr y mi abuelita me dijo: gurdalo porque ese metate era del iutilu que significa el que cuida la tierra o duende.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito JurezSan Antonio Llano Redondo, Nochixtlan, Oaxaca
43
ComidaUn da no estaba mi mama hice un huevo me lo com, me fue a cuidar mi borrego. Si mi mama esta, Fabiola mi hermana mayor prepara la comida.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito JurezSan Antonio Llano Redondo Tilantongo, Nochixtlan, Oaxaca
NdeyuIn klu ayoo dllr nguida vaar in dl nyaxir te kuaar
kandekar tkachir uni, daaa yoo dllr te kuu xanur kada vaa ndeyu xa kaxir.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito Jurez
San Antonio Llano Redondo Tilantongo, Nochixtlan, Oaxaca
La cabrita pintaLa pinta es una cabrita que quiero mucho. Tiene tres cabritos, uno se llama nio, la otra orejona y la maquita. A veces salgo a jugar con ellos. Sucedi que un da estaba cuando la orejona se lastim.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito JurezSan Antonio Llano Redondo
Chiva vinduTidiu vindu vichi kuka janr ku kajaninir Io uni
tidiu n nani dichi luchi, inka nani doo kani, nka ku chimeka, te dadkr kiu ijan ngeka wa doo
kan TE nnkueet.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito Jurez
San Antonio Llano Redondo
44
Taka kaa vee dakuaa landa,ndee tiutiu nandii,
no kiuninda ja kutiuvanda,va dandonda ja Cabinda xi.
Anaberta Martnez MiguelEscuela Donaj
Lleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
En las paredes de las aula,estn pegados papeles importantes,y si quieres aprender,no dejes de leerlas.
Anaberta Martnez MiguelEscuela DonajLleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
Si cambias nuestros billetes,no lo cambies con billetes verdes,recuerda que este billete no es bueno,porque provoca la muerte de mexicanos.
Mara de Pilar Gracia MartnezEscuela DonajLlano de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
Nona dama no diuundovaxi dama noxi ndii diuun kuii,
kunaa ja ndadi diuun ia,chi xeexi xii te uu koyo.
Mara de Pilar Gracia MartnezEscuela Donaji
Llano de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
En la puerta de mi casa esta tirado una mata de ejotecomo quieres que te besesi tienes muchos bigotes.
lvaro Bentez HernndezEscuela Amado NervoSantiago Mitlatongo, Nochixtln, Oaxaca
Yu yee veenchikatu n yoo xixi
nale kuiniu ye chituaanchiun ye iyo ijli yuuu.
lvaro Bentez HernndezEscuela Amado Nervo
Santiago Mitlatongo, Nochixtln, Oaxaca
45
Que bonito corre el aguadebajo del sabinoque bonito fue el dacuando t y yo nos conocimos.
Adrin Santiago Bautista, Constantino Lpez CastroEscuela Amado NervoSantiago Mitlatongo, Nochixtln, Oaxaca
Nawa waa ino nduteye jnu Jujuy jnu yujun
nawa waa kiviorre lo ni ini tnaa so.
Adrin Santiago Bautista, Constantino Lpez Castro
Escuela Amado NervoSantiago Mitlatongo, Nochixtln, Oaxaca
46
En la orilla del agua del cantovi a la artista lucha villahablndole al aguay comiendo su tortilla.
Recopilacin Profesora Rosalia Santiago Pedro Gabriela Matas MartnezEscuela Nios HroesLos Laureles, San Juan Diuxi
Yuu ichi ndute teyonyinir a xita nani lucha villa
ndatnuua xi. I ndutete xaxia ditaa.
Recopilacin Profesora Rosalia Santiago Pedro Gabriela Matas Martnez
Escuela Nios HroesLos Laureles, San Juan Diuxi
El agua del pozo es para tomarsi me lo tomo me hace daoy por la noche sueoque eres tu mi dueo
Recopilacin Profesora Rosalia Santiago Pedro Laura Matas MartnezEscuela Nios HroesLos Laureles, San Juan Diuxi
Ndute dojo kunsh ko oroko un xi irte kida uu ate
te xakua kachi xenerxa meung se ndeka a a.
Recopilacin Profesora Rosalia Santiago Pedro Laura Matas MartnezEscuela Nios Hroes
Los Laureles, San Juan Diuxi
RefrnDonde hay pueblo hay gente.
Mesas Miguel MartnezEscuela DonajLlano de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
Iuun dakuaa andoUn io uu Io ayivi.
Mesas Miguel MartnezEscuela Donaj
Llano de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
Si hay truenos en el cielo es que agua trae,
Mesas Miguel MartnezEscuela DonajLlano de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
No kandi andivi kodi kun davi.
Mesas Miguel MartnezEscuela Donaj
Llano de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
47
Remedio casero Anteriormente las personas para curar las anginas, utilizaban miltomates o ceniza. Se sobaban por la espalda y su se curaban.
Sr. Francisco Garca GarcaLinda Vista Herradura, Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
Tajua nuu vee tajna nguu dukuNdii nikutainu a yuu chii nana vii ndiyaa nikivia
tajataa orre ja kuu ta landa o ayivi nixeun ja kene ndii an yiki dukun xi nadiuku xi chinana nii
an yaa, te kuuxi dukun xi ndii ndaa xi date xii ndii an yiki te ndiuva xi.
Sr. Francisco Garca GarcaLinda Vista Hermosa Nochixtln, Oaxaca
ChisteQue le dijo una vaca a otra vaca?vamos de vacaciones.
Sra. Silvia Acevedo AcevedoLinda Vista Herradura, San Andrs Nuxio, Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
Tiuun dakuekuaa
Na ku ja nixaan in nchikutiu inga nchikutiu.kiindo kakuundo.
Sra. Silvia Acevedo AcevedoLinda Vista Herradura, San Andrs Nuxio,
Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
48
El chicoteMateriales: palos, mecate, ixtle de costal.Pasos: El palo es de acuerdo al tamao de jugador, en un lado del palo se forma como un sombrero. Se hace el porteo en forma de un panal, tejido en forma de una cuadrado, Terminando el tejido se hace otro porteo, las puntas se destuercen.Se inserta el ixtle, se amarra en la punta y se deja un espacio como de ocho centmetros.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito JurezSan Antonio Llano Redondo
ChirrionXa jutniuro: Yutnu, yoo mangochi.
Kinaka: Yutnu na koo inu naka xee luchi kudadk, n xiuyutnu, io nanda io
lelu. Kadavaaro in tkatnu naka yoko, utnaa na koo inu koondooi. Un
xinokawa, kadavaaro inka katnu te nui dayaaro, te dakeero ndaa, te tetnro
nui te dandooro in dawa ndaa.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito Jurez
San Antonio Llano Redondo
Flauta de carrizoMateriales: carrizo seco o verde. Con una segueta se corta el carrizo como de medio metro. Con el clavo se hace un orificio y hace abajo del carrizo. Al carrizo se le hace 4 orificios hasta debajo de carrizo se le hace otos dos. Atrs del carrizo se le hace un orificio. Por ultimo puede tocar la cancin que uno desea.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito JurezSan Antonio Llano Redondo
Kande tnuyoNdukuro tnuyoo yichi o xa kui. Te xii in yuchi nee
unu deen tandedawa tnu yoo. Xii in nduyoo janro yau. Nuu tnuu yoo kadaro koon yau yuui te nde xeei kadaro uu kaa yau Te dooyata tnuyoo
inja kadaro inka yau. Nuu nyinokawa kataro davaanga yaa tnai iniun.
Esmeralda Pablo CruzEscuela Benito Jurez
San Antonio Llano Redondo
49
RefrnSi el campesino cultiva se tierra, de comer ha de tener.
Micheel Miguel CastellanosEscuela DonajiLleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
Tiu un dakua a a ando
Te no xetiu de uunde koo i ojo kaxide.
Micheel Miguel CastellanosEscuela Donaji
Lleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
El que en comer piensa hambre tiene.
Micheel Miguel CastellanosEscuela DonajiLleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
Te xani ini ja kaxide kodi kokon xitide.
Micheel Miguel CastellanosEscuela Donaji
Lleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
50
Cuando hay hambre no hay tortillas duras.
Micheel Miguel CastellanosEscuela DonajiLleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
No kokon xitindo ko atiu dita ni kadu.
Micheel Miguel CastellanosEscuela Donaji
Lleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
Donde hay humo hay juego.
Micheel Miguel CastellanosEscuela DonajiLleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
Nu io uma kayu ndiku.
Micheel Miguel CastellanosEscuela Donaji
Lleno de Ayuca, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
51
El pjaro azulEn el monte de mi pueblo existe un pjaro azul y la creencia de la gente de mi pueblo esque cuando este pjaro canta cerca de nuestra casa o en el camino donde vamos, es de mala suerte, donde podemos sufrir un accidente o alguien de la familia.
Profesora Maurilia LopezTierra Colorada, Apoala, Jefatura de Zonas de SupervisinNochixtlan, Oaxaca
Tidaa kuiliNdida yuku xuunda io en tidaa nani kuili, ndida stumite nchii ka saan, kachi ndida
ayii xunda sa tida yiaa, ntsee enate tu xitate ndida jnuu ku ndikeendo adi ndida
ichi xikando ndida yuku, kuaan taando en sa taando adi ndida en ku kiayindo.
Profesora Maurilia Lopez Tierra Colorada, Apoala,
Jefatura de Zonas de Supervisin, Nochixtlan, Oaxaca
52
El pezEl pez nada en el agua con sus aletas, come animales del agua, tiene muchas huesos, dos odos, dos, una boca, una cola y su casa es el agua.
Jonathan Martnez OrtizEscuela Doctor Gonzalo Aguirre BeltrnEl Porvenir, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
ChakaChaka duteti nuu ndiute ndi nchixiti, xexiti kivi ndiute, io maa yikiti, uu dooti, uu ndiuchiti, in
yuuti, in dumati te veeti kuu xiti ndiute.
Jonathan Martnez OrtizEscuela Doctor Gonzalo Aguirre BeltrnEl Porvenir, Nuxaa, Nochixtln, Oaxaca
El galloEl gallo nace de un huevo, tiene dos patas, dos alas, una cola; tiene un pico, muchas plumas, dos ojos, tiene huesos, vive en la tierra, come maz, gusanos y hierbas, le sirve de carne alas personas.
Elusai Ruiz LpezEscuela Doctor Gonzalo Aguirre BeltrnEl Porvenir, Nuxaa, Nochixtlan. Oaxaca
LiiLii kakuti ndivi, io uu xeeti, uu nchixeenti, io in teati, maa tiunti, uu ndiuchiti, io yikiti te io ti un uu;xexiti nuni, chindaku ndii kuu, nandiiti ja
kuti kuu kaxi ayivi.
Elusai Ruiz LpezEscuela Doctor Gonzalo Aguirre BeltrnEl Porvenir, Nuxaa, Nochixtlan. Oaxaca
53
La jarraLa jarra sirve para hervir el agua.
Profesora Lpez ReyesCentro de Educacin Preescolar Benito JurezSan Juan Diuxi, Nochixtlan, Oaxaca
La casaMi casa es chiquita, su techo es de madera, pienso que nos protege de los cambios que sufre la tierra como el calor y la lluvia.
Agustina Mejia CruzEscuela Benito JurezSan Antonio Lleno Redondo
VeeVe er io luchi dk vee kuu yutnu
xaniinir xa dadaua a nuu tachi, un uu ini, un dau un vixi.
Agustina Mejia CruzEscuela Benito Jurez
San Antonio Lleno Redondo
TndooTnoo xiniuu dadaro ndute.
Profesora Lpez Reyes Centro de Educacin Preescolar Benito Jurez
San Juan Diuxi, Nochixtlan, Oaxaca
54
Un rbol verdeUn rbol verde se ve muy bonito cuando sus hojas retoan porque nos dan flores, frutos para comer y sombra para sentirnos, cuando hace calor.
San Miguel Chicahua, Jefatura de Zonas de SupervisinNochixtln, Oaxaca
En yutu kuiEn yute kui nse e vili ka, nrrasa nonrrodo nrraaxi, taxi en xitaxi, en kuii kanjrro, en
sanrrati kuntsakunrro.
San Miguel Chicahua, Jefatura de Zonas de Supervisin
Nochixtln, Oaxaca
El conejoEl conejo vive en el monte de da duerme, de noche sale a comer pasto y a beber agua, de noche mucha gente sale a cazarlo porque su carne es muy rica por eso estn en peligro de extincin.
Heliodoro Gmez JimnezSan Miguel Chicahua, Jefatura de Zonas de Supervisin Nochixtln, Oaxaca
IdoIdo iote yuky, nrru xidite sa niu saste itsa, xiite
nrrutsa, ninu ntsee ke ayivi saniaxite kua ntsee adi xi kooti, suqua kida sa tunrreka iote.
Heliodoro Gmez JimnezSan Miguel Chicahua, Jefatura de Zonas de
Supervisin Nochixtln, Oaxaca
55
El perroEl perro vive en la casa ladra en las noches, corretea a los coyotes algunos son negros, blancos, amarillos unos son muy bonitos por que viven en su casa y comen bien y hay algunos que estn muy feos, por que andan en la calle y no consigue de comer.
Heliodoro Gmez JimnezSan Miguel Chicahua, Jefatura de Zonas de SupervisinNochixtln, Oaxaca
InaIna iote vee,kaxite kuna,xikotentikuan,
io ti nirrakuuti to on, ti kuixi,tikua, iote ntsee vili nrrati kua iote xetesa sa a vati,
saiote ntseekia nrrati kua nrra ntikino nati,icchi kaun,sa tu nitesa kaxite.
Heliodoro Gmez JimnezSan Miguel Chicahua,
Jefatura de Zonas de SupervisinNochixtln, Oaxaca
El ro de mi puebloMe gusta mucho visitar el ri de mi pueblo, ya que existen muchos rboles en cual nos protege del calor, as tambin, existe muchas pjaros que cantan muy bonito.
Maurilia Hernndez LpezTierra Colorada, Apoala, Jefatura de Zonas de Supervisin Nochixtlan, Oaxaca
Yutsa xuuandaNtsee taan xanada sa ununda yutsa xuuda,
kuaan en tsee vili kaa ndida yuku kuaan,Kuaan nadata an yute i osa taviaan
kundo,saanti ndee in,dandu nada ta an tidaa io.
Aurilia Hernndez Lpez En espaol dice MauriliaTierra Colorada, Apoala,
Jefatura de Zonas de Supervisin Nochixtlan, Oaxaca
56
Enunciados1. Siente perros tiene tortilla grande.2. Es muy bravo mi perro chiquito.3. Esta muy bonito tu perro.4. El perro es muy flaco para ir al campo.5. Mi otro perro esta muy dcil.6. Se hecho tu perro.7. Mi perro se va al monte.8. Esta muy contento mi perro porque se sabe que en monte consigue conejos cuando tiene hambre.
Traduccin Profesor Juan Acevedo GarcaSan Andrs Nuxio, Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
Tiuun Ndaa1. Nde usa ina nevaa dita kanun
2. Lo deen ina lulu ni3. Vili kaxi ina un
4. Lo duxen ina ja kiinti yuku5. Inka inani io kueyaati
6. Ni nkatiu ina un7. Kiin inani yuku.
8. Lo dii ku inani chii yuku niiti ido ja kaxiti orre Ja kokon xiliti.
Traduccin Profesor Juan Acevedo GarcaSan Andrs Nuxio,
Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtln, Oaxaca
57
58
La casaBonita est la casa grande la pintaron de color blanco. Tiene una puerta de madera est un rbol verde que esta muy grande, que tiene muchos peces en la orilla del ro est una flor que esta muy bonita.
Gisela Lpez LpezSanta Ins Zaragoza,Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtlan, Oaxaca
VeeVilika vee kaun nikayuxi ja kuixi
nexi in yee yutniu ndeku in yutniu tekanuxi, yaa yute kaun te uu maa chaka,
ndeku ita yuu yute o vili kaxi.
Gisela Lpez LpezSanta Ins Zaragoza,
Jefatura de Zonas de Supervisin,Nochixtlan, Oaxaca
59
Lakaka ndii yooEl cacalote y el cntaro
de la coleccin Semilla de Palabras,se imprimi en abril de 2010, en datos de imprenta.
En su formacin se utilizaron las familias tipogrficas:Helvetica Neue y Minion Pro.
El tiraje fue de cantidad ejemplares.
Top Related