TEMA 7 AS TRANSFORMACINS SOCIOECONMICAS NA ESPAA LIBERAL

ATRASO E DESENVOLVEMENTO

ECONMICO

A REVOLUCIN INDUSTRIAL:

En Inglaterra, o desde mediados do s. XVIII, o produciuse un crecemento econmico baseado

na renovacin da agricultura e na transformacin de novos sistemas de producin fabril (de fbricas)

o conxunto destas transformacins coecido por Revolucin Industrial o estes cambios estendronse por Europa, pero a diferente ritmo o e produciron un crecemento econmico sen precedentes histricos no marco dun novo sistema: Capitalismo industrial e financeiro

en Espaa o inicio da industrializacin foi moi tempern, pero os avances foron inferiores aos pases mis avanzados o hai varios teoras:

[hai autores que falan do fracaso da industrializacin en Espaa] [hai autores que falan dun patrn latino de modernizacin no que coinciden os pases mediterrneos: lentitude a tardanza das transformacins]

o Caractersticas do proceso industrial durante o perodo liberal Predominio das actividades relacionadas co sector primario (minera, agricultura , gandera) Proteccin arancelaria (para protexer os produtos espaois da competencia estranxeira) Dependencia do exterior en equipamento e innovacins tcnicas Forte desequilibrio territorial e rexional con zonas atrasadas e focos desenvolvidos

O DESENVOLVEMENTO CAPITALISTA DA ESPAA LIBERAL

De acordo cos principios do capitalismo .-> a liberdade econmica deba ser absoluta o as actividades econmicas deban estar exclusivamente en mans de particulares o e o Estado non deban intervir nelas o a man de obra considrase unha mercadora mis suxeita s leis do mercado (o contrato de traballo un acordo libre entre patrn e obreiro) o o capital considrase o factor clave da producin (o seu propietario deba empregalo

BASES XURDICAS DA ECONOMA DA ESPAA LIBERAL 1. A liberdade de mercado foi obxecto de permanente debate

Aceptada para o mercado interior No mercado exterior as opinins variaban entre

a defensa do librecambismo (liberdade completa)

e do proteccionismo (medidas do goberno para dificultar as importacins) 2. en xeral, a lexislacin arancelaria foi proteccionista) ->[os aranceis son impostos aos produtos estranxeiros]

economistas e historiadores valoran de forma diferente esta poltica proteccionista Tamames considera que o desenvolvemento econmico espaol foi posible grazas existencia das taxas arancelarias

Tortella pensa que esta proteccin arancelaria atrasou o crecemento, a industrializacin e modernizacin

DIFICULTADES E LIMITACINS DO DESENVOLVEMENTO: o desenvolvemento econmico da Espaa liberal estivo marcado por numerosas dificultades

1. Obstculos fsicos e naturais: que dificultan a explotacin dos recursos (ex.:disposicin compartimentada do relevo /ros pouco navegables /deficiente calidade de terras /escasas materias primas e fontes de enerxa

2. Escasas transformacins nos sistemas agrarios: falta de renovacins tcnicas (agricultura tradicional emprego de moita man de obra) Sistemas de cultivo con baixa produtividade -> a agricultura non puido ser o motor da modernizacin (proporcionar mercados e capitais aos

demais sectores econmicos, tal e como sucedeu en Inglaterra e os demais pases desenvolvidos) 3. Reducida capacidade de consumo do mercado interior: os baixos ingresos dos campesios e obreiros limitan a sa capacidade de compra 4. Falta de competividade dos produtos espaois 5. Despreocupacin polas innovacins tecnolxicas e educativas: as clases dominantes prestaron escasa atencin mellora da educacin e da

investigacin 6. Escaseza de capitais e preferencia por investimentos inmobiliarios ou especuladores: 7. Mentalidade tradicional dos empresarios e polticos:

os primeiros procurando asegurar os seus beneficios mediante a proteccin do Estado para as sas actividades os segundos garantndolles o seu apoio legal

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------- A REFORMA AGRARIA LIBERAL E AS DESAMORTIZACINS

no Antigo Rxime, diversas normas, leis e prcticas cotis condicionaban e limitaban a producin agrcola e a propiedade da terra

a burguesa liberal consideraba imprescindible realizar unha reforma agraria consistente en converter a propiedade da terra nun ben libre e privado (para iso era necesario)

a) abolir o rxime seorial b) -> DESAMORTIZAR as terras eclesisticas e comunais (nacionalizar e vender en subasta pblica as terras da Igrexa e os Concellos) c) -> DESVINCULAR os morgados (romper o vnculo que mantian as terras unidas a unha determinada familia /a partir de entn as terras eran unha

propiedade libre)/ (en castellano mayorazago: terras que non se poden vender [El mayorazgo (o vnculo de mayorazgo) es una institucin del antiguo derecho castellano que permita mantener un conjunto de bienes vinculados entre s de manera que no pudiera nunca romperse este vnculo. Los bienes as vinculados pasaban al heredero, normalmente el mayor de los hijos, de forma que el grueso del patrimonio de una familia no se diseminaba, sino que slo poda aumentar].

d) Suprimir as servidumes colectivas e o dcimo eclesistico e) Autorizar

a. a liberdade de cultivos b. o cerramento dos campos c. Libre compravenda de terras

a medida mis importante desta Reforma agraria foi a DESAMORTIZACIN ou venda en poxa pblica os bens rsticos e urbanos pertencentes s mans mortas* eclesisticas e dos baldos e terras de comn e dos concellos

*mans mortas: [Las manos muertas eran las tierras pertenecientes a la iglesia, ayuntamientos, etc. que no se podan comprar ni vender. En su origen se refera tanto a bienes civiles como eclesisticos, aunque se utiliz principalmente para significar la propiedad eclesistica. As, las manos muertas eran los bienes de la Iglesia Catlica y de las rdenes religiosas que estaban bajo la proteccin de la Monarqua Hispnica. Ni obispos, abades y priores los podan enajenar. Las autoridades eclesisticas que lo hiciesen podan ser suspendidas a divinis e incluso excomulgadas. Adems el que adquiriese dichos bienes y los perda, slo se podra proceder legalmente contra la persona que se los haba vendido, nunca contra la Iglesia.]

A DESAMORTIZACIN a) o proceso desamortizador foi longo, debido a

masa de bens afectados e aos avances e retrocesos polas disputas polticas

Os gobernos liberais progresistas eran partidarios da desamortizacin Era rexeitada polos absolutistas e a Igrexa E paralizada polos gobernos liberais moderados

b) Foi no reinado de Sabela II cando se realizou a transformacin do rxime da propiedade entre 1835 e 1855 destacando a actuacin dos progresistas: Mendizbal e Madoz

Diferncianse tres fases: a) 1835-1836: no contexto da revolucin liberal deses anos, o progresista Mendizbal acometeu a desamortizacin eclesistica mediante dous decretos que

afectaron ao clero regular (monxes) Quedaron suprimidos os mosteiros e ordes monacais , excepto os que presten servizos de auxilio social Declaraba en venda todos os bens races das institucins suprimidas

OS OBXECTIVOS DE MENDIZBAL ERAN

o Reformar o rxime da propiedade convertendo en posesin individual e libre os bens inmobiliarios das comunidades relixiosas (clero regular)

o Obter recursos para cubrir os gastos do Estado provocados pola guerra carlista o Reducir a dbeda pblica o Conseguir amplo apoio social causa liberal, vez que se debilitaba economicamente aos inimigos do liberalismo

b) 1855: durante o breve perodo do Bienio progresista (1854-55) foi aprobada a Lei Xeral de Desamortizacin civil, presentada polo ministro de facenda Pascual Madoz

A desamortizacin civil pola que se puan en venda os bens do Estado e dos concellos, ademais do que anda quedaba das propiedades eclesisticas

Foi a lei que produciu maiores cambios polo volume de terras que se puxeron venda (20% do territorio / 50% da terra cultivable) polas importantes consecuencias, especialmente negativas para os campesios pobres

o os principais compradores foron aqueles que dispuan de recursos econmicos (nobreza terratenente, campesios ricos e a burguesa comercial e administrativa)

o con estas compras, ademais de aumentar o seu patrimonio, estes grupos incrementaron o seu prestixio social unha parte dos ingresos do estado foron para financiar o ferrocarril

c) NO BALANCE GLOBAL DA DESAMORTZACIN Como medida poltica foi un xito: o rxime de propiedade da terra transformouse e consolidouse o rxime liberal Desde o punto de vista socioeconmico:

Hai analistas que lamentan que as medidas desamortizadoras servisen para incrementar os latifundios agrarios (desviados na compra de terras en vez de modernizacin)

E que foi unha ocasin perdida para conseguir que unha gran parte de campesios pobres e xornaleiros puidesen acceder propiedade da terra

Tamn se culpa desamortizacin de contribur ao atraso da industrializacin pola desviacin dos recursos financiemos cara a compra de terras en lugar de investir nas actividades industriais

As vtimas foron a Igrexa, os municipios e os campesios pobres e xornaleiros que viron empeorar as sas condicins de vida coa perda dos beneficios da caridade eclesistica e do aproveitamento das terras comunais

EN GALICIA-> a desamortizacin tivo unhas caractersticas especiais debido ao mantemento do sistema foral e a peculiar organizacin dos montes comunais a) (a maiora das terras explotbanse mediante contratos de arrendamento de longa duracin (os foros) que recoeca sobre unha mesma parcela de terra,

de dereitos diferentes en mans de grupos distintos: os campesios cultivadores que pagaban as rendas e non podan ser expulsados da terra -> (posuan o dominio til) a nobreza terratenente, os conventos, mosteiros e catedrais, donos e titulares das terras -> (posuan o dominio eminente e preceptores dunha

parte das rendas) os montes comunais non eran propiedade dos concellos, senn dos vecios das parroquias e aldeas

b) esta situacin fixo que na aplicacin das leis desamortizadoras resultase que: o que sacou apoxa pblica (o que vendeu o Estado) foi o dereito a percibir rendas e unha mnima proporcin da propiedade da terra tivo escasa importancia a desamortizacin das terras dos concellos porque non tian case terras non se alterou a organizacin agraria tradicional procedente do Antigo Rxime os campesios conservaron os seus dereitos sobre a terra

a partir de finais do s. XIX a perda de valor das rendas forais fixo que os campesios lograsen a propiedade da terra mediante a redencin dos foros

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------- DESIGUAL EVOLUCIN DA AGRICULTURA EN ESPAA: a pesar das medidas desamortizadoras, e reformas agrarias dos gobernos liberais, a agricultura non sufriu un proceso de modernizacin durante o s. XIX;

en xeral permaneceron vixentes os sistemas de explotacin tradicional

E as desiguais condicins naturais e sociais deron lugar a unha evolucin desigual da agricultura na que se poden diferenciar: a. Zonas que se especializaron en cultivos con sada ao mercado exterior internacional

i. Levante -> cultivos froiteiros e hortcolas ii. Catalua-> cavas e espumosos

iii. Cornixa Cantbrica e Galicia -> incrementou a sa producin de leite b. Zonas que permaneceron estancadas

i. Moitas zonas de Galicia mantiveron un minifundismo de subsistencia ii. En Castela e Aragn se mantivo o cultivo extensivo de cereais

.................. A DIVERSIDADE REXIONAL NA INDUSTRIA: o desenvolvemento da industria en Espaa tamn presenta fortes desequilibrios rexionais

Fronte a unhas zonas industrializadas, existiron zonas que permaneceron atrasadas: rurais e agrarias, e pouco desenvolvidas

o Catalua-> foi a principal zona industrial de Espaa e tamn a ms diversificada (o seu desenvolvemento estivo ligado ao sector txtil en constante renovacin: investimento de capitais pola co mecanizacin do tecido e

introducin do algodn)-> o seu crecemento estivo favorecido polo proteccionismo Tamn se desenvolveron outros sectores industriais como a metalurxia , a qumica, industria papeleira e editorial e as relacionadas con

produtos agrarios (cortiza, caldos e espumosos)

o Andaluca e levante-> estas rexin teen en comn un inicio industrial no sector siderrxico e txtil que non tivo continuidade, as que as sas economas tiveron que orientarse cara a agricultura

Os intentos de crear en Andaluca unha siderurxia propia fracasou polo alto custo da producin, xa que non puido coa competencia do norte e do estranxeiro /A riqueza da industria extractiva (minera) andaluza non xerou riqueza suficiente porque as minas foron explotadas mediante concesins a capital estranxeiro

A industria txtil sobreviviu s nalgn sector especializado o Asturias e Pas Vasco-> o sector clave na industrializacin destas zonas foi a siderurxia, vinculada s explotacins mineiras

En Asturias o desenvolvemento se debeu explotacin masiva do carbn, // o proceso industrializador presentou numerosas dificultades, derivadas da calidade do mineral e do tipo de minas (soterradas) e para defender o sector aplicouse unha poltica proteccionista que facilitou o seu crecemento anda que de forma artificial

No Pas Vasco a industrializacin xirou arredor da explotacin do ferro, moi abundante e de calidade. A da ra de Bilbao converteuse no maior foco siderrxico espaol e onde se instalaron as maiores empresas do sector

Tamn contou con industria qumica e metalrxica de transformacin destacando a construcin naval

o Galicia foi a zona mis pobre en industrializacin, e os sectores artesanais tradicionais (txtil, curtidos, ferreras) se arruinaron pola competencia doutras zonas

O lio, materia txtil por excelencia na rexin non resistiu a competencia do algodn e foi desaparecendo. A salgadura de pesca: actividade tradicional nas ras galegas deu lugar a unha importante industria conserveira de peixe de rpido crecemento

a partir das dcadas finais do sculo XIX, que arrastrou tras de si outros sectores A primeira fbrica de conservas foi instalada en Oza (A Corua) en 1841, pero o sector non cobrou importancia ata que nos 80 se

instalaron as principais fbricas nas ras baixas (eran conserveiras de sardia) Tamn a construcin naval e a partir de 1900 a producin hidroelctrica aproveitando a abundancia dos cursos de auga

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

FERROCARRIL E A FORMACIN DO MERCADO INTERIOR

A lexislacin liberal para conseguir un mercado interior cada vez mis integrado o aboliu os obstculos legais contrarios

liberdade de circulacin e producin de bens (aranceis interiores e unificacin de pesos e medidas) liberdade de producin e venda

o construu e mellorou as vas de comunicacin

a introducin en Espaa do ferrocarril foi tarda (1848)

A Lei de Ferrocarrs de 1855 o deseaba un trazado radial desde Madrid ata os puntos extremos da periferia para as lias de primeira orde. o Ademais, estableca que a construcin e a explotacin das lias poda ser realizada polo Goberno ou polas compaas privadas o Contou para o seu financiamento con tres fontes de recursos

A subvencin estatal Capital dos accionistas Lquido das obrigacins que emitan as propias compaas ferroviarias

o As caractersticas do terreo aconsellaron dar maior ancho s vas espaolas, o que ocasionou problemas hora de unilas cos trazados europeos

O papel do ferrocarril no desenvolvemento econmico de Espaa obxecto de controversia entre os historiadores o Para uns foi importante, porque nun pas con graves dificultades orogrficas: 1. permitiu a comunicacin interior 2. e facilitou o

transporte de mercadoras o Para outros, os efectos foron inferiores do que se esperaba debido mala poltica estatal que permitiu a importacin de material

ferroviario con grave prexuzo para o desenvolvemento do sector siderrxico -------------------------------------------------------------------------------------------- A RENOVACIN DAS ESTRADAS E DOS PORTOS (CORREOS E TELECOMUNICACINS)

Ao longo do sculo XIX produciuse unha importante renovacin dos transportes e as comunicacins o As estradas: A lei de 1855 regulamentou as cuestins relativas : 1. sa construcin, 2. Trazado radial similar ao ferrocarril

Foi o Estado o que realizou a construcin durante a primeira parte do s. XIX, pero moi lenta e desigual (mis rpida no ltimo terzo do sculo) o Comunicacins martimas, experimentaron unha gran renovacin baseada: 1. na mellora dos portos, 2 perfeccionamento da navegacin cos barcos de vapor

O trfico martimo de exportacin de minerais permitiu a construcin de importantes navieira, destacando a vasca o O correo, telgrafo e telfono facilitaron o intercambio de informacins e noticias

..................................................................................................................................

O SISTEMA BANCARIO E FINANCEIRO

A necesidade de capital para os novos negocios trouxeron consigo o desenvolvemento e perfeccionamento do sistema bancario o A bolsa de Madrid naceu en 1831 o A banca: quedou organizada pola Lei de 1856 que estableca dous tipos de bancos

De emisin (autorizados para emitir billetes) As sociedades de crdito (sen capacidade para emitir billetes, pero con autorizacin para participar en todo tipo de negocios

o As Caixas de aforro: eran no seu inicio institucins de beneficencia

En Galicia: o peso da Banca foi feble ata comezos do sculo XX / a banca contempornea galega naceu en relacin coas actividades comerciais e industriais de Vigo e A Corua destacando o Banco de Vigo, e o Banco Pastor

MODERNIZACIN DEMOGRFICA E

EMIGRACIN

PERMANENCIA E CAMBIOS NO MODELO DEMOGRFICA

TRAZOS DE PERMANENCIA: o denominado modelo demogrfico antigo (caracterzase polo crecemento moi lento da poboacin debido a: 1. Alta mortalidade, 2 a pesar das altas taxas de natalidade) se mantivo en Espaa ata finais do s. XIX

o En 1900 a taxa de natalidade era do 33, 8 por mil, e mortalidade do 28, 8 por mil e a esperanza de vida estaba en 34 anos para os homes e 36 para as mulleres

o Entre os factores que determinaban as elevadas taxas de mortalidade estaban As crises cclicas de subsistencia Epidemias peridicas

ELEMENTOS DO CAMBIO o A natalidade foise reducindo moi lentamente por razns tanto de ndole individual como social o A mortalidade comezou a descender tamn a partir da dcada de 1890 debido principalmente a unha mellor alimentacin, desaparicin das mortferas

crises de subsistencias, reducin das enfermidades infecciosas ................................................... O PROCESO DE URBANIZACIN

En xeral o A maiora da poboacin espaola do sculo XIX era rural o Unicamente Madrid e Barcelona alcanzaban a finais do sculo XIX os 500.000 habitantes

O elemento de cambio foi o incremento da poboacin urbana desde as dcadas finais do sculo XIX.-> este crecemento foi posible grazas ao xodo rural estimulado pola crise agraria e o desenvolvemento industrial

.......................................................... OS MOVEMENTOS MIGRATORIOS

O desfase entre o crecemento demogrfico e o desenvolvemento dos recursos orixinou un desequilibrio que obrigou a emigrar ao excedente da poboacin en busca de novas posibilidades de subsistencia :

o un milln de espaois marcharon a Amrica na dcada final do XIX, e seguiu aumentando ata a Primeira Guerra Mundial o facilitaron a marcha do emigrantes que soaban con mellorar a sa situacin: 1. as boas condicins econmicas das repblicas de Amrica Latina, 2. as

afinidades lingsticas 3.e a mellora nos medios de comunicacin

Galicia foi unha das zonas de maior emigracin

NOVA SOCIEDADE DE CLASES E

DOMINIO BURGUS

NOVA SOCIEDADE DE CLASES E DOMINIO BURGUS-> desde as dcadas iniciais do s. XIX producronse importantes cambios na estrutura e organizacin da sociedade espaola. Os mis significativos foron: 1. Liquidacin da sociedade estamental /2. Crecemento da burguesa/ 3. Formacin do proletariado obreiro /4. E organizacin da sociedade de clases

De todas estas modificacins sau especialmente favorecida a burguesa, que logrou a eliminacin dos obstculos que se opoan ao seu enriquecemento e ao seu ascenso ao poder poltico

OS GRUPOS TRADICIONAIS A nobreza: anda que perdeu privilexios e prerrogativas conservou e mesmo incrementou o seu patrimonio

o En Galicia, a fidalgua mantivo o poder social e poltico sobre os campesios. E moitas ocasins desenvolveu actitudes tradicionalistas, a sa base econmica era a percepcin de rendas forais; e isto, fixo que a sa posicin social fose diminundo a medida que avanzaba o s. XIX

Clero: os eclesisticos e a Igrexa perderon privilexios e riqueza coa revolucin liberal, tamn o nmero de membros quedou reducida terceira parte o Tendo en conta que a maiora da sociedade espaola do s.XIX conservaba unha fonda relixiosidade, a sa influencia seguiu sendo importante

Campesiado: seguiu sendo o grupo mis numeroso da poboacin e a diferenza dos pases fortemente industrializados europeos, se mantivo ao longo do s. XIX (reduciuse escasamente). En 1930 anda o 40% da poboacin espaola era agraria.

o En lias xerais, os campesios pobres sufriron as consecuencias negativas das medidas de transformacin do rxime da propiedade realizadas polos liberais, especialmente a desamortizacin

o En canto situacin do campesiado, xeograficamente diferncianse das zonas Norte: en Galicia o campesiado non posua a propiedade da terra, pero tia certos dereitos sobre ela derivados da permanencia do rxime foral

A excesiva parcelacin das explotacins ( eran moi pequenas ->minifundios) foron un lastre para modernizar a agricultura galega Sur: en Andaluca predominaron as grandes propiedades (latifundios) en mans dunha oligarqua agraria que implica que o nmero de xornaleiros

sen terras fose moi elevado, convertidos en proletarios agrcolas OS NOVOS GRUPOS (burguesa e proletariado)

CONFLICTIVIDADE SOCIAL E

MOVEMENTO OBREIRO

REACCIN CONTRA AS MQUINAS: O LUDISMO

As primeiras protestas obreiras en Espaa aconteceron nas dcadas de 1820 e 1830, en paralelo cos inicios da industrializacin e a introducin de mquinas o Os obreiros reaccionaron ante a perda do seu traballo ou o empeoramento das sas condicins de traballo, coa destrucin das fbricas e das mquinas, s

que consideraban as causantes da sa desgraza-> estas accin se chamaron ludistas o Continuaron durante dcadas como actos puntuais e de escasa repercusin, xa que se trataba de movementos espordicos

A PROTESTA ORGANIZADA: A FOLGA

Cando as negociacins entre patrns e traballadores non conseguan poer de acordo as das partes, os obreiros e xornaleiros empregaron a folga como medio mis eficaz de loita

Trtase dun acto de forza dos traballadores para abandonando o traballo, tentar de conseguir dos patrns aumento de salarios, reducin da xornada laboral ou melloras nas condicins xerais

A diferentes tipos de folga: 1.parcial, 2. Xeral, 3. Revolucionaria

SOCIEDADES DE RESISTENCIA E SINDICATOS DE OFICIOS

Os obreiros das fabricas formaron asociacins para a defensa dos seus intereses e para coordinarse na sa actuacin fronte aos patrns

Naceron as as sociedades de resistencia ou de socorro mutuo e os sindicatos por oficios

Inicialmente a lexislacin liberal prohiba a formacin de asociacins ,por eso as primeiras sociedades obreiras foron creadas baixo a aparencia de sociedades de carcter mutualista e benfico, formronse caixas de resistencia

Os gobernos moderados e conservadores prohibiron este tipo de asociacins, mentres que os progresistas eran mis tolerantes e os demcratas eran partidarios da sa legalizacin

AS NOVAS IDEOLOXAS OBREIRAS-> na segunda metade do s. XIX apareceron novas ideoloxas que tiveron unha fonda repercusin nos movementos sociais, especialmente naqueles directamente relacionados coas organizacins de proletarios: anarquismo e socialismo marxista

Anarquismo: foi introducido en Espaa a partir de 1868 por Giuseppe Fanelli,

o anarquismo tivo especial influencia no movemento obreiro espaol, especialmente en Catalua, Levante e Andaluca.

O seu obxectivo bsico era a transformacin revolucionaria e total da sociedade capitalista mediante o A destrucin do Estado o A eliminacin de calquera tipo de autoridade ou poder poltico relixioso, familia, econmico, militar o Supresin da propiedade privada o Eliminacin de todo tipo de diferenza econmica o A nova sociedade anarquista deba organizarse en comunas autnomas gobernadas en rxime de autoxestin, onde a autoridade fose substituda por

acordos libres e pactos solidarios entre os seus habitantes, todos eles copropietarios dos medios de producin o Esta transformacin social deban realizala os propios traballadores

Os anarquistas desconfiaban da loita poltica como medio para lograr a transformacin da sociedade, por iso practicaron a abstencin e o retraemento electoral. o Como va de loita revolucionaria propuxeron diversos medios o que deu lugar a aparicin de fortes discrepancias entre eles:

Folga xeral revolucionaria Creacin de sindicatos Formacin de organizacins clandestinas Emprego da violencia e do atentado