Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de...

62
Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut Totonaco de Tetela de Ocampo, Puebla Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka ' akgspulayan nak kinkakilhtamakukan Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca 2008

Transcript of Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de...

Page 1: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Tetela de Ocampo, Puebla

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

2008

Portada Totonaco 2o.indd 1 25/11/2008 01:30:39 a.m.

Page 2: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Tetela de Ocampo, Puebla

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

2008

Totonaco 2do ilustrado.indd 1 25/11/2008 01:40:03 a.m.

Page 3: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca), fue elaborado por la Dirección General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va dirigido este libro.

Dirección de Educación Indígena del estado de PueblaJesús Alfonso Hernández Villalva

Coordinación del Proyecto en el estado de PueblaGabriela Román Lobato

Compilación y revisión de los textos en lengua totonacaManuel Galicia GuzmánGildardo Ponce GarcíaProfesoras y profesores totonacos de Tetelade Ocampo, Puebla Validación de los textos en lengua totonacaGabriela Román Lobato

Textos de la presentación en lengua totonacaBenjamín García SoteroFrancisco Vázquez SantiagoJosé Antonio Quintero Bonilla

Reconocimiento especial al trabajo de Gerardo Vaca, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó de color las palabras de las niñas y los niños, autores del presente libro.

Secretaria de Educación PúblicaJosefina Vázquez Mota

Subsecretario de Educación BásicaJosé Fernando González Sánchez

Directora General de Educación IndígenaRosalinda Morales Garza

EdiciónDirección de Apoyos Educativos

Coordinación editorialMarco Julio LinaresGuadalupe Ambriz Rivera Cuidado de la ediciónFelicia Garnett Ruiz

DiagramaciónVicente Enrique Quezada

Texto de la presentación en españolAlejandro Torrecillas G.

: En trámitePrimera edición, 2008Impreso en MéxicoDistribución gratuita/ Prohibida su venta.

D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008Argentina núm. 28, Centro,06020, México, D.F.

Totonaco 2do ilustrado.indd 2 25/11/2008 01:40:08 a.m.

Page 4: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Xlimasiyukan likgalhtawakga .................................. 5Presentación ............................................................... 7

Stlan takgchiwin / PoesíaTsintsa tilenkge ......................................................... 9Xtatlin skíti ............................................................... 9Pichawa .................................................................... 10Aktsu kinpukgalhtawakga ..................................... 10Kinpukgalhtawakga ................................................ 11Tantlinin .................................................................. 11Katiyatna ................................................................. 11Xatalajkaxlat tatsokgni .......................................... 12Tamanaxnat katalakgastakni ................................. 12Xaputlin púyu ......................................................... 13Klakaskin yakgtum pukgalhtawakga .................... 14

Likgalhtakgsni' / Adivinanza .................................. 15

Likgalhchakgxni' / Trabalenguas ........................... 20

Takgalhchiwin / CuentoXtachiwin chamakgxkulit ...................................... 24Xtachiwin tapalajni ................................................ 25Kgayin ...................................................................... 26Xatsinksní yaxnu .................................................... 27

Puskat chu chamakgxkulit ..................................... 28Xkilhtsukut xasanankachiwix ............................... 29Wa lhkitit ................................................................. 30Lalimakgalhchiwin ................................................. 31Kgawasa chu jun ..................................................... 32Makgentsis chu luwa .............................................. 33Tantuy xampip ........................................................ 34Tankuxi chu asiwit ................................................. 35

Akgstitum tachiwin / NarraciónMakgan talakapastakni xla chu'un ........................ 36Kampanu litlakgna.................................................. 37Wa chixku chu lapanit ............................................ 37Kulio chu kuyu ........................................................ 38Kinkachikin wanikan kamantajna ........................ 39

Lantla litlawat / RecetaXla lhtikit 'kuxi ....................................................... 40Lanla kaxtlawakan taliwan .................................... 41Pakgtum xtakaxtlaw kgalhwat .............................. 41Xkutna lhtikit ......................................................... 42Paxnikak ................................................................... 43Taliwan xaliway paxni ........................................... 44Lhkgejni sasan ......................................................... 45Xalikuchun takgoxuchuwat .................................. 45

LiwanlinatÍndice

Totonaco 2do ilustrado.indd 3 25/11/2008 01:40:11 a.m.

Page 5: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Limalakawana takgalhchiwin.Takatsin / Leyenda. Creencia

Wakan papa' ............................................................. 46Xputawilh kuxi ....................................................... 47

Xatakgalhchiwin malanin / MitoWanikan sipi liwatawaka ....................................... 48

Kgawasa wanti kgalhankgolh taskgoyot .............. 49Xtapuwan chixkú ................................................... 50Wa makgtayana xla kachikin ................................. 51Skawana................................................................... 52Chatum chixku chu puskat tasatakgchokgoy ...... 53

Putakgatakgsni' / Glosario ...................................... 54

Totonaco 2do ilustrado.indd 4 25/11/2008 01:40:15 a.m.

Page 6: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

5

Tlntl wnkn kkuwini nk mintchiwin Lntl wnkn ktsisni nk mintchiwin Ni mkgktsiy pi kxni wn kkuwini lu stlnk tchiwin, chu ktsisni kkswi lutln tmkgtsi Um ly xplkt pl pi wix chiwinn mintchiwin, xtchiwin mintlt chu xnttltnikn, chu xtt mixuntt, chu pokgto mintchikkn, nlichiwinntit, chu kintchiwinkn kilhmn lkstlnk ntkgxmt...

Xplkt kinin klkskinw, nkgliy um likglhtwkg, ti ttsokgnit tlntl wixinin chiwinntit, l mpkuwiyw “chichini” w nchichini, “chuchut” w nchuchut, “ún” w ún, chu “pp” w mpp, pi tm stku lktln nlkgskgokgo, chu nchuchut tln kmskgewiwinlh, chu m ún tlkstlnk ntsiyu.

Ant ni tpekgsiyw Xpumpekgsín Pukglhtwkg Xllimxkgenín, klkkxtlwnitw um likgltwkg, nt nint wix mkgtynnit, nchun mintlktsukmn, mkglhtwkgennin, mintltkn, chu mintchikkn, klkskinw pi wix nlkgtiy nlikglhtwkgy, mintkglhtwkgnin chu tintwilkgnon, nchun kkmkgpuntniyn nkglhputsnn xtktsinkn lkgolutsinni’, nmkgtsokg mintlkpstkni, nkinklixkgtliy tun tlwy nk minkchikín, chu mintmnixni kkilixkgtli.

Um likgltwkg tpxuwn kkmkmxkiyn wntu ttsokgnit kmintchiwin tutunkú, xplkt mpi kknlyw lntl kgtunu tchiwin nnkgoy nt Kklhkuyunin, xtchun kgtunu tmnin wntu nitlkxtumiy lntl mpkwiyw tunt nnkgoy.

Lkpstk lntl pl nlh n nn xstkgkgw U w xtsustsokgo U w xspupuku Lntl chu ntsiyu um nkgoy plhm, lktlnk kiwi, kglhni chu um chuchut xlk pupunú

Xlimasiyukan likgalhtawakga

Lkpstk lntl xtsiyulh kkilhtmku pl nix nnlh xtiplhuw tmnin, chu putum lkxtum xtsiyulh Chun um nly pl nlkgsput lhuw tchiwin tunt nn Klhkuyunin chu kgtuxwt.

Xplkt pi ktlwnitw um likglhtwkg, lktsm tmnin nk mimkgtsokni chu tln lkgtsm xtmnin militchiwin, xplkt pi wix tln klklikglhtwkglip, klittsml milkgstpu chu mintekgen lntl tln lkgwn mintchiwin, xplkt pi nl xtsnkglh, tlntl xnn chu tlntl tmninit, kxni chtum lichiwinn..., kglhtum tchiwin, xplkt ktwillh kintchiwinkn chu kinin nmtlniyw msiyw um tktsin chtunu, chtunu, tlntl mpkuwiyw ktuw kglhiyw kglhtunu tchiwin nk kinklkuyuninkn, xplkt pi kinin ktsiputunw nimj w xskgewiwi spupuku, nimj w xspupuku stkgjw, chu nimj w xpkglhju spupuku.

Xplkt pi kinin kmtstokgmw kgemplhuw tchiwin nk um likglhtwkg, w ntu wix tsokgnit tlmintchiwin, wntu lichiwinntit, pi n chun kinin n xl unu kinin n w kintchiwinkn chu kintiytkn.

Nktlikltwkgyn xplkt pi tln ktlwn um likgltwkg, pi lu lkgkts ttlwnit, chu ttsokgnit n wtiy tlntl mintt xtchiwinn chichini, pi n chun wix kpstkgti chu nkkimsini kinin mintln, pi nkintchiwinkn ni wtiy, pl pi nchun kinin n tln nktkglhchiwinnw pp, chu chichini, xplkt pi kinin nkktsiyw tlntl wnkn “likglhtwkg”..., chu tlntl wnkn “tchik”, nk xkgemplhuw tchiwin nk kinklkuyunin.

Totonaco 2do ilustrado.indd 5 25/11/2008 01:40:24 a.m.

Page 7: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Totonaco 2do ilustrado.indd 6 25/11/2008 01:40:24 a.m.

Page 8: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

7

Presentación

Cómo se dice “dí” en tu lengu Cómo se dice “noche” en tu idiom No hs sentido que cundo lo dices en tu propi lengu el dí es ms brillnte y ls noches ms clmds y bonits Esto ps porque si lo express en tu propi lengu es como si tus pps y sus pps, y los buelos de sus buelos, y todos tus migos lo dijern junto contigo, y entonces es como si sus voces se juntrn con l tuy y ls plbrs se oyern ms fuertes y ms clrs…

Por eso hemos querido que tengs este libro, que est escrito con ls plbrs que se usn en tu lengu pr llmr “sol” l sol, “gu” l gu, “ire” l ire y “lun” l lun, pr que esos stros brillen ms, el gu refresque ms y el ire se ms clro.

En l Dirección Generl de Educción Indígen hemos elbordo este libro, en el que prticipste tú, tmbién tus compñeros, tus profesores, tus pps y ls persons de tu comunidd; desemos que lo les y lo disfrutes con tus migos y tu fmili; l mismo tiempo, te invitmos recopilr los sberes de tus myores, crer tus propis nrrciones, que nos cuentes lo que hces en tu comunidd y comprtir tus sueños. Con ese mteril nos gustrí poder entregrte otro libro pensdo y escrito en tu propio idiom, porque creemos que cd lengu que se hbl en cd región de México es como un color distinto, que no existe en ningun otr lengu, pr nombrr ls coss. Te imgins que de pronto y no existier el verde O el rojo O el zul De qué colores serín el psto, los rboles, l sngre, ls sndís o el gu del mr

Te imgins si de pronto no existiern los colores y todo se vier igul, sin color ¡Pues lgo sí es lo que psrí si se olvid culquier de ls lengus que se hbln en México y en el mundo!

Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms lleno del color de ls plbrs de tu lengu, pr que los disfrutes y te llenes los ojos y los oídos con los mtices que hy en tu idiom; pr que no se pierdn, pr que no se olviden los sonidos y los colores que sbe pintr cundo lguien lo hbl… En un plbr, pr que sign vivos y podmos enseñrnos, unos otros como hermnos, cómo se dicen ls coss en cd lengu de México; porque todos necesitmos sber cul es el zul ms fresco y cul es el zul ms verdoso, y cul el zul ms cribeño.

Por eso hemos recogido muchos reltos en este librito, escritos con ls plbrs de tu lengu, el idiom de tu región, que tmbién, por ser todos mexicnos, son nuestro idiom y nuestr región.

Te invitmos que les y disfrutes este librito, que fue hecho con mucho criño, y est escrito con ls misms viejs plbrs con ls que tus buelos le plticbn l sol, pr que ls recuerdes, y pr que nos ls enseñes nosotros tus hermnos, que hblmos otrs lengus mexicns, ver si sí tmbién prendemos plticr con l lun y con el sol… Pr prender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “migo”, en tods ls lengus de México.

Totonaco 2do ilustrado.indd 7 25/11/2008 01:40:31 a.m.

Page 9: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Totonaco 2do ilustrado.indd 8 25/11/2008 01:40:39 a.m.

Page 10: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

9

Stlan takgchiwin Poesía

Xtatlin skíti

Akit kkglhi tntum skítikisokgli nt kimpulglhtwkg pi nkxtkgwili kinchikkimkglhtwekgen kinkilhniy.

Tsintsa tilenkge

Xtln tilenkgestln tsiyuwix kintllinlu tln liktsiyxtln minttlinkpxw kstkunnkpuntsisyum xkgtti pp.

PoesíaPoesía

Xtatlin skíti

PoesíaPoesía

Nitakatsi tiku tlawakgolh

Totonaco 2do ilustrado.indd 9 25/11/2008 01:41:15 a.m.

Page 11: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

10

Pichawa

Lilkgtiti tsiyu pichw xl kinpultmtknlipeku sitsinit, wm luw, chu lky, lhtukuni xilh,ni ykgts tni yukgxilhkgonit, xpulh lkgkoln, liw kinkmlkpstkyn kinkilhtsukutkn.Lilkgtiti pl mn xyukxilhwi.

Noé Pérez Gaona

Aktsu kinpukgalhtawakga

Lilkgtti kinpukglhtwkglu kpxuw.

Nkn, chli,klkgtiy kkglhtwkgnkkgtkgsni,tu wn kilikglhtwkg,kgtum ttlinnkktsini tliynkmsiyu wntú tsinú kktsiy.

Nitakatsi

Totonaco 2do ilustrado.indd 10 25/11/2008 01:41:38 a.m.

Page 12: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

11

Kinpukgalhtawakga

Luw tln kinpukglhtwkg ynts kn lhkgtsokgsnnklin kilikglhtwkg tntku kglhtwkg.

Tantlinin

Nk kinkchikín xlmkgó tntlinin kilkgolh nk kinchik tntlikgolh nk kinkilhtín.

Isidoro Vázquez Vázquez

Katiyatna

Tln ktiytn,xpuln, tln kmkglkskiw,ktuw lnnn xplkt tln nwynw,xplkt ch tln nmkgtkglhw.

Nitakatsi

Katiyatna

Totonaco 2do ilustrado.indd 11 25/11/2008 01:41:57 a.m.

Page 13: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

12

Tamanaxnat katalakgastakni

Kkgglhtwkgm kmnxnlh,kxni xkchnpks nk pukglhtwkgxkglhtwkgmkgok.

Nitakatsi

Xatalajkaxlat tatsokgni

Pukglhtwkgukxilpt chli chli wntukglhikgó xtlkpstknikn kmnn.

Akxni minkgó nk minchik, lhuw lkgwsn, mkgpítsi nipl xkpenkn wkgó,tiwn chun minkgo, w um xplkt ni lu skukgó, kxni nminkgo nk pukglhtwkg, nkwniyw nwynkgo, ktkxkitkgolh, chu pxuwkgo n skukgó.

Ali chli chun litum, chi tln ntsokgskgó, n tlnnkglhtwkgkgó, pi chun ntlwkgólistlh niti kti kykgskgwilh.

Isidoro Vázquez Vázquez

Totonaco 2do ilustrado.indd 12 25/11/2008 01:42:22 a.m.

Page 14: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

13

Xaputlin púyu

Xtsutsokgo puyu xlkgtiy xtliy,xpuln mtsuwjiy xpkgen, tsukú tliy,stsukú xtlkgchokgó chu xtwky nk kiwi,xlkgtiy xlkpkx xplkt xkstu xtliy.

Mkgtum tsukulh tliy liw tsis, wnilh xtiln:

—Nikimlhttiy kxmn kimktuwy ktsisni,kpit lktunu kpuxtiln.

Tnixlmkgolh xtiln xtliy puyu, xtyiy xpekgen mkgpitsin puyu xmmkgchokgokgóy.

Tlnk xkgchichilekg chu xtwn lklhmn smukuku xkglhchup chu tlnklkswn xpekgenin.

Julián Nicolás Flores

Totonaco 2do ilustrado.indd 13 25/11/2008 01:42:40 a.m.

Page 15: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

14

Klakaskin yakgtum pukgalhtawakga

Klkskín ykgtúm pukglhtwkgxtwilch ktkuxtu,tsints chu stln,lu lhuw xkimsiyinilh.

Mmkgchokgonit kiwitlhuw spun,xkpxuwlh l kkksw,xkmkgktsilh xtmuksún.

Klkskín ykgtúm pukglhtwkg,nintln xkglhtwkglh,nitu tlkskni,tskgskn tux tln.

Klkskín ykgtúm pukglhtwkg,tln xkltmlh,xkktkgmnlh kintkmn,klkskín ykgtúm pukglhtwkg.

Marcos Mauricio Jacinto

Totonaco 2do ilustrado.indd 14 25/11/2008 01:42:57 a.m.

Page 16: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

15

Likgalhtakgsni'Adivinanza

Tunt, tuntxtkniw xmkni tsitskge xpulkni.Tunt

Tntuto kintuwnkintl chtum kimknkuxi kimswkgekn.Tunt

Nitakatsi

Tiplhuw kintmninkxni kiwkn, kmkgxunuyn.Tunt

Tiptutu x tmninx tsutsokg, x snppchu x stkgjw.Tunt

Manuel Vega Salazar

Totonaco 2do ilustrado.indd 15 25/11/2008 01:43:10 a.m.

Page 17: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

16

Akxni senn stkkxni chichinn skk.Tunt

Kit kwi ktijichu ni kikxilhkxni tlwnin tlwnkgoyputum kilitmkgspitkgoy.Tunt

Kni kw kkn pl ni kmputn, ni km,nt nktchokgo, tini kimtsuwi. Tunt

Manuel Galicia Guzmán

Totonaco 2do ilustrado.indd 16 25/11/2008 01:43:29 a.m.

Page 18: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

17

Tunt, tuntxtchun xntstln tsiyupin xmynmchichiyn.Tunt

Ant kkiwi kinkkntln kinkglhpitknkmkgty lkchixkuwinnt kkiwin.Tunt

Kkglhiy kgentti kintuwnni klitlwnkkskty kxni wyinkn.Tunt

Akxni tln kgotnuytlkg tsitskge kwnw chixkuwintkgosno mskgonnkgo.Tunt

Nitakatsi tiku tlawakgolh

Totonaco 2do ilustrado.indd 17 25/11/2008 01:43:46 a.m.

Page 19: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

18

Snpp tsiyúkni lkgstpu,chu tsitskgtsiyú kxni senn.Tunt

Tluw ynn xtsutsokgopi n ynn tsinu, x smukuku,ykxni xny muksnxxnt.Tunt

Noé Pérez Gaona

Pks mkgtskgoy nitu tpuwn, ni tu tpxuwn.Tunt

Manuel Vega Salazar

Pokgto ktlkskin kxni kxtlwkn liwtchu kmkgmiy tliwn,kxni kintsutsuwkn kinttlkgtsniknni chin kxni kinmskgsikn.Tunt

Noé Pérez Gaona

Totonaco 2do ilustrado.indd 18 25/11/2008 01:44:04 a.m.

Page 20: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

19

Ktsisne mkgskgoykkuwni ni tsiyukinkmkgtkglhnchu niw stku.Tunt

Wi nt kxntnw lu xstln chuxtchun kimpuchinknnlhtukuyn wlpi nxmy.Tunt

Kgosnn, kgosnn,ni tchokgómchu ni lh tspitpl.Tunt

Gerenarda Becerra Ramírez

Tunt, tunt, wntu snokgnn, chu ni tsiyú.Tunt

Totonaco 2do ilustrado.indd 19 25/11/2008 01:44:19 a.m.

Page 21: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

20

Likgalhchakgxni'Trabalenguas

Xwi tntum chichíxtmpin putlwmilh tntum chichílkxknilh kstjn.

Mitsi mkglh puwychilh ptux tujwlh mitsipuwy, mitsi, ptux mitsi chu ptux wynkgó nk puwy.

Manuel Vega Salazar

Totonaco 2do ilustrado.indd 20 25/11/2008 01:44:44 a.m.

Page 22: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

21

Kkglhi kglhkitsis kintlnkglhkitsis kintln kkglhikgenkitsis lkgtsu kimkn kklhiykgtnu kimkxptu.

Manuel Vega SalazarYitt xukut chu yitt xukutkgtum xukut.Akgtum xukut chu yitt xukutkgtum xukut chu yittchu yitt xukut,kgtuy xukut.

Nitakatsi

Totonaco 2do ilustrado.indd 21 25/11/2008 01:45:04 a.m.

Page 23: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

22

Ykxni tuntln nlikglhchuwinnputlkge ni kglhlit tchiwin likglhchuwinnlnku kputlekge tkglhchiwinnktsiy niykglhlit tchiwin lichiwinnt.

Nitakatsi

Chichí wlh chu, xchichi w chichí kilhchíchilhxliwt mchíchilh chichípxkt chichí kilhchíchilh.

Micaela Oliva Jarillo Vázquez

Totonaco 2do ilustrado.indd 22 25/11/2008 01:45:40 a.m.

Page 24: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

23

Ch'n chn kuxixchn lichn ch'nxplkt lkgti skujpl chn kuxi ch’n.

Kinkúku kúklh kukukuklh kuku kinkúkunk kúkt wílilh kukuchu nk kúkt wi kuku.

Micaela Oliva Jarillo Vázquez

Totonaco 2do ilustrado.indd 23 25/11/2008 01:46:15 a.m.

Page 25: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

24

TakgalhchiwinCuento

Xtachiwin chamakgxkulit

Xwi chtum puskt, tlh xchixku nk puxkgxmkgtum kgxmtkgolh xkilhtun puxkg, xtsm skgt,w puskt wnilh xchixku:

—Kmkutu tim skgt nkmtsikiy.

Chixkú mkutulh, kxni wlilh nkxmkni nilh mkgxtkglhi, chun txtulh chmkgxkulit.

Simeón Francisco Cruz

Totonaco 2do ilustrado.indd 24 25/11/2008 01:47:01 a.m.

Page 26: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

25

Xtachiwin tapalajni

Mkgs kilhtmku lktsu n ni xwi putlunichuchu nt xwi tpljni chu lkchixkuwin, chu lkpuskt, xlkn nixktsikgoy pi xwi tpljni nkputtsi'kgni, chtum chixku kgxmtli pi xchiwinmkgolh, chu w chixku wnilh:

—Tint wix, n chun twklh chtum pusktkxni ukxilhnit tpljni pi chxlhi ptum puxkgtni, pekulh chu lkgwitilh.

Jorge García VacaLa Pila, Hermenegildo Galeana, Puebla

Totonaco 2do ilustrado.indd 25 25/11/2008 01:47:45 a.m.

Page 27: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

26

Kgayin

Milh kilhtmkú kxni lkgchilh tchiwin w kgyin, nt xwn pi xtsnimk xlkt n'n nk tpuchuwn xl xtpuxnmt.

W kgyin pxlhi chu tkgnolh xtkgno xstln, tsukulh tlwn nt nk xchik xtpuxnmt.

Xtpuxnmt xkgstin chiki xwilch, w kgyin tsukulh tkxtunn, kxni y xchm kgstin, ttuxlitlhi chu tmkgwsli; w kgyin lktsuku tsukup tkxtunn, lu lktsuku tkxtunlh, kxni chlh nk xchik xtpuxnmt y xkgtsputnit tpxuwn; kxni tchiwinlh xtpuxnimt wnilh:

Lutln pi y chit, tlkg nitln pl nix chit.

Samu Gaona Ponce

Totonaco 2do ilustrado.indd 26 25/11/2008 01:48:11 a.m.

Page 28: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

27

Xatsinksní yaxnu

Xwi tntum yxnu lu xlipuwn xplkt nitu xynn tuntln nwy, lipeku xtsm, milh tntum kwyu, chu wni:

—¡Ynts wilch skget!

Lu lipxuw ylh, tsukukgolhi tlwnkgoy, lkgtsiswnkgolh ntnchú lhttkgolhi kkiwin, kxni xkgkgp tsukuplkgolh wynkgoy, sputpchu skget, tsukukgolhi lipuwnkgoy, mplkgolh ptskgoy skget, listlh chu tkgskgolh tntum wkx ti xtunum kxlipkn.

—Tunt ntlwptit —kglhskininlh wkx.

—Kputsmw skget —wn xnu, sputli ntni xklmchw nilhtu kwywichu.

—Yunts ktmkgxtkgtit lhuw wi skget —wni wkx.

Um xtntutukn tmkgxtkgkgolh nt kxchik wkx.

Manuel Vega Salazar

Totonaco 2do ilustrado.indd 27 25/11/2008 01:48:28 a.m.

Page 29: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

28

Puskat chu chamakgxkulit

Akgtum kilhtmku nk lktum kchikin, y xkgotnum kxni chtum puskt tsukulh xkgtnn, nt ni putúm kxkgtnnkgo, xmkgtúm tsukulh senn, ch yum puskt xtiym, xtiym xchuchut, xmkgtum tylh chmkgxkulit mpi xl ni ukxilh, xmn pi nk xkilhtun ni txtum chuchut xtstmm chtum ktsu skgt, tsukulh lkpstk “Tint mkgxtkgli nt”. Kmpnulh tsinu xpuxkgtn, sklhi skgt, liylh nk xchik, xmn pi yum skgt ni xkgxtkg, mtsikilh chnchu kxni y tsiswlh ttmlh skgt, xmn pi w puskt klhtttmlh chu ni ktsi lntl tpllhi kgws, luw w, kxni stkgwnlh nilhtu skgt, xmn pxtuwi tntum luw, wnti tsutsumkglhtinit lhuw xkglhni, lu pekulh kgostkilh chu tsukulh kgosnn, xmn pi xplkt nilkh tlewekge chu ni tu wy, ni tynilh lhtulhi chu nt nitmlh puskt.

Isidoro Vázquez Vázquez

Totonaco 2do ilustrado.indd 28 25/11/2008 01:48:48 a.m.

Page 30: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

29

Xkilhtsukut xasanankachiwix

L xmkgs, tsukulh pstk mln tunt nchu nwliy nk ktuxwt, mlktsukilh chtum luwn chu wnti k limxkgn; klkgwlilh muntsy chu liskuni.

Tsukulh kkglhskin nchu nim w lkskinkgoy, chixlh limxkgn w xl lksklhi liskujni mkgtum kglhskimplk Nim w lkskin kkilhtmku Kgltinlh mpi w lkskin liskujni.

Nilkgtiy muntsy mt wnikn limxkgn

—Niklkskin, mpl w nk klin nktsinstmy —Kgltinlh limxkgn.

Aytsukulh sitsiy mln. Kglhskimplk mkgtum:

Tnks kpstkti nim lunlkskin.

Chun nkgltinmp mpiw liskujni.

Chi mln tiyl muntsy mkgwnilh pks ktuxwt w nchu tu snnkchiwix w.

Nitakgatsi

Totonaco 2do ilustrado.indd 29 25/11/2008 01:49:04 a.m.

Page 31: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

30

Wa lhkitit

Xwi chtum chixku lu lhkitit xwnit. Kxmn xtsukuy skuj kxni nlinikn xchu. Nk xtmpin kiwi xtmy, lliwn chu xmin wy tlhmn. Mt wnilh chu:

—Tulitsy pl kit kw, pl xkchiplh tkglhin nixktsinksli.

Chixl wy num w:

—Mpl lkskin ktlkgpliw, wix wy nwn, chu kit nkksuj nk minkkiwin.

Tln tlwlh chixkú. Tlkgplekgolh.

Akxni milh puskt lu ymkgt skujnit wy, mt wnik chu:

¡Ktt kwynti!

—Tnu kmwkpi kinchu, ¡tknch! w chu wy.

Nixlkskin nlkukxilhkn.Kkgotnun nk xkgstin chik twi.

Chi chixku kniw kitlksnoktwkm xplkt chpputum tkglhin, klkw tlwlh xpekgen wy. Timimp chixku kskim klhkgt, chi wy nilh mkglhtilh pi liw ixkn tlwnit. K tutum tynilh chixku nilh.

Ricardo Mateo Hernández González

Totonaco 2do ilustrado.indd 30 25/11/2008 01:49:24 a.m.

Page 32: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

31

Lalimakgalhchiwin

Xwi chtum chixku liku xkglhi tumin, chu nix lkskin nttpuchw xtsumjt chtum limxkgn, w tsumjt tilkgtilh chtum kgws, xtpuchwptnkgoy, w xtlt tiktsilh, w nchu nkgws timxkik kgtum tuw tskujut ntu ntlw, w xtlt tsumjt wnilh:

—Nk mxkiyn kintsumjt lpi nlikuxtkgoy kgtutu kilhtmku kinpukuxtu.

W kgws kglhtinlh:

—Tm lutuw, lu tlnk pukuxtu.

Wnchu xtlt tsumjt kglhtinlh:

—Um mintlkgputsit.

W nkgws xpstkm tunt ntlw, kxni nchu tlksiyilh tntum chn, chu wnilh:

—Tunt lnipt kgws, tu litspt

W nkgws kglhtilh:

—K ktpuchuwptn, nil xplkt npi w xtlt tsumjt kiwlinilh tlnk tskujut x litlwt.

Wnchu nchn kglhskininmp mkgtum:

—Tunt litlwt

W nkgws kglhtinlh:

—Likuxtut kgtum pukuxtu, w lpi nktlw nkintmpuchwkn xtsmjt um mtmkunu.

—Wntim ni tlkgptsit —wn chn.

W lktsu chn tstokgolh, kmkgtykgolh kgws chu tlwkgolh tu mlknukgolh, chun chu nm tpuchwlh kgws.

Nitakgatsi

Totonaco 2do ilustrado.indd 31 25/11/2008 01:49:42 a.m.

Page 33: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

32

Kgawasa chu jun

Minch kilhtmku nk kkpéjni xtkgxmt lntl tpeku xtlim tntúm jun, xplkt xwputúm tntum wy, kxní kgxmtli chtum kgws ti xpuxnm, lktsúku tlktsuwínilh, xkgtlilh:

—Ni klipúwnti —wnilh—, yúwiti klm plpí nmin yíkit nktlkg tm wy.

Yikxní kgws ylh nk xchíki w jun stlnilh, yikxnit chu tsúkulh tlktsuwiní chli chli xtwk nk kíwi wntú lktsú xwi nk xchíki kgws, ynt xtlitwk. Milh kilhtmku lkpstklhi ynt nk kíwi tsúkulh kxwlí xmsekge, wlilh xkglhwt, txtukgólh xkmn. Ch nkgws lu pxúwlh, kchlh lhúw xnt ynt nin tsilh xliwtkn yumkgó jun; xlkn mski xtsim xliwtkn yikxní tln kgoskgólh

ynkgólh, ch kgws lipuwntwi, chli chli kpuntsís xtki xklkputs ch jun niti xtsikgó, lkpstkli nilh ktiminkgolh nilh kktikputslh, chun ynkgólh kilhtmku. Mkgtúm chu yikxní xtlhuwm xtskújut xlxpukglhtwkg lkgchimplkgólh yumkgó jun, yiktwkkgólh, tsukukgolh tlinikgo n nilh mkgt ynkgólh chu tiwn xlkgltmkgó n lipeku xtlinikgo kgws xplkt lu xlpxkikgoy.

Micaela Oliva Jarillo Vázquez

Totonaco 2do ilustrado.indd 32 25/11/2008 01:50:09 a.m.

Page 34: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

33

Makgentsis chu luwa

Mkgtum kilhtmku nk xchikkn mkgentsis xwi tntum wnti liw xlhkitit, nixlkgtiy kskuj, tsikg tsltxtulh ktsisni, yikxni xlipuntsis lu mkgchiy xkgmnm nk kxntnin, tmknulh xtuwn nk kgtum lhuku kiwi, ch uym lu pekulh kumnil xtxtuy xtlktsuwinim tntum luw chchuxl puw: “Pl nkintlktsuwini um nitlhn tkglhin, nkiwy, nktsl”. Ch luw wnilh:—Liwkgonit n lu xkgm tsiyu.Chntm mkgentsis tsukulh wn:—Ni kiw, tln ktntlhiy, wlpi nkimxkiy tlkskin nkltmy nktpkgsiniyn.Chi luw kgxmtnilh, mkgxtkglh. Chi mkgentsis kgoslhi, chi luw xmchukgoptn, xl mkgentsis tlhmn kgoslhli ni mtxtklh; likw pikwlh, lkgmplkgolh xnntln, kglhskinkgolh nitln xlm kglhtikgolh:

—Tsis ktxtnit kkiptslh tliwn ktntutsnkglh nk lhuku, w luw xkiwptn.W xnntln kglhskinkgolh w lpi liku xnt, chi mkgentsis kglhtinlh:—Liku nn nkchn nlimstokgw kiskgsikn kgtum kt.Xnntln wnikgolh:—Killiu.Chi mkgentsis kglhtinlh:—Nk klinn.Akxni ktchnkgolh tsukukgolh skukgoy, kskgllh luw pl kwlh, wntim mkgentsis niwk xplkt nitu kskujm, chixl tlhmn kgosp ni nwkn, xktsuku kwk xnntln; nilh tspitlhi nk chik xplkt xtlwnilh tkglhskinin xtse.

Ricardo Francisco Francisco

Totonaco 2do ilustrado.indd 33 25/11/2008 01:50:28 a.m.

Page 35: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

34

Tantuy xampip

W xtsi xmpip wni x skgt:—Lktnks ktlwnti, lixknt tsiyiy.

Tsukuk msiyinikn lnl ntlwn. Kgoxit ktsu xmpip, tlkgwlh xplkt chun xlkgowinnit, nil xtlwn chu ni ktsinilh tu xmsiyinimkl.

Chu wnilh xtse:—Wix tlkg liwky nil ntlwn, lntl wix chu lkpstk pi kit tln nktlwn puln wix tln militlwnt.

Kity pi xntltni tln kililtmtkn xplkt tln nstkywnnw.

Manuel Vega Salazar

Totonaco 2do ilustrado.indd 34 25/11/2008 01:51:00 a.m.

Page 36: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

35

Tankuxi chu asiwit

Xlm tntum tnkuxi ni tu xwxnkglhin xputs tu nw,milh kgtum kilhtmku tniku xlm tkgsli kgtum siwit tniku lu tln xwk, chum tnkuxi litylh xtntun chu xpuxputun tsukulh kgos chu nikxni mkchlh, xplkt um siwit tlhmn xy.

Sitsilh chu lh, chu kilhwntil lh:—Am siwit nin xchn, m siwit ninx chn.

Xtmsiy: Pi wntu nil tlwyw ni klisitsiw, xtln nlkpstkw tu xplkt ni mtlniw.

Manuel Galicia Guzmán

Totonaco 2do ilustrado.indd 35 25/11/2008 01:51:21 a.m.

Page 37: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

36

Akgstitum tachiwinNarración

Makgan talakapastakni xla chu'un

Xpulh lipeku xynn chu'un nk kinkchikin.

Lnchiyu nilh xtchuw tsiyú.

Xliwnkgóy lkttjn nkmkgnikn xplkt piw kwy tkglhin xnin, lnchiyu kklkgktsonkgó xplkt ni kinin kmwiyw.

Noé Pérez Gaona

Totonaco 2do ilustrado.indd 36 25/11/2008 01:51:58 a.m.

Page 38: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

37

Kampanu litlakgna

Lktum kchikin xlismninit ntlkgnnkn kmkgchxn lktsis, tstunu tkkuwni, chu kmkgtti kkgotnun xwnikn mstokgnnkn, chu kmkgchxn kkgotnun xwnikn xmstkn pxktktsinit, nxtlkgnplkn lmkgn tstunut ktsisni. Tchixkuwit chun xlismninit, chunchu chpxuwn ntkxkgoy nk kkiwin chu ntspitkgoy.

Gildardo Ponce García

Wa chixku chu lapanit

Chtum chixku yi ktsisni xtlwm nk tiji, tni tlnk kkiwin xtitxtm, kxni chu chl tni xwi tm tlnk lpnit, ti mxtlh ktsu xlitltn xlitlpt chu nil pnkgli, wnkgoy tm lpnit pi tliwkge xlkgstpu, wnchu ti limkgtljk tm xlikn m chixkú, xtsukum chu kgosnn chixkú tikichplh, chu wlh tm lpnit, tm chixkú mkgchiy xputsmk nk xchik ni ti ktsik lpi lpnit tiwlh.

Ricardo Francisco Francisco

Totonaco 2do ilustrado.indd 37 25/11/2008 01:52:18 a.m.

Page 39: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

38

Kulio chu kuyu

Lmkgn xlm chtúm kintlkn xwnikn Kulio xlkgti kxkw, ynkglhin nk kkiwín, ltsukulhku chip luw xlkgtixwkgo, ylh kilhtmkú nilh tsukgolh wkgó yk xlkglhmnn wti tln xktlliyn, xktsikn pi luxlkgti xchipy kuyu, xkglhkglhikgoy lktsis chu kkgotnún, xktkglhchiwinn pi ni ntlwkn xtmkgchin xliwy kuyu, xplkt nilhl ktichiplh. Milh kilhtmkú ukxilh tni tnulh kuyu, nk lhuku. K tsinú tlkpnulh yukxilhli luw, tksgosón tspitli nk xchik. Tsukulh klixkgtliy xtlpxkin, wntú ykgspullh. Xtlpxkin niknlnikgolh. Mkgpitsin tsukgokolh lipuwnkgóy, xplkt kwnilh nilh mkgstum nchip. Ptskgnkgolh xtlpxkin, nilh mkgtum lkgpxilhnnkgolh Kulio.

Julián Nicolás Flores

Totonaco 2do ilustrado.indd 38 25/11/2008 01:52:48 a.m.

Page 40: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

39

Kinkachikin wanikan kamantajna

Kmntjn, ktsú kchikin nint litstilitwilnit kgstinín, lu litlkgps wmpí kgtúy sikuln ykgolh. W xtlhkgnkn xl nt lkpusktn, kgn xsnpp, lichikn litmpchi, kmíx chu ntpún. Lkchixkuwín; mkywt chu kmíx xsnpp.

Ant nk kmntjn, mkglkn kúxi, stpu, pín chu kpen; mski ni xmn w mkglkn, ktúw ly plpí tchm. N nn liwt, l lxux, sekgn, jk, swlh chu lkgchinín twky mnku; mski k xlí 'kgtiyún o xli'kgtutún kt.

Nk kinkchikin, kxni lhkknn, chlhúw nkgoy nk kglhtuchokgo, putskgoy skíti chu ntsílilh, mski nílh tlkg tkgskn xplkt pks spútm.

Ln kkgotnún ynkgoy kgmnnkgoy nk xpunn kchikin, mkgpítsi k'nkgoy lkgstnnkgoy. Chun tltmy nk kinkchikin; kit klkgtiy lnl ntltmy nt.

Manuel García González

Totonaco 2do ilustrado.indd 39 25/11/2008 01:53:08 a.m.

Page 41: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

40

Lantla litlawatReceta

Xla lhtikit kuxi

Xttkgtsin:

• Kgwit• Chuchut• Limkgmin• Skgsi

Tsikikn kgwit:

Ttlwkn chuchut, limkgmin chu skgsi lh mintpuwn.Tlhinkn pulhkuyt, lhtokgokn xplkt ni npulhkuy.Mmixikn tln chu ntwy.

Nitakgatsi

• Kgwit• Chuchut• Limkgmin• Skgsi

Xla lhtikit kuxi

Xt

Xla lhtikit kuxi

tkgtsin:

Totonaco 2do ilustrado.indd 40 25/11/2008 01:53:48 a.m.

Page 42: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

41

Pakgtum xtakaxtlaw kgalhwat

• Yitt sipulx• Mktti chuw• Litsilin• Chtutu pin• Ykgtutu kglhwt

Xpuln: Lkchukukn sipulx, chu pin.Xlipulktiy: Lkchukumkkn chuw.Xlipulktutu: Lkgwekgkn kglhwt.Xlipulktti: Tln mpupikn.Xlipulkkitsis: Xtlkwlh mujukn kputsilin.

Rodrigo Santiago Sebastián

Lanla kaxtlawakan taliwan

Txpt xl klhkuyunin

Xttkgtsin:

• Pkglhch• Stkgn• Sipulx• Mtst• Xukut

Tlkgchkgey uym puln, pkglhch, stkgn, sipulx chu xukut.Tlkchukuy uym xttkgtsin.Tlkwilhy um xtlktsinklhni.Tlkwilhkn xukut, lnl mintpuwn.

Nitakatsi

Totonaco 2do ilustrado.indd 41 25/11/2008 01:54:31 a.m.

Page 43: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

42

Xkutna lhtikit

Xttkgtsin:

• Tlkgtl xstkg• Chuchut• Limskgsin

Lntl kxtlwkn:

1. Nps mintlkgtl chu nlkgswkgy.2. Miskitit ntwlhiy chuchut chu nlkglhtokgoy.3. Nlktsikíy.4. Nmxkutiy kgtum tsisni.5. Lichli sokg nmkchy, chu tsinu tsinu n lkgmunuy,

chu nmskgsiy mintlkgtit.6. Nkglhkglhiy npupuy chu nmtiktiy.

Cecilio Santiago Cruz

Totonaco 2do ilustrado.indd 42 25/11/2008 01:55:05 a.m.

Page 44: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

43

Paxnikak

Xttkgtsin:

• Pxnikk• Chuchut• Mtst• Lktsupin xtswkg• Kku xtswkg

Lntl kxtlwkn:

1. Tln nxlit2. Nmkchy kmintlimnk, nttlwy chuchut, chu

nlhtokgoy.3. Nttlwy mtst, chu kxni npupuy nmtiktiy.4. Alistlh ntlipin kxpumkchkn, nmkpin litsilin, lhistlh

nmkpin minpxnikk nttlwy lktsupin chu kku xtswkg, nkglhkglhiy tsinu npupú.

5. Wntu nttlwy tliwn tln pl tsinu o lhuw ti nmwiy.

Nitakatsi

litsilin, lhist lh

Totonaco 2do ilustrado.indd 43 25/11/2008 01:56:03 a.m.

Page 45: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

44

Taliwan xaliway paxni

• Ykgtum tpulhkn liwy• Nmkpiniy mtst lnl lkgtiy• Ykgkitsis tpulhkn lichln • Yitt tpulhkn tmt• Yitt tpulhkn sipulx• Pixtum kulntu• Ykgxtum xux• Akgtiy tpulhkn chuchut

Lnl tkxtlw:

Xpuln: Swkgkn chkitsis stkgn, tmt, chu xux, mknikn mtst.

Xlipulktiy: Tsilikn liwy.

Xlipulktutu: Akxni yitln ttsilinit liwy lkgmknkn xtkgmn.

Xlipulktti: Tln mpupikn nmtiktiy tln chu nliwy.

Fidel Sánchez Vázquez

Totonaco 2do ilustrado.indd 44 25/11/2008 01:57:10 a.m.

Page 46: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

45

Lhkgejni sasan

Lhkgejni ssn tln litkuchikn xmkw pukgnt.

Tln kxtlwkn:Limpupikn ykgtúm tpulhkn chúchut, mknikn tsinú klhkgejni ssn chu lhkgokgomtst, nimknikn sekgsi.

Akxní pupú chúchut wkn chichikú, mkgtutú wkn tntkú.

María Cecilia Cabrera

Xalikuchun takgoxuchuwat

Ykxní lktsu kmn tiwn tkgoxuchuwkgo, k lkgkgwiwinit, xlkskink n xkg'n liwk ntln kkgotnun; lu chíchi knekg nk xkuxmun, nk xkglhchn nk xpulkni xkg' tln kpxi chu kmkgswit tmkxtuy chí chun nlhttchun tln npks.

Santiago Antonio Olmos Catarina

Totonaco 2do ilustrado.indd 45 25/11/2008 01:57:29 a.m.

Page 47: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

46

Limalakawana takgalhchiwin. TakatsinLeyenda. Creencia

Wakan papa'

Kinkchikin w Pil tpkgsiy nk Hermenegildo Glen, Puebl, w lkchixkuwin kxni ukxilhkoy wmkl pp', txtukgoy l ktsisni tlkkgóy ktuw likn, limkwnkgoy kiwi, twn tknl k limkgtykgoy pp', pl ni pks nwkn pp'. Tlwkgoy uym l tnks nkglhsput' l wkn pp', l lichli ntxtuy pp' chuntiy nmkxkgnn nk ktuxwt.

Alejandro Francisco SantiagoLa Pila, Hermenegildo Galeana, Puebla

Totonaco 2do ilustrado.indd 46 25/11/2008 01:58:04 a.m.

Page 48: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

47

Xputawilh kuxi

Lichiwinnkgoy lkgkgolon pi wi kgtum sipi nt Kglhtuchokgo wnikn xputwilh kuxi, chu milh kgtumkilhtmku chixku kskujm nt kxpukuxtu chu ukxilhli chnxlimimkgoy lhuw kuxi, chu puwn: “Nikuw limimkgochum kuxi”, lkputslh um xtiji chn tniku xmimkgoch chukitkgsli lhuku tniku xmxtumkgoch kuxi. Um chixkutlknulh nt klhuku chu tkgsli lhuw kuxi xtnum, lhkchikin chu lichuwinlh wnikgolh putum um xtchiki.Kxnitiy um kgstin mpkuwik kxputkin kuxi.

Mayra Eleny Luna GarcíaLa Pila, Hermenegildo Galeana, Puebla

Totonaco 2do ilustrado.indd 47 25/11/2008 01:58:25 a.m.

Page 49: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

48

Xatakgalhchiwin malaninMito

Wanikan sipi liwatawaka

Ktiw likglhchiwinn kintchiki pi mkgpitsin kiskinkgoy tumin, nt nk sipi wnkgoy chu pi lhuw liskukgoy ni xtln tumin xplkt nk sipi kiskinkn.

Nitakatsi

Wanikan sipi liwatawakaWanikan sipi liwatawaka

Totonaco 2do ilustrado.indd 48 25/11/2008 01:59:06 a.m.

Page 50: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

49

Kgawasa wanti kgalhankgolh taskgoyot

L mkgs kilhtmku xwi kgtum chiki tni xwilhkgolh xtlt chu xtsi chu chtum skgt, kgtum kt xkglhiy, milh kgtum ktsisni kgtsis chu kkgwiwi, w xtltn skgt tln lhttkgolh chu minkgolh tskgoyot nk chiki, linkgolh skgt, chu xntltni ukxilhkgolh pi nitu skgt, tsukgokgolh putskgoy xmkgchokgo chiki, nchun xwi lktsu nk chiki kgtum pumkgchokgo nt tkgskgolh skgt lipeku xtsm, nk xkilhtum pumkgchokgo.

Mayra Eleny Luna GarcíaLa Pila, Hermenegildo Galeana, Puebla

Totonaco 2do ilustrado.indd 49 25/11/2008 01:59:25 a.m.

Page 51: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

50

Xtapuwan chixkú

Mkgn xlm chtum chixkú xlkgktsn, ni xtkinnptn tu xkglhiy, um chixkú lipeku xwn:

—Um lkchixkuwin nitukglhikgoy, xplkt lu xlklhkititn.

Pi milh kgtum kilhtmkú tttllh um, tiw:

—Pks tu kkglhiy nsput, nchun kxni nkniy xlituxm nkmtpnkninn kinktuwn xplkt niti nllkgchn yim pukuxtu.

Um chixkuwin pikwnkgolh, wntú tiw chuw llh, ni tu ksinm, lu xkwn, tpnkinlh, wntu tiw um chixkú chuw tillh.

Nitakatsi

Totonaco 2do ilustrado.indd 50 25/11/2008 02:00:01 a.m.

Page 52: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

51

Wa makgtayana xla kachikin

Tlichiwinn pi lxpuln xwi chtum kgws, mt xwy lhkuyt. Llh mkgtum wnilh mpkgsin pi nchinkgoy chtiy nmsputukgoy kchikin.

Chi mpkgsin niknlnilh:

—K kgwitim —mt w, kpulchin tmknulh, chixlh tsukulh kskinily kiwi chu limlhkuyun w ti wi tu litxtuniy, liminikgolh lhuw kiwi.

Tsukulh mpsiy lhkuyt. Aychinkgolh chtiy pks lkgskgokgonit minkgolh tlhmn, wnti kgws xtnum kpulchin txtulh mlknilh ptsps, titjulh nk lhkuyt, ttlhmnilh ktlchiplh tmkgolh, nikmkgtljl, xplkt xchtiykn xlkn.

Nilkgsputli kchikin piw kgws mkgtynit Igncio Rmírez, Hermenegildo Glen.

Ricardo Mateo Hernández González

Totonaco 2do ilustrado.indd 51 25/11/2008 02:00:20 a.m.

Page 53: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

52

Skawana

Mkgs nk kchikinin, lkgskgtn wnt m ninj mkgs twilnit xlkgkgych xnin, niti xkgtsi tu xplkt, xlimkgtum kgtum chichini, chtum puskt xlkgti xlitspnn putspn, lichli xm msty um klhkt, xplkt ktsisni xtspnm, y mxkim lit tsisni yukxili pi tlhm nin xchik xtktnit tsinit, um xchinit niku xm xskgt xkgpixtnunit um skgt ninj mkgs xtwilnit; tun tlwl um puskt tiyl xlichukun y chukul um tsinit, nk tsinit tsukulh txtuy kglhni, um puskt lkgpuwlh tux plkt, tylh mlkgxtulh skgt, twilp tsukup tspnmply kxni tlwkgolh tu xtlwm lh tmy, xlichli kgxmtli tu xlichiwuinmk nk tiji, pi ktsisni xwnit kxni chukunik simkgt chtum puskt, w liktsilh pi m tsinit ksimkgt xwnit xl skwn.

Severa Santiago Cruz

Skawana

Totonaco 2do ilustrado.indd 52 25/11/2008 02:00:41 a.m.

Page 54: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

53

Chatum chixku chu puskat tasatakgchokgoy

Mkgtúm ktsisni chtúm chixkú ti'lh nk xktuwn, mtxlin xlichnt xkpen, kxni chu xtlwm mt ti'ukxilh chtúm puskt xpultilh nk tiji, chu tipuw m chixkú; “tint m puskt tlwm xkstu”, ti lkpstkli m chixkú, “nk kstlni” tiw m chixkú tsukulh stlni, chu puskt n kxku xkgosnn, chu chixkú nchulitm xkgosnn, k xlimkgs titlkgwlh. Am puskt titchokokgolh nk tiji, chu chixkú ti pxuwlh pi titchokgolh m puskt, kxni chu tsinu tsinu lkgchlh tni xwi puskt ti'kgpusntlh, nchun chu titlwnlh puskt, tln tilkgchpk chixkú, k litlnkliy tm puskt tilkgsputli, chu chixkú nitln mkgktsilh titspitli nk xchik, kxni chu xkgkglh xnin titml m chixkú, pokgto xtlklhknit xmknin tm puskt ti tilkxmlh tm nitln puskt.

Ricardo Francisco Francisco

Totonaco 2do ilustrado.indd 53 25/11/2008 02:01:00 a.m.

Page 55: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Akgstitum tchiwin NrrciónAkgtis TenebrosChuln GviotsKstkgnn ChilKxiwitn EloxochitlnKgkgl CprzónKuyunkut LuciérngLlimkglhchiwin CuentoLmknit ttsokgni' CrtLntl litlwt RecetLtllinnín AmigosLhkgtsokgsnn EntrenLhkgokgomtst CrbontoLichln AceiteLikglhchkgxni' TrblengusLikglhtkgsni' AdivinnzLimkgpxuwnt CoplLimlkwn tkglhchiwin Leyend

Putakgatakgsni'Glosario

54

Totonaco 2do ilustrado.indd 54 25/11/2008 02:01:13 a.m.

Page 56: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

55

Listkywn tchiwin RefrnLitlkgpsni' DescripciónLimkglitsin ChisteLitmkgtwkg EnsyoLitsílin AceiteLitustlnit InstructivoLiwnlint ÍndiceLiwtwk Lugr de ls ofrendsLunxx RosMkgentsis AbejMmkgstpinn SumrPtuxkn PuentePumkgchokgo BrrncPutkgtkgsni' GlosrioPutkgstumitni' ListdoSipulx CebollSmll luw BbosoSnkgnn Vuel

Totonaco 2do ilustrado.indd 55 25/11/2008 02:01:17 a.m.

Page 57: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Stln tkgchiwin PoesíSwyu FlojoTktsin CreenciTkglhchiwin CuentoTkgspulin AnécdotTlikglhstilitni' RondTliwn xtsutsokgo MoleTmkun RiquezTntuxi ZorroTtlin CnciónXktuw tmsiyun Representción tetrlXlhwilw' LtosoXlimlhttin ttlin ArrulloXmkgn kgstitum tchiwin Nrrción históricXtkglhchiwin mlnnin MitoXtlkgtsokgkin pultmt MonogrfíXtlkgtsokgkin tltmt BiogrfíXtwnlint tlimktsin CrónicXtsutsokgo twkt Mnzn

56

Totonaco 2do ilustrado.indd 56 25/11/2008 02:01:25 a.m.

Page 58: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

Tutunakú / Totonaco de Tetela de Ocampo, Puebla2°

se imprimió por encrgo de lComisión Ncionl de Libros de Texto Grtuitos,

en los tlleres de xxxxxxxxCol. xxxxxxxx

Delegción xxxxxxxxxxC.P. xxxxx, México, D.F.,

en el mes de xxxxxx de 2008.

El tiro fue de xxxx ejemplresms sobrntes pr reposición.

Totonaco 2do ilustrado.indd 57 25/11/2008 02:01:43 a.m.

Page 59: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Totonaco 2do ilustrado.indd 58 25/11/2008 02:01:43 a.m.

Page 60: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Totonaco 2do ilustrado.indd 59 25/11/2008 02:01:43 a.m.

Page 61: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Totonaco 2do ilustrado.indd 60 25/11/2008 02:01:43 a.m.

Page 62: Totonaco 2do ilustrado - Gobierno del Estado de Tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/...Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias

Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Tetela de Ocampo, Puebla

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

2008

Portada Totonaco 2o.indd 1 25/11/2008 01:30:39 a.m.