Verbo XidoAsociacin Ecoloxista e Cultural da

CAMIO DO POUSO, 2 36560 SOUTELOYerra de

DE MONTESMontes

N!! 10 Mayo 2005 BOLETN INFORMATIVO DE ECOLOxA E CULTURA DA TERRA DE MONTESE~inail: centroetnografico@yahoo.es / Web: www.cetmo.trazantes.com

o ano de Lorenzo VarelaMalia o desacordo claro dunha parte dos membros da RealAcademia Galega, este ano decidiuse dedicar o "Da dasLetras Galegas" a Lorenzo Varela, figura fundamental noinxente labor que os nosos exiliados realizaron na dispora, eque nos serve para lembrar unha poca da nosa historia,esquencida ou manipulada. A vida de Lorenzo Varela reflicte'0 devir histrico do noso pas ao longo do sculo XX, ascomo o percorrido de moitas outras vtimas da ditadura obri-gados a abandonar a sa propia terra para salvar a vida ou fuxirdunha atmosfera poltica, social e cultural pechada e asfixian-te.Os pases de Amrica, sobre todo Arxentina, acolleron o maiorcontinxente de exiliados, orixinando unha rede de comunida-des galegas que constituron un tecido asociativo, cultural eorganizativo moi importante, favorecendo que se desenvolve-sen numerosas actividades e iniciativas que haban incidir nacontinuidade do galego escrito, na creacin e desenvolvemen-to de numerosas editoriais, coleccins e actividades que man-tivesen vivo o facho da cultura galega e na denuncia do aso-ballamento que da cultura e do idioma galegos se estaba a pro-ducir na Galiza.Foi en Bos Aires onde Lorenzo Varela tivo unha maior rela-cin con outro persoeiro ignorado e esquencido durante anospor organismos oficiais que pretenden pechar unha porta nosa historia recente, pero si coecido na nosa comarca grazas obra editada por "Verbo Xido", Xos Otero Espasandn. Vidae pasamento dun cerdedense desterrado, do historiadorDionisio Pereira e s varias homenaxes realizadas poIa nosaasociacin.Porn, os primeiros contactos entre Varela e Otero Espasandnprodcense, cando ambos os dous, empuxados polas circuns-tancias, ben ideolxicas, ben acadmicas, chegan a Madrid; aHLorenzo Varela conecta co grupo P.A.N ("Poetas, andantes,navegantes"), ~un comezo pensado como dilogo dun feixe deamigos e logo creando unha revista de contidos literarios epolticos patrocinada por Eduardo Dieste e dirixida por Otero.Nese tempo embrcanse noutro proxecto que pretenda ache-gar a cultura aos recunchos mis afastados do territorio, aotempo que tentaba dignificar os valores do noso saber tradi-cional: as "Misins Pedagxicas", nas que van participar moi-tos dos colaboradores da citada revista. Desta poca xordeunha amizade que non os abandonar ata a sa morte e quedar os seus mellores froitos na dispora.Os dous chegan a Bos Aires no ano 1941 , despois de pasar porFr~ncia, ambos os dous, e por Mxico, Lorenzo Varela. Alestanos agardando unha boa parte dos exiliados galegos:Rafael Dieste, Eduardo Dieste, Lus Seoane, ArturoCuadrado... que os axudan na sa nova andaina no exifio ame-ricano. sa chegada comezan a colaborar en revistas e actividades

que se estn a realizar nese momento: traballan para a"Coleccin Oro", da Editorial Atlntida, participan no faladoi-ro do caf Tortoni, conspirando, discutindo, ou construndo

. proxectos dende o exilio para denunciar o asoballamento queestaba sufrindo o noso pas; colaboran na revista El CorreoLiterario, onde Otero Espasandn escribe unha grande partedos seus artigos, que sern reseados por Lorenzo Varela, bencoa sa propia sinatura, ben agochado co pseudnimo deFelipe Arcos Ruz, asinado coas siglas EA.R. Destacan as glo-sas dos libros La Antrtida. Como mito y como realidad e Eldeporte griego. Salienta o autor das reseas o acertado dotema e a forma en que Espasandn se enfronta a el, as como origor cientfico. Tamn se fai referencia calidade da sa prosafronte ao estilo montono dalgns outros escritos de contidossemellantes.A partir do ano 1947, sepranse fisicamente, xa que OteroEspasandn marcha aos Estados Unidos e Lorenzo Varela per-manece en Bos Aires ata o 1976, ano no que volta do exilio.despois dunha estada en Uruguai, unha breve viaxe Galizano ano 1960 e unha viaxe por Europa.A volta terra de Lorenzo Varela non foi unha experienciapositiva, xa que o autor notou unha indiferenza e un descoe-cemento cara ao seu labor no exilio, circunstancia que provo-cou no seu nimo o desacougo e a incomodidade. MorreenMadrid 025 de novembro do 1978..Otero Espasandn xa non volver mis a Galiza. Malia ter con-tactos con intelectuais e amigos, e realizar publicacins pormor da morte de Franco: Gran aturuxo por Galicia que estrenacendo ou polo pasamento do seu grande amigo RafaelDieste: Pranto in memoriam de rafael Dieste, entre outras,pasa os seus derradeiros anos aorando as terras de Cerdedo.Morre en outubro do 1987 no exilio americano.Non debemos esquecer que o labor dos exiliados fundamen-tal para coecermos e entendermos o noso pasado e o noso pre-sente. Persoas coma Lorenzo Varela e Otero Espasandn con-triben a dignificar unha poca da nosa historia que todos etodas debemos lembrar e transmitir s xeracins futuras. lo-bel que institucins como a R.A.G. se lembren dun homecomo o homenaxeado neste ano. Anda as, non debemosesquecer que houbo moitos homes e mulleres que loitarondende o exilio e que contriburon ao desenvolvemento dunhaGaliza paralela aln das nosas fronteiras. Homes e mulleres quehoxe en da estn esquecidos ou manipulados por unha granparte dos organismos oficiais, que pretenden encubrir baixo aetiqueta de "escritores" unicamente, a persoas que realizaronunha tarefa poltica, dignificadora e reivindicativa nunha terraallea, como nica opcin represin contra os seus dereitosfundamentais como galegos: expresarse na sa propia lingua eloitar por un pas ceibe e non ;upeditado ao xugo espaolista.

Ana AlvUrez Chamosa

Toponimia de San Miguel de PresqueirasEsta colleita unha achega toponimia da parroquiade San Miguel dePresqueiras, freguesa queabrangue as aldeas deMorgade, San Miguel,Riazn, Outeiro, Guisandee Barro. Pertencen esteslugares ao concello deForcarei, no cerne da Terrade Montes. O informantefoi o vecio Jos BlancoAdn (78 anos).

PicarsRevolta,ARegueiro, OXaneira,ASouto, OEsparelada, ARagorgosa, AChaosRiba da PereiraIsario, OCova de FizCacharela, ARoda,APandas, AsPadroncios, OsCiguelosCosta, ALaxa BaradaRego da AugaRebachn de RibaRebachn do MedioRebachn de BaixoPorta Yedra

Portela, ALaxe EsteiroBustelosTrastabadeloPonte PereiroCandalAlbateria, AMacera BravaUrceira,AFeal, OPortela, APedra CabalgadaPonte da UrcePorta PinBroca,ABatuquios, OsRiba da SerraAbaixo da SerraLlano da SerraSerra PenelosCosta, APena da RegueiraCondelasSobrelamasCastroValados, OsSobre dos MuosFonte de SobrelamasPo, OPortacoto, OFonte da CruzPena,AGranxola,AMeiciqueCodeseira, ACarteirasCruz,A

CruceiroBraeiros, OsRedonda,ABesada, ASuacasa, APomar, OLatizada,APrado, OPedregosa, ASieira, AAlbateria, ALaxa dos CorvosCabecia, AVolta da Presa, ACarballeira, AFiIleria, AReconco, ONabal de Baixo, ONabal de Riba, OLudeiro, OAlequiaPandas,AsPadroncios, OsCostia,ARoda,AChapela, AMartillenga, AVeigas de Riazn, As,Costa de Riba, ACosta de Baixo, AMonte ParadaTorre,ASuarribadaValio, OChaira, ACandaidoCerqueira

Portela de BarroLonga de BarroPrado, OCoxentio, OCorrea,A deCosta de BarroCotio, OCurrelosZoaVal,OLondenta, AGrobias, AsBustelosUlleiro, OBatn, OSerra,A

Muos

Marica, O deNaveiros, O dosGrobias, O dasMuo Novo, ORegueira, O daXan Branco, O doMuo Vello, OMuo da Ponte, O

CiJrrelos, DeCoxentio, DoLudenta, DaAlequia, DaCastro, Do

Calendario de actividadesNa sa ltima asemblea a Asociacin "Verbo Xido" acordou un novo calendario de actividades coa finalidade de recuperar a

memoria histrica da bisbarra e de promover o coecemento e conservacin do patrimonio cultural da mesma. Entre estas salien-tan a celebracin en Cerdedo o 16 de xullo, con motivo da publicacin das actas do Congreso da Memoria de Narn, dunha mesaredonda na que participarn investigadores das comarcas do Deza e de Tabeirs-Montes. As, xunto ao historiador cerdedense

. Dionisio Pereira, o acto contar coa presenza de Manuel Iglesias, de Laln, e Alberte Maceira, de Bandeira Outras mesas redon-das celebrarnse en Laln (30 de maio) e na Estrada (agosto), organizadas por asociacins culturais de ditaslocalidades.

Asimesmo, o colectivo acordou organizar para o mes de agosto a terceira edicin de Terra de Todos -que nesta ocasin tercomo sede o concello de Beariz- centrndoa en cuestins medioambientais, e a que estn invitados especialistas no tema e coe-cedores da situacin que atravesa a Terra de Montes, onde a proliferacin de parques elicos, canteiras e minicentrais hidroelc-tricas supn moitas veces a destruccin, con carcter irreversible, do noso patrimonio natural.

Por ltimo, est prevista para outono unha xuntanza de distintos colectiv

os Varela de Garellas

Brasns dos Vareta

Con solar primitivo no coto de Cecebre, partidoxudicial de Betanzos, o apelido Varela extndesepor toda Galiza, pero sobre todo poia Corua eLugo, fundando en distintos sitios importantescasas. Proba nobreza nas rdenes Militares deSantiago e de Carlos 111, as como en repetidas oca-sins na Real Chancelera deValladolid. En 1876 son feitos,os de esta liaxe, condes deRamirns. Trae como armas, encampo de ouro, cinco barras desinople (cor verde).Un apelido tan extendido nonpoda deixar de ter representa-cin na Terra de Montes, e as,no lugar de Garellas, perten-cente a freguesa de Millerada (concello deForcarei), Os Varela tainn tiveron morada, entron-cando esta casa coa de Hermosende, con solar epazo brasonado en Millerada. Ambas as das lia-xes deron nomes de sona que haban xogar impor-tantes papeis no devir da comarca.O ltimo dos xuices-meirios de Montes e primei-ro alcalde de Forcarei foi o clebre don Alonso deSoto e Varela, nacido o 16 de maio de 1771 no pazode Hermosende. Fillo de don Francisco de Soto eCorts e de dona Mara Varela Vahamonde, levan-tou s xentes da xurisdiccin, coa axuda do cura

prroco de Tomonde, don Jacobo Migues e Corts,o seu parente, contra os invasores franceses amediados. de marzo de 1809, cando estes pisaronpor primeira vez a Terra de Montes.Don Gonzalo Varela foi outro xuiz-meirio e nota-rio real. Natural de Garellas, coecemos moi pou-

cos datos da sa labor en Montes.Non obstante, sabemos que en 7de xulio de 1594, o contador doarzebispo don' Juan deSanclemente, rematou ante estexuiz, en "cinquenta y dos milmaravedises las rentas de laRetencin de Montes a GarcaTourio". Actuou de notario dqnJuan Sieiro de Cerdedo ou vecio

de Cerdedo.A casa dos Varela e a de Hermosende haban ternotoria importancia na Terra de Montes.Posuidoras de numerosas propiedades na contorna,ambas familias vn representar a un estamentosocial, a fidalgua, que nunca tivo unha representa-cin moi ampla na comarca, quizais por mor daescasa capacidade econmica da mesma e da pro-ximidade do mosteiro de Acibeiro e da Torre doCastro de Montes, que exercan un forte controlsobre os recursos e a vida, das persoas.

Teo Silveira

No monte (l)Soutelo de Montes, 25/8/1924

RetrincosOs gaiteros de Soutelo nas festas daCambados no vern do ano 1926 (1)

Caron os deuses xigantes e o tempo foinossoterrando. Dispois aterra criou a tona verde doesquecimento; mais eiqu e acol as osamentas furana pelica da terra e amostran a sa brancura. As sefixeron istes montes grandes e moles.

No da de Galiza quero estar batido po-los ven-tos enriba d'un sepulcro de xigante, deixando que omeu esprito se fecunde como un ventre e que osmeus ol1os avisten Compostela na lonxana azur.

Lonxe dos homes e a carn da Natureza.As pasei o da do noso Seor Sant Yago e con-

feso que na outura sntese un tan ben.

(l) Solto escrito por Castelao en Soutelo de Montes e publicadonos Domingos Literarios de Galicia (3/8/1924).

"(..,) Por aqueles das houbo unhas festas como faca moitosanos que non se viran en Cambados; trouxeron para ameni-zalas unha banda de msica, do mellor de Galicia, e como omilitar estaba de moda (2), esta foi a do Reximento deZaragoza, que se portou ben tanto nos concertos das tardes,como nas verbenas.

E como complemento, as mellores gaitas do pas, as quese flXeron famosas en Amrica e na capital de Espaa e,segundo dican os ben informados, no s tocaban como nonhaba outras na nacin, senn que ademis bailaban as danzastradicionais, causando semellante admiracin en Madrid quea Raa dulles un premio aos irmns menores; tal era a sonaque tian os Gaiteiros de Soutelo de Montes. E verdadeira-mente polo que vimos era ben merecida, pois se a banda demsica portouse ben, as gaitas deixaron igualmente satisfei-tos a todos (oo.)".

(1) Esta pequena semblanza foi escrita en casteln polo marieiro cambadsLeonor Galianes e incluida nas sas "Memorias de un pescador", ainda inditas.A traduccin ao galego dbese a Lola Varela.(2) Daquela, era o lempo da Ditadura de Primo de Rivera.

os NOSOS VECIAmais do noso Cerdedo pontevedrs e o Cerdedo ourensn (concello de Muos), ato-pamos na provincia portuguesa de Trs-Os-Montes, das pequenas poboacins nos dis-tritos de Vila Real e Bragan(;a que comparten coas nosas localidades non s o nomesenn a austeridade da sa vida e paisaxe.

CERDEDO (BOTICAS)

Lat 41 40' ON Long JO 52' 60W Alt 917metros

Cerdedo < Freguesa de Cerdedo < Concello deBoticas < Distrito de Vila Real

serras de Cenabria, Larouco,Geres, Cabreira e Marao.Est atravesado polos rosBec;a, Covas, Terva, Tamega,contendo gran nmero deribeiras e corgas.

A sa paisaxe e grave e auste-ra (alta montaa grantica,pobre en vexetacin, rica enpenedas e vales cubertos porprados de lameiro), grave-mente deteriorada pola insta-lacin na propia freguesadun parque elico, inaugura-

do oficialmente por A Elica da Serra dasAlturas, S.A o 14 de decembro de 2004

A precaria calidade de vida fai que os novosabandonen aterra xa que non ven nela unhaocupacin de futuro

Cerdedo unha das freguesas doConcello de Boticas e abrangue unarea de 2396 ha con 276 habitantesdistribudos nas poboacins deCoimbr, Casas da Serra e Cerdedo.

o Concello asntase nunha superficieplanltica e est situado na parte nor-oeste de Portugal, provincia de Trs-Os-Montes,distrito de Vila Real, nas Terras doBarroso. Al atpanse ademis as

os CERDEDENSES

Afreguesa de Montouto abrangue unha rea de2782 ha nas que se reparten uns 200 habitantesnas poboacins de Carvalhas, Casares,Cerdedo, Montouto e Vi/ario de Tour;as.

A montaa de Montouto, xunto coas serras deMontesinho, da Nogueira e da Coroa (protexidapolo monte Cirandelha, que agocha vestixiosdun castro luso-romano) constite o ParqueNatural de Montesinho que, creado no 1979, unha das maiores areas protexidas de Portugal.

metrosCerdedo < Freguesa de Montouto