tema07

218 � NATURA ZIENTZIAK, DBH 2 � © ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �

Eguzkitik iristen zaigun energia

7

1. Atmosferak eguzki-erradiazioak iragaziz zer funtzioegiten duen ulertzea.

2. Ur-laster ozeanikoak, haizeak eta haize kirriak zerk sortzen dituen ulertzea.

3. Meteorologia-mapa sinpleak interpretatzen ikastea.

4. Agente geologikoak zer diren ikastea eta zer energiak mugiarazten dituen jakitea.

5. Klimaren eta ur-laster ozeanikoen arteko loturaulertzea.

6. Gizakiak eguzki-energia nola erabil dezakeen aztertzea.

7. Lurreko albedoa eta goranzko haize-laster termikoaklotzea.

HELBURUAK

EDUKIAK

KONTZEPTUAK • Eguzki-energia eta atmosfera. (1. eta 2. helburuak)

• Eguzki-energia eta hidrosfera. (2. eta 5. helburuak)

• Eguzki-energia eta agente geologikoak. (4. helburua)

• Eguzki-energiaren erabilera. (6. helburua)

PROZEDURAK,TREBETASUNAK ETA ABILEZIAK

• Eskema grafikoak eta argazkiak aztertzea eta interpretatzea.

• Hainbat fenomenoren arteko loturak aztertzea.

• Meteorologia-mapa sinpleak interpretatzea. (3. helburua)

• Albedoaren eta goranzko haize-lasterren arteko lotura aztertzeko saiakuntzak egitea (7. helburua)

JARRERAK • Gure planetaren ezaugarri bereziak zein diren jakiteko interesa izatea.

• Beroketa globala eta ozono-geruzaren murrizketa ez areagotzea lortzeko aldeko jarreragogotsua izatea.

Osasunerako hezkuntza

Hitz egin ikasleekin, eta adierazi zein garrantzitsua denbegiak eta azala eguzki-izpi kaltegarrietatik babestea.Unitate honetan, hainbatetan aipatu da Eguzkia energia-eta osasun-iturri dela. Eguzkiari esker, D bitaminasintetiza daiteke, eta odolak gorputzean zirkula dezake.Bestalde, atmosfera erradiazio arriskutsuen iragazkiadenez, erradiazio horiek ez dira Lurraren gainazalerairisten. Nolanahi ere, erradiazio gutxi batzuk iristen dira,eta horien eraginpean luzaroan jartzea kaltegarrialitzateke bai larruazalerako bai begietarako. Eguzki-erradiazioek larruazalean eragiten dituzten kalteak metatuegiten dira. Horregatik, oso garrantzitsua da txiki-txikitatiklarruazala zaintzen hastea, hainbat gaixotasun ez izateko;esaterako, larruazaleko minbizia. Gure larruazalaEguzkitik behar bezala babesteko, baliagarria zaigu

jakitea, batetik, nola erantzuten duen gure larruazalakEguzkiaren eraginpean; horrela, eguzkia gehienez erezenbat denboran har dezakegun jakingo dugu, larruazalmotaren eta haren sentsibilitatearen arabera. Eta bestetik,garrantzitsua da zer latitudetan eta altitudetan gaudenjakitea, bai eta eguneko zer ordu den ere. Atmosferakoiragazkia eraginkorra da egunsentian eta iluntzean, batikbat. Nolanahi ere, eguzki-erradiazioetatik babesteko,onena arropak, itzalkinak eta kapelak erabiltzea da,horrela ez baitugu Eguzkia zuzenean hartuko. Eguzkiahartu nahi badugu, izpi ultramoreetatik babesteko babes-faktoredun eguzkitako kremak erabili behar dira. Faktorezenbaki handiak erabiliz hastea komeni da, eta ondoren,faktore txikiagoak erabiltzea. Faktore-zenbakiak hauadierazten du: babes-denbora zenbaki horren etaEguzkitan jartzeko gehienezko denboraren biderkadura.

BALIOETAN HEZTEA

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 218

219� NATURA ZIENTZIAK, DBH 2 � © ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �

EBALUAZIO-PROBAK

EBALUAZIO-IRIZPIDEA1. probako 2. probako

ariketak ariketak

a) Atmosferak zer funtzio betetzen dituen azaltzea, batetik, eguzki-erradiazioen iragazkia den aldetik, eta bestetik, berotegi-efektuari dagokionez. (1. helburua)

b) Lurraren kanpoko energia-iturria deskribatzea, bai eta atmosferan eta hidrosferan ere zer eragin duen. (2. helburua)

c) Meteorologia-mapa sinpleak interpretatzea. (4. helburua)

d) Erliebea modelatzen duten agente geologikoak zein diren jakitea, bai eta haiek zerk eragiten dituen ere. (5. helburua)

e) Klimaren eta ur-laster ozeanikoen arteko lotura azaltzea. (6. helburua)

f) Gizakiak eguzki-energia nola erabiltzen duen azaltzea.(7. helburua)

g) Lurreko albedoa eta goranzko haize-laster termikoak lotzea. (8. helburua)

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarakogaitasuna

ZIENTZIA ZURE ESKU ataleko Aldagaien kontrola.Lurreko albedoa eta goranzko haize-laster termikoaktestuan (137. or.), laborategian naturako fenomeno batbirsortzea proposatzen da, eta horretarako, hainbatparametro ezarriko dira: bat aldagai independenteaizango da, bestea mendeko aldagaia, eta gainerakoakaldagai kontrolatuak. Horrela, fenomeno hori aztertuahal izango dugu, bai eta aldez aurretik ezarritakoparametroen artean loturarik dagoen jakin ere.

Unitate honetan, eskemak eta meteorologia-mapak interpretatzen ikasiko dugu, eta horrela, aztertutakokontzeptuak ulertuko ditugu.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ ataleko Golkoko ur-lasterra eta Europako tenperatura testuan (139. or.),testuaren irakurrizko ulermena lantzen da. Galderei zuzenerantzuteko, beharrezkoa da behar bezala irakurtzea etageografia-mapa baliatzea.

JAKINGARRIAK ataleko Berogailu eta hozkailu naturalaktestua (136. or.) lantzeko, beharrezkoa da testu zientifikoak ulertzeko gai izatea.

IRAKURLEAREN TXOKOA ataleko Denerako funtsezkoa

den astroa testua (141.or.) dibulgaziozko testua da eta gaizientifiko bat denok ulertzeko moduan azaltzen du. Irakurtzetik ulertzera ataleko galderen bidez, testuaninformazio espezifikoa bilatzeko gaitasuna lantzen da, bai eta ingurumen-arazo global bat azaltzeko eta gizakiokarazo horren aurrean zer jarrera dugun ohartzeko ere.

55., 56., 57. eta 59. ariketen bidez, ideiak idatzizadierazteko gaitasuna lantzen da, bai eta laburpenakidazteko eta naturako fenomenoei buruzko azalpenarrazoituak egiteko gaitasuna ere.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

IRAKURLEAREN TXOKOA ataleko Denerako funtsezkoaden astroa testuari esker (141. or.), giza jarduerakberotegi-efektuan zer eragin sortzen dituen ulertukodugu, bai eta horrek zer ondorio eragiten dituen beroketaglobalean ere (ondorio horiek nabarmenak dira, dagoeneko). 64. ariketan, planeta honetako biztanlegaren aldetik arazoa gutxitzeko zer jarrera eta konpromisoditugun aztertuko dugu, eta horiei buruzko gogoeta egin.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

53., 54., 58. eta 59. ariketetan, ikasleak bere gaitasunplastikoak baliatzea proposatzen da, hainbat azalpen-marrazki egiteko, eta horrela, zientzia-ezagutzahobeto ulertu eta adierazteko.

GAITASUNAK LANGAI

3, 8 1, 6

1, 2 8, 9

6 2

5 4

7 7

9 3

4 5

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 219

220 � NATURA ZIENTZIAK, DBH 2 � FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �

IKASGELARAKO BALIABIDEAK

EGUZKIA1. FITXA7

EGUZKIARI BURUZKO OINARRIZKO ZENBAIT DATU

EGUZKIAREN EGITURA

• Diametroa: 1.390.000 km.

• Masa: 1,989 ⋅ 1030 kg (Eguzki Sistemaren masaren% 99,8).

• Tenperatura: gainazala: 5.500 °C.nukleoa: 15.600.000 °C.

• Sortutako energia: 3,86 ⋅ 1026 J/s.

• Konposizioa: % 92,1 hidrogenoa;% 7,8 helioa;% 0,1 beste elementu batzuk.

• Errotazioa: Ekuatorean, 25,4 egun; poloetan, 36 egun.

• Adina: 4.500 milioi urte.

Nukleoa: hor gertatzen dira fusio-erreakzio nuklearrak. Tenperatura 15 milioi gradu zentigradukoa da, eta presioa, 250.000 milioi atmosferakoa. Nukleoa da Eguzkiaren sortzailea. 600.000 km-ko diametroa duela uste da.

Eremu erradioaktiboa: energia Eguzkiarenkanpoaldera irteten da geruza honetatikzehar, eta horretarako, milaka urte beharditu. 380.000 km inguruko lodiera du.

Eremu konektiboa: energia kanpora irteten da, konbekzio bidez. 140.000 km inguruko lodiera du.

Fotosfera: geruza meheada, 300 km ingurukolodierakoa. Gas gorizosatuta dago, 5.000 °C-an. Eguzkitikiristen zaizkigun argia eta beroa igortzen ditu. Geruza horretan ageridira eguzki-orbanak; hots, tenperaturabaxuagoak dituztenzonak.

Kromosfera: kolore gorriko geruza da eta oso tenperatura altua du (500.000 °C-tik gora). Geruza horretan gertatzen dira distirak; hots, eguzki-energiaren leherketa izugarrien ondorioz sortutako sugarrak, 200.000 km-rainokoak. Bestalde, protuberantziak ere sortzen dira; alegia, materia-arkuak. Horiek eremu magnetikoaren lerroei jarraitzen diete.

Koroa: kanpo-kanpoko geruza daeta eguzki-eklipse osoa gertatzean soilik ikusten da.Hedadura handia du, eta forma aldakorra. Tenperatura altuan arrarifikatutako gasez osatuta dago.

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 220

221� NATURA ZIENTZIAK, DBH 2 � FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �

ATMOSFERA-IRAGAZKIA


LURREKO ATMOSFERA 2. FITXA7

Eguzkiak energia igortzen du norabide guztietan.Lurrera iristen dena Eguzkiak igortzen duen energiaosoaren zati txiki bat baino ez da. Dena den, goikoatmosferara iristen den erradiazio kantitate guztia ez daLurraren gainazalera iristen. Zati bat islatu egiten da,eta bestea, atmosferak xurgatzen du.

Beraz, atmosferaren funtzioa eguzki-erradiazioakiragaztea da. Nolanahi ere, atmosferak eguzki-erradiazioak iragaztean hautespena egiten du; izan ere,ez ditu uhin-luzera guztiak era berean xurgatzen.

Atmosferak iragazten duen eta biziarentzat kaltegarriaden erradiazioetako bat erradiazio ultramorea da; izan ere, hilgarria izan daiteke. Erradiazio hori hirumotatakoa da, uhin-luzeraren arabera:

• UV-A erradiazioa. Jarraitua da argi ikusgaipean, etamota hau da energia gutxien duena, uhin-luzerahandiena duelako (400 eta 320 nm bitartean).Kalteak eragin ditzake larruazalean, intentsitatehandikoa baita.

• UV-B erradiazioa. Ozono-geruzak iragazten du. 320-380 nm bitarteko uhin-luzera du. Arriskutsua da izaki bizidunentzat. Gizakiongan azala gorritzea eta erredurak eragin ditzake, bai eta zimurrak, larruazaleko minbizia, begi-lausoak eta immunitate-sistema ahultzea ere.

• UV-C erradiazioa. Hiruretatik arriskutsuena da, baina zorionez, oxigenoak erabat xurgatzen du. Industria-prozesuetan baliatzen da, desinfektatzeko.

LURRERA IRISTEN DEN EGUZKI-ERRADIAZIOAUltramorea Ikusgaia Infragorriak

Uhin-luzeramm-tan

Erradiazioestralurtarra

Hodeiakdaudenean

Landarediaren azpian

Eguzki-argiaitsas mailan

EG

UZK

I-E

RR

AD

IAZI

OA

0,0003

0,0004

0,0005

0,0006

0,0007

0,0008

0,0009

0,0010,0015

0,0020,004

0,01

F

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 221



HAIZEAK3. FITXA7

HAIZEEN JATORRIA

Grafikoan ikus daiteke ekuatore inguruan, 0° eta 30° artean, energia-superabita dagoela (Lurrera iristen den eguzki-energia kantitateahandiagoa da, Lurrak espazioa bidaltzen duena baino).Aitzitik, eremu horretatik at energia-urritasuna dago; izan ere, Lurraren gainazalak energia gehiago igortzendu espaziora, Eguzkitik jasotzen duena baino.

Egoera hori egonkorra balitz, ekuatore inguruko eremuakiskalita egongo litzateke, eta eremu horretatik at,planeta izoztuta egongo litzateke. Zorionez, haizeek–bai eta itsasoko ur-lasterrek ere– ekuatorera iristenden energiaren zati bat poloetara eramaten dute. Horrela, tenperaturak ez dira asko aldatzen latitudebatetik bestera. Bestela, tenperatura-aldeaknabariagoak lirateke.

Laburbilduz, aire ekuatorialen masak berotu egiten dira, atmosferara igo, eta iparralderamugitzen. Era berean, poloetako aire hotzalurrazalera jaisten da, eta horren ondorioz, haize hotzak sortzen dira, eta eremu epeletaramugitzen. Ekuatoretik datorren aireak etapoloetatik datorrenak ez dute zuzenean bat egiten, baizik eta eskualde epelen gainean dagoenkonbekzio-zelula baten bitartez elkartzen dira.

Iparretik hegoaldera doazen aire-mugimendu horiek trabatu egiten dira planetaren errotazio-efektuaren eraginez. Horren ondorioz, haizeak erlojuaren orratzen noranzkoan ibiltzen dira

ipar hemisferioan, eta aurkako noranzkoan, hegohemisferioan.

Horretaz gainera, mugimendu arrunt horiek aldatuegiten dira hainbat geografia-faktoreren eraginez;esaterako, orografia, ur-masak izatea, etab.

A

B B

A

AA

BB

A

Eguzki-haize polarrak

PerturbaziopolarraMendebal-haizeak

Ipar-ekialdeko haize alisioak

Fronte polarra

Aska ekuatoriala

Goi-presioen gerriko subtropikala

Haize eta barealdi ekuatorialen gerrikoa

Haize eta barealdi ekuatorialen gerrikoa

Hego-ekialdeko haize alisioak

Goi-presioen gerrikosubtropikala

B B

Mendebal-haizeakFronte

polarra

A

60º

30º

30º

60º

0º KZIT

Atmosferak makina termiko baten moduan dihardu. Eguzki-energia baliatzen du aire-masak mugiarazteko. Horri haizea esaten zaio. Haizearen funtzioa energia termikoa planeta osoan banatzea da. Hori guztia ulertzeko, aztertu grafiko hau:

60°90°

Lurrak xurgatutako eguzki-energia

Lurrak igorritako eguzki-energia

Energia

30° 0° 30°

Lurreko latitudea

60° 90°

832930 _ 0218-0247.qxd 11/11/08 14:59 Página 222



HAIZEEN BEAUFORT ESKALA4. FITXA7

HAIZEAK berebiziko garrantzia du itsasoan ibiltzen direnentzat; izan ere, askotan, itsasoan bizirik jarraitzeahaizeen baitan dago. Antzina, belazko nabigazioaren garaian, haizea are garrantzitsuagoa zen. Haizeakargi eta garbi deskribatu ahal izateko, Beaufort hidrografoak eskala bat asmatu zuen haizeen intentsitateadeskribatzeko, eta era berean, edonork baliatzeko modukoa zena. Kostaldetik gertu bizi bazara, edosarritan joaten bazara itsasora, eskala hau balia dezakezu eguraldia behar bezala deskribatzeko.

ZEHAZPENAKZENBAKIA HAIZEAABIADURA

(KORAPILOAK)

Itsasoak ispilua dirudi.

Itsasoa izurtzen hasten da.

Olatu txikiak, lehertzera iristen ez direnak (haize ahula).

Olatuen gandorra lehertzen denean hasten da(haize arina). Ardi zuri gutxi batzuk sakabanatuta.

Olatu luze samarrak (haize alaia);ardi zuri asko.

Olatu ertainak eta luzeak (haize hozkirria);ardi zuri ugari, eta batzuetan, zenbait zipriztin.

Olatu handiak sortzen dira (haize gogorra); apar zurizko gandorrak edonon ikus daitezke. Zipriztin kopurua areagotu egiten da. Itsasoan nabigatzea arriskutsua da itsasontzi txikientzat.

Haizeak bere norabidean eramaten du aparra(haize-boladak); itsaso zakarra.

Olatu handiak; aparra hodei zuritan eramaten da(haizetea).

Olatu zabalak. Aparra geruza loditan eramaten da (haizete gogorra). Itsasoa marru egiten hastenda. Zipriztinek ikustea galarazten dute.

Oso olatu zabalak eta gandor motosduna (ekaitza).Itsas azala zuria da. Gutxi ikusten da. Itsasoak ozen egiten du marru.

Olatu ikaragarriak (ekaitz gogorra), Edukiera ertaineko ontziak begien bistatikezkutatzen dira. Itsaso zuri-zuria. Gutxi ikusten da. Nabigatzea ezinezkoa da.

Airea aparraz eta zipriztinez beteta dago (urakana). Ia ez da ikusten. Urakanak ez du uzten nabigatzen.

1etik behera)

1-3

4-6

7-10

11-16

17-21

22-27

28-33

34-40

41-47

48-55

56-63

64-71

Barealdia

Aire arina

Haize kirri arina

Haize kirri gozoa

Haize kirri bizia

Haize kirri freskoa

Haize kirri gogorra

Haize bizia

Haize freskoa

Haize gogorra

Haize oso gogorra

Ekaitza

Urakana

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Oharra: korapilo bat orduko itsas milia baten baliokidea da; hots, 1,852 km/h balio du.

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 223



TOKIAN TOKIKO HAIZEAK5. FITXA7

BADAKIZU haizeek zirkulazio-eskema orokor bat izaten dutela Lurrean. Nolanahi ere, tokian-tokian,haizeak asko aldatzen dira. Aspaldidanik, nekazariek eta itsas gizonek badakite tokian tokikohaizeak mota askotakoak izan daitezkeela, bai eta horietako bakoitzak ezaugarri bereziak dituelaere. Hori dela-eta, hainbat eskualdetan haize nagusiek izen bereziak hartzen dituzte. Horretaz gainera, ezagutza horretan oinarrituz, tokian tokiko eguraldia iragar daiteke.

EZAUGARRIAKIZENA JATORRIA ERAGIN-EREMUA

Haize epela eta hezea.

Haize hezea.

Haize hotza eta lehorra.

Lurzorutik gertuko haize zakarraeta nabarmena, itsas ekaitzbizia ekartzen duena.

Haize hotza eta parrastatsua.

Haize hotza eta parrastatsua.

Haize iraunkorra, apur bat hezeaeta parrastatsua.

Haize hezea, sargori-sentsazioasortzen duena.

Haize freskoa eta hezea, itsasokoekaitz gogorra ekartzen duena.

Haize iraunkorra,apur bat hezea eta parrastatsua.

Haize parrastatsua, itsasokoekaitza ekartzen duena.

Haize hotza eta lehorra.

Atlantikoko ekaitz gogorrakeramaten ditu.

Udan, eguzki-erradiazioaksortutako haize terrala.

Haize hotza eta nahasia.

Haize parrastatsua eta apur bathezea; udaberrian etaudazkenean, batzuetan, urakana.

Haize beroa eta apur bat hezea,Saharatik datorrena.

AndaluziaGaztela-MantxaGaztela eta LeonExtremadura

Ebroren harana

Ebroren harana

Bizkaiko golkoaBizkaiko golkoko kostaldea

Dueroren harana

Kataluniako itsasertzaValentziako itsasertza

Gibraltarko itsasarteaAlboran itsasoaMurtzia

Murtziako itsasertzaAlacant

Kataluniako itsasertzaBalearrak

Cádizko golkoa

Leóngo golkoa

ZaragozaEbroren harana

Portugalgo itsasertzetiksartzen da penintsulara.

Gaztela-MantxaExtremadura

EmpordáMenorca

Guadalquivirren harana Cádizko golkoa

Levanteko itsasertzak Murtziako itsasertza Balearrak

Hego-mendebaldea

Hego-mendebaldea

Ipar-mendebaldea

Hego-mendebaldeaedo ipar-mendebaldea

Ipar-mendebaldea

Ekialdea/hego-ekialdea

Ekialdea

Ekialdea/hego-ekialdea

Ipar-ekialdea

Ekialdea

Ipar-mendebaldea

Ipar-mendebaldea

Mendebaldea

Ekialdea

Iparra

Hego-ekialdea

Hego-ekialdea

Abrego haizea

Sargoria

Ziertzoa

Enbata

Galleo edo regañón

Garbí haizea

Levanteko haizea

Leveche haizea

Llevant haizea

Haize gorria

Mestral haizea

Moncayo haizea

Mendebaldeko haizea

Solanoa

Tramontana

Haizetea

Xaloc haizea

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 224



EGUZKI-ENERGIA6. FITXA7

AZTERKETA ETA SAIAKUNTZA SOILAK

• Hasi baino lehen, ohar garrantzitsu bat: INOIZ EZ BEGIRATU EGUZKIARI ZUZEN-ZUZENEAN, eta are gutxiago, prismatikoen eta teleskopioen bidez.

• Eguzkia aztertzeko, proiekzio-metodoa balia dezakegu. Horretarako, teleskopiobat behar dugu, eta hari okularra askatu. Ondoren, Eguzkiari begira jarri (zuze-nean begiratu gabe) eta irudia paper-orri edo kartoi mehe zuri batera eraman.Eguzkiaren irudia orrian proiektatuko da, eta horrela, haren gainazaleko hainbatxehetasun aztertu ahal izango ditugu; esaterako, eguzki-orbanak.

• Hainbat egunetan aztertuz gero, eguzki-orbanei buruzko jarraipena egin ahalizango duzu, eta Eguzkiaren errotazio-abiadura zer-nolakoa den ondorioztatu.

Eguzkia aztertzea

• Atmosferaren berezko berotegi-efektua aztertzeko, nahikoa da neguan zeruaribegiratzea eta meteorologia-informazioa aztertzea.

• Zure herriko tenperatura minimoak eskuratu behar dituzu, eta hori ezinezkoa ba-da, inguruko herri batekoak. Bertako edo eskualdeko egunkarietan aurkituko du-zu informazio hori. Komeni da gutxienez hil osoko datuak izatea.

• Aztertu hilabetez hodeiak ilunabarrean. Hodeirik ezean, ezarri 0; zerua estalita da-goenean, 2; eta zerua gutxi lainotuta dagoenean, 1. Horrek adierazten du, zen-bat ur-lurrun dagoen atmosferan.

• Azterketa-aldia amaitutakoan, kalkulatu gaueko tenperaturak, zerua oskarbi zego-enean, estalita zegoenean eta gutxi lainotuta zegoenean. Interpretatu emaitza ho-riek.

Berotegi-efektua

• Oso erraza da Eguzkitik zuzenean zenbat energia iristen zaigun jakitea. Horretara-ko, lupa bat eta paper zati bat bakarrik beharko ditugu.

• Jarri lupa Eguzkiari begira eta fokatu paper beltzean ageri den argi-puntua; horrela, lupak jasotzen duen argiaren energia guztia pun-tu batean bilduko da. Idatzi zenbat denbora behar den papera keabotatzen hasteko.

• Egin berriro saiakuntza bera, paper zuria eta beste kolore batzue-tako paperak erabiliz. Kalkulatu berriz zenbat denbora behar den paperbakoitza kea botatzen hasteko.

• Kea agertu arteko denbora paperak xurgatzen eta islatzen duen energia kantitatea-ren araberakoa da. Lurrean, zona bakoitzaren islapen-gaitasunari albedo deritzo.

Eguzki-energia eta albedoa

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 225



EGUZKI-PANELAK ERAIKITZEA7. FITXA7

Materiala

• Zurezko listoiak.

• Neurri bereko bi beira.

• Artelazkia edo beste motabateko isolatzaileak.

• Hodi malgu bat (hobekolore ilunekoa bada).

Eskura zer dugu, material bat edo beste erabil dezakegu. Hona he-men aukera bat:

Egin zurezko kutxa handi bat, gutxi gorabehera 0,5 m2-ko gainazala eta 10 – 15 zentimetro inguruko garaiera duena.

Forratu barnealdea, artelazkia edo beste mota bateko isolatzaileak erabiliz, eta estali kutxa, kolore iluneko kartoi mehea erabiliz.

Egin zulo bat kutxaren alde bakoitzean, hodi malguaren diametroa baino zerbait handiagoak.

Sartu hodi malgua kutxaren barruan eta egin hodibihurra, kutxa barruan ahalik eta hodi malgu gehien sartzeko.

Estali kutxa beiraz. Egokiena bi beira erabiltzea da, bien artean aire-ganbera txiki bat uzteko. Horretarako, banandu bi beirak, tartean zurezko listoi meheak ezarriz eta horiekin marko bat osatuz. Beira itsasteko, silikona erabil dezakezu, baina kontuan hartu silikona ondo lehortzen utzi behar dela.

Lotu hodi malgua iturriari, bete urez, eta ondoren, itxi irteera kortxoz. Hartu termometroa eta neurtu hodi malgua betetzeko erabili duzun uraren tenperatura. Jarri panela eguzkitan, eta handik bi ordura, hustu hodi malgua. Ondoren, neurtu uraren tenperatura termometroaz. Egin berriz saiakuntza bera, panela eguzkitan lau orduz eta sei orduz utziz, eta aztertu uraren tenperatura kasu bakoitzean.

6

5

4

3

2

1

Helburua

Eguzki-panel bat egitea, eguzki-energia jaso eta ura berotzeko.

PROZEDURA

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 226



IRAKURGAIAK8. FITXA7

ISLAPENAK ETA XURGATZEAK

Lurreko atmosferaren kanpoko geruzara iristen deneguzki-fluxu guztia ez da bero bihurtzen. Zati handibat islatu eta espaziora igortzen da berriz, hodeieneraginez, bai eta aerosolen (ur tantatxoak eta hautsatmosferikoa), harriaren gainazalaren, ur-masen–likido nahiz solido egoeran–, landarediaren etaabarren eraginez ere. Zati horri albedo esaten zaio,eta Lurraren kasuan, haren balioa % 30 da. Horre-la, gure planetara iristen den eguzki-energiaren% 70 soilik xurgatzen dute atmosferak (% 23) etalurrazalak (% 47). Hortaz, islatzen ez den eguzki-fluxuaren zati hori degradatzeko eta birbanatzekofuntzioa egiten du Lurreko klima-sistemak. (…)

Artizarrak, bestalde, hodei-estalki iraunkorra du, etahorren ondorioz, batez besteko albedoa % 72koa da;alegia, planeta horrek berriz igortzen ditu espaziorabere atmosferara iristen den eguzki-fluxuaren ia hirulaurdenak. Hori dela-eta, planetako batez bestekotenperatura teorikoa oso baxua da, Eguzkitik gertuizan arren: zero azpiko 43 gradu baino ez. Halaber,arrazoi beragatik, Lurreko batez besteko tenperatu-rak oso baxua izan beharko luke –zero azpiko 18 gradu ingurukoa–. Hala ere, jakina da Lurreandugun tenperatura 15 °C-koa dela, eta Artizarrarengainazalean tenperatura 427 °C-ra iristen dela. Nolaazaldu, ordea, tenperatura errealaren eta teorikoa-ren arteko alde hori? (…)

Gas jakin batzuek, karbono dioxidoak, metanoak etaur-lurrunak, batik bat, planeta baten gainazala be-rotzen dute. Prozesu natural horri berotegi-efektua

esaten zaio. Gas horiek eguzki-erradiazioa gainaza-lera iristea uzten dute; aitzitik, planetak espazioraigortzen duen erradiazio infragorria (termikoa) ozto-patu eta berriz bidaltzen dute gainazalera. Horrela,gas horiei esker, lurrazaleko tenperatura igo egitenda, gasik izan ezean lurrazalean izango litzatekeentenperaturaren gainetik. Lurrean, tenperatura-igoera35 gradukoa da; Artizarrean, 470 gradukoa; etaMarten, 6 gradukoa soilik. Horrenbestez, atmosfera-ren konposizioa, dentsitatea eta albedoa aproposakbalira, Marte oso planeta beroa izango litzateke; Lu-rra elur-bola bat; eta Artizarra, planeta epela... Etahori guztia, Eguzkiarekiko distantzia edozein izanikere.

Duela bi hamarkadaz geroztik, sateliteek Lurrera iris-ten den eguzki-fluxua neur dezakete, bai eta Lurrakespaziora igortzen duen infragorrien fluxu termikoaere. Neurketa horietatik jasotako emaitzek adieraz-ten dute erradiazioen guztizko balantzea ia-ia zerodela; hots, gure planetak espaziora igortzen duenenergia kantitatea eta Eguzkitik iristen dena berdi-nak direla. Klima-sistemak ez du ez berotze ez hozteiraunkorrik jasaten; horri zor zaio energiaren oreka-egoera hori, hain zuzen. Eta horrexegatik da egonko-rra Lurreko guztizko batez besteko tenperatura.

GABRIEL CASTILLA CAÑAMERO,

Astronomía. 2005eko urria, 76. zk.

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 227



1. ESKEMA MUTUA

HARANEKO HAIZE KIRRIA

ANTIZIKLOIA ETA DEPRESIOA

7

B

A

992

996

1000

1000

996

10041004

1008

832930 _ 0218-0247.qxd 10/11/08 09:15 Página 228


EGUZKIA ETA AGENTE GEOLOGIKOAK

2. ESKEMA MUTUA7 IKASGELARAKO BALIABIDEAK

HODIBIHURRA

832930 _ 0218-0247.qxd 10/11/08 09:15 Página 229



3. ESKEMA MUTUA

EGUZKI-IZPIAK ETA HIRIA

7832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 230


IRADOKIZUNAK7 IKASGELARAKO BALIABIDEAK

SAREAN

EGUZKIA. MADRILGO PLANETARIOA.

http://www.planetmad.es/saber/sol.html

Madrilgo planetarioaren webgunea, Eguzkiari buruzkoa. Irudi asko eta informazio ugari ditu.

THE OZONE HOLE TOUR

http://www.iac.es/gabinete/difus/ciencia/soltierra/artsoltierra.htm

Kanarietako Astrofisika Zentroak Eguzkiari eta hark Lurrarekin duen loturari buruzko informaziozabala ematen digu.

EL NIÑO AND THE CURRENT STATE OF THE TROPICAL PACIFIC

http://eospso.gsfc.nasa.gov/ftp_docs/El_Nino.pdf

Webgune hau El Niño fenomeno meteorologikoari buruzkoa da; hots, Eguzkiak, atmosferak eta ozeanoak elkarreragitean sortutako fenomeno bati buruzkoa.

METEREOLOGY ON LINE

http://library.thinkquest.org/C0112425/main.htm

Webgune interaktiboa, meteorologiari buruzkooinarrizko kontzeptuak eta aurrerapen nagusiakikasteko.

LIBURUAK

Exploremos el tiempo y las estacionesMAURICETTA VIDAL. Edelvives argitaletxea. Exploremos bilduma.Liburu honek atmosferan zer gertatzen den aztertzendu, bai eta eguneroko eguraldia zer baldintzarenaraberakoa den ere.

La meteorología, el tiempo y las estaciones. PIERRE KOHLERS. SM argitaletxea. Liburu honetan, hainbat azalpen ematen dira,fenomeno meteorologikoak ondo ulertzeko.

El tiempo y el clima. JAVIER PEJENANTE GOÑI. Octaedro argitaletxea.Testu honetan eguraldiari eta klimari buruzkokontzeptu nagusiak azaltzen dira, bai eta zalantzakargitu ere, hizkuntza argia eta soila erabiliz.

Los reinos del mar. KENETH BROKER. NationalGeographic Society. RBA Publicaciones, S. A. arg. Ozeanoek Lurrean zer eragin duten eta haienezaugarriak deskribatzen dira.

El efecto invernadero. TONY HARE. SM argitaletxea. Tierra Viva bilduma. Berotegi-efektuari buruzko koloretako argazkiak etairudiak ditu, bai eta bitxikeriak, jarduerak eta lexikozehatza ere.

Misión Verde: ¡Salva tu planeta! ANTONIO CALVO ROY

eta IGNACIO FERNÁNDEZ BAYÓ. SM argitaletxea. El Barco de Vapor Saber bilduma.Ipuinak, galderak eta erantzunak, jolasak, galdera-sortaeta oharrak; hots, gure planeta ez hondatzeko izanbehar den oinarrizko ezagutza.

Artikuluak

«La ira del Sol». Espacio. 5. zk., 2005eko maiatza.

«El Sol, que se cuece en este horno». Espacio.1. zk., 2005eko urtarrila.

«El Sol». National Geographic. 2004ko uztaila.

«Fotografía Solar». Espacio. 12. zk., 2005ekoabendua, 86.-87. or.

«Construye un horno solar». Espacio. 9. zk., 2005ekoiraila, 98. or.

DVD/FILMAK

El Sistema Solar. DidaVisión bilduma. 7. filma.Didaco.

Una verdad incómoda. Zuzendaria: Davis Guggenheim.Film honetan, Al Goreren eskutik –Estatu Batuetakopresidenteordea– beroketa-efektuari buruzko mitoeneta ideia okerren berri izango dugu, eta arazoari nolaaurre hartu jakingo dugu.

Twister. Zuzendaria: Jan de Bont. Warner Home Video.Banantzear dagoen bikote bat –biak zientzialariak–noizik behin biltzen da, biak tornadoen atzetikdabiltzalako, haiek ikertzeko asmoz.

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 231

Zergatik da Eguzkia ezinbestekoa, Lurrean bizitzari eusteko?

Aipatu zer fenomeno atmosferiko gertatzen diren kilometro gutxiren barnean eta deskribatu fenomeno horiek, labur-labur.

Azaldu nola babesten duen atmosferak eguzkiaren erradiaziotik.

Azaldu nola eratzen diren ur-laster ozeanikoak.

Argazki honetan, eguzki-energiari probetxua ateratzeko modu bat ikus dezakezu. Zer erabilera du eguzki-energiak, kasu honetan?

Zer dira isobara-mapak? Zertarako erabiltzen dira? Marraztu isobara-mapa bat.

Azaldu zer lotura dagoen lurreko albedoaren eta goranzko haize-laster termikoen artean.

Zer eragin du berotegi-efektuak Lurreko bizian? Onuragarria ala kaltegarria? Arrazoitu erantzuna.

Zer dira agente geologikoak? Zer energiak mugiarazten ditu? Nola eragiten du Eguzkiak, kanpoko prozesu geologikoetan?

9

8

7

6

5

4

3

2

1


EBALUAZIOA

1. EBALUAZIO-PROBA7832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 232

Gaur egun, atmosferarekin zerikusia duten munduko bi ingurumen-arazo dira gizateriaren kezka nagusia; izan ere, ondorio kaltegarriak eragin ditzakete gure planetako bizian. Zein dira bi arazo horiek? Azaldu banan-banan.

Zer da isobara-mapa bat? Zertarako erabiltzen da? Jarri izenak mapa honetan.

Zer fenomenok modelatzen dute paisaia? Horretarako, energia behar da. Nondik dator energia hori?

Esan zer gailu den eskema honetakoa. Jarri izenak eta azaldu zertarako erabiltzen den.

Zer fenomeno sortzen dira Lurreko atmosferan eta hidrosferan, Eguzkiaren eraginez? Azaldu fenomeno horiek.

Azaldu zer funtzio egiten duen atmosferak, eguzki-erradiazioari dagokionez.

Azaldu nola dabilen marrazki honetan adierazitako gailua, bai eta zer ikertu nahi den ere,saiakuntza honen bidez.

Definitu fenomeno atmosferiko hauek:

a) Itsas haize kirria.

b) Inbertsio termikoa.

c) Haizea.

d) Haraneko haize kirria.

Azaldu nola gertatzen den irudi honetako fenomenoa.

9

8

7

6

5

4

3

2

1


EBALUAZIOA

2. EBALUAZIO-PROBA7

B

A

99

299

6

1000

1000

996

10041004

1008

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 233


ANIZTASUNAREN TRATAERA

ZABALTZEKO7Eguzkian, hainbat fusio-erreakzio gertatzen dira. Gertatu al daitezke erreakzio horiek Lurrean? Zertarako gertatzen dira? Azaldu prozesua, labur-labur.

Eguzkiak, hidrogeno atomoak fusionatuz, helio atomoak sortzen ditu. Zure ustez, agortuko al da hidrogenoa Eguzkian? Zer gertatuko litzateke?

Erradiazio ultramoreak larruazaleko minbizia eragin dezake. Zer mekanismoren bidez sortzen da minbizi hori?

Estratosferako ozonoa ezinbesteko gasa da bizia izateko. Aitzitik, lurzorutik gertu dagoena kutsagarria da. Zer eragin sortzen du izaki bizidunengan lurzorutik gertu dagoen ozonoak?

Lurreko atmosfera bat-batean desagertuko balitz, zer eragin izango luke gure planetako kliman?

Azaldu Lurraren atmosferak zer ondorio eragiten duen gure planetako tenperaturan.

Euri azidoa airearen kutsadurak eragindako ondorio nagusi bat da. Egin gai horri buruzko txosten bat.

Batzuetan, esaten da urak inertzia termiko handia duela. Zer esan nahi du horrek? Kontzeptu horrek unitatehonetan ikasi dituzun kontzeptuetako batekin du zerikusia. Zer kontzeptu da hori?

Eguzkia eta Lurreko klima:

a) Zer gertatuko litzaioke Lurreko klimari errotazio-ardatza zuzenean Eguzkiari begira balego?

b) Eta ardatz hori eta Lurraren errotazio-planoa Eguzkiarekiko zutak balira?

Arrazoitu adierazpen hau: «Ikatza eta petrolioa eguzki-energia fosilak dira».

Adierazi, irudi pare bakoitzean, bietako zein den mesedegarria berotegi-efektua murrizteko, eta zergatik. 11

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

1a

1b

2a 3a

2b 3b

832930 _ 0218-0247.qxd 10/11/08 09:15 Página 234



FINKATZEKO7Zer da Eguzkia? Zer garrantzi du gizakiontzat?

Non sortzen da Eguzkiaren energia?

Zer funtzio egiten du atmosferak, Eguzkitik iristen den energiari dagokionez?

Azaldu zergatik eta nola sortzen diren mugimenduak atmosferan eta hidrosferan.

Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak itsas haize kirria eta haraneko haize kirria?

Definitu hitz hauek:

a) Hodeiak.

b) Txingorra.

c) Haizeak.

d) Prezipitazioak.

e) Lainoa.

Zer zerikusi dute Eguzkiak eta ibai batek eragindako higadurak?

Eskuarki, itsasertzean haizeak beroagoak dira, latitude berean dauden barnealdeko zonetan baino. Hala ere, uda hotzagoa izaten da. Azaldu zergatik den hori horrela.

Zer eguzki-erradiazio arriskutsu iragazten ditu atmosferak?

Eguzkiaren energia:

a) Zer eragin du Eguzkiak atmosfera-lasterrengan?

b) Zer eragin du Eguzkiak uraren zikloan?

c) Nola aldatzen du Eguzkiak Lurraren erliebea?

Zergatik kezkatzen gaitu bereziki berotegi-efektuak azkenaldian, beti gertatu izan den fenomeno naturala bada?

Eguzki-energia zuzen-zuzenean baliatzeko bi modu daude. Azaldu zein diren.

Zergatik ez da bizirik Eguzki Sistemako beste planetetan?

Zertan dira desberdinak zona tropikalera iristen diren eguzki-izpiak eta poloetara iristen direnak? Zer ondorio eragiten du horrek? Zergatik?

Azaldu zertan diren desberdinak:

a) Atmosfera-lasterrak eta ur-laster ozeanikoak.

b) Goranzko haize-laster termikoak eta inbertsio termikoak.

c) Elurra eta txingorra.

d) Zelula fotovoltaikoa eta eguzki-panela.

15

14

13

12

11

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

832930 _ 0218-0247.qxd 10/11/08 09:15 Página 235


1. FITXA: EGUZKIA: ENERGIA-ITURRIAEGOKITZAPEN KURRIKULARRERAKO PROPOSAMENA7

Begiratu arretaz marrazkiari eta erantzun galdera hauei.

• Lurraren gainazaleko zer eremu berotuko dituzte

eguzki-izpiek, batik bat?

• Lurreko zer zona dira Eguzkiak gutxien argitzen

dituenak?

• Zer lotura dago poloetan kaskoak izatearen eta

eguzki-erradiazioen artean?

• Noiz jotzen du Eguzkiak gehien, goizean, eguerdian ala arratsaldean? Arrazoitu zure erantzuna.

• Ipar hemisferioan uda denean, hego hemisferioan negua da. Zergatik?

Definitu.

Berotegi-efektua:

2

1


IZENA: MAILA: DATA:

Gainazala eta izpiak elkarzutak dira.

Gainazalaren zati txiki bat izugarriberotzen da.

Ekuatore inguruan baino handiagoa da gainazala; beraz, gutxiago berotzen da.

Izpiak gainazalarekiko zeiharrak dira.

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 236

Osatu uraren zikloa adierazten duen eskema hau. Horretarako, erabili hitz hauek: atmosfera, ozeanoak, hodeiak, lurra, lurrunketa.

Definitu kontzeptu hauek.

• Hidrosfera:

• Lurrunketa:

• Itsasoko ur-lasterra:

• Prezipitazioa:

3

1



2. FITXA: HIDROSFERA ETA ENERGIAEGOKITZAPEN KURRIKULARRERAKO PROPOSAMENA7

IZENA: MAILA: DATA:

Eguzki-energia

Euria, elurra, txingorra

Ibaiak

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 237



3. FITXA: DINAMIKA ATMOSFERIKOA ETA AGENTE GEOLOGIKOAKEGOKITZAPEN KURRIKULARRERAKO PROPOSAMENA7

Definitu hitz hauek:

a) Inbertsio termikoak:

b) Haizeak:

c) Itsas haize kirria:

d) Goranzko haize-laster termikoak:

e) Hodeiak:

Inguratu zirkulu batez kanpoko agente geologikoak.

Lurrikara Lurpeko urak Izaki bizidunak

Haizea Sumendiak Meteoritoak

Erradiazioa Metamorfismoa Kometak

Izozmendia Geiserra Harea

Ibaiak Glaziarrak Urakanak

2

1

IZENA: MAILA: DATA:

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 238



KULTURANIZTASUNA7

1. Eguzkiak uraren zikloamartxan jartzen du.

3. Tenperatura-aldeen ondorioz, haizeak sortzen dira.

5. Haizeak olatuak sorrarazten ditu itsasoan.

4. Glaziarrek, ibaiek eta olatuek lurrazala modelatzen dute.

2. Elurrak eta urak glaziarrak eta ibaiak elikatzen dituzte.

EGUZKIA ETA AGENTE GEOLOGIKOAK

Errumanieraz Arabieraz

Txineraz

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 239


ERANTZUNAK7GOGORATU ETA ERANTZUN

1. Landareek eta algek fotosintesia egiten dute, Eguzkiarenargia erabiliz; alegia, materia ez-organikoa materia organi-ko bihurtzen dute, eta hazteko eta garatzeko erabili, gero.

2. Gizakiok beroa sortzeko eta elektrizitatea ekoizteko erabil-tzen dugu eguzki-energia.

3. b) Atmosfera berotzea da, atmosferako karbono dioxidoakberoari eusten diolako.

Bilatu erantzuna

Haize katabatikoa haize gozo eta freskoa da. Ilunabarrean ha-ranean behera joaten da.

ARIKETAK

7.1. Astronauten espazio-jantziek blindaje-geruza lodia dute,eguzki-erradiazioen eraginetik babesteko.

7.2. Sutan dagoen ontzian urak mugitzen jarraituko du, etaez bestean; izan ere, suari esker, uretan tenperatura-aldeak daude, eta horrek eraginda mugitzen da ura.

7.3. Ez, ur beroak azalera igotzeko joera duelako, eta kasuhorretan, ur beroa azalean dago.

7.4. Ez, haize-laster atmosferikoak eta ur-laster ozeanikoaktenperatura-aldeak izateagatik sortzen direlako, eta kasuhorretan ez litzateke tenperatura-alderik izango.

7.5. Errotazio-higidurak haize-lasterrak desbideratzen dituela-ko, eta horren ondorioz, makurtu egiten dira. Haize-laste-rren masa eta abiadura zenbat eta handiagoa izan, orduaneta makurragoak izango dira eta kiribilak osatuko dituzte.

7.6. Egun eguzkitsuetan, Lurraren gainazaletik zenbait me-trotako altueran aire hotza dagoenean, lurra beroa meta-tuz doanean eta, aldi berean, haren gaineko airea bero-tzen duenean, aire bero hori lurretik bereizi eta goranzkohaize-laster horietako bat sortzen da. Igotzean, aireahoztu egiten da, eta haren ur-lurruna kondentsatu etatanta txiki-txikiak sortzen dira. Orduan, hodei txiki batsortzen da.

7.7. Itsas haize kirria klima beroko itsasertzeko lekuetan sor-tzen da, lurzorua ura baino askoz azkarrago berotzenden lekuetan. Horren ondorioz, lurzoruaren gaineko aireagoranzko haize-laster termikoetan igotzen da. Gora egi-ten duenean, itsasoaren gaineko aire freskoagoa sartzenda, eta horren ondorioz, kontinenterantz jotzen duen hai-ze kirri bat sortzen da. Gauez, prozesua alderantzizkoada; izan ere, lurra itsasoa baino azkarrago hozten da, etaberaz, uraren gaineko aireak gora egin, eta horren ordez,kontinentearen gaineko airea sartzen da; horren ondo-rioz, itsasorantz jotzen duen haize kirri bat sortzen da.

7.8. Hiri handi bateko airearen kutsadura-maila handiena daharen inguruan antizikloi bat dagoenean; alegia, inber-tsio termikoak sortzen direnean.

7.9. Meteorologoek urrats hauei jarraitzen diete: 1. Satelite me-teorologikoek bidalitako argazkiak baliatzea. 2. Presio atmosferikoari, tenperaturei eta prezipitazioei buruzko da-tuak jasotzea (datu horiek munduko behatoki meteorologi-koek ematen dituzte). 3. Isobara-mapak egitea.

7.10. Isobarak elkarren artean oso hurbil dauden guneetan;alegia, 1. gunean, Galizian.

7.11. Isobara. Meteorologia-mapa batean presio atmosferi-ko bereko puntuak lotzen dituen lerroa. Kurba txikiakdira. Balio distantziakideen bidez adierazten dira, etaez dute elkar mozten. Grezieratik dator, isos (berdi-na), eta baros (presioa).

7.12. 1. zona – Depresioa. 2. zona – Antizikloia. 3. zona –Depresioa.

7.13. Ur tantak izozten direnean, txingorra sortzen da. Etaizotzezko kristaltxoak osatzen direnean, elur-malutaksortzen dira.

7.14. Ihintza.

7.15. Harri-jasa txingor-harriak dira eta kumuloninboek sor-tzen dituzte.

7.16. Hondeatzeko makinak ez dira sistema naturalak.

7.17. Eguzkiak ura lurruntzen du eta haizeek kontinente-rantz bidaltzen dute. Ur horrek elikatzen ditu glazia-rrak.

7.18. Itsasertzeko erkidegoetan, nahiz eta iparralderagoegon, klima epelagoa da, barnealdean baino. Izan ere, itsasoak airea berotzen du, eta horrela, itsasertzeko gi-ro-tenperaturak epelak dira.

7.19. Urak aireko beroa xurgatzen duelako, eta horrela, giroafreskatu.

7.20. Hodibihurra hodi metaliko fina eta luzea da, kolorebeltzekoa eta biribilkatua. Eguzki-berogailuetan, hodi-bihurritik igarotzen den likidoa berotzeko erabiltzen da.Beltzak dira, kolore horrek beroa xurgatzen duelako.

7.21. Zelula fotovoltaikoak argia jasotzean elektrizitateaekoizten duten gailuak dira. Panel fotovoltaikoak elka-rrekin konektatutako zelula fotovoltaiko askoz osatutadaude.

7.22. Klima-aldaketa Lurreko klimaren aldaketa globala da.Aldaketa horiek naturak eragiten ditu, eta azkenmendeotan, giza jarduerek ere bai. Klima-aldaketa-ren ondorioz, Lurraren beroketa globala gertatzen arida, eta horrek oso ondorio kaltegarriak izan ditzakegure planetako bizian; esaterako, poloetako kaskoakurtzea, itsas maila igotzea, aldaketa meteorologikoak,etab.

1

90

090

490

8

912

916

916

920

924

928

2

3

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 240


ERANTZUNAK7

7.23. Aerosol horien konposizioan CFC gasik ez dagoela esannahi du.

7.24. Kartoi mehe beltza duen metagailuko hariak askoz eregehiago mugitzen dira, kartoi mehe zuria duen metagai-lukoak baino. Kolore beltzeko gainazalaren albedoa txi-kiagoa da, bero gehiago xurgatzen du, eta horren ondo-rioz, airea gehiago berotuko du. Horri esker, goranzkohaize-laster termikoa sortzen da. Metagailuaren gainaza-laren albedoa zenbat eta txikiagoa izan, are eraginkorra-goa izango da goranzko haize-laster termikoen eraketa.

7.25. Goranzko haize-laster termikoak eraginkorrak izateko,lurreko airearen eta atmosferaren tenperaturen artekoaldeak handia izan behar du; alegia, udazkenean etaudaberrian, ilunabarrean, lurzorua egunean zehar be-rotu denean.

7.26. Goranzko haize-lasterra eratu da, tximiniako airea be-roagoa delako kanpokoa baino; ondorioz, gora igotzekojoera du, eta horrela, goranzko haize-lasterra sortzenda.

7.27. Eguerdian, Eguzkiak errazago erretzen du larruazala,une horretan Lurrera iristen diren izpiak Lurraren gaina-zalarekiko zutak direlako; horrenbestez, izpiek aire-lodie-ra txikiagoa zeharkatzen dute, eguneko beste orduetanbaino. Airea da, hain zuzen, erradiazioen iragazkia.

7.28. Bete bi ontziak ur beroz. Lehen ontzian, bero-iturririkgabekoan, ura geldirik dago. Bigarren ontzian, kanpo-ko bero-iturri baten gainean dagoen ontzian, gora etabehera egiten duten lasterrek mugiarazten dute ura.Lehen ontzian, uraren tenperatura bera da azalean etahondoan. Bigarrenean, kanpoko beroak tenperatura al-deak eragiten ditu, eta horren ondorioz, ur beroak aza-lera igotzeko joera du, azaleko ur hotza baino arinagoadelako. Horrenbestez, ur-lasterrak sortzen dira.

7.29. a) Korronte bat sortuko da, ur hotzak pisu handiagoaduenez, hondora jaisteko joera duelako, eta ur beroak,igotzeko. b) Ur urdinxka erretiluaren hondotik igarokoda, ur beroak baino pisu handiagoa duelako.

7.30. Poloetan, hotz handia egiten du, Eguzkiaren izpiak Lu-rraren gainazalarekiko zutak direlako, eta horrenbes-tez, aire-lodiera handia zeharkatu behar dutelako.

7.31. Ur-laster hotzak itsas hondotik joango lirateke, eta ur-laster beroak, itsas azaletik.

7.32. Laster atmosferikoak ikustea erraza da, beraiekin era-maten dituzten hodeiei esker.

7.33. Korronte atmosferikoek eta ozeanikoek espiralak sor-tzen dituzte, Lurraren errotazioa dela-eta.

7.34. Goranzko haize-laster termikoa gora igotzen den aire-lasterra da, eta Lurraren gainazalaren airearen –beroa–eta hainbat metrotara dagoen airearen –hotza– artekotenperatura-aldearen ondorioz sortzen da. Aire beroaLurretik bereizi eta goranzko haize-laster bat sortzen da.

7.35. A – Zirrostratua ; B – Kumuloninboak.

7.36. Hegazti askok haize-laster atmosferikoak baliatzen di-tuzte, hegoak astindu gabe hegan egiteko, eta goranz-ko haize-laster termikoak, airean gora egiteko.

7.37. Fenomeno atmosferiko horiek kumuloninboek eragitendituzte.

7.38. Itsas haize kirririk biziena kostalde harritsu batean sor-tuko da, batetik, bertan lurrak bero gehiago metatzenduelako, basoz estalitako eremu batean baino; eta bes-tetik, beroak gora egiten duenean, itsasoaren gainekoaire freskoagoa «xurgatzen» duelako.

7.39. Barrualdeko laranjondo-sailetatik datorren laranjondo-loreen usaina ilunsentian iristen da kostaldera, itsashaize kirriak egunez egiten duen prozesua alderantzi-katu egiten delako gauez. Itsasoaren gaineko aireak–beroa– gora egiteko joera du, bai eta kontinentearengaineko airea «xurgatzeko» ere, eta horren ondorioz,itsasorantz jotzen duen haize kirri bat sortzen da.

7.40. Fabrikak egunez soilik funtzionatuko badu, hura egite-ko leku egokia ibaian gorako herri bat da; izan ere, egu-nez, haize kirri bat ibiltzen da haranaren goiko aldean.

7.41. Inbertsio termikoa esaten zaio goiko airea lurzorutikhurbil dagoena baino beroago dagoenean sortzen denfenomeno atmosferikoari. Horren ondorioz, ez da go-ranzko haize-lasterrik sortzen. Haize-lasterrek garbi-tzen dute kutsatutako airea, hain zuzen.

7.42. Meteorologiak atmosfera aztertzen du eta ehunka kilo-metroko eremu batean zer portaera izango duen iragar-tzen saiatzen da. Aerologia geruza atmosferikoak azter-tzen dituen meteorologiaren zati bat da.

7.43. Haizea atmosferan sortu den aire-lasterra da, zonen ar-teko presio-aldeak eraginda. Haize kirria esaten zaio kilometro gutxi batzuen barnean gertatzen den feno-meno atmosferikoari.

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 241


ERANTZUNAK77.44.

7.45. Haizea jasotzen duen erliebearen aldean (haizealdean)sortuko dira hodeiak.

7.46. Agente geologikoak materialak higatu, garraiatu eta jal-kitzen dituzten sistema naturalak dira. Horrenbestez,paisaia modelatzen dute. Eguzkiaren energiak, grabita-te-indarrekin batera, lurrazala modelatzen duten agen-te geologikoak mugiarazten ditu.

7.47. Tenperaturak desberdinak dira, airea ura baino azka-rrago berotzen delako.

7.48. Haranean pilatzen den airea goi-ibarrerantz igotzen da;horrela, haraneko haize kirria sortzen da. Haranak hodimodukoak dira, eta haietan behera egiten du aireak.

7.49. Ozono-geruzako zuloa adierazpidea ez da oso zuzena,ez delako zulorik sortzen: egiaz, geruzaren lodiera txiki-tu egiten da, bai eta ozonosferak argi ultramorea iragaz-teko eraginkortasuna ere. Hori gertatzen da CFC gasek(kloro-, fluor- eta karbono-konposatuak) oxigenoarekinkimikoki erreakzionatzen dutelako, eta horrenbestez,ozonoa eratzea eragozten dutelako.

7.50.

7.51. Ikus goiko mapa.

7.52. b) Golkoko korronteak Europarantz garraiatzen du Kari-be itsasoan metatutako beroa.

7.53. Eguzkiak ekuatorean berotzen du gehien, eguzki-iz-piak lurrarekiko zut iristen direlako hara; poloetara–hotz handiagoa egiten duen lekura–, aldiz, izpiakzeiharka iristen dira eta aire-lodiera handia zeharka-tzen dute. Atmosferak egunsentian eta ilunabarreaniragazten du eguzki-erradiazioa eraginkortasunik han-dienez, eguzki-izpiak behe-behetik iristen direnean.

7.54. Hondoko urak azalera igotzeko joera du, azaleko urhotza baino arinagoa delako. Horrela, gora eta beheraegiten duten lasterrak sortzen dira.

7.55. Itsas haize kirria itsasotik lehorrera ibiltzen da, egunez;izan ere, lurzoruaren gaineko aire beroak gora egitendu, eta itsasoko aire freskoa «xurgatu». Gauez, haizekirriaren norabidea alderantzizkoa da: lehorretik (airehotzagoa) itsasora (aire beroagoa) ibiltzen da. Hara-nean, haize kirria goi-ibarrerantz igotzen da, eguneanzehar, eta haranean pilatutako aire beroa eramaten du.Gauez, prozesua alderantzizkoa da: haize kirri freskoa-go batek haranean behera egiten du.

7.56. Depresioetatik hurbil hodeiak sor daitezke, han azaletikalde guztietatik iristen den airea igo eta hozten denean.Aire-masa hezeak erliebe menditsuetara iritsi eta gorajoaten direnean ere beste mota batzuetako hodeiak sordaitezke. Lainoa hodei mota bat da; lurzorutik gertusortzen da, aire hezea hozten denean eta lurrak beroagaltzen duenean.

7.57. Agente geologikoak materialak higatu, garraiatu etajalkitzen dituzten sistema naturalak dira; esate bate-rako, haizea eta itsasoa. Prozesu horien ondorioz,paisaia modelatzen dute. Mugitzen den ura edomugitzen den airea dira agente geologikoak. Eguzkia-ren energiak haizeak sorrarazten ditu, eta haizeek,olatuak. Gainera, Eguzkiaren energiak ura lurruntzeaeragiten du, eta horrek ur- edo elur-prezipitazioaksortzen ditu. Haien bidez elikatzen dira ibaiak etaglaziarrak.

Amerika

Karibe itsasoa Britainiar uharteak

Eskandinaviako penintsula

Iberiar penintsula

Norvegia

B

90

090

490

8

912

916

1000

1004

1008

1012

A

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 242


ERANTZUNAK77.58.

7.59. Atmosferari esker, Eguzkiaren energia Lurrera iristen da,eta lurzoruak, urak eta beste elementu batzuek igorrita-ko energiaren zati bat atmosferan zehar igaro eta espa-ziora irteten da. Beste zatia atmosferan gordetzen da etaLurreko tenperaturari eusten dio (batez beste, 15 °C).Horri esker, Lurrean bizia garatu da, gaur egun den be-zalakoa izan arte. Giza jardueren ondorioz, berotegi-efektua eragiten duten gasen kopurua handitu egin da;karbono dioxidoa, batik bat. Hori dela-eta, berotegi-efek-tu naturala areagotzen ari da, eta ondorioz, Lurreko ten-peratura ere igotzen ari da. Horrek beroketa globala era-gin du; hain zuzen, beroketa globalak oso ondoriokaltegarriak eragin ditzake gure planetako bizian.

IRAKURTZETIK ULERTZERA

7.60. Identifikatu. Eguzki-izpiek erritmo biologikoengan era-gina dute –loaldian, esaterako–, bai eta munduko he-rrien izaeran eta pertsonon gogo-aldartean ere.

7.61. Erlazionatu. Atmosferako gas molekulek uhin-luzeratxikienak dituzten argi-erradiazioak zabaltzen dituzte-lako.

7.62. Makroideiak. Berotegi-efektua atmosferako CO2-tik sortzen da eta tenperatura igotzea eragiten du; horrenondorioz, izotza edo elurra urtu eta ur maila handitzenda.

7.63. Aplikatu. Planeta horren zerua koloregabea dela.

7.64. Hausnartu. Ezinbestekoa da atmosferan gehiegizkokarbono dioxidoa (CO2) murriztea.

1. EBALUAZIO-PROBA

1. Eguzkia ezinbestekoa da Lurrean bizitzari eusteko; izanere, Eguzkiaren energiak, batetik, atmosfera eta hidrosfe-ra mugiarazten ditu, eta bestetik, ur-zikloa eta paisaiamodelatzen duten agente geologikoak funtzionarazten di-tuelako. Era berean, bizia izateko tenperatura egokiarieusten dio. Eta eguzki-izpiei esker, izaki fotosintetikoekmateria organikoa sortzen dute, konposatu ez-organikobakunak erabiliz.

2. Kilometro gutxiren barnean gertatzen diren fenomenoatmosferikoak hauek dira:

• Goranzko haize-laster termikoak: lurzorutik zutabeikusezinen moduan igotzen diren aire-zorrotadak.

• Ekaitzak: Lurzoruaren gaineko aire beroaren eta goikogeruzetako aire hotzaren arteko tenperatura-aldea oso

handia denean sortzen dira, eta horren ondorioz, go-ranzko haize-laster termikoak bortitzak dira.

• Itsas haize kirria: lurzoruaren gaineko aire beroak goraegiten du, eta haren ordez, itsasoaren gaineko aire fres-koagoa sartzen da.

• Haraneko haize kirria: egunez, aire beroak ibaien goi-ibarrerantz gora egiten du.

• Inbertsio termikoak: goiko airea lurzorutik hurbil dago-ena bainoa beroago dagoenean gertatzen da.

3. Atmosferak Eguzkiak igortzen dituen erradiazio kaltega-rriak xurgatzen ditu, eta horri esker, ez dira Lurraren gai-nazalera iristen. Zenbat eta handiagoa izan erradiazioakzeharkatu beharreko aire-lodiera, orduan eta eraginko-rragoa da atmosferaren iragazpena. Hori dela-eta, iragaz-ki-efektu hori bereziki eraginkorra da egunsentian etailunsentian, eguzki-erradiazioak aire-lodiera handia ze-harkatu behar duelako.

4. Ekuatore inguruko zonetako ur beroa poloetarantz doa-nean, ur-laster ozeaniko beroak sortzen dira. Eta poloe-tan, berriz, laster hotzak sortzen dira, eta ekuatorerantzlekualdatzen. Orduan, ur-laster ozeanikoak sortzen dira.

5. Argazkian, eraikinen teilatuetan ezarritako panel fotovol-taikoak ikusten dira. Panel horien bidez, eguzki-energiabaliatuz, energia elektrikoa ekoizten da, gizakiok kontsu-mitzeko. Era berean, panelak zelula fotovoltaikoz osatutadaude. Energia ekoizteko modu hori ez da kutsagarria,eta era berean, irtenbide aproposa da, ia egun osozeguzkitan dauden etxe txikientzat.

6. Isobara-mapetan, presio atmosferiko bereko puntuak lo-tzen dituzten lerroak ageri dira, eta haiei esker, haize, ho-dei eta prezipitazioei buruzko iragarpenak egiten dira.

7. Gainazal baten albedoa gainazal horrek islatzen duen argi-portzentajea da. Goranzko haize-laster termikoak sortzen di-ra lurzorutik aire beroak gora egiten duenean eta lurzorutikmetro gutxi batzuetara dagoen aire hotza jaisten denean.Orduan, aire-zorrotada beroak sortzen dira eta gora egitendute. Lurraren gainazalaren albedoa baxua bada, horrekesan nahi du beroa xurgatzen duela eta eraginkorra dela,lurzorutik gertu dagoen airea berotzeko. Horrela, aire berohori lurretik bereizi eta goranzko haize-lasterrak sortzen dira.

Ur beroaren irteeraUr hotzaren sarrera

Tanga

Hodibihurra

B

A

992

996

1000

1000

996

10041004

1008

Isobara Presio atmosferikoa

Haizeen noranzkoa Antizikloia

Depresioa

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 243


8. Atmosferak modu naturalean berotegi-efektua eragitendu, eta hori onuragarria da Lurreko biziarentzat; izan ere,berotegi-efektuari esker, Lurraren gainazaleko tenperatu-ra zerbait igotzen da, eta gauez, tenperatura-jaitsieraarindu. Arazoa, ordea, gizakiak sortu du, atmosferan be-rotegi-efektua eragiten duten gasen kontzentrazioaareagotzen ari delako, eta horren ondorioz, berotegi-efek-tua ere areagotzen delako. Horrek guztiak ondorio kalte-garriak eragiten ditu bizian.

9. Agente geologikoak materialak higatu, garraiatu eta jalki-tzen dituzten sistema naturalak dira. Horrenbestez, pai-saia modelatzen dute. Agente geologikoak hauek dira:ibaiak, uhaldietako urak, glaziarrak, haizea, itsasoa etalurpeko urak. Mugitzen den ura edo mugitzen den aireadira agente geologikoak. Eguzkiaren energiak haizeak so-rrarazten ditu, eta haizeek, olatuak. Gainera, Eguzkiarenenergiak ura lurruntzea eragiten du, eta horrek ur- edoelur-prezipitazioak sortzen ditu. Haien bidez elikatzen di-ra ibaiak eta glaziarrak.

2. EBALUAZIO-PROBA

1. Munduko ingurumen-arazo nagusiak bi hauek dira:

• Ozono-geruzaren narriadura. CFC gasek –konposi-zioan kloroa, fluorra eta karbonoa dutenek– oxigeno-arekin kimikoki erreakzionatu eta ozonoa eratzeaeragozten dute. Hozkailuetan, aire girotuko tresne-tan eta aerosoletan erabiltzen dira CFC gasak.

• Klima-aldaketa. Zenbait gas –adibidez, karbono dioxi-doa– atmosferan gehiegi pilatzen ari dira, giza jardue-rak eraginda; batik bat, erregai fosilak erabiltzeagatik.Gehiegi pilatzearen ondorioz, atmosferaren berotegi-efektu naturala areagotzen da, eta, beraz, atmosferakomeni baino gehiago berotzen da, eta klima aldatzen.Horrek oso ondorio kaltegarriak izan ditzake.

2. Isobara-mapetan, presio atmosferiko bereko puntuak lotzen dituzten lerroak ageri dira, eta haiei esker, haize,hodei eta prezipitazioei buruzko iragarpenak egiten dira.

3. Agente geologikoek modelatzen dute paisaia. Agente geo-logikoak materialak higatu, garraiatu eta jalkitzen dituztensistema naturalak dira. Eguzkiaren energiak, grabitate-in-darrarekin batera, agente geologikoak mugiarazten ditu.

4. Eguzki bidezko ur-berogailua da. Eguzki-energiaren bi-dez beroa sortzeko erabiltzen da.

5. Eguzkiaren energiak airea berotzen du; hala ere, ez du ber-din berotzen. Horren ondorioz, haize-laster atmosferikoakeratzen dira, eta haiek aire beroa eramaten dute ekuatore-tik poloetara, eta aire hotza, poloetatik ekuatoreraino. Ozea-noetan, gauza bera gertatzen da: ekuatorean, poloetarantzdoazen ur-laster ozeaniko beroak sortzen dira, eta poloe-tan, berriz, ekuatorerantz lekualdatzen diren laster hotzak.

6. Atmosferak, lehenbizi, eguzki-energiaren zati handi batgelditu eta espaziora itzultzen du. Ondoren, Eguzkitik iris-ten den erradiazio infragorriaren zati bat xurgatzen du.Eta azkenik, Lurraren gainazalak igortzen duen erradiazioinfragorria xurgatzen du.

7. Irudiko gailuak eguzki-energia jaso eta pilatzen du. Gai-luaren azpiko aldean aire hotzaren sarrera dago. AireaEguzkitan jarritako bero-metagailuan dabil. Gailuarengoiko aldetik irteten da airea, eta aireak, era berean, zin-tzilik dauden hariak mugiarazten ditu. Saiakuntza horrenbidez, Lurraren albedoaren eta goranzko haize-laster ter-mikoen arteko lotura aztertuko dugu.

8. a) Itsas haize kirria: Klima beroko itsasertzeko lekuetansortzen da, lurzoruak berotzen duen airearen eta itsa-soak berotzen duenaren arteko tenperatura-aldea dela-eta. Lurzoruaren gaineko airea itsasoaren gaine-ko airea baino beroagoa denez, goranzko haize-lastertermikoetan igotzen da, eta horren ordez, itsasoko airefreskoa sartzen.

b) Inbertsio termikoa: Goiko airea lurzorutik hurbil dagoenabaino beroago dagoenean sortzen da fenomeno hau.Horren ondorioz, ez da goranzko haize-lasterrik sortzen.

c) Haizea: Airea presio atmosferiko handiko guneetatikpresio atmosferiko txikiagoko guneetara mugitzen da,eta horren ondorioz, haizeak sortzen dira.

d) Haraneko haize kirria: Haranean sortzen dira horrela-ko haizeak. Egunez, aireak haraneko goi-ibarrerantzjotzen du.

9. Depresioetan, aireak gainazalean elkartzeko eta gora egi-teko joera du. Igo ahala, hoztu egiten da, eta hodeiaksortzen dira.

ERANTZUNAK7

B

A

992

996

1000

1000

996

10041004

1008

Isobara Presio atmosferikoa

Haizeen noranzkoa Antizikloia

Depresioa

Ur beroaren irteeraUr hotzaren sarrera

Tanga

Hodibihurra

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 244


ERANTZUNAK7ZABALTZEKO

1. Eguzkian bezala, Lurrean ere fusio-erreakzioak gertatzendira; erreakzio horiek nuklearrak dira eta zentral nuklea-rretan egiten dira, energia sortzeko.

2. Hidrogenoa agortuko litzateke, eta Eguzkia iraungiko.

3. Larruazaleko minbizia erradiazio ultramoretan jartzeaga-tik sortzen dela uste da, batik bat. Eguzkitan jartzearenondorioz, eta batez ere, txikitan larruazalean erredurakizatearen ondorioz, helduak izatean larruazaleko minbiziaizateko arriskua areagotzen da. Kasu kopurua nabarmenareagotu da azken urtetan; izan ere, pertsonok gero etagehiago jartzen gara eguzkitan, aisialdirako denbora ge-hiago dugulako, arropa gutxi janzten dugulako (eta horre-la larruazala babestu ez) eta ozono-geruza murrizten aridelako, besteak beste.

4. Estratosferako ozonoa aire-kutsagarria da, eta arnas apara-tuan eragina du, batik bat. Horren ondorioz hainbat ondoezgertatzen dira; besteak beste, eztula, eztarria lehortzea, mu-kosak kaltetzea, biriken gaitasuna % 20 murriztea, nekea,itolarria, zorabioa, buruko mina eta ahultzea. Eragina du,halaber, beste izaki bizidunengan. Esaterako, landareenkasuan, zelula-paretak erasaten ditu, fotosintesi-jardueramurrizten da, eta landareen hazkuntza oztopatzen. Horrenondorioz, naturako landaredia murrizten da, eta era berean,nekazaritza-ekoizpena ere bai.

5. Lurrean, ez lirateke hainbat klima izango, eta eguzkitan da-goen Lurraren aldean, tenperaturak altuak izango lirateke,eta aldiz, eguzki-izpi gutxi iristen diren aldean, oso baxuak.

6. Atmosferak berotegi-funtzioa egiten du; hots, egunez, Lu-rrean beroa metatzen da, eta gauez, erradiazio moduanigorri. Atmosferak bero horrek guztiak ihes egitea eragoz-ten du. Erradiazio horren zati bat gelditu egiten du, etahorren ondorioz, Lurrean batez besteko tenperaturakonstantea da (15°).

7. Lantegiek nitrogeno oxidoa eta sufre dioxidoa igortzen du-te. Elementu horiek atmosferako ur-lurrunarekin erreak-zionatzen dute, eta azido nitrikoak eta sulfurikoak sortzendira. Substantzia kimiko horiek lurrera erortzen dira, prezi-pitazioen bidez, eta izugarrizko narriadurak eragiten dituingurumenean. Horri euri azidoa esaten zaio. Horren on-dorio batzuk hauek dira, besteak beste: urak, ibaiak eta itsasoak azidotzea; basoak suntsitzea; eta metalen etaeraikinen korrosioa.

8. Horrek esan nahi du urak denbora behar duela berotzeko;alegia, bero asko eman behar zaiola, haren tenperaturakgora egin dezan. Urak bero asko xurga eta eman dezake,eta horrela, inguruko airea hoztu eta berotu. Hori guztia lo-tuta dago hidrosferaren efektu erregulatzailearekin.

9. a) Eguzkiari begira legokeen poloko klima tropikala izan-go litzateke, eguzki-izpiak Lurrarekiko elkarzut iritsikoliratekeelako. Beste poloa ilunetan egongo litzateke,beti, eta oso hotza izango litzateke.

b) Urtaro-aldaketarik ez litzateke izango.

10. Ikatza eta petrolioa eguzki-energia fosilak dira. Fosilak,antzina, bizitzeko eta materia organikoa sortzeko eguzki-energia baliatzen zuten izaki bizidunak zirelako.

11. Garraio publikoa (1b), haize-energia (2b) eta basoa (3b)mesedegarriak dira, berotegi-efektua murrizteko. Garraiopublikoari esker, pertsonok joan-etorriak egiteko beharditugun erregai fosilen kantitatea murrizten da. Haize-energia energia berriztagarria da, eta ez du karbono dio-xidorik ekoizten; hain zuzen, karbono dioxidoak berotegi-efektua areagotzea eragiten du. Basoa karbono dioxidoenhustubidea da, eta horren ondorioz, karbono dioxido gu-txiago izango da atmosferan.

FINKATZEKO

1. Eguzkia izar bat da, eta Eguzki Sistemaren ardatza. Energiaigortzen du, eta horri esker, Lurrean bizia izatea eta bizirikirautea posible da. Gainera, Eguzkiaren energiak atmosferaeta hidrosfera mugiarazten ditu, eta ur-zikloa eta paisaiamodelatzen duten agente geologikoak funtzionarazten ditu.

2. Eguzkiaren energia Eguzkiaren barnean gertatzen direnerreakzio nuklearretan sortzen da.

3. Atmosfera iragazki baten modukoa da; izan ere, Eguzkitikiristen diren erradiazio arriskutsuak xurgatzen ditu. Eraberean, atmosferak Eguzkitik iristen den energiaren zatihandi bat gelditu eta espaziora itzultzen du. Lurzorurainoargi ikusgaia soilik iristen da. Eta lurzoruak eta urak argihori xurgatzen dute.

4. Atmosferan eta hidrosferan lasterrak sortzen dira, aire- etaur-masen arteko tenperatura-aldeak direla-eta, hurrenezhurren. Atmosferako haize-lasterrek aire beroa eramatendute ekuatoretik poloetaraino, eta aire hotza, poloetatikekuatoreraino. Ozeanoetan, ekuatorean, poloetarantz doa-zen ur-laster ozeaniko beroak sortzen dira, eta poloetan,berriz, ekuatorerantz lekualdatzen diren laster hotzak.

5. Itsas haize kirria klima beroko itsasertzeko lekuetan sor-tzen da, eta haraneko haize kirria, berriz, ibaien harane-tan. Bi haize kirri mota horiek oinarri berbera dute: aireberoak –arinagoa denez– igotzeko joera du. Itsas haizekirriaren kasuan, lurzoruak bere gaineko airea berotzendu, eta airea goranzko haize-laster termikoetan igotzenda, eta horren ordez, itsasoko aire freskoa sartzen. Hara-neko haize kirriaren kasuan, egunean zehar, haraneanpilatzen den aire beroak ibaien goi-ibarrerantz gora egi-ten du.

6. a) Hodeiak: Atmosferan dauden ur-lurrunak dira, eta eu-ria, elurra eta txingorra sor dezakete. Hodeiak depre-sioetan sor daitezke, bai eta mendi-hegaletan eta lur-zorutik hurbil ere.

b) Txingorra: Kumuloninboetan sortzen diren ur tantaizoztuak, izotzezko esferaren itxura dutenak.

c) Haizeak: Atmosferan sortzen diren aire-lasterrak dira.Airea presio atmosferiko handiko guneetatik (antizi-kloiak) presio atmosferiko txikiagoko guneetara (de-presioak) mugitzen da, eta horren ondorioz, haizeaksortzen dira.

d) Prezipitazioak: Atmosferan sortzen den ura, Lurreraegoera likidoan nahiz solidoan iristen dena.

e) Lainoa: Hodei mota bat da; lurzorutik gertu sortzenda, aire hezea hozten denean. Lurzoruak beroa gal-tzen duenean gertatzen da hori.

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 245


7. Eguzkiaren energiari esker, ibaia mugitu egiten da etahainbat partikula eramaten ditu (higadura-prozesua).Eguzkiak itsasoko ura lurruntzea eragiten du, eta horrela,uraren zikloa funtzionarazten. Haizeek hezetasuna era-maten dute kontinenteetarantz, eta han erortzen dira, ur-edo elur-prezipitazio moduan. Prezipitazio horiek ibaiakelikatzen dituzte. Horrenbestez, ibaiek lurrazala modela-tzen dute.

8. Itsasertzeko lekuetan, udan tenperaturak epelagoak dirabarnealdean baino, itsasoak bero ugari hartzen duelako.Itsasoaren tenperaturak pixkanaka gora egiten du, Eguz-kiaren bero-energia eta itsasoaren gaineko airearen be-roa hartu ahala. Egunean zehar, lurzoruko aire beroakgora egiten du, eta horren ordez, itsasoko aire freskoasartzen da. Horren ondorioz, kontinenterantz jotzen duenitsasoko haize kirria sortzen da.

9. Atmosferak X izpiak eta gamma izpiak iragazten ditu atmos-ferako kanpoko aldean, eta izpi ultramoreak, ozonosferan.

10. a) Eguzkiak eragina du atmosferako lasterrak sortzeko;izan ere, aire-masak berotzen ditu. Horiek aire-masahotzekin topo egitean, mugimenduak sortzen dira.

b) Eguzkiak ura lurrundu, eta horrela, uraren zikloa mar-txan jartzen du. Haizeek hezetasuna kontinenteetarantzeramaten dute, eta han prezipitazio moduan erortzenda. Horrela, ibaiak eta glaziarrak elikatzen ditu, eta ho-riek, era berean, ura itsasora eramaten dute.

c) Eguzkiaren energiak, grabitate-indarrarekin batera, lu-rrazala modelatzen duten agente geologikoak mugia-razten ditu.

11. Berotegi-efektua azkenaldian oso kezkagarria da, atmosfe-raren efektu naturala izan arren, izugarri areagotu delako,Industria Iraultzaren garaitik hasita eta giza jardueren ondo-rioz.

12. Eguzkiaren energia beroa sortzeko eta elektrizitateaekoizteko balia daiteke. Eguzki bidezko ur-berogailuak

oso gailu sinpleak dira. Bi osagai dituzte: batetik, hodibi-hurra, eta bestetik, ur beroa pilatzeko tanga bat. Zelulafotovoltaikoak Eguzkiaren argia jasotzean elektrizitateaekoizten duten gailuak dira.

13. Beste planetetan ez da bizirik, planeta horietan ez dagoe-lako atmosferarik, bizia Eguzkiaren izpi kaltegarrietatikbabesteko eta tenperaturari konstante (15°) eusteko,besteak beste.

14. Tropikoetan, Eguzkiaren izpiak oso zut iristen dira Lurra-ren gainazalera; aire-lodiera txikia zeharkatzen dute, etaberoketa oso eraginkorra da. Poloetan, ordea, Eguzkiarenizpiak oso zeihar iristen dira eta aire-lodiera handia ze-harkatzen dute; hori dela-eta, poloetan hotz handia egi-ten du.

15. a) Atmosferako lasterrek aire beroa eramaten dute ekua-toretik poloetara, eta aire hotza, poloetatik ekuatorera.Bestalde, ozeanoetan, ekuatorean, poloetarantz doa-zen ur-laster ozeaniko beroak sortzen dira, eta poloe-tan, berriz, ekuatorerantz lekualdatzen diren lasterhotzak.

b) Goranzko haize-laster termikoak sortzen dira Lurrarengainazalaren gaineko airea beroa denean eta zenbaitmetrotako altueran aire hotza dagoenean. Orduan, aireberoak gora egiten du, eta goranzko haize-lasterrasortzen da. Inbertsio termikoak sortzen dira goiko airealurzorutik hurbil dagoena baino beroago dagoenean.

c) Elurra izotzezko kristaltxoz osatuta dago, eta txingorra,izotzezko esferaz.

d) Zelula fotovoltaikoak Eguzkiaren argia jasotzean elek-trizitatea ekoizten duten gailuak dira. Panel fotovoltai-koa elkarrekin konektatutako zelula multzoa da, etahorren bidez, elektrizitate kantitate handiagoa lor dai-teke.

ERANTZUNAK7832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 246

832930 _ 0218-0247.qxd 27/10/08 13:11 Página 247

tema07

Documents

Transcript of tema07