agrega.hezkuntza.netagrega.hezkuntza.net/repositorio/02022012/9a/es-eu... · Web...
Transcript of agrega.hezkuntza.netagrega.hezkuntza.net/repositorio/02022012/9a/es-eu... · Web...
MUNDU GARAIKIDERAKO ZIENTZIAKBATXILERGOKO 1. MAILAIRALE-GasteizR-4002009/10-1RAQUEL FERNÁNDEZ OSÉS
GEHIAGO BIZI, HOBETO BIZI
AURKIBIDEA0. SARRERA.................................................................................................................71. OSASUNA ETA GAIXOTASUNA.......................................................................102. OSASUNEAN ERAGINA DUTEN FAKTOREAK..............................................14
2.1 FAKTORE GENETIKOAK.........................................................................15
2.2 INGURUMEN FAKTOREAK.....................................................................15
2.3 FAKTORE PERTSONALAK......................................................................17
3. GAIXOTASUNEN DIAGNOSTIKOA..................................................................20
3.1 AZTERKETA FISIKOA..............................................................................21
3.1.1 Gorputz-tenperatura...................................................................................22
3.1.2 Pisua (gorputzaren masa)..........................................................................22
3.1.3 Pultsua (bihotz-maiztasuna)......................................................................25
3.1.4 Tentsio arteriala (edo arteria-presioa).......................................................26
3.1.5 Bizi-edukiera.............................................................................................27
3. 2 AZTERKETA OSAGARRIAK.......................................................................28
3.2.1 Odol-analisia..............................................................................................29
3.2.2 Gernu-analisia............................................................................................31
3.2.3 Irudi bidezko teknikak...............................................................................32
3.2.4 Jarduera elektrikoa erresgistratzeko teknikak...........................................33
3.2.5 Bihotz-kateterismoa...................................................................................34
3.2.6 Esfortzu-proba...........................................................................................34
3.2.7 Endoskopia-teknikak.................................................................................34
3.2.8 Biopsia.......................................................................................................35
4. GAIXOTASUNEN SAILKAPENA.......................................................................38
4. 1 GAIXOTASUN INFEKZIOSOAK.................................................................39
4.1.1 Gaixotasun infekziosoen sailkapena eragilearen arabera..........................39
a) Gaixotasun bakterianoak.................................................................39b) Gaixotasun birikoak.........................................................................41c) Protozooek eragindako gaixotasunak..............................................42d) Onddoek sortutako gaixotasunak....................................................44e) Prioiek sortutako gaixotasunak........................................................44f) Infekzio parasitarioak (edo parasitosiak).........................................46
4.1.2 Gaixotasun infekziosoen transmisio-bideak..............................................46
4.1.3 Gaixotasun infekziosoen garapena............................................................47
4.1.4 Gaixotasun infekziosoei aurre egiteko hartu beharreko neurriak.............47
4.2 INFEKZIOSOAK EZ DIREN GAIXOTASUNAK..........................................48
5. GAIXOTASUNEN TRATAMENDUA..................................................................54
5. 1 TRATAMENDU MOTAK..............................................................................55
5
5.1.1 Tratamendu profilaktikoak........................................................................55
5.1.2 Tratamendu terapeutikoak.........................................................................56
5.1.3 Tratamendu aringarriak.............................................................................59
5. 2 SENDAGAIEN ERABILERA EGOKIA........................................................60
6. TRANSPLANTEAK ETA ELKARTASUNA.......................................................64
6. 1 TRANSPLANTEEN SAILKAPENA..............................................................65
6. 2 ORGANOAK EMATEKO PROZESUA.........................................................65
6. 3 TRANSPLANTEAK ETA ELKARTASUNA................................................67
3. OSASUN IKERKUNTZA......................................................................................70
7. 1 SENDAGAIEN GARAPEN PROZESUA.......................................................71
7. 2 PATENTEAK ETA MEDIKAMENTU GENERIKOAK...............................72
4. OSASUNA GARAPEN BIDEKO HERRIALDEETAN........................................765. ARIKETAK.............................................................................................................826. BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................92
10.1 LIBURUAK.....................................................................................................93
10.2 ALDIZKARIAK..............................................................................................93
10.3 BALIABIDE ELEKTRONIKOAK.................................................................94
0. SARRERAUnitate didaktiko honetan osasunaren eta gaixotasunaren arloan sakondu nahi dugu.
Hasteko, osasunari eta eritasunari buruzko alderdi hauek landuko ditugu: osasunean
eragina duten faktoreak, gaixotasunen diagnostikoa egiteko erabiltzen diren probak eta
teknikak, eta gaixotasunen sailkapena eta tratamenduak.
Horrez gain, osasun-ikerkuntzari buruzko hainbat xehetasunen berri ere eman nahi
dugu. Horretarako, batetik, animaliekin eta gizakiekin ikertzeak ekartzen dituen arazo
etikoez hitz egingo dugu; bestetik, farmakoen ikerkuntzarako jarraitzen diren urratsak
argituko ditugu; azkenik, patenteak eta generikoak zer diren ikasiko dugu, baita
medikamentu generikoen inguruan enpresa farmazeutikoek daukaten jokabidearen
eragina aztertuko ere.
Amaitzeko, ezagutzera eman nahi dugu Nazio Batuen Erakundearen proposamena
garapen bideko herrialdeetako osasun-egoera hobetzeko; NBEren ondorioak ere
agertuko ditugu, behin 2009. urteko proposamena berraztertu eta gero.
Aipatutako gaietan sakontzeko, gripearen, malariaren, tuberkulosiaren eta
pedikulosiaren inguruko informazioa jasotzen duten testuak bildu ditugu; testu horiekin,
gaitz infekziosoen gaineko informazioa jaso, gaixotasunen fitxak egiten ikasi, eta beste
hainbat jarduera egingo dugu.
Unitate didaktiko honetan argi geratu behar du mezu honek: gehiago eta hobeto bizi
izateko, osasuna zaindu behar dugu; eta ez da nahikoa gaixotasunak sendatzeko
ahaleginak egitea. Beraz, osasun-erakundeek eta gobernuek honakoak jorratu behar
dituzte: bizimodu osasungarria bultzatzeko heziketa-kanpainak egin, osasun-azterketak
populazio osora hedatu, eta diagnosi goiztiarra egiten duten teknikak garatu.
Sarrera 00
Munduko Osasun Erakundeak (MOE) eman duen definizioaren arabera, osasuna
ongizate fisikoa, mentala eta soziala edukitzea da; ez bakarrik gaixotasun-gabezia.
Gaixotasuna, berriz, giza gorputzaren atal baten (edo batzuen) egoera fisiologikoaren
gorabehera da.
Osasun-eskubidea oinarrizko eskubideetako bat da, Giza Eskubideen Adierazpen
Unibertsalean aipatzen dena. Espainian, eskubide hori bermatzeko, osasun-sistema
publikoa dugu, eta estatuan bizi diren pertsona guztiek erabil dezakete.
Osasun-eskubidea izateaz gain, osasuna zaintzeko betebeharra ere badugu, bai
norberarena, bai beste gizabanako guztiena. Osasuna gizartearen balioa denez,
gobernuei dagokie zenbait arau eta gomendio finkatzea, hiritarren bizi-ohitura
osasuntsuak bultzatzeko eta osasun-zerbitzuen erabilera egokia lortzeko.
MOEk emandako osasunaren definizioa ongizatean eragina duten hiru faktore hauekin
lotuta dago: faktore genetikoekin, ingurumen-faktoreekin eta faktore pertsonalekin.
2.1 FAKTORE GENETIKOAK
Adierazi behar da aldaketa genetikoak material genetikoan gertatzen diren aldaketak
direla. Batzuetan, aldaketa horiek heredatu egiten dira, hau da, gurasoengandik jasotzen
dugun informazio genetikoan gureganatzen ditugu. Informazio genetiko horretan
akatsik baldin badago, gaixotasun heredagarriak sor daitezke. Horixe da, hain zuzen,
Down sindromearen kasuan gertatzen dena.
Beste batzuetan, aldaketa genetikoak (mutazioak) bizitzan zehar jasaten dituzte
gorputzeko zelula batzuek. Kasu horietan, aldaketa horiek gaixotasun ez-heredagarrien
eragileak izan daitezke, hainbat tumorerekin gertatzen den moduan.
Hala ere, aldaketa genetikoek beti ez dute eritasunik eragiten; askotan, gaixotasuna
agertzeko joera baino ez dute adierazten. Geneen eraginaren arabera, gaixotasunak hiru
taldetan sailka daitezke:
1. Gaixotasun batzuen garapenean geneek % 50etik gorako eragina dute,
adibidez, hemofilian.
2. Beste hainbatetan, gaixotasuna garatzeko probabilitatea handitzen dute
geneek, adibidez, minbizi mota batzuetan.
3. Badira, azkenik, zenbait gaixotasun, non geneen eragina oso txikia den,
adibidez, Alzheimerra.
2.2 INGURUMEN FAKTOREAK
Ingurune desegokian bizi gara. Izan ere, egunero, eragile askoren erasoaren mende
gaude, hala nola, mikroorganismoak, substantzia kimikoak, uhin elektromagnetikoak,
erradiazio ionizatzaileak, zarata...
Ugari dira, beraz, osasuna kaltetzen duten ingurumen-faktoreak. Oro har, hiru taldetan
sailkatzen dira: biologikoak, fisikoak eta kimikoak.
15
1. Ingurumen-faktore biologikoak. Ingurumen-faktore hauek mikroorganis-
moak dira –birusak, bakterioak, protozooak eta onddoak–; gaixotasun
infekziosoak sortzen dituzte.
2. Ingurumen-faktore fisikoak. Faktore hauen artean aipatzekoak dira
erradiazioak, zarata eta tenperatura-aldaketak. Erradiazio batzuek
ADNaren aldaketak eragiten dituzte; zaratak, berriz, entzumen-arazoak
eta estresa ekar ditzake; bukatzeko, muturreko beroak deshidratazioa sor
dezake, eta muturreko hotzarekin hainbat gaixotasunek okerrera egin
dezakete.
3. Ingurumen-faktore kimikoak. Faktore hauek airea, ura eta elikagaiak
kutsatzen dituzten substantziak dira. Airearen kutsaduraren erantzuleek
(CO, SO2, NOx, eta partikula solidoak eta likidoak) biriketako eta
arnasbideetako gaitzak eragiten dituzte. Bestalde, uretan dauden
pestizidak, nitratoak, fosfatoak eta metal astunak ere toxikoak dira gure
gorputzerako. Azkenik, elikagaietan dauden pestizidak, metal astunak,
gehiegizko elikagai-gehigarriak, hormonak... horiek guztiak organismoan
metatzen dira, eta, epe luzera, gaixotasunak sortzen dituzte.
Hainbat zientzialarik frogatu dute aurreko faktore askok gure organismoan duten eragin
zuzena. Adibidez, Frederica P. Peredak1, Columbiako Unibertsitateko Haurrentzako
Ingurumen Osasun Zentroaren zuzendariak, zera erakutsi du: Txinako Tongliang hirian
gertatutako kutsadura atmosferikoaren eta aldaketa genetikoen artean erlazioa dago.
Tongliang hirian elektrizitatea sortzeko ikatz-zentral termiko bat egon zen 2004. urtera
arte. Garai hartan, ikatzaren errekuntzak benzopirenoa (BaP) eta beste hidrokarburo
toxiko batzuk askatzen zituen atmosferara; horregatik, zentrala itxi arte, BaP
substantziaren kontzentrazio atmosferikoa oso altua izan zen.
Pereda doktoreak hauteman zuen 2002. urtean jaiotako haurrek buru txikia zutela, eta
trebetasun motorretan eta sozialetan atzerapena zeukatela. Hori dela eta, haur horien
_____________________
(1) FAGIN, Dan: “Kutsadurak eragindako asaldura genetikoak”, in Scientific American, 385 (2008ko urria), 12-19.
16
globulu zurien material genetikoa aztertu, eta ADNarekin lotutako BaP molekulak
aurkitu zituen.
Ikerketa horretan, Pereda doktoreak 2002. eta 2005. urteetako egoerak ere erkatu zituen.
Alde batetik, 2002an jaiotako haurrek 2005ean jaiotakoek baino buru txikiagoa zuten,
eta gutxiago garatutako trebetasun motorrak eta sozialak. Haurren ADNa aztertuta, ikusi
zuen BaP-ADN loturen kontzentrazioa % 40 jaitsi zela 2002tik 2005era. Bestetik,
konprobatu zuen BaP molekulen kontzentrazio atmosferikoa ere % 30 jaitsi zela urte
tarte berean. Era horretan, ondorioztatu zuen atmosfera barruko BaP molekulen
kontzentrazioak eragin zuzena zuela haurren garapenean.
2.3 FAKTORE PERTSONALAK
Osasuna baldintzatzen duten faktore pertsonalak honako hauek dira: nortasuna, bizi-
ohiturak eta zenbait ezaugarri biologiko.
Esaterako, nortasunari dagokionez, segurtasun-eskasiak eta autoestimu baxuak
depresioa, anorexia eta bulimia sortzen dute, askotan.
Bestalde, osasuna zaintzeko, bizi-ohitura ezin hobeak dira honakoak: tabakoa, alkohola
eta beste droga guztiak ekiditea, elikadura orekatua izatea, ariketa fisikoa neurriz egitea,
eta oreka afektiboa eta emozionala izatea.
Azkenik, norberaren ezaugarri biologikoek −adinak, sexuak eta immunitate-sistemaren
egoerak− zeresan handia dute gaixotasunari aurre egiteko orduan.
Pertsona batek zein gaixotasun duen jakiteko, diagnostikoa deitutako prozedurara jotzen
dugu. Prozedura horrek hiru urrats ditu: elkarrizketa klinikoa, azterketa fisikoa eta
azterketa osagarriak.
1. Elkarrizketa klinikoa. Urrats honetan, medikuak sintomei buruzko
galderak egiten dizkio gaixoari, eta datuak jasotzen ditu.
2. Azterketa fisikoa. Medikuak pazientearen azterketa fisikoa egiten du,
ikusmena, entzumena eta ukimena erabiliz. Azterketa horretan, askotan,
honako tresna hauek erabiliko ditu: estetoskopioa (edo fonendoskopioa),
tentsio-neurgailua eta termometroa.
3. Azterketa osagarriak. Medikuak beste proba batzuk eskatzen ditu
susmatzen duen diagnostikoa egiaztatu ahal izateko: odol-analisia, gernu-
analisia, erradiografia, eskanerra, ekografia, etab.
Medikuak historia klinikoa deitutako dokumentuan gordetzen ditu prozesu osoan zehar
jasotzen dituen sintomak, proben emaitzak, tratamendua, bilakaera, etab. Mediku
guztiek −bai familia-medikuek, bai mediku espezialistek− euren ardurapeko paziente
guztien historia klinikoak idatzi behar dituzte. Datu horiek guztiak informatizatzen
badira, historia kliniko bakarrean jar daitezke; horri esker, mediku bakoitzak
pazientearen aurrekari guztiak izango ditu eskura; eta ondorioz, edozein gaixotasuni
antza har diezaioke. Historia kliniko horiek isilpean gordetzera behartuta daude osasun-
profesional guztiak.
Diagnostikoa egiteko teknika eta tresna ugari erabiltzen dira, bai azterketa fisikoaren
fasean, bai azterketa osagarrien fasean. Ondorengo ataletan aztertuko ditugu tresna eta
teknika horiek.
3.1 AZTERKETA FISIKOA
Pertsona baten osasun-egoera ezagutzeko, zenbait parametro fisiologiko aztertzen dira.
Oro har, parametrorik erabilienak hauek dira: gorputz-tenperatura, pisua, pultsua,
tentsio arteriala eta bizi-edukiera.
21
3.1.1 Gorputz-tenperatura
Nahiz eta giro-tenperatura aldakorra izan, giza gorputzak tenperatura konstanteari
eusteko mekanismoak ditu. Horregatik, gorputz barneko tenperatura 37 ºC ingurukoa
da; kanpokoa, berriz, pixka bat baxuagoa.
Barneko tenperatura altuegiek gorputzeko proteinak desnaturalizatzen dituzte, eta
heriotza eragin dezakete 44 ºC-tik gorako tenperaturek. Tenperatura baxuegiek, ostera,
bihotzeko arritmiak eragiten dituzte; 24 ºC-tik beherako tenperaturek heriotza ekar
dezakete.
Barneko tenperatura altuari (gutxi gorabehera 37 ºC-tik 43 ºC-ra) sukarra deitzen zaio.
Sukarra izateko ohiko arrazoia infekzioa egotea da, baina beste arrazoi batzuk ere
badaude, hala nola, miokardio-infartuak, tumoreak, traumatismoak, kirurgia, txertoek
eragindako erreakzioa eta X izpiek eragindako ehunen suntsiketa.
Infekzioa dagoenean, sukarra izatea mesedegarria izan daiteke; izan ere, tenperatura
altuak beste mekanismo defendatzaile batzuk areagotzen ditu, eta zenbait bakterioren
hazkuntza inhibitzen du. Alabaina, kasu gehienetan, tenperatura altuegia izatea
kaltegarria da, deshidratazioa, azidosia eta garuneko lesio iraunkorra eragin baititzake.
Sukarra jaisteko, substantzia antipiretikoak erabiltzen dira (azido azetilsalizilikoa,
parazetamola, ibuprofenoa…).
Barneko tenperatura baxuari (gutxi gorabehera 35 ºC-tik 25ºC-ra) hipotermia deitzen
zaio. Ugari izaten dira hipotermiaren eragileak ere, besteak beste, honakoak: muturreko
hotza (ur oso hotzetan sartzearen ondorioa), gaixotasun metabolikoak (hipogluzemia,
hipotiroidismoa…), substantzia kimiko batzuk (alkohola, lasaigarriak,
antidepresiboak…), erredurak, bizkarrezur muinaren sekzioa eta malnutrizioa.
Termometro klinikoa erabiltzen da gorputz-tenperatura neurtzeko. Azkenaldi honetan
debekatu egin dute ohiko merkuriozko termometro klinikoa egitea eta saltzea,
merkurioa metal kutsatzaile arriskutsua delako. Horregatik, egun erabili ohi diren
termometroak alkoholezkoak, elektronikoak eta akustikoak dira.
3.1.2 Pisua (gorputzaren masa)
Pisuak organismoaren nutrizio-maila adierazten du. Pisu hitza erabiltzen bada ere,
gorputzaren masa da adierazi nahi den kontzeptua.
22
Parametro horren erreferentzia-balioak sexuaren, adinaren, altueraren eta gorpuzkeraren
arabera aldatzen dira. Aldagai horiek guztiak kontuan hartuta, pisu egokia erakusten
duten taulak egin ohi dira. Taula horiei begiratu aurretik, gorpuzkera kalkulatu behar da
zatiketa honen bidez: altuera (cm-tan) zati eskumuturraren perimetroa (cm-tan).
Taula 1: Gorpuzkera motak
Altuera / eskumuturraren perimetroa
GorpuzkeraGizonezkoak Emakumezkoak
> 10,4 > 11 Txikia
9,6 – 10,4 10,1 - 11 Ertaina
< 9,6 < 10,1 Handia
Gorpuzkera ezagutu ondoren, pisuaren taulak kontsulta daitezke:
Taula 2: 25 urte baino gehiagoko emakumezkoen pisu ideala
Altuera (cm-tan) Gorpuzkera eta pisua (kg-tan)Txikia Ertaina Handia
150152155158160162165168170172175178181183
47,3-50,447,7-51,348,6-52,249,9-53,651,3-55, 052,7-56,854,0-58,155,9-59,957,2-61,758,6-63,260,4-65,061,7-66,763,1-68,364,2-69,5
49,9-53,650,8-54,451,7-55,453,1-56,854,5-58,156,3-60,057,7-61,359,1-63,860,9-65,462,2-66,764,2-68,765,8-70,367,2-71,768,7-74,1
53,1-57,554,0-58,655,0-59,556,3 61,357,7-62,759.5-64,560,4-65,862,7-68,364,5-69,965,8-71,867,6-73,669,1-75,370,3-76,872,7-79,1
23
Taula 3: 25 urte baino gehiagoko gizonezkoen pisu ideala
Altuera (cm-tan) Gorpuzkera eta pisua (kg-tan)Txikia Ertaina Handia
158160162165168170172175178181183185188191
52,7-56,854,0-58,155,4-60,057,2-61,758,6-63,160,4 65,061,7-66,763,8-68,765,4-70,467,2-72,169,0-74,571,3-76,874,1-79,576,3-82,0
56,3-60,457,7-61,759,0-63,760,9-65,462,2-66,764,1-68,765,8-70,967,6-72,769,5-74,571,3-76,373,7-78,675,4-80,977,7-53,680,0-85,9
59,5-64,560,4-65,462,2-67,764,2-69,565,8-71,267,6-73,569,9-75,471,3-77,273,2-79,575,0-81,776,8-84,079,1-86,581,3-89,283,6-91,8
Pertsona baten pisu egokia zenbatekoa den jakiteko, beste metodo bat ere erabil daiteke:
Quetelet-en indizea edo Gorputzaren Masa Indizea (GMI). Indize honek norberaren
pisua eta altueraren arteko erlazioa neurtzen du. GMI parametroaren balioa lortzeko,
zatiketa hau egin ohi da: pisua (kg-tan) zati altueraren karratua (m-tan). GMIaren
arabera, Munduko Osasun Erakundeak honako nutrizio-egoera hauek bereizten ditu:
18,5 eta 24,99 arteko balioek pisu normala adierazten dute; 25,0 eta 29,99 artekoek,
gehiegizko pisua; 30,0 eta 39,99 artekoek, obesitatea; eta 40 baino gehiagoko balioek,
obesitate morbidoa.
Emakumezkoetan, GMIaren 18,5etik beherako balioek osteoporosia, eta hilekoaren
gorabeherak edo hilekoaren desagerpena (amenorrea) ekar ditzakete. Gizonezkoetan,
berriz, ez da oraindik ikertu GMIaren eragina ugalkortasunean.
Bukatzeko, kontuan izan behar da pisua irabaztea edo galtzea gaixotasunaren adierazle
izan daitekeela. Pisu-galera handiak honako arrazoiak izan ditzake: hortzetako arazoak,
ahoko arazoak, minbizia, anorexia, depresioa, ihesa, hipertiroidismoa, desnutrizioa,
diarrea kronikoa, etab. Pisua irabazteak, ostera, honako hauek: hipotiroidismoa, edema,
Cushing-en sindromea, depresioa, antsietatea, etab.
Pisua baskularen bidez neurtzen da. Oinutsik, biluzik eta baraurik hartu behar da.
24
3.1.3 Pultsua (bihotz-maiztasuna)
Pultsua da odolak arterietako paretetan eragiten duen dilatazioaren eta uzkurduraren
seinalea, bihotz-ziklo baten ondorioz gertatzen dena. Nahiz eta hitz egokiena ez izan,
pultsu hitza bihotz-taupaden maiztasuna adierazteko ere erabiltzen da. Kasu horretan
adierazi nahi duena hauxe da: minutuko pultsazio kopurua.
Pultsua bihotzaren jarduera aztertzeko erabiltzen da: bihotz-maiztasuna neurtzeko eta
ez-ohiko bihotz-erritmoak detektatzeko. Pertsona osasuntsu eta helduak, batez beste,
minutuko 60-100 pultsazio izaten ditu. Loaldian, minutuko 40 pultsazio izan ditzake;
eta ariketa fisiko gogorra eginez gero, minutuko 200 pultsaziora igo daiteke. Adinak ere
eragina du pultsuan: atsedenean dagoen jaioberri baten pultsua kirol gogorra egiten ari
den pertsona heldu baten pultsuarekin pareka daiteke.
Pultsua hartzeko, eskuko hatz erakuslea eta hatz luzea erabiltzen dira; ezin da erpurua
erabili, berezko pultsua baitu. Bi hatzak arteria baten gainean kokatu, eta gorputz
barneko egitura gogor baten kontra emeki presionatuta −hezur baten kontra, adibidez−
detektatzen da pultsua. Pultsua detektatzeko, punturik egokienak honakoak dira:
karotida arteria (lepoaren aurrealdean), masailpeko arteria (beheko masailaren ertzean),
arteria tenporala (lokian) eta arteria erradiala (eskumuturraren barrualdean). Pultsua
bihotz-taupada entzunda ere detekta daiteke. Horretarako, estetoskopioa jarriko dugu
bihotzaren gainean.
Azaldu behar da pultsuaren bidez zenbait informazio jasotzen dugula. Pultsu azkarrak
(takikardia) honakoak adierazten ditu: deshidratazioa, antsietatea, infekzioa, sukarra edo
bihotz-arazoak. Pultsu sendoak eta indartsuak (pultsu saltaria), ostera, hipertentsioa,
bihotz-gutxiegitasuna, giltzurrun-gutxiegitasun kronikoa, etab. Pultsua oso gutxi
nabaritzea, bestalde, buxadura arterialaren adierazle izan daiteke. Azkenik, pultsu
motelak (brakikardia sinusala) bihotzeko nodulu sinoaurikularraren funtzionamendu
okerraren berri ematen du.
Dena dela, batzuetan, pultsu motela ez da gaixotasunaren adierazle. Kirolari batzuei
bihotzaren tamaina handitzen zaie ariketa fisiko gogorraren eta jarraituaren ondorioz.
Tamaina handi horri esker, bulkada bakoitzean oso odol kantitate handia bidaltzen da;
hori dela eta, minutuko izaten diren pultsazioak gutxi badira ere, ehunetara bidaltzen
den odol oxigenatuaren kantitatea oso handia da. Hortaz, kirolari horiek daukaten pultsu
25
motela ez da gaixotasunaren adierazle, baizik eta euren ezaugarri anatomikoaren eta
fisiologikoaren seinale.
Pultsuaren erritmoaren alterazioak, arritmiak, detektatzeko dagoen frogarik ohikoena
elektrokardiograma da. Grafiko baten bidez adierazten du bihotz-maiztasuna.
Elektrokardiogramak denbora tarte mugatuan jasotzen ditu datuak, hau da, froga egiten
ari den bitartean; baina arritmiak, oro har, aldizkakoak dira eta edozein momentutan
ager daitezke. Holter izeneko monitore eramangarriak egokiagoak dira aldizkako
arritmiak detektatzeko; izan ere, pazientearekin etengabeko lotura dute.
3.1.4 Tentsio arteriala (edo arteria-presioa)
Tentsio arteriala odolak arterietako paretetan egiten duen presioa da. Bihotz-ziklo
batean, bihotza uzkurtu eta erlaxatu egiten da. Uzkurtzen denean, odola arterietan
sartzen da, eta une horretan, odolak presio maximoa egiten du arterietako paretetan.
Erlaxatzen denean, berriz, arterietako odol-fluxua jaisten da, eta odolaren presioa
minimoa da. Presio maximoari sistolikoa deitzen zaio, eta minimoari, berriz,
diastolikoa.
Tentsioa neurtzeko bi tresna daude: esfignomanometroa eta tentsiometro digitala.
Esfignomanometroaren beso-zorroaren presioarekin odol-zirkulazioa eteten dugu, eta
ondoren, presioa gutxitzen dugunean, odola arterietatik pasatzen da berriro; orduan,
beso-zorroaren eta besoaren artean kokatutako fonendoskopioaren bidez, Korotkoff-en
hotsak entzuten hasten gara. Lehen hotsa entzuten dugun une berean
esfignomanometroak markatzen duen zenbakia tentsio sistolikoari dagokio. Beso-
zorroaren presioa gehiago gutxitzean, odola arteriatik libre pasako da, Korotkoff-en
hotsak desagertu arte. Azkenengo hotsa entzuten denean esfignomanometroak
markatzen duen zenbakia tentsio diastolikoari dagokio. Tentsio arteriala merkurio-
milimetrotan (mm Hg) neurtzen da.
Tentsiometro digitalak eskumuturrekoak eta besokoak izan daitezke. Eskumuturreko
tentsiometro digitalak arteria erradialean neurtzen du tentsioa; besokoak, berriz,
humeroko arterian. Biek erabiltzen dute esfignomanometroaren metodoa, eta pantaila
digitala daukate tentsioaren balioak emateko.
Bestalde, tentsio arterialaren balioak aldatu egiten dira sexuaren eta adinaren arabera.
Sexuari dagokionez, menopausiara heldu arte, emakumezkoek gizonezkoek baino
tentsio baxuagoa dute; menopausiaren ondoren, haatik, alderantziz gertatu ohi da.
26
Adinari dagokionez, helduek gazteek baino tentsio altuagoa dute. Helduek tentsio
sistolikoa 140 mm Hg-ren gainetik dutenean, edota tentsio diastolikoa 90 mm Hg-ren
gainetik dutenean, hipertentsioa dute; tentsio sistolikoa 100 mm Hg-ren azpitik
dutenean, berriz, hipotentsioa. Umeen kasuan, tentsio sistolikoaren neurri normala
ezagutzeko, ondorengo formula hau erabiltzen da:
Tentsio sistoliko normala = 80 + (2 x umearen urteak)
Hipertentsioaren kausak honako hauek izan daitezke: faktore hereditarioak, diabetesa,
giltzurrunen gaixotasunak, hipertiroidismoa, loaren apnea, tumore mota batzuk,
sedentarismoa, obesitatea, medikamentu batzuk, mantal zuriaren sindromea, etab.
Hipotentsioaren kausak, berriz, ondorengoak izan daitezke: faktore hereditarioak,
antidepresiboak, alkohola, bihotz-arritmiak, miokardio-infartua, deshidratazioa, bihotz-
gutxiegitasuna, medikamentu batzuk, etab.
Arteria-presioa parametro garrantzitsua da; konstante mantentzen ez bada, ondorio
larriak ekartzen ditu:
Baxuegia bada, odol fluxua txikiegia izango da, eta zelulak ezin izango dira ondo
irrigatu. Hori dela eta, hipotentsioak zorabioak eragiten ditu, burmuina ez baita ondo
irrigatzen.
Altuegia bada, alde batetik, odol hodi txikiak apurtzeko eta garuneko odol-isuria
gertatzeko arriskua dago; bestetik, bihotzak ahalegin handiegia egiten duenez,
miokardio-infartua eta garuneko istripua gertatzeko arriskua biziagoa da.
3.1.5 Bizi-edukiera
Bizi-edukiera deritzo birikek hartu edo bota dezaketen aire kopuru osoari. Formula
baten bidez adierazita hauxe da:
Bizi-edukiera (4,8 L) = Birika-edukiera (6 L) – Hondar-bolumena (1,2 L)
Birika-edukiera honako arnas bolumenen batura da: oinarrizko bolumenarena,
inspirazioaren erreserba-bolumenarena, arnasbotatzearen erreserba-bolumenarena eta
hondar-bolumenarena. Ikus ditzagun arnas bolumen hauen definizioak:
27
Oinarrizko bolumena. Atsedenean arnasa hartzeko eta botatzeko mugitzen den ohiko
aire-kopurua (500 mL-koa).
Inspirazioaren erreserba-bolumena. Arnas hartze indartsu batean barneratu daitekeen
aire bolumena (3.800 mL-koa da, oinarrizko bolumenaren 500 mL-ak kontuan
hartuta).
Arnasbotatzearen erreserba-bolumena. Aurreko aire guztia kanporatu ondoren
oraindik bota daitekeen bolumena (1.000 mL-koa).
Hondar-bolumena. Arnasbotatze indartsu baten ondoren biriketan geratu eta
kanporatu ezin daitekeen aire kopurua (1.200 mL-koa).
Beraz, birika-edukiera osoa bolumen guztien batura da, 6 bat litrokoa. Formula baten
bidez adierazten bada, honelaxe egingo dugu:
Birika-edukiera osoa (6 L) = Oinarrizko bolumena (0,5 L) + Inspirazioaren erreserba-bolumena
(3,3 L) + Arnasbotatzearen erreserba-bolumena (1 L) + Hondar-bolumena (1,2 L)
Bizi-edukiera neurtzeko, espirometroa erabiltzen da; tresna horrekin egiten den froga
espirometria da. Kontuan hartu behar dugu, gainera, biriketako bizi-edukiera adinaren,
sexuaren, pisuaren eta bizilekuaren altitudearen araberakoa dela.
Zientzialari batzuek birika-edukiera baxua biriketako buxadura kronikoko
gaixotasunekin lotzen dute; modu berean, buxadura kroniko horrek zerikusia du
gaixotasun kardiobaskularrekin, obesitatearekin, hipertentsioarekin, diabetesarekin eta
kolesterolaren aldaketekin.
3. 2 AZTERKETA OSAGARRIAK
Azterketa osagarrien fasean, proba batzuk egiten dira diagnostikoa ziurtatzeko. Proba
guztien emaitzak historia klinikoan gorde behar dira. Gehien erabiltzen diren frogak
honako hauek dira: odol-analisia, gernu-analisia, irudi bidezko teknikak, jarduera
elektrikoa erregistratzeko teknikak, bihotz-kateterismoa, esfortzu-proba, endoskopia-
teknikak eta biopsiak.
28
3.2.1 Odol-analisia
Odol-analisia da probarik ohikoena, hainbat arrazoi tarteko: merkea da, ez du tresneria
konplexurik behar, egiteko erraza da, ez da oso mingarria, informazio handia ematen du,
eta emaitzak azkar lortzen dira.
Odol-analisiek odolaren konposizioaren ikerketa egiten dute: odol-zelula kopurua,
zelula horien ezaugarriak eta plasmaren osagaien kontzentrazioa.
Odol-analisietan agertzen diren parametro nagusiak hurrengo taulan datoz:
PARAMETRO HEMATOLOGIKOAK
Parametroa Parametroaren esanahaiaErreferentzia-
balioak
HEMATIAK Globulu gorrien kopurua odol mL-ko 4 – 5,5 milioi/mL
HEMOGLOBINA Hematien proteina da. Oxigenoa garraiatzen du. Balio baxuek anemia adierazten dute.
11,5 – 16,2 g/dL
HEMATOKRITOA Hematien bolumena odol-bolumen osoarekiko.
% 36 – % 47 (emakumeak)% 40 – % 54
(gizonezkoak)
BBKHematien batez besteko bolumen korpuskularra; hematien tamainaren adierazle da. Anemia mota
bereizteko balio du.78 – 101 fL
BHKBatez besteko hemoglobina korpuskularra; hematie bakoitzeko hemoglobina kantitatea. Anemia mota
bereizteko baliagarria.27– 33 pg
BHKK Batez besteko hemoglobina korpuskularraren kontzentrazioa. Anemia mota bereizteko balio du.
30,5 – 35,5 g/dL
EHZ Eritrozitoen histogramaren zabalera. Anemia mota bereizteko baliagarria.
% 11,5 – % 14,5
LEUKOZITOAK Globulu zurien kopurua odol mL-ko; infekzioa dagoenean handia da.
4 – 11 mila/mL
Neutrofiloak Mikroorganismoak fagozitatzen dituzte. % 30 – % 70
LinfozitoakErantzun immunea erregulatzen dute, antigorputzak
sortzen dituzte. Birus eta tumore-zelulen aurrean babestu egiten dute.
% 25 – % 50
Monozitoak Mikroorganismoak fagozitatzen dituzte. % 0 – % 10
Eosinofiloak Parasitoen aurka babesten dute. % 0 – % 5
Basofiloak Alergia-erreakzioetan hartzen dute parte. % 0 – % 2
PLAKETAK Megakariozitoen zatiak dira; odolaren koagulazioan hartzen dute parte.
150 – 450 mila/mL
BBP Batez besteko bolumen plaketarioa; plaketen tamaina adierazten du.
7,4 – 11fL
GSA Globulu gorrien sedimentazio abiadura da; infekzioaren eta inflamazioaren adierazle da.
0 – 14 h
29
PARAMETRO BIOKIMIKOAK
GLUKOSAOdolaren glukosa-maila altua diabetesaren
adierazle da; maila baxua, berriz, hipogluzemiaren adierazle.
60 – 100 mg/dL
KREATININA Balio altuek giltzurrunak gaizki dabiltzala adierazten dute.
0,5 – 1,4 mg/dL
URATOAProteinen metabolismoan sortzen den substantzia
da. Alkoholaren kontsumoak uratoaren maila igotzen du; maila altuak hezueria sortzen du. 2,4 – 6 mg/dL
KOLESTEROLAZelularen mintz plasmatikoaren osagaia da. Gehiegi dagoenean, arazo kardiobaskularrak
eragiten ditu.120 – 240 mg/dL
HDL-kolesterolaKolesterol ona ere deitzen zaio; kolesterola odoletik gibelera eramaten duen proteina
konplexua da.45 – 65 mg/dL
LDL-kolesterolaKolesterol txarra ere deitzen zaio; kolesterola
gibeletik odolera eramaten duen proteina konplexua da.
130 – 159 mg/dL
TRIGLIZERIDOAKEnergia garraiatzen eta pilatzen duten lipidoak
dira; odol-maila altuak ateroesklerosia ekar dezake.
< 200 mg/dL
TRANSAMINASAK (GOT, GPT, GGT)
Gibeleko, giharretako, bihotzeko, pankreako eta garuneko entzimak dira; transaminasen
kontzentrazio altuek ehun horietako batean kalteak daudela adierazten dute.
GOT: 2 – 35 U/LGPT: 2 – 35 U/LGGT: 9 – 36 U/L
SIDEREMIAOdolaren sueroan proteinekin lotuta dagoen
burdina da; burdinaren eskasiak anemia ferropenikoa ekartzen du.
30 – 150 mcg/dL
FERRITINABurdina metatzen duen proteina da; odolean dagoen ferritina gorputzean dagoen burdina
kantitatearekin erlazionatuta dago. Balio baxuak anemia ferropenikoaren adierazle dira.
15 – 300 ng/mL
Aurreko taulan aipatzen diren parametroez gain, beste batzuk ere neur daitezke; hala
nola, bilirrubina, transferrina, fibrinogenoa, protronbina, etab.
Orain arte, odol-analisiak erabili ditugu hainbat gaixotasun diagnostikatzeko eta ohiko
osasun-kontrolak egiteko. Etorkizunean, azkenengo ikerketei esker, odol-analisiak
bularreko minbiziaren terapien eraginkortasuna ebaluatzeko ere erabili ahal izango
ditugu.
Gai horren inguruko ikerketak azaldu ditu artikulu batean Minetta Liu-k2
−Georgetowneko Lombardi izeneko Zentro Onkologikoaren zuzendaria bera−. Ikerlari
honek frogatu du bularreko minbizia duten emakumeek odolean ere izaten dituztela
minbizi-zelulak; hortaz, odol-analisi batean, zelula horiek detekta daitezke eta zenba
daitezke. __________
(2) MINETTA C. Liu: “Circulating Tumor Cells: A Useful Predictor of Treatment Efficacy in Metastatic Breast Cancer”, in Journal of Clinical Oncology, 27 (2009ko iraila), 5153-5159.
30
Liu doktoreak erakutsi du odolean dagoen minbizi-zelula kopurua erlazionatuta dagoela
gaixotasunaren eboluzioarekin. Hori dela eta, analisi mota horiek oso baliagarriak
izango dira bularreko minbiziaren eboluzioa aztertzeko, baita tratamenduaren
eraginkortasuna ziurtatzeko ere.
Gaur egun bi helburu horiekin −eboluzioa aztertu, eta tratamenduaren eraginkortasuna
ziurtatu− erabiltzen diren teknika erradiologikoak (eskanerra, ultrasoinuak) odol-
analisia baino askoz garestiagoak, motelagoak eta konplexuagoak dira. Etorkizunean,
beraz, odol-analisi hauei esker, askoz lehenago ezagutu ahal izango da terapia baten
eraginkortasuna; modu berean, lehenago baztertu ahal izango dira eraginkorrak ez diren
tratamenduak, eta azkarrago ezarri tratamendu egokiak.
3.2.2 Gernu-analisia
Gernuaren analisi kimikoak giltzurrunetan gertatzen den iraizketa-prozesuaren
eraginkortasunari buruzko datuak ematen dizkigu. Ohiko gernu-analisietan aztertzen
diren parametroak ondorengo hauek dira:
GERNUAREN ANALISI SISTEMATIKOA
Parametroa Parametroaren esanahia Erreferentzia-balioak
Dentsitatea Tartetik kanpoko balioek giltzurrunen funtzioan arazoak daudela adierazten dute. 1006 – 1030
pH Tartetik kanpoko balioek giltzurrunetan harriak osatzeko arriskua adierazten dute.
4,6 - 8
Leukozitoak Agertuz gero, infekzioaren adierazle dira. 0
Nitritoak Agertuz gero, infekzioaren adierazle dira. 0
Proteinak Agertuz gero, glomerulonefritisaren adierazle dira.
0
Glukosa Agertuz gero, diabetesa adierazten du. 0
Gorputz
zetonikoakAgertuz gero, asaldura metabolikoak,
nutrizio-arazoak, etab. adierazten dituzte.0
Urobilinogenoa Agertuz gero, anemia hemolitikoa, hepatitis larria, etab. adierazten ditu.
0
Bilirrubina Agertuz gero, gibeleko arazoak adierazten ditu.
0
Hematiak Agertuz gero, giltzurrunetako odol-jarioen arriskua adierazte dute.
0
Sedimentua Zelulak eta kristalak detektatzeko balio duen parametroa da.
0
KoloreaUrobilinogenoa badu, kolore iluna izango
du; gorria bada, hematiak izango ditu; berdea bada, pseudomonen infekzioa
adierazten du.
Horia
31
3.2.3 Irudi bidezko teknikak
Irudi bidezko teknikei esker, gorputzaren barneko organoen egoeraren diagnostikoa egin
daiteke, ebakuntzarik egin gabe eta ehunetako laginik hartu gabe. Hala ere, horrek ez du
esan nahi teknika horiek arriskurik ez dutenik. Hori dela eta, probak egin aurretik,
sendagileak gaixoari azaldu beharko dizkio teknikaren arriskuak; baita proba horiek
saihesteko zein prebentzio-neurri hartu behar diren ere.
Irudi bidez diagnostikatzeko, teknika nagusiak ondorengo hauek dira:
Erradiografia. X izpiek gaitasuna dute, gorputz opakuak zeharkatzeko eta horien
irudia argazki-film batean inpresionatzeko. Beraz, gure gorputzaren barneko
organoak ere zeharka ditzakete, eta organo horien erradiografia egin. Baina X
izpiek, energia altuko erradiazioak direnez, minbizia sor dezakete; hori dela eta,
emakume haurdunei ez zaie erradiografiarik egiten, fetuari kalte egin
diezaioketelako. Erradiografiarik ezagunenak hezurretakoak badira ere, diagnostikoa
egiteko eta zenbait gaixotasun prebenitzeko, ohikoak dira beste hauek ere:
bronkografiak (biriketakoak), arteriografiak (arterietakoak), mamografiak
(ugatzetakoak)… Erradiografia batean, gorputzaren egitura bigun eta hutsak ikusi
nahi badira, kontrasteak erabiltzen dira organoa betetzeko, eta modu horretan lortzen
den irudia askoz argiagoa da.
Ordenagailu bidezko tomografia axiala (OTA edo eskanerra). Gorputzaren atal
baten zehar-ebakien erradiografia asko egiteko aukera ematen du teknika honek.
Horretarako, eskanerreko hodian, X izpien iturria eta X izpien detektagailua daude.
Pertsona bat hodian sartzen denean, X izpien iturria eta detektagailua pertsona
horren inguruan biratzen hasten dira, eta gorputzaren atal baten zehar-ebakien
irudiak ateratzen dituzte. Prozesuak ordubete irauten du, gutxi gorabehera. Teknika
honen abantaila da gorputz atal guztiak zehaztasun handiz aztertzeko aukera ematen
duela; desabantaila, ostera, OTAk igortzen duen erradiazioa ohiko erradiografia
batek ematen duena baino 50 aldiz handiagoa dela.
Erresonantzia magnetiko nuklearra (EMN). Ehunak eremu magnetiko indartsu baten
eraginpean jartzen direnean, euren atomoek irrati-uhinak igortzen dituzte. Irrati-
uhinen seinale horiek, ordenagailu bati esker, irudi bihurtzen dira. Ehun mota
32
bakoitzak seinale mota bat igortzen du; hori dela eta, teknika horren bidez ehun
mota guztiak bereiz daitezke. Erresonantzien bidezko irudiak eta eskanerren
bidezkoak oso antzekoak dira; baina, EMNri esker, espazioko edozein
dimentsiotako irudiak lor daitezke. Teknika honek ez du erradiaziorik igortzen,
baina ezin da erabili taupada-markagailua eta metalezko protesiak dituzten
gaixoekin. Halaber, zenbait pertsonari klaustrofobia sortzen die; aparatuaren zarata
ere oso deserosoa iruditzen zaie.
Ekografia. Gorputzaren barneko ehunek maiztasun handiko frekuentzia-uhinak
(ultrasoinuak) islatzen dituztenean osatzen den irudiari ekografia deritzo. Teknika
honen bidez lortutako irudiak ez dira oso zehatzak. Alabaina, erradiaziorik igortzen
ez duenez, erabiltzeko erraza denez eta oso garestia ez denez, metodorik hoberena
da haurdunaldietan amaren eta fetuaren egiturak aztertzeko. Gaur egun, ekografoek
kalitate handiko hiru dimentsioko irudiak lortzen dituzte.
Medikuntza nuklearra. Teknika honek, gorputzaren atal baten irudia emateaz gain,
atal horren funtzionamenduari buruzko informazioa ere eskaintzen du. Horretarako,
gamma izpiak igortzen dituen erradiofarmakoa ematen zaio gaixoari (normalean,
zain barneko bidetik). Gorputzaren barruan dagoenean, erradiofarmakoa ehun
batean finkatzen da, eta, detektagailu bati esker, igortzen dituen gamma izpiak
jasotzen dira. Seinale erradiaktibo horiek irudi bihurtzen dira, eta irudi horietan,
erradiofarmakoaren segimendua egin daiteke, organoaren funtzionamendua
aztertzeko. Teknika horrek bi arrisku ditu: batetik, gaixoak erradiazioa jasotzen du;
bestetik, erradiofarmakoek, batzuetan, alergiak dakartzate.
3.2.4 Jarduera elektrikoa erresgistratzeko teknikak
Gihar-zuntzen eta neuronen jarduerak potentzial-diferentzia aldatzen du. Aldaketa
horiek jaso eta graba daitezke. Teknika horien artean, hauek dira ezagunenak:
elektrokardiograma eta elektroentzefalograma.
Elektrokardiogramak gihar-zuntz kardiakoen potentzialaren aldaketak erregistratzen
ditu. Proba hori lagungarria da gaixotasun kardiobaskularren diagnostikoan.
33
Elektroentzefalogramak garuneko neuronen potentzialaren aldaketak erregistratzen
ditu. Teknika honen bidez diagnostikatzen dira garuneko tumoreak, garuneko
infartua, entzefalitisa, garezurreko traumatismoa, epilepsia, migraina, etab.
3.2.5 Bihotz-kateterismoa
Bihotz-kateterismoa teknika konplexua da, baina arrisku gutxikoa. Beste proba
batzuekin lortu ezin daitezkeen hainbat datu ematen du; hala nola bihotz-barrunbe
bakoitzean dagoen presioaren neurria, bihotzak taupada bakoitzeko ponpatzen duen
odol-bolumenaren neurria, eta bihotzetik eta odol-hodietatik mugitzen den odol-
fluxuaren irudia.
Kateterismoa hematologiako laborategian egiten da. Kateterra besotik edo izterrondotik
sartu, eta, kontrol erradiologikoa egiten den bitartean, bihotzerantz eramaten da; bertan,
bihotz-barrunbeetako presioa neurtzen da. Kateterraren bidez, gainera, ezkerreko
bentrikuluan kontrastea injektatu, eta, ekipo erradiologikoaren bidez, bihotzaren
tamaina eta haren mugimenduak azter daitezke. Prozesu osoa filma daiteke.
Kateterismoa aproposa da hainbat gaixotasunen diagnostikoa egiteko: miokardio-
infartua, arritmia, bihotzeko gutxiegitasuna, aneurisma, arteria koronarioen estuguneak
eta buxadurak, balbulopatiak, etab.
3.2.6 Esfortzu-proba
Esfortzu-probaren bidez, ahalegin fisikoak bihotzean duen eragina aztertzen da.
Gaixoari taupada-maiztasuna eta tentsio arteriala neurtzen zaizkio zinta mugikorrean
dabilela, eta aldi berean, elektrokardiograma egiten zaio. Zinta mugikorra gelditu, eta
pazientearen taupada-maiztasuna ohiko mailara jaisten denean amaitu ohi da proba.
Proba honek zenbait helburu ditu: bularraldeko minaren kausa bilatzea; bihotz-
erritmoaren asaldurak identifikatzea; pertsona hipertentsoek, erretzaileek eta kolesterol-
maila altua dutenek ahalegin fisikoaren aurrean izan dezaketen erantzuna aztertzea...
3.2.7 Endoskopia-teknikak
Endoskopia barneko organo hutsak ikusteko teknika da. Proba hori egiteko,
endoskopioa deitutako hodia erabiltzen da. Hodi horrek argi-iturri bat eta kamera bat
ditu muturrean; gorputzaren zulo natural batetik, zauri batetik edo ebaki kirurgiko
batetik sartu ondoren, gorputz-barrunbeen irudia hartu, eta pantaila batean ikusteko
aukera eskaintzen du. Batzuetan, biopsia egiteko, endoskopia egiten da.
34
Behatzen den organoaren arabera, endoskopia mota asko dago: gastroskopia, urdailaren
behaketa egiteko; kolonoskopia, heste-lodiaren behaketarako; laparoskopia, abdomena
behatzeko; bronkoskopia, bronkioak begiratzeko; histeroskopia, umetokia behatzeko;
artroskopia, artikulazioak aztertzeko, eta abar.
3.2.8 Biopsia
Biopsia egitean, ehunaren lagin bat hartzen da, mikroskopioz aztertzeko. Biopsia
erabiltzen da zelula tumoralak bilatzeko, eta tumoreak onberak ala gaiztoak diren
ikusteko.
Biopsia mota asko dago, zein bide erabiltzen den: endoskopia, orratz fina, orratz lodia,
ebakia, etab.
Gaixotasunen sailkapena egin ahal izateko, honakoak ezagutu eta ikertu behar dira: giza
gorputzaren anatomia eta fisiologia, gaixotasunen etiologia, transmisioa, eta abar.
Munduko Osasun Erakundeak (MOE) gaitzen sailkapenaren 10. bertsioa argitaratu du,
International Classification of Diseases izenekoa (ICD-10). Sailkapen horretan, MOEk
23 talde bereizi ditu. Horretarako, kontuan izan ditu antzekotasun anatomikoak,
etiologikoak eta patogenikoak. Aipatu taldeetan sartu dituen gaixotasunei bost
karakteretako kodeak eman dizkie, esandako antzekotasunekin erlazionatutakoak.
Sailkapen hori, dena den, Batxilergoko 1. mailako ikasleentzat konplexuegia denez, lan
honetan, eragilea izango dugu kontuan, eta bi talde bereiziko ditugu: infekziosoak eta
ez-infekziosoak.
4. 1 GAIXOTASUN INFEKZIOSOAK
Eragile biologikoek sortzen dituzte gaixotasun infekziosoak. Bi eragile biologiko-
patogeno mota daude: mikroskopikoak eta makroskopikoak.
Mikroskopikoen artean, batzuk izaki bizidunak dira: bakterioak, onddoak eta
protozooak; eta beste batzuk, berriz, nahiz eta bizidunak ez izan, molekula organikoz
osatuta daude: birusak eta prioiak.
Eragile makroskopiko guztiak, bestalde, izaki bizidunak dira: nematodo, platelminto eta
artropodo batzuk; horiek sortzen dituzten gaixotasunei parasitosi deitzen zaie.
4.1.1 Gaixotasun infekziosoen sailkapena eragilearen arabera
a) Gaixotasun bakterianoak
Gaixotasun bakterianoak bakterioek sortutakoak dira. Adibide ezagun batzuk jasoko
ditugu hemen:
1. Salmonellosia, Salmonella typhimurium bakterioak sortutakoa.
2. Kolera, Vibrio cholerae bakterioak eragindakoa.
3. Tetanosa, Clostridium tetani bakterioak sortutakoa.
4. Pneumonia, Streptococcus pneumoniae bakterioak eragindakoa.
Gaixotasun mota hauek prebenitzeko erarik eraginkorrena txertoa jartzea eta higienea
zaintzea da.
39
Eritasun bakterianoen tratamendua antibiotikoekin egin behar da. Sendagai horiek, kasu
batzuetan, bakterioak hiltzen dituzte (bakterizidak); eta, beste batzuetan, bakterioen
ugalketa saihesten dute (bakterostatikoak). Beharrezkoak ez direnean hartzen badira,
bakterio-andui erresistenteak sortzen dira; hori dela eta, beste antibiotiko batzuk bilatu
behar izaten dira bakterio erresistente horiei aurre egiteko. Alabaina, bakterio
erresistenteen agerpena antibiotiko berrien ekoizpena baino azkarragoa izango balitz,
ezin izango genituzke gaixotasun bakterianoak sendatu.
Gaixotasun infekziosoen artean gaixotasun bakteriano baten adibidea agertuko dugu
hemen, tuberkulosiarena, hain zuzen.
BAKTERIOEN INFEKZIO BATEN ADIBIDEA: TUBERKULOSIA
Bakterioek sortzen dituzten eritasunen artean, tuberkulosia aukeratzeko arrazoiak hauek izan
dira: alde batetik, mundu osoan hedatuta dago, izan ere, gaur egun, bi mila milioi lagun daude
kutsatuta; bestetik, edozein gaixotasun bakterianok baino heriotza gehiago eragiten du:
tratamendurik jartzen ez bada, tuberkulosiak gaixoen % 60 hil ditzake; tratamendua jarraituta,
haatik, % 90 sendatzen da.
Mycobacterium tuberculosis bakterioek edo Koch-en baziloek sortzen dute tuberkulosia.
Bazilo horiek airearen bidez transmititzen dira, usinetan eta eztuletan; dena den, ez dira oso
erraz kutsatzen, arnastean bazilo kopuru txikia kanporatzen delako, eta ez direlako
transmititzen objektuen bidez. M. tuberculosis bakterioak gure birika-albeoloetan sartzen
direnean, immunitate-sistema aktibatzen da, eta makrofagoak baziloak fagozitatzen hasten dira.
Bakterio batzuk hiltzen dira, baina beste batzuek pareta erresistentea dute, eta bizirik jarraitzen
dute, nahiz eta makrofagoen barruan egon. Makrofago infektatu hauek eta euren inguruan
biltzen diren beste globulu zuri batzuek nodulu gogorrak eratzen dituzte (tuberkulu
deitutakoak). Koch-en baziloak tuberkuluetan mantentzen diren bitartean, infekzioa latente
dagoela esaten da; tuberkulu horiek kaltzifikatzen badira, baziloak ezin dira hedatu, eta gaitza
gaindituta dago.
Hala ere, gaixoaren immunitate-sistema ahula bada, tuberkuluetatik atera, eta birika-albeolo
guztietatik heda daitezke baziloak. Egoera horri tuberkulosi aktibo esaten zaio. Hortik aurrera,
baziloak beste organo batzuetara heda daitezke, eta immunitate-sistemaren zelula batzuk eta
beste ehun askotako zelulak hil ditzakete.
Infekzioaren sintomak sukarra, ondoeza, gose falta eta argaltzea dira. Gaixotasuna larriagotzen
denean, gogortu egiten dira sintomak: eztula, bizkarreko min gogorra, odoljarioak biriketan…
Tuberkulosi latentea diagnostikatzeko, Mantoux deitutako larruazaleko proba edo odol-analisi
40
bat egiten da. Infekzio aktiboa diagnostikatzeko, berriz, gaixoaren sintomak aztertzen dira.
Tratamendua antibiotikoen bidez egiten da (isozianida, rifampina, etambutol edo pirazinamida
antibiotikoak); luzea da eta albo-ondorioak ditu.
Tuberkulosia prebenitzeko eta beste gizabanako batzuk kutsatzeko probabilitatea murrizteko,
garrantzitsua da gaixoak azkar identifikatzea eta tratatzea; usin eta eztula egiten denean baziloa
ez transmititzeko ahoa eta sudurra estaltzea ere inportantea da; gainera, gaixoekin kontaktua
duten pertsonei isozianida ematea komeni da, infekziotik babesteko.
Txertoak ez du infekzioa prebenitzen, baina gorputzean gerta daitekeen hedapena saihesten du.
b) Gaixotasun birikoak
Gaixotasun birikoak birusek sortzen dituztenak dira. Ondorengoak oso ezagunak dira:
urtaroko gripea, A gripe berria, hegaztien gripea, hiesa, hotzeria, hepatitisa, amorreria,
elgorria, etab.
Birusak ezin dira antibiotikoen bidez deuseztatu. Immunitate-sistemak gaindi ditzake
gaixotasun biriko batzuk; immunitate-sistemak gainditu ezin dituen gaixotasunak
sendatzeko, berriz, medikamentu antibiralak erabiltzen dira. Dena den, infekzio biriko
asko ezin dira sendatu.
Zenbait infekzio biriko prebenitzeko, bestalde, txertoak garatu dira; baina ikerketa-lan
handia egin behar da oraindik hainbat infekzio birikorentzat txertoa aurkitzeko;
hiesarena, kasu.
Gaixotasun infekziosoen artean gaixotasun biriko baten adibidea ekarri dugu hona;
zehazki, A gripearena.
INFEKZIO BIRIKO BATEN ADIBIDEA: A GRIPEA
Zer da gripea? Gripea gaixotasun birikoen multzoa da, gizakiei eta beste animalia espezie
batzuei eragiten diena. Gripea ARN-birus batzuek sortzen dute, Orthomyxoviridae familiakoek.
Birus motaren arabera, hainbat gripe tipologia agertzen dira. Gainera, gripearen birusek
gaitasuna dute mutatzeko, eta euren arteko material genetikoa trukatzeko. Hori dela eta, birus
berriak etengabe ari dira sortzen.
Zein da A gripe berriaren eragilea? Eragilea A/H1N1 azpimotako birusa da. Zientzialarien
41
ustez, birus berri horrek txerriak infektatzen dituzten birusetan du jatorria. Izan ere, A gripe
berriaren birusak hiru birus desberdinetako material genetikoaren zatiak ditu: txerriaren
A/H1N1 birusaren zatiak, hegaztien birusarenak eta gizakion birusarenak.
Nola sortu da birus berria? Zientzialariek susmatzen dute A gripe berriaren birusa honako
prozesuaren bidez sortu dela: hainbat motatako birusek organismo bera infektatu dutenean,
euren material genetikoa elkarren artean trukatu, eta birus berriak sor ditzakete. Beraz, gizakion
gripearen birusak, hegaztien gripearenak eta txerrien gripearenak txerri bera infektatu eta birus
berria sortu zen. Sortutako birusak jatorrizko hiru birusen material genetikoaren zatiak zituen,
eta horregatik, hiru birusen ezaugarri batzuk ere bai.
A gripe berriaren sintomak honakoak dira: bat-bateko sukar altua, buruko min handia,
giharretako min handia, etengabeko eztula eta hotzikarak. Sintomek 2-4 egun irauten dute.
Sintomak jasan arren, paziente gehienek gainditzen dute gaixotasuna, eta sendatu egiten dira.
Alabaina, zenbaitetan birusek birikak infektatu, eta arnas gutxiegitasuna sortzen dute.
Pazientearen immunitate-sistema ahul baldin badago, egoera oker daiteke; heriotza iritsi ere
bai.
A gripe berriaren aurkako tratamendua medikamentu antibiralekin egiten da, hain zuzen,
oseltamibir eta zanamibir izenekoekin. Orain arte eraginkorrak izan dira A gripe berria
sendatzeko, baina albo-ondorioak ere badakartzate; birus horiek antibiralen kontrako
erresistentzia garatzen badute, A gripe berriari aurre egiteko, txertoa da bide bakarra.
A gripe berriaren pandemia deklaratu du MOEk 2009ko ekainean. Izan ere, une honetan
(2009ko urrian), munduko gripe kasu gehienak A gripe berriarenak dira. Dena den, esan behar
da hilkortasun-tasa baxuko gaixotasuna dela, gaixotze-tasa altua badu ere.
c) Protozooek eragindako gaixotasunak
Protozooak izaki bizidun zelulabakarrak, eukariotikoak eta heterotrofoak dira. Milaka
espezie daude, baina gizakion gaixotasunen eragileak hogei bat espezie dira. Nahiz eta
protozoo espezie gutxik sortu infekzioak, giza osasunean itzelezko eragina dute; izan
ere, munduko biztanleen % 25ek protozooek eragindako gaixotasunak jasaten ditu.
Protozooak dira, adibidez, honako gaixotasunon sortzaile: malaria, amebiasia,
giardiasia, loaren gaixotasuna eta toxoplasmosia.
Protozooek eragindako gaixotasunen artean malaria jarriko dugu agerian hemen:
42
PROTOZOOEK ERAGINDAKO GAIXOTASUNA: MALARIA
Malaria (edo paludismoa) eskualde tropikal eta ekuatorialetan hedatutako gaixotasun
infekziosoen artean arriskutsuena da. Tratamendurik gabe, hilgarria da. Urtero, 250 milioi
lagun inguru gaixotzen ditu malariak, eta milioi bat inguru hiltzen ditu; gehienak, Afrikan.
Munduko biztanleriaren erdiak malaria harrapatzeko arriskua du, batez ere ekonomia ahuleko
herrialdeetan. Gainera, herrialde horiek ezin diote aurre egin gaitz honek dakarren osasun-
gastuari; hortaz, malaria hedatzearekin batera, euren hazkunde ekonomikoa murrizten da.
Malariaren eragileak Plasmodium generoko lau protozoo hauek dira: Plasmodium falciparum,
P. vivax, P. malariae eta P. ovale. Protozoo horiek bektore bat eta ostalari bat behar dituzte,
euren bizi-zikloa osatzeko: bektorea Anopheles eltxoa da (Plasmodiumaren transmisorea);
ostalaria, berriz, gizakia (Plasmodiumaren kaltea jasotzen duena).
Normalean, Anopheles generoko eltxo emeek transmititzen dituzte Plasmodiumak ostalari
batetik bestera: infektatutako pertsona bat ziztatzen dutenean, pertsona horrek odolean dituen
Plasmodiumak hartu, eta beste norbaiti transmititzen dizkiote, beste ziztada batekin. Emakume
haurdun infektatuen kasuan, Plasmodiuma zuzenean transmiti diezaiokete fetuari. Behin
ostalariaren barnean daudela, Plasmodiumak gibelera doaz, eta, helduak direnean, odolera
pasatzen dira. Odolean, globulu gorriak suntsitzen dituzte.
Eltxoaren ziztada gertatu eta lehenengo sintomak agertu arte, 10-15 egun igarotzen dira.
Sintomarik ohikoenak sukarra, buruko mina eta gonbitoak dira.
Malaria tratatzeko, medikamentu antipaludikoak ditugu. Hala ere, hainbat tokitan Plasmodiuma
erresistente egin da, eta terapia aldatu behar izan da. Onena, dena den, tratamendu goiztiarra
da. Horri esker, gaixotasunaren iraupena murriztu, konplikazioak prebenitu, eta heriotza
gehienak saihestu ohi dira.
Etorkizun hurbilean, malaria prebenitzeko metodorik onena txertoa izango da. Gaur egun ari
dira txerto batzuk frogatzen; baina, haien eraginkortasuna ziurtatu arte, ezin dira ezarri. Txertoa
garatzen den bitartean, MOEk malaria prebenitzeko honako bi estrategiok proposatu ditu:
batetik, intsektizidak (DDTa eta piretroideak) eta eltxo-sareak erabili; eta bestetik, egunsentian
eta ilunabarrean gorputz osoa ondo estali. Estrategia horiei esker, malaria desagertu da
Tunisian, Arabiar Emirerri Batuetan eta Maldivak irletan.
Azkenaldian, eltxoak intsektiziden aurkako erresistentzia garatzen ari dira. Gainera, ez dago
intsektizida eraginkorrik (DDTaren eta piretroidearen tankerakorik), eta intsektizida berriak
bilatzea garestia da, oso. Beraz, malariaren aurkako lasterketa irabazi nahi badugu, txertoen
ikerketa-prozesua azkartu beharko dugu.
43
d) Onddoek sortutako gaixotasunak
Onddo mikroskopikoek sortzen dituzten gaixotasunak mikosi deitzen dira.
Ezagunenetakoak ondorengoak dira: ezkabia, pitiriasi bertsikolorea eta kandidiasia.
1. Ezkabia. Ezkabiaren onddoek (Trichophyton, Microsporum eta Epidermophyton
generokoak) larruazaleko mikosi kutsakorrak sortzen dituzte izterrondoan,
oinetan (atleta-oina), azazkalen azpian (onikomikosia) eta buru-azalean. Oro har,
beroak, hezetasunak eta higiene-eskasiak errazten dituzte mikosi mota hauek.
Sintoma berdintsuak agertzen dira mikosi kasu guztietan: azkura, sumindura,
ezkatak agertzea eta ilea erortzea.
2. Pitiriasi bertsikolorea. Pitiriasi bertsikolorea larruazaleko mikosia da,
Malassezia furfur onddoak sortzen duena. Ez da gaixotasun kutsakorra. Sintoma
nagusia hauxe da: gorputz-enborrean, besoetan eta lepoan orbanak agertzea.
Orbanak kolore askotakoak izan daitezke, horregatik ematen zaio gaixotasunari
bertsikolore izena. Udako tenperatura altuek, hezetasunak, izerdiak eta eguzkitan
egoteak onddoaren garapena errazten dute; hori dela eta, orbanak udan agertu
ohi dira, eta neguan desagertu.
3. Kandidiasia. Kandidiasia larruazaleko eta mukosetako mikosia da, Candida
generoko onddoek sortutakoa. Genero horretako espezierik ezagunena Candida
albicans da. Espezie honek kandidiasia sortzen du ahoko, sudurreko, urdaileko,
hesteetako eta baginako mukosetan. Kandidiasi mota bakoitzarekin sintoma
desberdinak azaltzen dira. Gainera, hainbat eragile daude infekzioaren garapena
errazten dutenak: immunodepresioa, aldaketa fisiologikoak (haurdunaldia,
adibidez), minbizia, gaixotasun endokrinoak, gluzido askodun dieta, burdina-
eskasia, zink-eskasia, etab.
e) Prioiek sortutako gaixotasunak
Prioiak partikula proteiko infektatzaileak dira, eta ugaztunen nerbio-sistema endekatzen
duten eritasun arraro batzuen eragile dira. Euren jokabidea erabat berria da, eta ez dute
zerikusirik ohiko birus eta bakterioekin.
Prioiek bi itxura desberdin har ditzakete: bata, PrPc deitutakoa, ohikoa, animalia
guztietan dago; bestea −PrPsc izenekoa−, gaixotasunaren sortzailea. Bi proteinen arteko
alde bakarra molekularen itxura da. PrPsc proteina gorputzean sartzen denean, PrPc
44
proteinaren bila doa, eta harekin elkartzen da. Elkarreraginaren ondorioz, ohiko
proteinak bere itxura galdu eta PrPsc proteinaren egitura hartzen du. Horrela, poliki-
poliki, PrPc proteinak desagertuz doaz eta PrPsc proteinak pilatzen dira.
PrPsc proteinek neuronak hil, eta burmuinari belaki itxura ematen diote; horregatik,
jatorri prionikoko gaixotasunak entzefalopatia espongiforme deitzen dira. Prioiak
neuronen barnean daudenez, immunitate-sistemak ez ditu detektatzen, eta ez ditu
deuseztatzen.
Eritasun prionikoek hiru jatorri izan ditzakete:
1. Genetikoa, mutazioek eragindakoa.
2. Infekziosoa, prozesu infekziosoek eragindakoa.
3. Jatorri ezezagunekoa, noizbehinkako kasuak.
Giza gaixotasun prionikoak dira, besteak beste: Creutzfeld-Jakob gaixotasuna (behi
eroen gaitzaren eragile bera duena), kurua eta familia-insomnio hilgarria; horrez gain,
azkenaldian, medikuek deskribatu dituzten koadro kliniko batzuek ere jatorri prionikoa
dute.
1. Creutzfeldt-Jakob. Creutzfeldt-Jakob (ECJ) giza gaixotasun prionikoa da. Gaitz
honek, hasieran, oroimen-eza, koordinazio falta eta ikusmen-arazoak sortzen
ditu; amaieran, dementzia, koma eta heriotza. Batzuetan, gaixotasuna sor daiteke
prioiek infektatutako behien haragia jaten denean; beste batzuetan, berriz,
genetikoa eta hereditarioa izan daiteke.
2. Kurua. Kurua gaitza, Papua Ginea Berriko etnia batean deskribatu dute.
Sintomarik ohikoenak dira: dardara, espasmoak, irensteko zailtasuna eta
ibiltzeko zailtasuna. Infektatutako pertsona hilen garuna jaten denean
transmititzen da kurua.
3. Familia-insomnio hilgarria. Familia-insomnio hilgarria gaixotasunak insomnioa
eragiten du. Insomnio honek asaldura sistemikoak, haluzinazioak, koma eta
heriotza dakartza. Aipatu behar da familia-insomnio hilgarriaren gaixoen
proportzioa handia dela Euskal Autonomia Erkidegoan, batez ere, Araban. Gene
bereko mutazioa gertatzen da gaixo horietan. Gainera, gehienek arbaso komunak
dituzte; beraz, gaixotasun hereditarioa da.
45
f) Infekzio parasitarioak (edo parasitosiak)
Parasitosiak infekzioak dira, bizkarroi makroskopikoek sortzen dituztenak. Gaixotasun
infekziosoen eragile makroskopikorik arruntenak honakoak dira: intsektuak, akaroak,
nematodoak eta platelmintoak.
Parasitosi mota ugari dago (heste-zizareak, eskabiosia edo hazteria, tenia, trikina,
akainak, tungiasia...); haatik, lan honetan, ikastetxeetako parasitosirik ohikoena
aztertuko dugu: pedikulosia.
PEDIKULOSIA
Pedikulosia deitzen zaio zorriak izateari; Pediculus humanus espeziearen banakoek sortzen
dute.
Intsektu hauek ostalariaren ile artean bizi dira, eta ostalariaren odola zurgatzen dute. Oso azkar
ugaltzen dira. Pediculus humanus espeziearen emeek 300 arrautza errun ditzakete 3-4 astean,
eta arrautzen eklosioa 8 egunean gertatzen da. Jaiotako zorriak oso erraz pasatzen dira buru
batetik bestera.
Argitu behar da zorriak izatea ez dela higiene ezaren seinale; alderantziz, zorriek nahiago dute
ile garbia ile zikina baino.
Gaitz honen sintoma nagusia azkura da. Tratatzen ez bada, buruko ileak eror daitezke.
Infekzioa gainditzeko, arrautzak eta zorri helduak banan-banan kendu behar dira eskuz. Ilea
mozten bada, errazago araka daiteke burua. Zorri helduak hiltzeko, komeni da permetrina duten
xanpu eta lozioak erabiltzea, eta tratamenduarekin jarraitu behar da arrautza guztiak desagertu
direla ziurtatu arte.
Pedikulosiaren kasuan prebentzioa oso garrantzitsua da, tratamendua bezain garrantzitsua.
Zorririk ez kutsatzeko, garbitasun handia behar da; besteak beste, orraziak, txanoak eta
aurikularrak ez dira konpartitu behar.
4.1.2 Gaixotasun infekziosoen transmisio-bideak
Infekzioen eragileak hainbat bidetatik sar daitezke gure gorputzean:
Edozein objekturen bidez. Adibidez, sukaldeko eskuzatarren bidez, bakterio
infekzioso asko transmititzen dira.
46
Edaten den uraren bidez. Adibidez, uretan bizi den Vibrio cholerae bakterioak
kolera sortzen du.
Elikagaien bidez. Esate baterako, arrautzetan egon daitezkeen Salmonella
typhimurium generoko bakterioek salmonellosia sortzen dute.
Airearen bidez. Esaterako, usinen bidez transmititzen dira tuberkulosia sortzen
duten Mycobacterium tuberculosis izeneko bakterioak.
Transmisio-bektoreen bidez. Adibidez, Anopheles eltxoak (bektorea), gizakiari
ziztatzen dionean, Plasmodium generoko protozooak odolean sartzen dizkio, eta
malaria sortzen da.
4.1.3 Gaixotasun infekziosoen garapena
Eritasun infekziosoen garapenak hainbat urrats behar ditu:
Kutsatzea: fase honetan eragile infekziosoak dagoeneko aipatutako transmisio-
bideetatik sartzen dira organismoan.
Inkubatzea: gaixoa kutsatzen denetik lehen sintomak agertzen diren arte igarotzen
den denbora-tartea.
Garatzea: fase honetan sintomak agertu eta garatzen dira.
Suspertzea: agente infekziosoa desagertu ondoren, gorputzaren susperraldia dator.
Osasuna berreskuratzen da, gorputzak berak agente infekziosoa uxatzen duelako,
edo medikamentuei esker.
4.1.4 Gaixotasun infekziosoei aurre egiteko hartu beharreko neurriak
Giza gorputzak, infekzioei aurre egiteko, berezkoak diren babes-mekanismo bi ditu:
batetik, gorputzeko kanpoko heziak (larruazala, mukosak, jariakinak, ileak…); bestetik,
immunitate-sistema. Dena dela, prebentzio-neurriak hartzea da infekzioak saihesteko
47
biderik onena. Bi eratako prebentzio-neurriak har daitezke: txertoak eta ohitura
osasungarriak.
Txertoak. Txertoa jarrita eragile kutsatzailearen zati bat edo kutsatzaile bizi
moteldua sartzen da gorputzean; ondorioz, immunitate-sistemak eragile horren
kontrako antigorputzak eta oroimen-linfozitoak sortzen ditu. Horrela, eragile
kutsatzaile berak eraso eginez gero, antigorputzek eta oroimen-linfozitoek berehala
suntsituko dute.
Ohitura osasungarriak. Higienea eta immunitate-sistema indartzen duten bizi-
ohiturak ezinbestekoak dira infekzioak prebenitzeko: dieta orekatua, drogarik ez
hartzea, estresa saihestea…
4.2 INFEKZIOSOAK EZ DIREN GAIXOTASUNAK
Infekziosoak ez diren gaixotasunek oso talde heterogeneoa osatzen dute. Hori dela eta,
komeni da gaitz hauekin azpisailkapena egitea. Kokapena eta kausa irizpide hartuta, 13
multzotan sailka daitezke gaixotasunok: tumoralak; odolekoak eta immunologikoak;
endokrinoak, nutrizionalak eta metabolikoak; mentalak; nerbio-sistemakoak;
zentzumen-organoetakoak; arnas aparatukoak; digestio-aparatukoak; larruazalekoak;
hezurretakoak eta giharretakoak; genitourinarioak; sortzetikoak eta genetikoak; eta
lesioak eta bestelako kanpo-faktoreek eragindakoak.
Gaixotasun-talde hauek guztiak era laburrean aztertuko ditugu:
1. Gaixotasun tumoralak. Antolatu gabeko ehun-masak dira tumoreak. Ehun-masa
horiek sortzen dira jaiotzen diren eta hiltzen diren zelulen arteko oreka hausten delako,
hau da, zelula gehiegi jaiotzen direlako, edo zelula zaharrak hiltzen ez direlako. Bi
tumore mota daude: onberak eta gaiztoak (edo minbiziak). Onberak lokalak dira, ez dute
metastasirik sortzen, eta oro har, kirurgiaren bidez erauzten dira. Gaiztoetan, berriz,
zelulek jatorrizko tumoretik banandu, gorputzaren edozein ehunetara mugitu, eta
metastasi-tumoreak sortzen dituzte. Tumoreak dira euskaldunen artean heriotza-kausa
nagusia; ohikoenak honakoak dira: biriketakoa, bularrekoa, prostatakoa, kolonekoa eta
maskurikoa.
48
2. Odoleko gaixotasunak eta gaixotasun immunologikoak. Gaitz hauek eragiten
diete: odol-zelulei (eritrozitoak, leukozitoak eta plaketak), plasmaren osagaiei
(immunoglobulinak, hemostasiaren faktoreak...), organo hematopoietikoei (hezur-muin
gorria) eta organo linfoideei (barea eta linfa-gongoilak). Batzuk larriak eta sendaezinak
dira: immunoeskasiak eta gaixotasun autoimmuneak; beste batzuk, berriz, arinak eta
errazak sendatzeko: anemia ferropenikoa.
3. Gaixotasun endokrinoak, nutrizionalak eta metabolikoak. Guruin endokrinoen
asaldurak eta metabolismoan parte hartzen duten organoen gaixotasunak dira.
Ezagunenak ondorengoak dira: diabetesa, hipotiroidismoa eta hipertiroidismoa,
obesitatea eta abitaminosiak.
4. Gaixotasun mentalak. Prozesu kognitiboen asaldurak eta afektibitate-prozesuen
asaldurak gaixotasun mentalen eragile dira. Eritasun hauetan honakoak asaldatzen dira:
arrazoibidea, portaera, errealitatea aztertzeko gaitasuna edo bizi-baldintzetara
moldatzeko gaitasuna. Gaur egun, gaixotasun mental hauek oso zabalduta daude:
depresioa, antsietatea, desoreka bipolarra, dementzia eta eskizofrenia.
5. Nerbio-sistemako gaixotasunak. Nerbio-sistema zentralari, periferikoari eta
autonomoari eragiten dietenak dira, sistema horietako meningeak, odol-hodiak, ehunak
eta giharrak ere kontuan hartuta. Asko dira kategoria honetan sar daitezkeenak;
ezagunenak honakoak dira: Parkinson gaitza, Alzheimer gaitza eta meningitisa.
6. Zentzumen-organoetako gaixotasunak. Sentimen-hartzaileei eta sentimen-
organoen atalei erasaten dietenak dira. Sentimen-hartzaileei erasaten dieten eritasunik
ohikoenak hauek dira: batetik, gorreria, Corti-ren organoaren suntsiketak eragindakoa;
eta bestetik, itsu geratzea, erretina-askatzeak eragindakoa. Sentimen-organoei erasaten
dietenak, berriz, ondorengoak dira: otoesklerosia, otitisa, bertigoa, miopia,
hipermetropia, ahoko mukosaren narritadura, psoriasia eta urtikaria.
7. Arnas aparatuko gaixotasunak. Arnas aparatua eta haren oinarrizko funtzioak
hondatzen dituztenak dira; ohikoenak infekziosoak dira. Erretzaileen kasuan, gaixotasun
horietako batzuk kroniko bihurtzen dira, bronkitisa, adibidez. Tabakoa, gainera, arnas
49
aparatuko gaixotasun batzuen eragile zuzena da: enfisemarena eta biriketako
minbiziarena. Dena dela, badira tabakoarekin loturarik ez duten arnas aparatuko
gaixotasunak ere: alergiak, disnea mota batzuk, loaren apnea, eta abar.
8. Digestio-aparatuko gaixotasunak. Digestio-aparatuaren organoei eta haien
funtzionamenduari eragiten dietenak dira. Horietako batzuk infekziosoak dira, hala nola,
ultzera mota bat, txantxarra eta hesteetako parasitosiak; beste batzuk, berriz, tumoralak
izan daitezke, koloneko minbizia, adibidez; eta badira, azkenik, ehun, organo eta
funtzioetan eragina izan dezaketenak ere: laktosarekiko jasanezintasuna, hiato-etena,
dibertikulitisa eta ultzera mota batzuk.
9. Larruazaleko gaixotasunak. Larruazala, ilea, azazkalak, bilgor-guruinak eta izerdi-
guruinak kaltetzen dituztenak dira. Gaixotasun dermatologiko ere deitzen dira. Kanpo-
eragileek eta barne-eragileek erasotzen dutenez, larruazala da gaixotasun kopuru gehien
jasaten duen organoa; gainera, gaitz dermatologiko askok diagnostiko eta tratamendu
zaila dute. Gaixotasun infekziosoez gain (herpesa, kandidiasia…), larruazalean beste
gaixotasun batzuk ere sortzen dira: eritasun tumoralak, erredurak, alopezia, psoriasia,
urtikaria, etab. Gainera, askotan, nahiz eta larruazaleko gaixotasuna ez izan, beste
gaixotasun batzuen sintomak larruazalean azaltzen dira, adibidez, alergiek sortzen duten
gorritasuna, hantura eta azkura.
10. Hezurretako eta giharretako gaixotasunak (gaixotasun osteomuskularrak).
Giharrei, hezurrei eta artikulazioei erasaten dietenak dira. Hezurretako gaixotasunik
ohikoenak hausturak eta osteoporosia dira; giharretakoak, berriz, urradurak,
kontrakturak eta miositisak; eta, artikulazioetakoak, azkenik, tendinitisa, artrosia eta
artritisa. Gaixotasun osteomuskular horiek oso hedatuta daude; izan ere, gaitz laboral
gehienak osteomuskularrak izaten dira.
11. Gaixotasun genitourinarioak. Gernu-sistemari eta ugaltze-aparatuari eragiten
dietenak dira. Gernu-sistemarekin lotutako gaixotasunik ezagunenak hiru hauek ditugu:
zistitisa, koliko nefritikoa eta giltzurrun gutxiegitasuna. Ugaltze-aparatuarekin lotutako
eritasunekin hiru multzo egiten dira:
50
1. Sexu-transmisioko gaixotasunak: sifilia, gonorrea, herpes genitala,
klamidiak...
2. Sexu-funtzioaren asaldurak: inpotentzia eta antzutasuna.
3. Aurreko taldeetan ez daudenak: barrabiletako minbizia, prostatako
minbizia, prostatitisa, obulutegiko kisteak, endometriosia, bularreko
minbizia...
12. Sortzetiko gaixotasunak eta gaixotasun genetikoak. Material genetikoan
heredatzen direnak dira gaixotasun genetikoak. Adibidez, Down sindromea, Klinefelter
sindromea, Turner sindromea, daltonismoa, hemofilia… Sortzetikoak, bestalde,
jaiotzatik bertatik azaltzen diren eritasunak dira; esaterako, mikrozefalia, arantza
bifidoa… Sortzetiko gaitzok zenbait organoren malformazioak dira, garapen
enbrionarioan sor daitezke, edo erditzean, eta izan daitezke gaixotasun genetiko batzuen
ondorioa ere.
13. Lesioak eta bestelako kanpo-faktoreek eragindako gaixotasunak. Talde honek
biltzen ditu aurreko taldeetan sartu ez direnak: traumatismoak, intoxikazioak, erredurak,
izozketak, konplikazio kirurgikoak, elektrizitate-deskargak, hozkadak, medikamentuen
albo-ondorioak, alkoholismoa eta sailkatu gabeko beste hainbat eragilek sortutakoak.
Gaixotasunen tratamendua neurri multzoa da, gaixotasuna prebenitzeko, sendatzeko edo
sintomak arintzeko hartutakoa.
5. 1 TRATAMENDU MOTAK
Helburuaren arabera, hiru tratamendu mota bereizten dira: tratamendu profilaktikoak
(prebenitzeko), tratamendu terapeutikoak (sendatzeko) eta tratamendu aringarriak
(sintomak arintzeko).
5.1.1 Tratamendu profilaktikoak
Tratamendu profilaktiko (edo prebentibo) deitzen zaie gaixotasunak prebenitu eta eteten
dituztenei.
Gaixo bati tratamendu prebentibo bat ezarri ahal izateko, haren historia klinikoa hartu
behar dugu aintzat, historia kliniko horretan jasota dauden familia-aurrekari guztiek
baldintzatuko baitituzte tratamendu mota eta maiztasuna.
Oro har, gaixotasunak prebenitzeko, bizimodu osasungarria izatea da gomendioa; horrez
gain, komeni da aldian behin ohiko mediku-azterketak egitea: odol-analisia, gernu-
analisia, espirometria, irudi bidezko diagnostiko-probak, ikusmenaren azterketa,
entzumenaren azterketa, elektrokardiograma, eta tentsio arteriala eta pultsua neurtzea.
Gainera, emakumezkoen kasuan: azterketa ginekologikoa, umetokiaren lepoko biopsia
eta mamografia. Dena dela, familia-aurrekaririk egonez gero, ezinbestekoa da proba
zehatzak egitea, eta berariazko medikamentuak hartzea, beharrezkoak baldin badira.
Gaixotasun infekziosoak prebenitzeko, berriz, txertoa dugu. Txertoa da gorputza eragile
infekzioso baten aurka immunizatzen duen substantzia. Txerto bat prestatzeko, hildako
mikroorganismoak, mikroorganismo inaktibatuak edo mikroorganismo bizi
indargabetuak baliatzen dira. Txertoa inokulatzen den pertsonaren odolean
mikroorganismo zehatz baten aurkako antigorputz espezifikoak ekoizten dira; horri
esker, pertsona horrek mikroorganismo horren kontrako antigorputz espezifikoak
ekoiztuko ditu, eta mikroorganismo hori suntsitu ahal izango du.
Txerto bakoitza mikroorganismo jakin baten aurkakoa da, eta ez dago mikroorganismo
guztien kontrako txertorik. Halaber, mikroorganismoek mutatzeko joera handia dutenez,
txertoak etengabe aldatu behar izaten dira; adibidez, urtaroko gripea eragiten duen
55
birusak urtero jasaten ditu mutazioak, eta ondorioz, urtero prestatu behar da birus
berriaren aurkako txerto egokia.
5.1.2 Tratamendu terapeutikoak
Tratamendu terapeutikoak gaixotasunak sendatzeko erabiltzen diren tratamenduak dira.
Sei taldetan sailka daitezke: farmakologikoak, erradioterapia bidezko tratamenduak,
fisioterapia-teknikak, psikoterapia, terapia genikoa eta kirurgia.
1. Tratamendu farmakologikoak. Tratamendu farmakologikoetan,
farmakoak erabiltzen dira. Farmakoak medikamentuen printzipio
aktiboak dira, hau da, gaixotasuna sendatzeko balio duten substantzia
kimikoak. Medikamentuaren beste osagai guztien multzoari eszipiente
deitzen zaio; medikamentuaren ezaugarri organoleptikoak eta
disolbagarritasuna hobetzeko balio du. Adibidez, Aspirinak duen
farmakoa azido azetilsalizilikoa da, eta honen eszipientea aspartamo
edulkoratzailea da. Gerta daiteke medikamentu batek farmako bat baino
gehiago izatea; esaterako, Aspirina C sendagaiak bi farmako edo
printzipio aktibo ditu: azido azetilsalizilikoa eta azido askorbikoa.
Tratamendu farmakologikoak aurrera eramateko, medikuaren
jarraibideak ezinbestekoak dira. Sendagileak eguneko dosia, ordutegia
eta tratamenduaren iraupena aginduko digu, kontraindikazioak, albo-
ondorioak eta medikamentuen arteko elkarreraginak kontuan hartuta.
Gaixoak sendagaiak bere kabuz hartuz gero, edo osasun-profesionalak ez
direnen aholkuak jarraituz gero, litekeena da farmakoen eraginkortasuna
murriztea, edota intoxikazio-arriskua handitzea. Sendagaiak antibiotikoak
direnean, tratamendua oker egiten bada, bakterioek antibiotikoen aurreko
erresistentzia gara dezakete, eta antibiotikoek sendatzeko ahalmena
galdu.
2. Erradioterapia. Tumoreak sendatzeko erabiltzen den tratamendua da
erradioterapia. Erradiazio ionizatzaileak bidalitako energiak minbizi-
zelulak suntsitzen ditu. Askotan, erradiazioak tumorearen inguruko
zelula osasuntsuak ere kaltetzen ditu, baina horiek berriztatu, eta ohiko
funtzionamendua berreskuratzen dute.
56
---Erradioterapia erabiltzen da kokapen zehatza duten tumore solidoak,
leuzemiak eta linfomak tratatzeko. Erradioterapiak, minbiziaren aurkako
tratamendu guztiek bezala, albo-ondorioak ditu (ilea erori, larruazala
narritatu, larruazalaren kolorea aldatu, gonbitoak eta nekea).
Erradioterapia tratamenduak kimioterapiarekin eta kirurgiarekin batera
ere erabil daitezke.
3. Fisioterapia. Diagnosia egiteko, sintomak arintzeko eta sendatzeko
erabiltzen den teknika multzoa da. Ohikoenak dira: ariketa terapeutikoak,
masaje terapeutikoa eta elektroterapia. Teknika horien bidez, gaixotasun
osteomuskularren eta lesioen sintomak prebenitu, leundu eta birgaitu ohi
dira, eta gaixoaren mugimendu-ahalmena eta bizi-kalitatea hobetuz.
Fisioterapia-teknika hauek prozesu patologiko askotan erabil daitezke;
adibidez, drainatze linfatikoan eta zainetako drainatzean, ziatikan, hernia
diskalean, hemiplejian, esklerosi anizkoitzean, Parkinson gaixotasunean,
bizkarrezur muinaren lesioan, zaintiratuetan, hausturetan, luxazioetan,
bizkarrezurraren okerduretan, kirurgiaren ondorengo errehabilitazioan,
erreumatologian, osteoporosian, artrosian, artritisean...
4. Psikoterapia. Psikoterapeuta eta gaixoaren arteko komunikazio-prozesua
da psikoterapia: psikoterapeutak aldaketak eragiten ditu gaixoaren
jarreran, portaeran, pentsamenduan eta emozioetan, haren bizimodua
hobetzeko; eta ondoren, aldaketa horiek ebaluatzen ditu. Psikoterapiaren
bidez tratatzen dira: depresioa, antsietatea, bikoteen arteko gatazkak,
elikaduraren asaldurak, menpekotasunak, eta abar.
5. Terapia genikoak. Terapia genikoen bidez, gaixo baten zeluletan dauden
gene akasdunen ordez ohiko gene osasuntsuak jartzen dira, gaixotasuna
sendatzeko. Teknika hori zelula somatikoetan bakarrik erabiltzen da.
Orain arte, teknika honen bidez honakoak tratatu izan dira:
hiperkolesterolemia, fibrosi kistikoa, Duchenne-ren distrofia,
inmunoeskasia konbinatu larria (SCID edo ume burbuilen gaixotasuna),
eta abar.
Zenbait kasutan terapia genikoak gaixoari beste arazo batzuk ekarri ahal
dizkio. Esaterako, Frantzian, 2000. urtean, SCID gaixotasuna zeukaten
57
11 umeri terapia genikoa aplikatu zieten, eta horietatik bik leuzemia
garatu zuten. Dena den, 2005. urtean egin ziren azkeneko saiakuntzetan,
SCID gaixotasuna zuten ume guztiak sendatu ziren, eta lau urteko
segimendua egin ondoren, 2009. urtean ziurtatu da ez dutela minbizirik
garatu.
Etorkizunean, terapia genikoa minbizia sendatzeko erabili ahal izango
dugu.
6. Kirurgia. Ebakuntzetan, pertsonaren organoak edo ehunak manipulatzen
dira, diagnostikoak egiteko edo gaixotasunak sendatzeko. Kirurgiaren
arloan aurrerapen handiak egin dira; batetik, mina, odoljarioak eta
infekzioak ekiditeko; eta bestetik, gaixoaren susperraldia motzagoa
izateko.
Gaixotasunaren larritasuna, gorputzaren organoa, ebakuntzaren
konplexutasuna, eta susperraldiaren iraupena kontuan izanik, bi kirurgia
mota bereizten dira: kirurgia handia eta kirurgia txikia.
6.1 Kirurgia handia. Kirurgia handiko ebakuntzak oso konplexuak izaten
dira, susperraldi luzekoak; beraz, gaixoak ospitalizazio luze samarrak
behar izaten ditu, eta konplikazioak sor daitezke. Mota hauetakoak
dira: tumoreen erauzketa, apendizea kentzea, bihotz-ebakuntza eta
organo-transplantea. Seigarren atalean sakonduko dugu transplanteen
gaian, hain zuzen.
6.2 Kirurgia txikia. Kirurgia txikiko ebakuntzak sinpleagoak dira,
susperraldi laburrekoak, ospitalizaziorik gabekoak, eta, oro har,
konplikaziorik gabeak. Mota hauetakoak dira: larruazaleko lesioen
erauzketa, hezurretako hausturen konponketa, tumoreen biopsiak…
Kirurgian erabiltzen den anestesia, bestalde, arriskutsua da; horregatik,
ebakuntza guztietan anestesista egoten da, gaixoaren egoera
kontrolatzeko. Gaur egun, anestesiaren arriskua gutxituta dago,
substantziak seguruagoak direlako, eta gaixoaren etengabeko
monitorizazioa egiten delako. Hori dela eta, anestesiaren eraginez,
200.000 ebakuntzatik baten baino ez da gaixoa hiltzen.
58
Oro har, kirurgia mota guztiak programatuta daude, baina batzuetan
beharrezkoa da ebakuntza berehala egitea: larrialdiko kirurgia da.
Gaixoaren egoera ondo ezagutzeko denborarik ez dagoenez, kirurgia
honetan konplikazio gehiago ager daitezke.
5.1.3 Tratamendu aringarriak
Tratamendu aringarriek edo paliatiboek gaixotasunaren sintomak arintzen edo kentzen
dituzte, batez ere, gaixotasun sendaezinenak.
Kasu hauetan, tratamendua sintomaren araberakoa da: sintoma mina bada, tratamendua
analgesikoak hartzea izaten da; sukarra bada, antipiretikoak; beherakoa bada,
antidiarreikoak; gonbitoak badira, antiemetikoak, eta abar.
Tratamendu paliatibo moduan zenbait droga ilegal ere erabiltzen dira, hala nola
opiazeoak eta delta-9-tetrahidrokanabinola (THC); hau da, Cannabis sativa landarearen
printzipio aktiboa.
Substantzia opiazeoak (morfina eta kodeina) gaixotasun larrietako mina kentzeko
farmako aringarriak dira. Opiazeook hilzorian daudenei mina kentzen diete, eta heriotza
duina izaten laguntzen diete, nahiz eta menpekotasuna, haluzinazioak eta beste hainbat
ondorio ekarri.
Cannabis sativa landarea antiemetikoa da, eta baita gosearen estimulatzaile eraginkorra
ere. Horregatik, kimioterapiarekin tratatutako gaixo askori ematen zaie, etengabeko
gonbitoei aurre egiteko. Gainera, gaixo horiei ematen zaizkien medikamentuetan
landarearen printzipio aktiboa, THC dago.
Tratamendu aringarrietan egiten den erabilerak ez du esan nahi Cannabisak ez duela
kalterik egiten, eta ohiko tabakoa baino osasungarriagoa dela, nahiz eta zenbait gaztek
hala uste izan. Alderantziz, Cannabisak duen THC molekulak ondorio larriak ekar
ditzake: besteak beste, oroimenaren galera, kontzentrazio-arazoak, agerraldi psikotikoen
arriskua, depresioaren eta antsietatea agertzeko arriskua eta menpekotasuna. Dena dela,
Cannabisaren kontsumo pertsonala ez da zigortzen, baina trafikoa eta kontsumoa
laguntzen duten jokabideak (landatzea eta saltzea…) ez daude legalizatuta.
Ildo honetatik, argitu behar da farmako gehienek albo-ondorioak izaten dituztela, arinak
nahiz larriak. Euren salmenta legezkoa bada ere, ezin dira erosi errezetarik gabe kasu
askotan.
59
5. 2 SENDAGAIEN ERABILERA EGOKIA
Sendagaiek gaitasun terapeutikoa gal dezakete eta kaltegarriak bihur daitezke, erabilera
egokia ez bada. Egoki erabil daitezen, bost gomendio hauek jarraitu behar dira:
1. Automedikazioa baztertu behar da. Automedikatzea da sendagaiak
hartzea medikuaren aholkurik gabe, lagunen, senitartekoen edo ezagunen
aholkuari jarraituz. Jokaera horrek arazoak ekartzen ditu; izan ere,
medikuak gaixo bati errezetatutako botikek beste bati kalte egin
diezaiokete, nahiz eta patologia berbera izan.
2. Agindutako dosia eta maiztasuna zorrotz jarraitu behar dira. Tratamendua
eraginkorra izan dadin, eta intoxikazioak saihesteko, sendagileak
agindutako dosia ez ezik, berak ezarritako maiztasuna ere hartu behar da
kontuan. Horregatik, nahiz eta sintomak desagertu, ezin da tratamendua
eten, medikuari kontsultatu gabe; baina albo-ondorioak agertuz gero,
tratamendua utz daiteke, medikuarekin kontaktatu ezin bada.
3. Beharrezkoa ez bada, ez da komeni farmakorik hartzea. Gaixotasun
batzuk tratamendu farmazeutikorik behar ez badute ere, gaixo askok
sendagaiak eskatzen dizkiote medikuari; kontuan hartu gabe batzuetan,
gaixotasunari aurre egiteko, nahikoa dela bizi-ohiturak aldatzea.
4. Sendagaiak umeengandik eta ezgaitu mentalengandik urrun gorde behar
dira.
5. Tratamendua bukatu ondoren hartu gabe geratutako botikak farmazietan
dauden berariazko edukiontzietan utzi behar dira.
Transplantea da organoak, ehunak edo zelula multzoak gizabanako osasuntsu batetik
hartu eta gaixorik dagoen beste bati transferitzea. Helburua gaixoa sendatzea da.
Transplantea jasotzen duen gaixoari hartzaile deitzen zaio; eta bere organoa, ehuna edo
zelula multzoa ematen duenari, emaile.
6. 1 TRANSPLANTEEN SAILKAPENA
Organoaren, ehunaren edo zelula multzoaren jatorriaren arabera, transplanteak lau
taldetan sailkatzen dira:
1. Autotransplanteak. Hartzailea eta emailea gizabanako bera da, eta ehuna
gorputzaren alde batetik beste alde batera transferitzen da. Adibidez, linfomak
eta leuzemiak sendatzeko egiten den hezur-muin gorriko autotransplantea.
2. Isotransplanteak. Emailea eta hartzailea genetikoki berdin-berdinak dira, hau da,
biki unibitelinoak. Aipatutako hezur-muin gorriko isotransplantea bikien artean ere
egin daiteke.
3. Alotransplanteak edo homotransplanteak. Emailea eta hartzailea espezie bereko
banakoak dira. Adibidez, gizabanako bati beste baten giltzurrun bat eman ahal
zaio.
4. Xenotransplanteak edo heterotransplanteak. Emailea ez da hartzailearen espezie
bereko banakoa. Adibidez, pertsona bati txerriaren bihotzeko balbulak transplantatu
ahal zaizkio.
6. 2 ORGANOAK EMATEKO PROZESUA
1979ko Transplanteen legeak organoak emateko oinarrizko printzipioak ezarri zituen:
doakotasun-printzipioa, emailearen onespen-printzipioa eta berdintasun-printzipioa.
Doakotasun-printzipioa. Organoa dohainik da hartzailearentzat, eta emaileak
ezin du jaso trukean dirurik organoa emateagatik.
Emailearen onespen-printzipioa. Ahal dela, kontuan hartu behar da hildakoak
aurrez adierazitako borondatea; dena den, hildakoaren borondatea ezagutu gabe
ere, familiak baiezkoa ematen badu, organo-ematea onartzen da.
65
Berdintasun-printzipioa. Organo-hartzailea ezin da diskriminatu, ez sexuagatik,
ez arrazagatik, ez adinagatik, ez baldintza sozioekonomikoengatik.
Legez, beraz, guztiok izan gaitezke organo-emaile. Hori dela eta, komeni da organo-
emateaz eta horren inguruko erabakiaz etxean hitz egitea, senitartekoek ezagut dezaten
gure desioa.
Espainiako Transplanteen Erakundeak kudeatzen ditu organoak eta ehunak emateko,
ateratzeko, gordetzeko, trukatzeko eta transplantatzeko jarduerak. Erakunde horrek
koordinatzen du itxaron-zerrenda, eta transplanteetarako lehentasunak ezarri ere bai.
Lehentasunak honakoak izan ohi dira: organoaren edo ehunaren bateragarritasuna,
organoaren tamaina, emailearen eta hartzailearen adina eta sexua.
Transplanta daitezkeen organoak (edo organo-zatiak) hauek dira: giltzurruna, gibela,
bihotza, birika, pankrea eta heste meharra. Organo-transplanterik ohikoena
giltzurrunena da; bestalde, arazorik gehien heste meharrenarenak eta birikenak sor
dezakete. Transplantatzen diren ehunak, berriz, honakoak dira: kornea, ehun
osteotendinosoa, larruazala, bihotzaren balbulak, odol-hodien zatiak eta mintz
amniotikoa. Azkenik, transplantatzeko erabiltzen diren zelula-kultiboak ondorengoak
dira: keratinozitoenak eta kondrozitoenak.
Emaileei dagokienez, bi emaile mota daude: emaile biziak eta hildako emaileak.
1. Emaile biziak. Organo-emaitza aurrera eramateko, emaileek eta osasun-sistemak
hainbat urrats jarraitu eta zenbait baldintza bete behar dute. Emaileak, batetik,
nagusia izan behar du, prozesuaren berri zehatza duena; eta emaitza beti
borondatezkoa izateaz gain, Erregistro Zibileko epailearen aurrean aurkeztu
beharko du onespena. Osasun-sistemak, bestetik, ziurtatu behar du emailearen
osasun mental egokia eta gorputzak galdutako organoen funtzioa ordezkatzeko
modua izango duela; gainera, emaileari osasun-laguntza eskainiko zaio sendatu
arte.
2. Hildako emaileak. Edozein hildako da organo-emaile potentziala, ez badu
kontrako adierazpenik idatzita utzi, edota familiak kontrako iritzirik agertzen ez
badu. Organo-emateko prozesuan, urrats hauek egin behar dira: hasieran,
gizabanakoaren heriotza ziurtatu (medikuak); gero, bermatu emaileak ez diola
transmitituko hartzaileari, ez gaixotasun tumoralik, ez infekziosorik; ondoren,
66
organoa egokia dela ziurtatu. Azkenean, legeak ezarritako prozedura jarraituta
gero, atera ahal da organoa.
Bukatzeko, transplanteen arazorik handiena aipatu behar da: errefusa. Errefusa saihesteko,
gaixoaren immunitate-sistema ahuldu behar da medikamentu immunodepresoreen bidez;
horiei esker, gorputzak organoa bereganatzen du, berea balitz bezala. Errefusa ekiditeko,
gaixoak bizitza osoan immunodepresoreak hartu behar izaten ditu. Hori dela eta, edozein
infekzio hartuz gero, zailagoa zaio aurre egitea.
6. 3 TRANSPLANTEAK ETA ELKARTASUNA
Espainiak du munduko organo-emaile kopururik handiena. Hala ere, oraindik pertsona
asko hiltzen da transplanterako behar duten organo bateragarririk ez dagoelako. Izan
ere, estatuan gorpuen % 1ek baino ez du balio organoak emateko; balio dutenen artean,
berriz, % 20 ezin da erabili, familiak ez baitu baimenik ematen.
Egoera hori dela eta, arazo nagusia emaile falta da; elkartasuna da auzi horri
konponbidea emateko modu bakarra. Adierazi behar da ez diotela uko egiten organo-
emaile izateko proposamenari, ez familian bertan edo lagunen artean transplantearen
beharra bizi izandakoek, ezta transplantea egiteko organo faltak dakarrena ezagutzen
dutenek ere. Alabaina, besteen artean, nola piztu elkartasuna?
Dudarik gabe, emaileak erakartzeko kanpaina gehiago egin behar dira. Emaile-elkarteek
diote kanpaina horiek eraginkorrak direla, eta, egiten direnean, emaile kopurua
handitzen dela.
Dena dela, organo-emaileak argi izan behar du emaile-txartela asmo-deklarazio bat
dela; eta emailea hil ondoren, familiak ez badu ematen baimenik, txartelak, berez, ez du
ezertarako balio. Emaileen elkarte batzuen arabera, arazoa konpon liteke biziarteko
testamentua eginez, testamentu hori ezin baita ezeztatu.
Bukatzeko, zera argitu behar da: transplantea ez da behin-behineko irtenbidea gaitzaren
aurrean, gaixo askok duten irtenbide bakarra eta iraunkorra baizik. Esaterako, badira
giltzurrun-transplantea egin ondoren, 40 urte bizi izan diren gaixoak; gibelekoarekin, 35
urte bizi izandakoak; bihotzekoarekin, 25 urte; eta biriketakoarekin, 15 urte.
Esan bezala, osasuna giza eskubidea da. Alabaina, gizabanakoari osasun-eskubidea
bermatzeko, herrialde guztietako osasun-sistema publikoek osasun-laguntza eskaini
behar dute, eta ikerkuntza medikoa eta farmazeutikoa sustatu, eta kontrolatu.
Osasun-ikerkuntzan arau deontologikoak betearaztea ezinbestekoa da, alegia,
gizabanako guztien intimitatea eta duintasuna errespetatuta babestu behar da osasuna;
horretarako, ikerkuntza fase guztiek gobernuaren kontrolpean egon behar dute.
Aipatutako ikerkuntza medikoa eta farmazeutikoa unibertsitatean, enpresa
farmazeutikoetan eta ospitaletan egiten da, eta bibliografia zientifikoaren ezagutzan eta
esperimentazioan oinarritzen da. Arazo ekonomikoez gain, arazo etikoak ere erakusten
ditu animaliekin eta gizakiekin egindako esperimentazioak.
Arazo etiko horiek saihestu nahian, animaliekin esperimentatzen duten ikerlariek
berariazko heziketa jasotzen dute: animaliak manipulatzen dituztenean, errespetuz
egiten dute beti, eta ahaleginak eginda animaliaren sufrimendua ekiditeko. Gainera,
gaur egun erabiltzen diren estatistikan oinarritutako diseinu esperimentalei esker,
animaliekin egiten den esperimentu kopurua murrizten ari da.
Bestalde, aparatuen eta tekniken eraginkortasuna konprobatu nahi denean soilik
esperimentatzen da gizakiarekin; hau da, esperimentu hauek bakarrik burutzen dira
gizakiarentzat lortuko diren onurek arriskuek baino pisu gehiago badute. Horietan,
hurrengo pausoak jarraitu behar dira ezinbestean:
Esperimentazioa hasi aurretik, esperimentazio-proiektua eta metodologia
zehaztu behar dira protokolo batean.
Ondoren, ebaluazio etikorako batzordeak protokoloa aztertu, eta egokitzat jotzen
badu, onartzen da; batzorde horrek, noski, independentea izan behar du, bai
ikertzaileekiko, bai ikergaiaren ekoizleekiko. Horrez gain, esperimentazio-
prozesuan, batzordeak esperimentuaren urrats guztiak kontrolatzeko eskubidea
du; ikertzaileek, berriz, informazio guztia eman behar diote batzordeari.
7. 1 SENDAGAIEN GARAPEN PROZESUA
Medikamentuen garapena oso prozesu luzea da, garestia ere bai. Garapen-prozesuan
kontuan hartu behar dira, bai gaixotasunen egoera munduan, bai gaixotasunen bilakaera,
bai medikamentuen eraginkortasuna.
71
Edozein sendagairen garapen-prozesuan, hortaz, bi fase bereizten dira: entsegu
preklinikoak eta entsegu klinikoak.
1. Entsegu preklinikoak. Urrats honetan, lehenik, sendatu nahi den gaixotasunean
eragin terapeutikoa duten substantziak hautatzen dira, toxikotasun txikikoak; eta
ondoren, substantzia horien eraginkortasuna frogatzen da: hasieran, in vitro; eta
ondoren, in vivo (animaliekin).
2. Entsegu klinikoak. Urrats honetan, lehenengo, pertsona batzuei medikamentu
beraren dosi desberdinak ematen zaizkie; kasu bakoitzean ikertu behar da nola
zurgatzen den, nola metabolizatzen den, eta nola iraizten den. Bigarren, ebaluatu
behar dira, bai albo-ondorioak, bai erabileraren arriskuak, bai medikamentuaren
eraginkortasuna; datu horiekin, sendagaiaren onespena eskatzen zaie osasun-
agintariei. Behin onespena eskuratuta, beste populazio mota batzuetara zabaltzen
da ikerketa; horietan, parametro berak aztertzen dira berriro (albo-ondorioak,
arriskuak…). Prozesua amaitzeko, merkatuan dauden beste sendagaiekin
alderatzen da, bere eraginkortasuna konparatuta medikamentuen arteko
elkarreraginak aztertzeko.
Entsegu klinikoak bukatu ondoren, sendagaia prest dago merkaturatzeko.
7. 2 PATENTEAK ETA MEDIKAMENTU GENERIKOAK
Osasun-sistema publikoek ez dute finantzatzen osasun-ikerkuntza guztia; enpresa
pribatu askok ere inbertsio handiak egiten dituzte arlo horretan. Enpresa pribatu horiek
gastatutakoa berreskuratzeko eta etekina ateratzeko, konpentsazio-sistema behar dute:
patenteak.
Asmakuntza-patentea jabetza-eskubide esklusiboa da, estatuak asmatzaileari edo
asmakuntzaren erosleari hogei urterako ematen diona. Patentearen iraunaldia amaituz
gero, asmakuntzaren zehaztasun guztiak ematera behartuta dago ikertzailea, edozein
enpresak fabrika dezan. Medikuntza eta Farmazia arloetan bost patente mota daude:
1. Sendagaiak
2. Aparatuak (diagnostikorako, tratamendurako…)
3. Protesiak
72
4. Teknikak (laser bidezko kirurgia…)
5. Material berriak (silikonak, nanopartikulak…)
Sendagaien artean generiko deitzen zaie, patentearen iraunaldia amaitzean, osagai
berberak erabilita, edozein enpresak fabrika ditzakeen medikamentuei. Generikoetan,
printzipio aktiboaren izena eta EFG siglak aurkituko ditugu; markadun produktuaren
konposizio, itxura, eraginkortasun eta seguritate berberak ditu, noski.
Adierazi behar da generikoak produktu patentatuak baino askoz merkeagoak direla;
hamar aldiz merkeagoak ere bai! Hori dela eta, generikoek Hirugarren Munduko
gaixotasun askoren irtenbidea izan beharko lukete, baina botika horien hedapena
enpresa farmazeutikoen interes ekonomikoen aurka omen doa; izan ere, generikoak
merkatuan lekua hartzen duenean, markadun produktua gutxiago saltzen da.
Bestalde, enpresa farmazeutikoek lehentasuna eman ohi diote herrialde garatuetan
ohikoak diren sendagaiak garatzeari. Ikusi besterik ez dago enpresa horiek inbertitzen
dutenaren % 90a munduko biztanleriaren % 10en gaixotasunak sendatzeko erabiltzen
dela; eta biztanleriaren % 90ek (garapen bideko herrialdeetan bizi da, eta gaixotasun
infekzioso larrienak jasaten ditu) ezin dituela gaixotasunak sendatu, medikamentuak
garatu ez direlako edo garestiegiak direlako.
Arazo honi aurre egiteko, gobernuz kanpoko erakundeen ustez, garapen bideko
herrialdeek ez lukete onartu behar sendagaien jabetza intelektuala, eta horrela,
medikamentuen prezioa askoz merkeagoa izango litzateke.
XX. mendearen erdialdean, murriztu egin ziren hilkortasun-tasa eta gaixotze-tasa, eta
bizi-itxaropena handitu. Kopuru-aldaketa hauetan, zerikusi handia izan zuten gaixotasun
infekziosoen aurka medikuntzan egindako aurrerapenek (higienea, txertoen garapena eta
antibiotiko ugariren ekoizpena), elikagaien ekoizpen seguruagoak, eta hondakinen
kudeaketa eraginkorragoak. Horri guztiari esker, bizi-itxaropena 75 urtekoa da XX.
mendearen amaieratik Europan, AEBetan, Australian eta Japonian. Aldaketa horiek,
dena den, herrialde garatuetan baino ez ziren gertatu.
Gaur egun, asko dira oraindik osasun-eskubidea baldintzatzen duten eragileak:
herrialdearen maila ekonomikoa, bertako osasun-sistema, medikamentuen prezioa,
biztanleen ahalmen ekonomikoa, adina eta generoa. Esaterako, herrialde txiro askotako
bizi-itxaropena 51 urtekoa da; kasu larrienetan, hiesaren ondorioz, 30 urtekoa ere izan
daiteke (Sahara azpiko Afrikan). Umeen kasuan, gainera, herrialdeen arteko
desberdintasun hauek areagotu egiten dira, urarekin lotutako infekzioen eraginez.
Garapen bideko herrialdeetan, hainbat arazo gehitu behar zaizkie arestian aipatutakoei:
infekzio berriak, birsortzen diren infekzio zaharrak, eta antibiotikoen erabilera okerrak
eragindako bakterioen erresistentzia. Egoera honetan, herrialde txiroetan, honako
eritasunak agertzen dira maizen: hiesa eta sexu bidezko transmisiozko hainbat
gaixotasun, arnasbideetako infekzioak, diarrea infekzioso akutua, tuberkulosia, elgorria,
kukutxeztula, tetanosa, meningitisa eta malaria.
Aukerak berdintzeko, MOE, gobernuz kanpoko erakundeak eta gobernu batzuk lanean
ari dira hainbat proiektutan; esate baterako, sendagai generikoak lortzeko proiektuetan,
herrialde txiroetako gaixotasun larrienei aurre egiteko egitasmoetan (malaria,
tuberkulosia eta hiesa) eta osasun-laguntza guztioi hedatzeko proiektuetan.
Ildo beretik, 2000. urtean Nazio Batuen Erakundeak (NBE) Hirugarren Munduko bizi-
kalitatea hobetzeko egitasmoa diseinatu zuen, Milurtekoko Garapen Helburuak
izenekoa. Egitasmo horretan, 15 urtean garatu beharreko zortzi helburu jaso dira:
1. Muturreko pobrezia ezabatu.
2. Ume guztien lehen hezkuntza ziurtatu.
3. Emakumearen berdintasuna sustatu.
4. Haurren heriotza-tasa murriztu.
5. Emakume haurdunen tratamendua hobetu.
77
6. Hiesaren birusaren hedapena murriztu.
7. Ingurumenaren iraunkortasuna ziurtatu.
8. Garapenerako estrategia globala taxutu.
Hala ere, oso zaila izango da helburu horiek betetzea, herrialde aberatsek herrialde
txiroekin dituzten akordioak errespetatzen ez badituzte. Herrialde industrializatuen
laguntzak ebaluatzean, NBEk ikusi du batez besteko laguntza BPGren (barne-produktu
gordina) % 0,3 izan dela, 2009. urtean; hau da, proposatutako % 0,7tik, urruti. Beraz,
argi dago, 2015. urterako ez dira lortuko helburuak, eta gainera, egungo ekonomia-
krisia dela eta, egoera oker daiteke.
1. Dakizun bezala, osasunean eragina dute faktore genetikoek, ingurumen-faktoreek eta
faktore pertsonalek. Irakurri gai honetako 2. atala, eta bilatu ondorengo gaixotasunen
eragileak: urtaroko gripearena, familia-insomnio hilgarriarena, larruazaleko
minbiziarena, bronkitis kronikoarena, obesitatearena eta eskoliosiarena. Kontuan izan
zenbait kasutan eragile bat baino gehiago egon daitezkeela.
2. Demagun familia-medikua zarela eta historia klinikoa egin behar duzula, zer
galdetuko diozu gaixoari kontsultara datorren lehen aldian? Lehen aldia ez bada?
3. Zein proba eta teknika erabili behar dira enpresa bateko langileei egiten zaien
urteroko osasun-azterketan? Berdina izan behar al da emakumezkoei eta gizonezkoei
egin behar zaien azterketa? Arrazoitu erantzuna.
4. Gizon batek 20 urte ditu, 175 cm-ko altuera eta bere eskumuturraren perimetroa 19
cm-koa da,
4.1 Zer gorpuzkera izango du?
4.2 Zein izango da bere pisu ideala?
4.3 Pisua 95 kg-koa bada, zein izango da bere GMIa? Horren arabera,
nutrizio-egoera zein da?
4.4 Zenbat kg irabazi edo galdu beharko du 22 kg/m2-ko GMIa izateko?
5. Irakurri nola egiten den pultsuaren neurketa (ikusi 3.1.3 azpiatala). Ondoren, galdera
hauei erantzun:
5.1 Minutu batzuetako atsedena hartu ondoren, neurtu pultsua arteria
erradialean. Zein da 15 segundoko pultsazio kopurua? Emaitza hori bider
lau biderkatu ondoren, minutuko pultsazio kopurua lortuko duzu.
Zenbatekoa da?
5.2 Errepikatu pultsuaren neurketa 100 m-ko lasterketa egin ondoren.
Zenbatekoa da?
83
5.3 Atera zaizkizun emaitzak ohikoak al dira?
6. Beheko taulan emakume baten odol-analisiaren emaitzak dituzu. Aztertu ondoren,
erantzun galdera hauei:
6.1 Zer parametro daude erreferentzia-balioetatik kanpo?
6.2 Zer adierazten dute erreferentziatik kanpoko balio horiek?
6.3 Zein da diagnostikoa?
ODOL-ANALISIA
Parametroa Pazientearen balioak
HEMATIAK 4,41
HEMOGLOBINA 12,00
HEMATOKRITOA 38,3
BBK 87,0
BHK 27,1
BHKK 31,2
EHZ 15,6
LEUKOZITOAK 5,8
Neutrofiloak 3,0
Linfozitoak 2,0
Monozitoak 0,5
Eosinofiloak 0,3
Basofiloak 0,0
PLAKETAK 167
BBP 11,6
SIDEREMIA 29
FERRITINA SERIKOA 6
GLUKOSA 78
HDL-kolesterola 65
LDL-kolesterola 73
7. Behatu erradiografia eta erantzun:
7.1 Zer ikusten duzu erradiografian?
7.2 Gaixoari egin diozun diagnostikoa zein izan da?
7.3 Zein alde on eta txar dituzte erradiografiek?
http://www.srs.org/espanol/patients/adolescent/idiopathic/images/figure5.jpg
84
8. Begiratu irudiari eta galderei erantzun:
8.1 Irudi hau lortzeko erabalitako teknika aipatu.
8.2 Zer nabarmentzen da argazki horretan?
9. Demagun beheranzko kolonean polipo bat ikusi diotela gaixo bati kolonoskopia
egitean eta polipoa erauzi diotela teknika bera aprobetxatuz. Erantzun galdera hauei:
9.1 Aipatu medikuak erauzitako polipoa aztertzeko egingo dituen azterketa
osagarriak.
9.2 Zertarako erabiliko du teknika hori?
10. Eragilearen araberako gaixotasunen sailkapena kontuan izanda, esan zer gaixotasun
mota diren 1. galderan agertzen direnak.
11. Irakurri tuberkulosiaz hitz egiten duen testua; ondoren, ataza hauek burutu:
11.1 Egin gaixotasunaren fitxa; fitxa horren diseinua eta edukiak honakoak
dira:
GAIXOTASUNAREN IZENA
Definizioa:
Gaixotasun mota:
Eragilea:
Garapena:
Transmisioa:
Sintomak:
Tratamendua:
11.2 Testuan makrofagoak aipatzen dira,
a) Zer dira makrofagoak?
http://www.consultadoctormonrobel.com/fotos/t16.jpg
85
b) Zer funtzio betetzen dute?
11.3 Bilatu interneten nola deitzen zaion tuberkulosiaren txertoari eta idatzi
siglak.
11.4 Bila ezazu Osakidetzako web orrian 2008. urteko txertoen egutegia
(http://www.osanet.euskadi.net). Jartzen al da EAEn tuberkulosiaren
txertoa? Jartzen bada, zenbat urterekin?
11.5 Tuberkulosia pandemia bat da.
a) Azaldu zer den pandemia bat (bilatu informazioa hiztegian edo
interneten).
b) Ezagutzen duzu beste pandemiarik? Jarri bi adibide.
12. Irakurri gripeari buruzko testua, eta bete fitxa.
12.1 Urtaroko gripearen eragilea eta A gripe berriaren eragilea A birusak dira.
A birusak azpimota askotan sailkatzen dira: A/H1N1, A/H3N2,
A/H2N2, A/H5N1, A/H1N2…
a) Zein da urtaroko gripearen eragilea?
b) A gripe berriarena?
c) Hegaztien gripearena?
Oharra: gaixotasun honi buruzko informazioa bilatzeko MOEren web orri honetan
begira dezakezu: http://www.who.int/es/
13. Irakurri malariaren inguruko testua, eta bete fitxa.
13.1 Manuel Elkin Patarroyo doktoreak iragarri du malariaren aurkako
txertoa prest egongo dela 2011. urtean (2009-X-8). Irakurri berriaren
gaineko artikulua Consumer aldizkariaren web orrian
(http://www.consumer.es/web/es/salud/2009/10/09/188511.php);
Patarroyo doktoreari telebistan egindako elkarrizketa ere ikus dezakezu:
http://www.plataformasinc.es/index.php/esl/videos/detalle/34283
86
a) Zein izango da Patarroyo doktorea garatzen ari den txertoaren
eraginkortasuna?
b) Zer animalia erabili dute txertoaren entsegua egiteko?
c) Zer urrats falta zaio ikerketari garapen osoa bukatzeko?
14. Irakurri pedikulosiari buruzko testua, eta bete fitxa.
14.1 Zorrien parasitosia tratatzen ez bada, ilea eror daiteke. Alabaina, hori ez
da zorriek sor dezaketen arazorik larriena; izan ere, zorriak beste
mikroorganismo infekziosoen bektoreak izan daitezke, esaterako,
Rickettsia generoko bakterioak transmiti ditzakete. Zer gaixotasun
eragiten dute Rickettsia generoko bakterioek?
15. Irakurri umetoki-lepoko minbizia jorratzen duen testua eta erantzun galdera hauei
(http://www.zientzia.net/informazioa/elhuyar/2007/237/Pdf/036.pdf):
15.1 Zer arrisku-faktorek errazten dute giza papilomabirusaren infekzioa
mukosa genitalean?
15.2 Genitaletako giza papilomabirusaren infekzioak, zer sintoma ditu?
15.3 Zer egin daiteke umetoki-lepoko minbizia prebenitzeko?
15.4 Zer osagai ditu Gardasil deituriko txertoak?
15.5 Zein da txertoa jartzeko momenturik egokiena? Zergatik?
16. Sartu jarraian duzun web orrian eta erantzun galderei
(http://www.seh-lelha.org/alimento.htm):
16.1 Idatzi astebeterako zure dieta eta kalkulatu dietaren ekarpen energetikoa,
nutriente motak eta kantitateak.
16.2 Sartu web orrian eta erantzun galdera hauei
(http://www.cyberpadres.com/serpadre/nutricion/2alim_equilibrad1.htm):
a) Zure dieta orekatua al da?
87
b) Proposatu aldaketa batzuk gehiago orekatzeko.
17. Lotu bi zutabeak:
Medikamentua Zertarako balio du?
Lasaigarria mina kentzeko
Bakterizida odol-hodiak zabaltzeko
Antihistaminikoa bakterioak hiltzeko
Antipiretikoa alergien ondorioak gutxiagotzeko
Analgesikoa baretzeko edo egonezina, insomnioa eta larritasuna gainditzeko
Antiemetikoa odola ez gatzatzeko
Antidiarreikoa sukarra kentzeko
Hodi-zabaltzailea beherakoa mozteko
Antikoagulatzailea goragalea eta gonbitoak kontrolatzeko
18. Ikusi grafikoa eta irakurri:
18.1 Zer ondorio ateratzen duzu grafiko honetatik?
19. Zein dira patenteen abantailak eta desabantailak?
Ezezagun Homosex Heterosex Drogen Bisexual erabiltzailea
2008. urteko hiesari buruzko datuak EAEn
88
20. Gai honetako 8. atalean ondorengo esaldia dator: “Umeen kasuan, gainera,
herrialdeen arteko desberdintasun hauek areagotu egiten dira, urarekin lotutako
infekzioen eraginez”.
20.1 Zein dira urarekin lotu daitezkeen infekzioak?
20.2 Nola hobe daiteke uraren egoera?
Erantzuna eman aurretik, irakurri “Uraren urritasunari buruzko 10 datu” txostena
http://www.who.int/features/factfiles/water/water_facts/es/index9.html web orrian
(MOE).
21. Irakurri esaldi hau: “Antibiotikoen aurreko erresistentzia berriak garatzen ari gara”.
21.1 Azaldu esanahia.
21.2 Zer egin dezakezu zuk fenomeno hori ekiditeko?
22. Irakurri EAEko transplanteei buruzko testua web orrian
(http://www.elmundo.es/elmundo/2009/06/02/paisvasco/1243952426.html).
22.1 Egin taula bat artikulu horretatik atera daitezkeen datuekin: itxaron-
zerrendaren gaixo kopurua, itxaroteko denbora-muga, EAEko emaile-
tasa, estatuko batez besteko emaile-tasa, ezetza ematen duten familien
ehunekoa, eta 2008. urteko giltzurrun-, gibel-, birika- eta bihotz-
transplante kopurua.
22.2 Azken urteotan, zer aldaketa egon da organo-emaitzetan?
10.1 LIBURUAK
TORTORA, Gerard J.; GRABOWSKI REYNOLDS, Sandra: Principios de Anatomía y
Fisiología, 7. argit., Harcourt, Madrid, 2000.
GARRO, M. Asier: Giza Fisiologia, Elhuyar, Usurbil, 1997.
RICHARD RODRIGUEZ, Jose María… [eta beste]: El médico en casa. Guía práctica para
la salud, Ediciones Nobel, Barcelona, 2006.
THIBODEAU, Gary A.; PATTON, Kevin T.: Anatomía & Fisiología, 4. Argit., Harcourt,
Madrid, 2000.
EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEA. Erizaintzako hiztegia, EHUko Argitalpen
Zerbitzua, Bilbo, 2005.
ANGUITA VIRELLA, Francisco… [eta beste]: Mundu Garaikiderako Zientziak, Zubia-
Santillana, Etxebarri, 2008.
ORTEGA NIETO Francisco José… [eta beste]: Mundu Garaikiderako Zientziak, Luis
Vives argitaletxea, Zaragoza, 2009.
MOLA GÍAS, José Luis… [eta beste]: Mundu Garaikiderako Zientziak, Giltza-Edebé,
Bilbo, 2009.
GONZÁLEZ MORENO, María… [eta beste]: Ciencias para el mundo contemporáneo,
Pearson Educación, Madrid, 2008.
CUADROS MARGARIT, Jordi…[eta beste]: Ciencias para el mundo contemporáneo,
Almadraba Editorial, Madrid, 2008.
10.2 ALDIZKARIAK
FAGIN, Dan: “Alteraciones genéticas inducidas por la contaminación”, in Investigación y
ciencia, 385 (2008), 12-19.
93
10.3 BALIABIDE ELEKTRONIKOAK
Munduko Osasun Erakundea (MOE) [linean]: <http://www.who.int/es/> [Kontsulta:
2009 urr. 8].
Nazio Batuen Erakundea (NBE) [linean]: <http://www.un.org/> [Konts.: 2009 aza. 12].
Hiesaren inguruko Nazio Batuen Erakundearen Programa (ONUSIDA) [linean]:
<http://www.unaids.org/es/default.asp> [Konts.: 2009 aza. 13].
Osanet. Euskadiko Osasun Ataria [linean]:
<http://www.osanet.euskadi.net/r85-20315/eu/> [Konts.: 2009ko urr. 9an].
Ministerio de Sanidad y Politica Social. Gobierno de España [linean]:
<http://www.msc.es/servCiudadanos/alertas/gripeAH1N1.htm> [Konts.: 2009 urr. 8].
LLANIO NAVARRO, Raimundo; PERDOMO GONZÁLEZ, Gabriel. Propedeutica clínica y
semiología médica, Tomo 1, [linean]. La Habana: Ecimed, 2003.
<http://www.sld.cu/galerias/pdf/sitios/pdguanabo/cap03.pdf> [Konts.: 2009 ira. 24].
University of Virginia. Health System [linean]:
<http://www.healthsystem.virginia.edu/uvahealth/adult_men_sp/hbp.cfm> [Konts.:
2009 ira. 28].
Asociación Española de Candidiasis [linean]: <http://www.candidiasiscronica.org/>
[Konts.: 2009 urr. 27].
Institutos Nacionales de la Salud. Departamento de Salud y Servicios Humanos.
[linean]: <http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/tutorials/tuberculosisspanish/
id3591s4.pdf> [Konts.: 2009 urr. 2].
Instituto Químico Biológico [linean]: <http://www.iqb.es/> [Konts.: 2009ko ira. 23an].
HABE-Osatuz [linean]:
<http://www.ikasbil.net/osatuz/portal/media-type/html/user/anon/page/
materialdidacticodetalle?gid=362523> [Konts.: 2009 urr. 1].
Servicio de Información y Noticias Científicas [linean]:
<http://www.plataformasinc.es/index.php/esl/videos/detalle/34283> [Konts.: 2009 aza.
17].
94
Sociedad Española de Hipertensión [linean]: <http://www.seh-lelha.org/alimento.htm>
[Konts.: 2009 aza. 26].
Cyberpadres. Servicio e Información Sobre la Infancia [linean]:
<http://www.cyberpadres.com/serpadre/nutricion/2alim_equilibrad1.htm> [Konts.:
2009 aza. 26].
BARBA, Raquel. “Interpretar un análisis de sangre”, [linean]. El Mundo.es. SALUD.
(2005). <http://www.elmundo.es/elmundosalud/especiales/2005/05/analisis_sangre/>
[Konts.: 2009 urr. 13].
BAENA, Nuria. “Ver el estado del cáncer con una analítica” [linean]. El Mundo.es.
SALUD. (2009)
<http://www.elmundo.es/elmundosalud/2009/09/16/oncologia/1253119813.html>
[Konts.: 2009 urr. 20].
Europa Press. “Las listas de espera para transplantes son inferiores a 150 por millón”
[linean]. El Mundo. es. País Vasco. (2009).
<http://www.elmundo.es/elmundo/2009/06/02/paisvasco/1243952426.html> [Konts.:
2009 aza. 25].
CONSUMER EROSKI. [linean], “Aumentar las donaciones, necesidad apremiante”,
Elorrio, 2003ko abendua.
<http://revista.consumer.es/web/es/20031201/actualidad/tema_de_portada/67213.php>
[Konts.: 2009 aza. 2].
CONSUMER EROSKI. [linean], “El científico colombiano Patarrollo anuncia una
nueva vacuna contra la malaria para 2011”, Elorrio, 2009ko urria.
<http://www.consumer.es/web/es/salud/2009/10/09/188511.php> [Konts: 2009 aza. 17].
ZARRANZ, Juan J… [eta beste]: “Las encefalopatias espongiformes o enfermedades por
priones en el pais vasco” [linean], Gaceta Médica de Bilbao: Revista oficial de la
academia de ciencias médicas de Bilbao, Bilbo, 2007ko urtarriletik, hiru hilabetekaria;
104. zenbakia, 64-69. <www.gacetamedicabilbao.org/> [Konts.: 2009 urr. 15].
AGIRRE, Jabier: “Nola kontrolatu hipertentsioa?”, Elhuyar fundazioa. Zientzia.net.
[linean], 2002ko uztaila; 178. zenbakia, 28-29. <http://www.zientzia.net/artikulua.asp?
Artik_kod=6250> [Konts.: 2009 ira. 24].
95
BASARAS IBARZABAL, Miren; ARRESE ARRATIBEL, Elixabete: “Umetoki-lepoko
minbizia prebeni daiteke?”, Elhuyar fundazioa. Zientzia.net. [linean], 2007ko abendua;
237. zenbakia, 43-45.
<http://www.zientzia.net/informazioa/elhuyar/2007/237/Pdf/036.pdf> [Konts.: 2009
aza. 17].