Saúde e medio ambiente - Concello d Mazaricos 4A Natureza.pdfINTRODUCIÓN O libro que tes nas túas...

SSaaúúddee eeSSaaúúddee eemmeeddiioo aammbbiieenntteemmeeddiioo aammbbiieennttee

4A

S

aúde

e m

edio

am

bien

te Educación secundariaa distancia parapersoas adultas

4ANatureza

4A NATUREZA

SAÚDE E MEDIO AMBIENTE

35770 Módulo 4A Natureza.qxd 09/03/2005 9:14 Página 1

Autores do Módulo 4A: Saúde e medio ambiente

Nuria Abalde García: Unidades 1, 2, 3, 4Leopoldo Bahillo Varela: Unidade 5

Coordinación e supervisión:

José Alfonso Soto Rey

Edita:

Xunta de GaliciaConsellería de Educación e Ordenación UniversitariaEducación Secundaria a Distancia para Persoas Adultas

Depósito legal: C. 484/2005ISBN: 84-453-2581-7ISBN: 84-453-4089-1 (en formato CD-ROM)

Maquetación e impresión:


INTRODUCIÓN

O libro que tes nas túas mans pode axudarche a comprender mellor a comple-xidade do funcionamento do corpo humano e os intereses tanto persoais comosociais relacionados coa saúde e o medio ambiente.

Ademais de traballar feitos e conceptos, tentamos que reflexiones e analicessituacións cotiás co obxectivo de que aumentes o control sobre a túa saúde eaprendas a mellorala. Porque a saúde non é un don nin depende da sorte, comose pensou durante moito tempo. A saúde ten que ver, sobre todo, coa nosaforma de comportarnos, cos nosos estilos de vida e co ambiente que nos rodea.Naturalmente, isto non significa pecharse nunha urna, ser un modelo de per-fección ou renunciar a divertirse. Trátase de non manter conductas e hábitospolos que, antes ou despois, acabaremos pagando un prezo: nós mesmos.


4

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 1: Alimentación e nutrición

1. Os alimentos como fonte de nutrientes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

- Tipos de nutrientes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

- Dieta equilibrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2. A incorporación de nutrientes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

- O aparello dixestivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3. A incorporación de osíxeno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

- O aparello respiratorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

4. Transporte de nutrientes, osíxeno e substancias de refugallo . . . . . . . . . . 27

- O aparello circulatorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

- O sistema linfático . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

5. Eliminación de substancias de refugallo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

- O aparello excretor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

6. Desequilibrios nutricionais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

- Desnutrición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

- Obesidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

- Anorexia e bulimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

7. Hixiene bucodental . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

8. Conservación dos alimentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

- Conservación mediante calor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

- Conservación mediante frío . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

- Conservación por deshidratación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

- Conservación por irradiación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

9. Manipulación e comercialización dos alimentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

ÍNDICE


5

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 2: Sexualidade e reprodución

1. A bioloxía da sexualidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

- O aparello xenital feminino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

- O ciclo menstrual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

- O aparello xenital masculino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2. O acto sexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3. Fecundación, embarazo, parto e lactación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

- Fecundación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

- Embarazo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

- Parto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

- Posparto e lactación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

- A saúde da nai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4. O control da reprodución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

- Métodos anticonceptivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

- Aborto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

- Técnicas de reprodución asistida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

5. Hixiene sexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

- Aseo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

- Detección precoz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

- Enfermidades de transmisión sexual (ETS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

6. A sexualidade ao longo da vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

7. A psicoloxía da sexualidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

- A identidade sexual e o rol de xénero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

- A orientación sexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74


6

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 3: Relación e coordinación

1. O sistema nervioso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

2. Estrutura do sistema nervioso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

- Sistema nervioso central . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

- Sistema nervioso periférico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

3. Funcionamento do sistema nervioso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

4. Os sentidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

- Vista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

- Oído e equilibrio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

- Gusto e olfacto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

- Tacto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

5. O sistema endócrino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

6. Saúde mental . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

- Nerviosismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

- Ruído . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

- Illamento social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

- Sono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

- As drogas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

UNIDADE DIDÁCTICA 4: Saúde e enfermidade

1. Factores determinantes da saúde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

2. Principais enfermidades da sociedade actual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

3. Enfermidades infecciosas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

- Defensas naturais contra as infeccións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

- Prevención de enfermidades infecciosas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

- Tratamento das enfermidades infecciosas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

4. Enfermidades causadas por estilos de vida insáns . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

- Cancro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

- Enfermidades cardiovasculares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

5. Accidentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

- Accidentes domésticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

- Accidentes de tráfico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

- Accidentes de traballo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

6. Exercicio físico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130


7

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 5: Medio ambiente

1. Concepto de medio ambiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

2. Sistemas ambientais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

- Sistemas ambientais naturais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

- Sistemas ambientais artificiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

3. Explotación de recursos e medio ambiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

4. Residuos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

- Residuos sólidos urbanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

- Residuos industriais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

- Residuos agrarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

- Residuos médicos e de laboratorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

- Residuos radioactivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

5. Desenvolvemento sostible . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

6. Polución e contaminación: focos fixos e móbiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

7. Efectos da contaminación sobre o medio ambiente . . . . . . . . . . . . . . . . 149

- Degradación das augas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

- Degradación do solo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

- Degradación da atmosfera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

8. O medio ambiente e a saúde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

9. Lexislación ambiental: tratados e disposicións internacionais . . . . . . . . 168

10. Lei española de medio ambiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

- O delito ecolóxico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171


8

ALIMENTACIÓN E NUTRICIÓN

“A fame constitúe unha eficaz sensación para indicarnos que debemoscomer, pero a mensaxe non aclara que, desgrazadamente, non temos ningúninstinto que nos oriente sobre que debemos meter na cesta da compra”

F. Armesto e C. Armesto. Supervivencia o suicidio. Aguilar. 2004

Alimentarse ben, é dicir, comer ben, non é o mesmo que nutrirse ben. Imaxínateunha comida deliciosa: percebes, ostras e xamón de pata negra para abrir oapetito, chuleta de Avila, ollomol ao forno e, para rematar, cremas de sobreme-sa. Quen diría que isto é comer mal?. Pois ben, se segues esta dieta duranteseis meses terás moitas posibilidades de morrer de escorbuto por falta, entreoutros nutrientes, de vitamina C.

Esta exemplificación axudarache a distinguir entre alimentación e nutrición.

• A alimentación é o acto de inxerir alimentos. É un proceso consciente evoluntario, influído pola cultura e, polo tanto, educable.

• A nutrición é o conxunto de procesos que teñen lugar no noso corpo poloscales recibimos, transformamos e utilizamos as substancias químicas con-tidas nos alimentos. É un proceso involuntario e automático.

O estado de saúde dunha persoa depende de se as súas células están bennutridas, non do aspecto, color ou sabor dos alimentos que o corpo inxire (aíndaque estes aspectos son importantes para consumilos e saborealos). Para mello-rar o estado nutricional do noso corpo debemos adquirir hábitos alimenticiossaudables.

UNIDADE DIDÁCTICA 1


9

ÍNDICE DE CONTIDOSPáxina

1. Os alimentos como fonte de nutrientes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

- Tipos de nutrientes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

- Dieta equilibrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2. A incorporación de nutrientes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

- O aparello dixestivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3. A incorporación de osíxeno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

- O aparello respiratorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

4. Transporte de nutrientes, osíxeno e substancias de refugallo . . . . . . . . . . 27

- O aparello circulatorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

- O sistema linfático . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

5. Eliminación de substancias de refugallo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

- O aparello excretor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

6. Desequilibrios nutricionais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

- Desnutrición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

- Obesidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

- Anorexia e bulimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

7. Hixiene bucodental . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

8. Conservación dos alimentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

- Conservación mediante calor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

- Conservación mediante frío . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

- Conservación por deshidratación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

- Conservación por irradiación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

9. Manipulación e comercialización dos alimentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42


1. Os alimentos como fonte de nutrientes

Os alimentos son mesturas complexas de substanciasquímicas máis simples. As sustancias simples que compo-ñen os alimentos son de dous tipos:

- Substancias non nutritivas como a fibra.

- Substancias nutritivas ou nutrientes, imprescindi-bles para o desenvolvemento e o mantemento docorpo humano. Poden ser:

•• Macronutrientes como os glícidos ou hidratos decarbono, lípidos, proteínas e a auga, que se consu-men en grandes cantidades (globalmente sumancentenares de gramos ao día).

•• Micronutrientes como as vitaminas e minerais, quese inxiren diariamente en pequenas cantidades (glo-balmente suman decenas de gramos ao día).

Non existe ningún alimento que conteña todos osnutrientes que o noso corpo precisa, só o leite maternodurante o período de lactación. Por iso debemos consumiralimentos variados, que nos aseguren un aporte adecua-do de nutrientes.

Os alimentos poden clasificarse segundo distintos crite-rios. Unha forma práctica de clasificar os alimentos é de acor-do coa súa función e cos seus nutrientes predominantes.

Saúde e medio ambiente

10

Roda dos alimentos. Fonte: Aula Interactiva (CNICE-Mº de Educación y Ciencia).


UNIDADE 1

11

Esta clasificación pódenos axudar a elixir unha alimentaciónmáis equilibrada e, ao mesmo tempo, acorde cos gustos per-soais evitando a monotonía e o aburrimento.

Segundo este modelo os alimentos clasifícanse en setegrupos:

Grupo Función Nutriente principal

Grupo 1: leite e derivados(queixos e iogur)

Plástica (aportan materia para ocrecemento e a reparación)

Proteínas

Grupo 2: carne, marisco,pescados e ovos

Plástica (aportan materia para ocrecemento e a reparación)

Proteínas

Grupo 3: legumes, froitos secos epatacas

Enerxética (aportan enerxía) Hidratos de carbono

Grupo 4: verduras e hortalizasReguladora (controlan as reacciónsquímicas das células)

Minerais e vitaminas

Grupo 5: froitasReguladora (controlan as reacciónsquímicas das células )

Minerais e vitaminas

Grupo 6: cereais Enerxética (aportan enerxía) Hidratos de carbono

Grupo 7: graxas e aceites Enerxética (aportan enerxía) Lípidos

1. Clasifica os seguintes alimentos seguindo o exemplo.

2. Analiza o menú que figura ao comezo desta unidade (percebes, ostras, xamón, chuleta, etc.).

a) Cales son os nutrientes principais dos alimentos presentes no menú? b) Por que é un menú pouco equilibrado desde o punto de vista nutricional? c) Mellora este menú substituíndo un entremés, un prato principal e a sobremesa.

O menú resultante deberá incluír os sete grupos de alimentos da roda.

Alimento Grupo Función Nutriente principal

Pera Froita Reguladora Minerais e vitaminas

Fabas

Polo

Tomate

Arroz

Pemento verde

Pan

Mexillóns


Tipos de nutrientes

Glícidos

Os glícidos, tamén chamados azucres ou hidratos decarbono, están presentes no pan, pastas, cereais, pata-cas e tamén nos alimentos doces como pasteis, mel ouazucre de mesa.

Algúns glícidos teñen sabor doce (por exemplo, a glico-sa presente na uva) e outros non (por exemplo, o amidónpresente nos cereais ou nas patacas). Os glícidos sensabor doce son máis complexos, están constituídos porunha sarta de moléculas de glicosa engarzadas como ascontas dun colar.

A principal función dos glícidos é ser fonte de enerxíapara os seres vivos. De todos os nutrientes que se podenempregar para obter enerxía, os glícidos son o combusti-ble:

•• Máis inmediato (o primeiro en utilizarse). Fíxate seos azúcares son importantes que temos glicosa cir-culando constantemente polo sangue por se nunmomento dado necesitamos un aporte extra.

•• Máis limpo. Cando as células queiman glícidos pro-dúcense menos residuos; por iso, o cerebro e o restodo sistema nervioso só utilizan glicosa como fontede enerxía e, deste xeito, evitan a presenza de resi-duos tóxicos.

Ademais, os hidratos de carbono son a principal reser-va de enerxía nos vexetais.

Lípidos

Os lípidos ou graxas están presentes en numerosos ali-mentos. Algunhas graxas son moi doadas de identificar:manteiga, margarina, aceites vexetais, touciño, etc., perooutras graxas son “invisibles” como as contidas no múscu-lo da carne, na xema dos ovos, leite, froitos secos, queixo,olivas, aguacates ou pasteis.

Os lípidos son fundamentais na alimentación a pesar dapésima imaxe que arrastran entre as persoas que están aréxime e nas consultas dos cardiólogos.


12


Os lípidos cumpren varias funcións, destacando entreelas a función de reserva enerxética. Cando a cantidadede nutrientes enerxéticos (glícidos, lípidos e secundaria-mente proteínas) excede as necesidades diarias, os ani-mais almacenan lípidos no tecido graxo ou adiposo. Asgraxas almacenan calorías con moita maior eficacia queos hidratos de carbono porque:

•• 1 gramo de lípido aporta 9 kcal (máis do dobre queos glícidos, que aportan 4 kcal/g).

•• Ocupan menos espazo.

•• Pesan menos.

Sen embargo, as nosas células só utilizan as graxascomo fonte de enerxía alternativa, cando a glicosa dispo-ñible non é suficiente.

Ademais, as graxas son fundamentais na dieta porquemelloran o sabor e o aroma dos alimentos e producensensación de saciedade.

Proteínas

As proteínas atópanse en alimentos de orixe animalcomo as carnes, peixes, aves, ovos e produtos lácteos, een alimentos de orixe vexetal como os froitos secos, soia,legumes, cogomelos e cereais completos (con xerme).

As proteínas son os nutrientes que desempeñan unmaior número de funcións nas células de todos os seresvivos. Podemos dicir que as proteínas son os ladrillos cosque se constrúe o corpo, pois forman parte da estruturados tecidos (músculos, tendóns, pel, uñas, etc.). É dicir,teñen funcións plásticas.

Por outra parte, as proteínas desempeñan funciónsreguladoras da actividade das células. Este é o caso dasenzimas, proteínas que garanten as reaccións químicasque se producen nas nosas células.

A función enerxética das proteínas é menos importan-te que a dos azucres e as graxas posto que son queima-das só cando os nutrientes anteriores escasean. A com-bustión de 1 gramo de proteína proporciona 4 kcal.

UNIDADE 1

13

Por que as plantas almacenan aenerxía en forma de azucres(amidón) e os animais en formade graxas?

Os azucres almacenados pesanmáis que as graxas. As plantasson sedentarias, mentres que amaior parte dos animais semoven e, en consecuencia, nece-sitan un almacén de enerxía quepese o menos posible (as gra-xas).

A enerxía que nos proporcionanos nutrientes mídese en calorí-as. Unha caloría é a cantidade deenerxía que se precisa para ele-var en 1 ºC a temperatura dungramo de auga.

1000 calorías = 1 quilocaloría (1kcal)


Vitaminas

As vitaminas son nutrientes que deben estar presentesna dieta en pequenas cantidades, porque o noso organis-mo non é quen de producilas, ou as produce en cantida-des insuficientes para cubrir as súas necesidades.

Non existe un só alimento que conteña todas as vitami-nas, aínda que as froitas e verduras son as principais fon-tes.

As vitaminas non serven como combustible e, en con-secuencia, non aportan enerxía. Son substancias regu-ladoras, é dicir, son necesarias para que as células reali-cen as súas funcións adecuadamente.

As vitaminas clasifícanse en:

- Vitaminas solubles en lípidos (vitaminas liposolubles),como as vitaminas A, D, E e K.

- Vitaminas solubles en auga (vitaminas hidrosolubles),como a vitamina C, vitaminas del grupo B, ácido fólicoe niacina.

A carencia de vitaminas provoca diversas enfermidades(por exemplo, a carencia de vitamina C produce escorbutocon inflamación de enxivas e hemorraxias na pel). O exce-so de vitaminas tamén pode producir trastornos pero só nocaso das liposolubles (o exceso de vitaminas hidrosolublesexpúlsase polos ouriños).


14

3. O arroz, a pasta, as patacas, o pan son os alimentos máis abundantes na dieta dos depor-tistas.

a) En que se parecen estes alimentos desde o punto de vista nutricional?

b) Por que son tan abundantes na dieta dos deportistas?

c) Sería recomendable substituír os hidratos de carbono por graxas dado que estas últimasproporcionan máis calorías?

4. A forma de cociñar modifica as características nutricionais dos alimentos. Ordena os seguin-tes alimentos en función da enerxía que proporcionan: patacas fritas (tradicionais), patacascocidas, patacas asadas, patacas fritas chips.


Minerais

Para unha saúde óptima son necesarios 20 mineraisdiferentes entre os que figuran o calcio, o fósforo, o pota-sio, o sodio, o iodo, o fluor e o ferro.

Os minerais, como as vitaminas, non subministran ener-xía ao organismo pero teñen importantes funcións regu-ladoras, ademais de funcións plásticas ao formarenparte da estrutura de moitos tecidos (exemplo, o calcio).

Á diferenza das vitaminas, que poden ser facilmentedestruídas durante o cociñado dos alimentos, os mineraisson substancias inorgánicas que non se destrúen ou alte-ran pola calor ou a exposición ao aire. Unicamente sepoden perder coa auga de lavado e de cocción dos ali-mentos.

Os minerais inxeridos en cantidades insuficientes ou enexceso producen trastornos.

UNIDADE 1

15

Minerais Alimentos Funcións

CalcioLeite e produtos lácteos(queixo, iogur, etc.),cereais, legumes e froitossecos.

Responsable do crecemento e mantementodos ósos e dentes. Intervén na contracciónmuscular. Permite unha correctacoagulación do sangue.

A súa carencia produce raquitismo.

Ferro

Carne roxa, fígado, xemade ovo, legumes, vexetaisde folla verde.

Imprescindible para transportar o osíxenoque necesitan todas as células do corpo.

A súa carencia produce anemia.

Iodo

Peixe e marisco.

Imprescindible para que a glándula tiroidesfabrique as súas hormonas.

A súa carencia produce cretinismo nosnenos (atraso mental) e bocio nos adultos.


Auga

A auga é un compoñente esencial para o mantementoda vida e debe ser aportado pola dieta en cantidadesimportantes, moi superiores ás que se producen no inte-rior das nosas células como resultado do metabolismo.Polo tanto, a auga debe considerarse como un verdadeironutriente.

A auga cumpre moitas funcións:

- Serve de medio para que teñan lugar as reacciónsquímicas do metabolismo celular.

- Transporta unha gran variedade de substancias quí-micas (hormonas, nutrientes, refugallos, anticor-pos...).

- Lubrica e soporta os tecidos e articulacións.

- Regula a temperatura evitando variacións importantesque poderían ser mortais.

Entre o 50-60 % do peso do noso corpo é auga. O equi-librio entre a inxesta de líquidos e as perdas é moi impor-tante e calquera alteración do mesmo pode poñer en peri-go a vida da persoa. De feito unha persoa adulta sa e bennutrida pode vivir ata 60 ou 70 días sen consumir alimen-to (naturalmente dependendo das reservas de graxa queteña), pero sen auga a morte prodúcese en poucos días.

O noso corpo cobre as súas necesidades de auga portres vías: os líquidos inxeridos, a auga contida nos alimen-tos sólidos e a auga metabólica (a que se produce froitodas transformacións químicas que teñen lugar nas célu-las). As perdas de auga teñen lugar a través dos ouriños,a través das feces e por evaporación a través da pel e daventilación pulmonar.

As necesidades de auga varían dependendo da dieta,da actividade física realizada, da idade, da temperaturaambiental, da humidade, etc., polo que é difícil fixar reco-mendacións xerais. De calquera xeito, recoméndase con-sumir uns 2 litros de por día incluíndo todos os líquidosinxeridos (auga, zumes, infusións, refrescos, sopas,leite...).


16

O 75 % do peso dunha sardiñaé auga. No pan a auga representao 35%.


Fibra

A fibra é un compoñente exclusivo dos alimentos vexe-tais aos que aporta rixidez e sensación de fibrosidade.Non se dixire nin se absorbe, pero ten propiedades moiimportantes para a saúde. A fibra acelera a evacuacióndas feces fecais (evitando o estrinximento) porque absor-be moita auga abrandando así os residuos intestinais.Ademais a fibra protexe o corazón e os vasos sanguíneosporque diminúe o nivel de colesterol no sangue e é indis-pensable no tratamento da diabete para evitar rápidassubidas de glicosa no sangue.

Alimentos ricos en fibra son os alimentos integrais, legu-mes, verduras, hortalizas, froitas, froitos secos e algas.

Agora ben, contrariamente ao que moita xente cre, tam-pouco é bo o exceso de fibra. Pode dificultar a dixestión ereducir a absorción de minerais como o calcio e o ferro. Amoderación é a clave máis importante na alimentación.

Dieta equilibrada

Unha dieta equilibrada é aquela que contén alimentosde todos os grupos e as cantidades suficientes de nutrien-tes para que o organismo poida realizar as súas activida-des e manter un bo estado de saúde. Polo tanto unha dietaequilibrada ten que ser variada e incluír un balance ade-cuado dos distintos tipos de alimentos. Ademais unhadieta equilibrada ten que ser palatable, é dicir, que apete-za comela, que teña bo sabor, olor e aspecto porque aspersoas non comemos só para satisfacer as nosas nece-sidades nutricionais; tamén disfrutamos comendo.

É preferible falar de dieta equilibrada e non de dietaideal porque esta non existe. A dieta depende de factorespersoais tales como a idade, o sexo, a talla, o peso, a acti-vidade física que realizamos, o clima e o entorno onde

UNIDADE 1

17

5. Indica se son verdadeiras ou falsas as seguintes afirmacións:

a) Un iogur enriquecido con vitaminas e minerais engorda máis.

b) As mulleres precisan comer alimentos máis ricos en ferro que os homes.

c) Os alimentos ricos en fibra como o pan integral axudan a adelgazar.


As dietas que eliminan os hidra-tos de carbono (por exemplo, adieta do doutor Atkins), podencomprometer a saúde. O organis-mo necesita glicosa e se esta nonse incorpora por medio dos ali-mentos, as células deben fabrica-la a partir doutros nutrientescomo as proteínas, o que repre-senta un gasto inútil e aumenta aacetona en sangue.

vivimos. En calquera caso unha dieta equilibrada debecumprir as seguintes esixencias:

- Aportar suficientes nutrientes enerxéticos (azucres,graxas e, en menor medida, proteínas). As necesida-des de enerxía varían segundo a idade, o sexo, a altu-ra, o peso da persoa e a actividade física que realiza.Un home adulto cunha actividade moderada consumediariamente unhas 2.800 kcal e unha muller coamesma actividade consume unhas 2.200 kcal.

- Diversificar a orixe das calorías: as proteínas debensupoñer o 15 % do aporte calórico total, os glícidosentre o 55-60 % das calorías totais e as graxas debenaportar o 25 % das calorías totais inxeridas.

- Aportar suficientes nutrientes plásticos e reguladores(proteínas, minerais e vitaminas). Que non falten, perotampouco sobren.

- Aportar fibra vexetal.

- Non abusar do sal.

- Distribuír as comidas ao longo do día. Non é conve-niente facer dúas comidas abundantes durante o día;é mellor facer de tres a cinco tomas menos copiosas.

Para axudar a planificar unha dieta equilibrada resultaútil coñecer a pirámide dos alimentos. Esta pirámide subs-titúe a tradicional “roda dos alimentos” por ser un recursomáis didáctico e de uso moi sinxelo. Na pirámide repre-séntanse os diferentes grupos de alimentos e as cantida-des que debemos inxerir segundo o nivel que ocupan napirámide. Na cima agrúpanse os alimentos que debemostomar en moi pequenas cantidades (graxas, aceites edoces) e na base sitúanse os alimentos que deben inxerir-se con maior frecuencia (cereais, pan, pasta, patacas,etc.) ao redor de 3-5 racións ao día.


18


Pirámide alimentaria.Fonte: A.D.A.M.

A dieta das sociedades máis desenvolvidas non cumpreas proporcións recomendadas na pirámide. Estudos leva-dos a cabo en España nos que se comparan os nososhábitos alimentarios coas recomendacións anteriores con-clúen o seguinte:

- As calorías inxeridas polos españois son superioresás recomendadas.

- Os alimentos de orixe animal son excesivos. As proteí-nas exceden nun 71 % (!!) as recomendacións.

- As graxas consumidas son excesivas, un 82 % (!!)superior ao recomendado.

- Os hidratos de carbono son insuficientes. Hoxe con-súmense poucas patacas, pan, pasta e arroz a pesarde que conteñen a metade das calorías que as graxase ademais calman mellor o apetito.

- A fibra inxerida é tamén insuficiente. Recoméndasetomar un mínimo de 5 racións de froitas e hortalizasfrescas cada día.

UNIDADE 1

19

frutase

hort

aliz

asfre

scas 5 o día


2. A incorporación de nutrientes

Alimentos como o pan, a carne e as verduras, nonpoden ser aproveitados directamente para nutrir o orga-nismo. Os alimentos que consumimos deben transformar-se en moléculas máis pequenas antes de ser absorbidoscara ao sangue e transportados ás células de todo ocorpo.

O aparello dixestivo

O aparello dixestivo está formado por un longo e tortuo-so tubo que se estende desde a boca ata o ano. O interiordo tubo dixestivo está revestido por unha membrana cha-mada mucosa. A mucosa do estómago e do intestino del-gado contén glándulas diminutas que producen zumesdixestivos que contribúen á dixestión dos alimentos.

Acompañando o tubo dixestivo están as glándulassalivares, o fígado e o páncreas, que producen zumesque chegan ao tubo dixestivo a través de pequenos con-dutos.

A dixestión comprende a mestura e trituración dos ali-mentos, o paso a través do tubo dixestivo, a descom-posición química das moléculas grandes en moléculasmáis pequenas e a absorción de nutrientes.

Para ser exactos, a dixestión comeza antes de inxerir osalimentos. Cando vemos ou ulimos unha comida saborosaou pensamos nela, a saliva empeza a ser segregada naboca. Ao comer, a saliva, coa axuda da lingua, os dentese as moas, mestúrase co alimento, comeza a descompo-


20

6. Nas últimas décadas a dieta dos españois experimentou grandes cambios. Hoxe en día:

a) Consúmese menos froita e hortalizas frescas. Que consecuencias pode ter este menorconsumo sobre a saúde?

b) Consúmese moita máis carne e pescado. Por que? Que consecuencias pode ter sobre asaúde?

c) Consúmese menos arroz, pan, patacas e legumes. Por que? Que consecuencias pode tersobre a saúde?

O estrinximento, a enfermidadedos países ricos

Millóns de persoas dos denomi-nados países desenvolvidossofren a diario de estrinximentocomo resultado da fatiga, a malaalimentación e a vida sedentaria.Fálase de estrinximento cando aconsistencia das feces é moidura, debido a que estas conte-ñen moi pouca auga. O estrinxi-mento é consecuencia do atrasona evacuación intestinal, é dicir, ointestino groso almacena asfeces máis tempo do normal.

Consellos útiles para combatelo:

- Consumir pan e galletas e cere-ais integrais así como froitas,verduras frescas, legumes,todas elas ricas en fibra.

- Beber dous litros de auga aodía.

- Facer exercicio físico ou practi-car algún deporte, así axuda-mos a fortalecer os músculosabdominais e a estimular a acti-vidade motora do colon.

- Non atrasar a visita ao lavabocando se senten gañas de eva-cuar e intentar que a defecaciónse produza a unhas horas fixas.


ñer os azucres complexos en azucres máis simples eaxuda a abrandar os alimentos para que sexa fácil traga-los. Finalmente, a lingua empuxa estes alimentos, quepasan a chamarse bolo alimenticio, cara á parte poste-rior da gorxa, en dirección ao esófago, a segunda parte dotubo dixestivo.

Aparello dixestivo.

O esófago é un conduto elástico que mide uns 25 cm.de longo. Transporta o bolo desde a parte posterior daboca ata o estómago. Ao tragar, unha aleta especial cha-mada epiglote pecha a abertura da traquea para asegu-rarse de que a comida entra no esófago e non polas víasrespiratorias. Este mecanismo prodúcese de forma invo-luntaria.

O avance do bolo alimenticio cara ao estómago prodú-cese pola contracción dos músculos das paredes do esó-fago, os cales producen ondas que fan baixar lentamenteo bolo polo esófago. Este proceso dura 2 ou 3 segundos.

UNIDADE 1

21


Unido ao extremo do esófago está o estómago, un“saco” elástico con forma de letra “j”. O estómago tritura obolo alimenticio en anacos máis pequenos grazas á súaforte musculatura, mesturándoo cos produtos das glándu-las microscópicas situadas nas súas paredes. O resultadoé unha papa que recibe o nome de quimo.

As glándulas do estómago producen zume gástrico, unlíquido que dixire as proteínas dos alimentos; ácido clor-hídrico, que destrúe boa parte das bacterias presentesnos alimentos; e mucus, unha substancia que evita que oestómago se autodixira. O estómago tarda unhas 4 horasen completar as súas funcións e ter o quimo preparadopara o seguinte tramo, o intestino delgado.

O intestino delgado é un tubo duns 6 m. de lonxitudesituado no abdome e que se subdivide en tres rexións: oduodeno, a parte máis próxima ao estómago, o xexuno ouporción media, e o íleo ou tramo final. O duodeno recolle oquimo e mestúrao co zume intestinal, segregado polasglándulas intestinais situadas nas súas paredes; o zumepancreático producido polo páncreas, e a bile producidapolo fígado despois de almacenarse nunha bolsiña chama-da vesícula biliar. Deste xeito o quimo convértese en quilo.Os zumes intestinal e pancreático dixiren os azucres, gra-xas e proteínas dos alimentos, mentres que a bile non tenfunción dixestiva senón que actúa como un potente deter-xente que axuda a dixerir as graxas.

A medida que o quimo avanza polointestino delgado vaise completando oproceso de dixestión coa absorción dosnutrientes simples. O proceso de absor-ción depende moito do contacto do ali-mento coas paredes intestinais (a maiorsuperficie de contacto, maior absorción)o que explica a presenza no intestinodelgado de numerosos pregos chama-dos vellosidades intestinais.

Os nutrientes atravesan a mucosa doduodeno, xexuno e íleo e pasan ao san-gue e á linfa, que os distribúen a outraspartes do corpo para almacenalos oupara que sexan transformados polometabolismo celular.


22

Vellosidades intestinais.

Fonte: Aula Interactiva (CNICE - Mo de Educación e Ciencia).

Ao longo do tubo dixestivo exis-ten aneles musculares que fun-cionan como válvulas que regu-lan o paso dos alimentos. Estánsituados en catro puntos: entre oesófago e o estómago, entre oestómago e o intestino delgado,entre o intestino delgado e ogroso e finalmente no orificioanal.


A última porción do tubo dixestivo é o intestino groso de1,5 m. de longo e de maior diámetro que o intestino delgado.Está dividido en tres rexións: o cego, que é o primeiro tramo;o colon, que é a porción intermedia; e, finalmente, o recto.

O apéndice é unha pequena bolsiña que sobresae docego. Non se coñece cal é a súa función, pero sospéita-se que colaboraba na dixestión da fibra, principal compo-ñente da dieta dos antepasados da especie humanaactual.

A función básica do intestino groso é absorber os mine-rais e a auga que non foi asimilada no intestino delgado.Os produtos de refugallo (substancias non dixeridas comoa fibra e células desprendidas da mucosa) son almacena-dos no colon, posteriormente impulsados cara ao recto e,finalmente, expulsados polo ano como feces fecais duran-te a deposición.

3. A incorporación de osíxeno

A vida supón un constante consumo de enerxía. A únicaenerxía que as células humanas poden utilizar, como célu-las heterótrofas que son, é a enerxía química contida nosnutrientes enerxéticos presentes nos alimentos, é dicir, aenerxía dos azucres, graxas e proteínas. Para iso as nosascélulas deben queimar, é dicir, combustionar os nutrientesenerxéticos, o que implica obter osíxeno da atmosfera e eli-minar o dióxido de carbono resultante, que é tóxico. Destastarefas encárgase o aparello respiratorio. Polo tanto, “non sóde pan vive o home”, ademais dos nutrientes sólidos e líqui-dos dos alimentos tamén precisamos de nutrientes gasosos.

UNIDADE 1

23

No intestino groso viven miles demillóns de bacterias (flora intesti-nal) pertencentes a máis de 200especies diferentes. Cumprenvarias funcións: fabricar vitami-nas K e B12, protexer o intestinode bacterias nocivas e procesaralgúns residuos.

7. Dos seguintes nutrientes: auga, hidratos de carbono, proteínas, minerais, lípidos e vitaminas,cales precisan ser dixeridos?

8. Identifica os procesos mecánicos e os procesos químicos da dixestión estomacal.

9. Supón que comemos unha mazá, unhas rebandas de xamón serrano e unhas patacas fritas.Que zumes dixestivos actuarían sobre estes alimentos?


O aparello respiratorio

O aparello respiratorio comprende un conxunto de órga-nos que teñen como función abastecer de osíxeno aoorganismo mediante a incorporación de aire rico en osíxe-no e expulsar o aire enrarecido polo anhídrido carbónico.Este intercambio de gases ten lugar nos pulmóns.

A entrada e saída do aire dos pulmóns débese aosmovementos respiratorios de inspiración (entrada) eexpiración (saída), movementos que se realizan automa-ticamente pola contracción e posterior relaxación dosmúsculos respiratorios: o diafragma, os músculos pec-torais e os intercostais. O diafragma é un músculo fortesituado baixo os pulmóns. Cando este músculo se relaxa,a súa cúpula baixa e ensánchase a cavidade onde estános pulmóns, o tórax. Simultaneamente, contráense osmúsculos que temos entre as costelas e, como resultadodisto, as costelas soben, o peito proxéctase cara a fóraaumentando o espazo dispoñible para que se enchan ospulmóns. Cando o diafragma e o resto dos músculos serelaxan, a cavidade do tórax redúcese e os pulmóns des-hínchanse como se fosen globos.

Por que non podemos conter a respiración máis queuns segundos? No cerebro existen uns centros nerviososque detectan o nivel de dióxido de carbono no sangue.Cando deixamos de respirar, este nivel sobe porque o dió-xido de carbono se acumula. Cando os centros do cerebroo detectan envían ordes aos músculos respiratorios paraque se contraian e inspiremos aire de novo.

O aire chega aos pulmóns a través dunha serie de con-dutos. Entra polas fosas nasais, dúas cavidades que seabren ao exterior polos orificios do nariz e que se comuni-can coa farinxe pola parte posterior. No interior das fosasnasais quéntase e humedécese o aire que inspiramos;deste xeito, evítase que o aire reseque a garganta ou quechegue moi frío ata os pulmóns, o que podería producirenfermidades.

A expulsión de moco polas fosas nasais ou pola bocamediante a tose é un xeito moi eficaz de desfacerse dasucidade e dos xermes infecciosos que penetran co aireinspirado.


24

Inspiración e expiración.Fonte: Aula Interactiva (CNICE -Mo de Educación e Ciencia).


Aparello respiratorio.


A farinxe atópase despois das fosas nasais e da bocae forma parte tamén do aparello dixestivo. A través delapasan o alimento que inxerimos e o aire que respiramos.Logo de atravesar a farinxe o aire chega á larinxe, condu-to protexido por cartilaxe que presenta un saínte chamadocomunmente noz.

A continuación está a traquea, un conduto con anelesde cartilaxe con forma de “c” encaixados nas súas pare-des. Durante a inspiración, a presión no interior da traqueaé inferior á existente no exterior e de non existir estes ane-les ríxidos o tubo esmagaríase. A traquea bifúrcase endous condutos, os bronquios, que penetran cada undeles nun pulmón.

Os pulmóns son dous órganos esponxosos de corrosada que están protexidos polas costelas. Unha mem-brana chamada pleura rodea os pulmóns protexéndoosdo rozamento coas costelas. O pulmón esquerdo é máispequeno que o dereito porque debe deixar un oco paraacomodar o corazón.

Os bronquios subdivídense dentro dos pulmóns noutroscondutos de menor diámetro, os bronquiolos que, final-

UNIDADE 1

25

O aire convertido en voz

O aire sérvenos non soamentepara respirar, tamén nos permitefalar. Claro que sen a larinxe, istosería inútil. A larinxe contén catrocordas vocais pero só dúasdelas, as cordas verdadeiras, sonas que ao vibrar dan orixe á voz.Por iso é frecuente quedarse afó-nico cando a larinxe está inflama-da (larinxite).


mente, rematan en minúsculos saquiños, os alvéolos,rodeados de capilares sanguíneos.

Nos alvéolos ten lugar o intercambio de gases (O2 eCO2) entre o aire do interior dos alvéolos e o sangue quecircula polos capilares sanguíneos. Este intercambio realí-zase por difusión, proceso físico no que as moléculas sedesprazan desde a zona de maior concentración á zonade menor concentración.

O osíxeno é transportado no sangre por unha moléculaben coñecida, a hemoglobina (Hb), situada no interiordos glóbulos vermellos aos que lle dá a súa cor caracte-rística. A maior parte do dióxido de carbono é transporta-do disolto no plasma sanguíneo (a parte líquida do san-gue).

Entre as enfermidades máis frecuentes que afectan aoaparello respiratorio están o catarro e a gripe. Os seussíntomas son semellantes e isto provoca que moita xentecrea que padece a gripe cando o que ten en realidade éun vulgar catarro. A gripe provoca febre alta (38-39ºC),aparece de repente e dura entre 1-2 semanas, non produ-ce mucosidade abundante pero si tose seca, dores abdo-minais e articulares e esgotamento. Tanto o catarro comoa gripe están causados por virus e polo tanto o tratamen-to con antibióticos é inútil e mesmo contraproducente.

O osíxeno atmosférico pasa dos alvéolos aos capilares pulmonares,mentres que o dióxido de carbono segue a dirección oposta.



26

Virus da gripe. A gripe está causa-da pola infección deste virus.O catarro resulta da infecciónde varios tipos de virus.

10. Indica brevemente a función dos seguintes elementos do aparello respiratorio: fosas nasais,epiglote, alvéolo, aneis da traquea, diafragma.

11. Como se produce o intercambio de gases nos pulmóns? Cal e a orixe e o destino dos gasesque circulan polo sangue?


4. Transporte de nutrientes, osíxeno esubstancias de refugallo

Os nutrientes absorbidos polo intestino e o osíxeno cap-tado polos pulmóns deben chegar ata todas e cada unhadas células do organismo. Ao mesmo tempo, as substan-cias de refugallo deben viaxar desde as células ata osórganos de excreción. O responsable do transporte detodas estas substancias é o aparello circulatorio.

O aparello circulatorio

O aparello circulatorio está formado polo corazón, osvasos sanguíneos e o sangue.

O sangue

O sangue está formado por un líquido salgado claro, decor amarela, chamado plasma, e por billóns de células detres tipos (glóbulos vermellos, glóbulos brancos e plaque-tas) que están en suspensión nel. O volume de sanguedunha persoa está en relación coa súa idade, peso, sexoe altura. Unha persoa adulta adoita ter entre 4,5 e 6 litrosde sangue.

UNIDADE 1

27

Ademais de estar relacionadocoa función de nutrición, o apare-llo circulatorio está relacionadocon:

• A defensa do organismo (trans-porta glóbulos brancos e anti-corpos).

• A regulación de procesos(transporta hormonas, regula atemperatura e axusta o nivel delíquidos).

• A coagulación do sangue(transporta as plaquetas e ássubstancias coaguladoras).



O plasma está formado por auga, proteínas propias,nutrientes, hormonas e substancias de refugallo. O plasmaé, pois, un axente de transporte.

O sangue.


Os glóbulos vermellos ou eritrocitos son as célulasmáis numerosas (4-6 millóns por mm3). Teñen forma dedisco redondeado bicóncavo e carecen de núcleo. Ao igualque as restantes células sanguíneas, nacen na medulaósea.

Os glóbulos vermellos deben a súa cor á hemoglobinaque conteñen no seu interior, concretamente ao ferro queforma parte da composición química da hemoglobina. Estasubstancia e, por extensión, os glóbulos vermellos, é aencargada de transportar o O2 desde os pulmóns ata osdiferentes tecidos do corpo e parte do CO2 producidospola actividade das células cara ao exterior.

Cando o número de eritrocitos no sangue (ou a canti-dade de hemoglobina dentro deles) é máis baixo do nor-mal, prodúcese unha enfermidade chamada anemia. Ossíntomas máis frecuentes son: cansazo, cute pálida e fre-cuencia cardíaca rápida, pero é preciso confirmar o diag-nóstico nunha análise de laboratorio. As causas son varia-das: hemorraxias, deficiencias nutricionais, reacción amedicamentos, etc., pero a máis común é a anemia porfalta de ferro, habitual nas mulleres con menstruaciónsabondosas.


28


Os glóbulos brancos ou leucocitos son os encarga-dos de protexernos fronte aos microorganismos. Algúnsglóbulos brancos poden cumprir funcións fóra do torrentesanguíneo. Nacen na medula ósea.

Existen varios tipos de glóbulos brancos e a actividadecoordinada de todos eles reforza o mecanismo de defen-sa. Algúns fagocitan (“comen”) e destrúen microorganis-mos, outros producen anticorpos, outros son os responsa-bles das reaccións alérxicas e outros son leucocitos dememoria porque “recordan” os axentes agresores. Onúmero de glóbulos brancos aumenta cando sufrimosunha infección.

As plaquetas son fragmentos de células nacidas namedula ósea (por iso viven só 6-7 días). Cando se rompeun vaso sanguíneo as plaquetas adhírense rapidamenteao corte para parar a hemorraxia. Para que a coagulaciónsexa efectiva as plaquetas deben formar unha tupida redea modo de tapón con substancias presentes no plasma.

O corazón

O sangue non permanece represado senón que está encontinuo movemento percorrendo todo o corpo mediante acirculación. Isto é posible porque o sangue é impulsadocontinuamente polo corazón.

O corazón é un órgano do tamaño dun puño, oco e deparedes moi musculosas (o músculo cardíaco chámasemiocardio). Está situado entre os dous pulmóns, lixeira-mente inclinado cara á esquerda.

O corazón é unha bomba dobre na que o sangue circu-la por dous sistemas independentes. A metade dereita e ametade esquerda non se comunican e cada unha delasestá dividida en dúas cavidades, unha aurícula e un ven-trículo, separadas por unha válvula que impide que o san-gue retroceda. Polo tanto o corazón está dividido en catrocavidades: aurícula dereita, aurícula esquerda, ventrículodereito e ventrículo esquerdo.

O corazón ten dous movementos que se repiten ciclica-mente: un de contracción chamado sístole e outro de dila-tación chamado diástole. Pero a sístole e a diástole non

UNIDADE 1

29

Ás veces prodúcese unha res-posta esaxerada ante a presenzade substancias inocuas para oorganismo e que habitualmenteson toleradas por este. Esta reac-ción chámase alerxia, e as subs-tancias que a desencadean sonmoi numerosas: polen, po, ali-mentos, medicamentos, picadu-ras de insectos, produtos indus-triais...


teñen lugar ao mesmo tempo, senón que se distinguentres tempos:

- Sístole auricular: contráense as aurículas e o sanguepasa aos ventrículos.

- Sístole ventricular: os ventrículos contráense e o san-gue sae do corazón.

- Diástole: dilátanse as aurículas e os ventrículos e osangue entra nas aurículas.A contracción dos ventrí-culos orixinan os latidos, que por termo medio nunadulto é de 70-80 latexos por minuto.

Os vasos sanguíneos

Os vasos sanguíneos son os condutos polos que circu-la o sangue por todo o corpo. Existen tres tipos de vasossanguíneos: arterias, veas e capilares.

As arterias levan o sangue do corazón aos tecidos. Assúas paredes son grosas, elásticas e firmes xa que o san-gue sae bombeado do corazón a gran presión.

Dentro dos órganos e dos tecidos as arterias divídenseen vasos máis estreitos chamados arteriolas, que á súavez se dividen en condutos capilares. Nos capilares a cir-culación faise máis lenta, o que favorece o intercambio desubstancias.

As veas encárganse de conducir o sangue dos tecidosao corazón. As súas paredes son máis finas que as dasarterias porque a presión de retorno é moito menor. Asveas que se atopan por debaixo do corazón teñen no seuinterior unhas válvulas que facilitan a subida do sangue,evitando o seu retroceso.

Cando as válvulas das veas non cumpren ben a súafunción o sangue estáncase e as veas dilátanse volvéndo-se tortuosas. O resultado son as varices: as persoas queas sofren teñen cansazo nas pernas, cambras, proídos emesmo fortes dores. As varices poden afectar a todas aspersoas pero hai xente máis predisposta pola súa xenéti-ca. Os embarazos, a obesidade e o sedentarismo taménas favorecen. O mellor é previr a súa aparición.


30

Fonte: www.todoendiabetes.org.

Fonte: Aula Interactiva (CNICE -Mo de Educación e Ciencia).


O sangue, ao ser bombeado polo corazón, exerce pre-sión sobre as paredes das arterias e as veas. Por iso fála-se de presión ou tensión sanguínea. A presión arterialalcanza o seu máximo valor en cada sístole (presiónmáxima), mentres que na diástole descende ao seu límiteinferior (presión mínima).

Os valores normais de tensión nos adultos oscilan entre110-130 mm Hg (milímetros de mercurio) para a máxima e60-80 mm Hg para a mínima. A tensión soe aumentar lixei-ramente coa idade, sobre todo a partir dos 50 anos.

A circulación

O sangue pasa dúas veces polo corazón para realizarun percorrido completo. Por iso dicimos que existen dúascirculacións:

- A circulación maior ou xeral, que se encarga delevar sangue rico en O2 a todos os tecidos e recollerdeles o CO2.

- A circulación menor ou pulmonar, que se encargade levar sangue aos pulmóns para captar O2 e elimi-nar o CO2.

O sangue que circula polo corporetorna ao corazón pobre en O2 e ricaen CO2 e entra na aurícula dereitapolas veas cavas superior e inferior.Da aurícula dereita é bombeada aoventrículo dereito, e deste aos pul-móns a través da arteria pulmonar.Nos alvéolos pulmonares libera CO2

e toma O2. O sangue osixenado retor-na ao corazón polas veas pulmona-res á aurícula esquerda, e desdeesta é bombeada ao ventrículoesquerdo. Finalmente, o sangueabandona o corazón a través da arte-ria aorta para osixenar todos os teci-dos do corpo.

UNIDADE 1

31

Aparello circulatorio.Fonte: Aula Interactiva (CNICE -

Mo de Educación e Ciencia).

As enfermidades cardiovascu-lares son a principal causa demorte nos países desenvolvi-dos

Infarto de corazón, anxina depeito, trombose, aneurisma, arte-riosclerose... Todas son enfermi-dades cardiovasculares causa-das, entre outros factores, polafalta de actividade física, dietarica en graxas animais, tabaquis-mo e fatiga.

Un sinxelo cambio nos hábitosdiarios pode reducir significativa-mente o risco cardiovascular: ali-mentación equilibrada, exerciciofísico moderado e regular, nonfumar e manter baixo control ocolesterol e a hipertensión.

A hipertensión (tensiónexcesivamente alta) éperigosa porque causa

numerosas enfermidades cardio-vasculares.


O sistema linfático

Ademais do sangue existe outro líquido que percorre onoso corpo, a linfa, polo interior dos seus propios vasos,os vasos linfáticos. A linfa circula nun só sentido: desdeos tecidos ao corazón. Polo tanto só existen veas linfáti-cas, non arterias linfáticas.

O intercambio de substancias entre o sangue e as célu-las non é directo senón que se realiza a través dun líqui-do, o líquido intersticial, que baña as células do nosocorpo. O sistema linfático actúa como un sistema auxiliarpara facilitar o retorno do líquido intersticial ao sangue.

O sistema linfático ten tamén a función de recoller nointestino os produtos resultantes da dixestión das graxas elevalas á circulación sanguínea.

Os vasos linfáticos forma unha rede e nos puntos deintersección sitúanse os ganglios linfáticos, máis fre-cuentes nas axilas, inguas e colo. Nos ganglios os linfoci-tos, un tipo de glóbulos brancos, eliminan os axentesestraños, como xermes ou células cancerosas e formananticorpos que contribúen á súa destrución.


32

12. Que tipo de sangue chega ao corazón?

a) Sangue osixenado.

b) Sangue pobre en osíxeno.

c) Ambas.

13. Por que non podemos tomar o pulso nunha vea?

14. Por que as arterias non teñen válvulas? Por que as varices afectan ás veas das pernas peronon ás arterias?

15. O mel é un alimento rico en azucres simples como a glicosa. Indica o percorrido dunhamolécula de glicosa logo de ser absorbida a través dun capilar intestinal, ata que chega aunha célula muscular dun brazo.

Sistema linfático.Fonte: Aula Interactiva (CNICE -Mo de Educación e Ciencia).


5. Eliminación de substancias de refugallo

Os nutrientes e o osíxeno transportados polo sangueson utilizados polas células como materia prima para fabri-car as súas substancias e para producir enerxía. Comoproduto destas transformacións as células tamén produ-cen substancias de refugallo que deben ser eliminadas.

O aparello excretor

Mentres que as demais funcións da nutrición son reali-zadas por aparellos específicos (incorporación de nutrien-tes polo aparello dixestivo, incorporación de osíxeno poloaparello respiratorio e transporte de nutrientes e gasespolo aparello circulatorio e o sistema linfático), na funciónde excreción ou eliminación de substancias de refugallointerveñen diversos órganos e aparellos:

- O aparello urinario: expulsa os ouriños.

- O aparello respiratorio: expulsa CO2 a través da expi-ración.

- O fígado: expulsa bile e con ela substancias tóxicas.

- A pel: expulsa suor a través das glándulas sudorípa-ras.

Aparello urinario

O aparello urinario está formado polos riles e as víasurinarias (uréteres, vexiga e uretra)

Os riles son dous órganos con forma de faba e duns 10cm. de longo. Están situados no abdome, ben protexidos,debaixo do diafragma e das costelas inferiores e rodeadosdunha masa de graxa. Os riles son órganos moi ricos envasos sanguíneos, pois a súa función principal é a de fil-trar as substancias de refugallo do sangue.

Cada ril está formado por aproximadamente un millónde pequenos e longos tubos chamados nefróns. Cadanefrón comeza cun ensanche en forma de copa que rodeaun amontoamento de capilares chamado glomérulo. Osglomérulos funcionan como coadores, de xeito que assubstancias de refugallo, auga e algunhas substancias úti-

UNIDADE 1

33

A defecación (evacuación defeces fecais) non é unha forma deexcreción. Na defecación elimí-nanse substancias que non forondixeridas, mentres que na excre-ción elimínanse substanciasresultantes da actividade dascélulas.

Fonte: National KidneyClearinghouse

Aparello urinarioFonte: A.D.A.M.


les pasan desde o interior dos capilares ao interior dosnefróns.

O líquido filtrado nesta primeira fase (uns 150 litros pordía) vai avanzando polos nefróns e parte da auga e subs-tancias útiles vaise reabsorbendo. O líquido final, os ouri-ños (uns 1,5 litros por día), é vertido en tubos recadado-res que desembocan nunha especie de funil e este nosuréteres.

Os dous uréteres verten os ouriños na vexiga, unhabolsa de paredes musculosas e elásticas, onde se alma-cenan. Cando a vexiga se enche, por un mecanismo ner-vioso involuntario, séntese a necesidade de ouriñar.

Desde a vexiga, os ouriños saen ao exterior a través dauretra, previa relaxación do esfínter (músculo en forma deanel) situado entre a vexiga e a uretra. A uretra é máislonga no home que na muller xa que pasa polo interior dopene.

Cando os riles enferman e deixan de traballar, o corpoénchese de líquido por exceso de auga e substancias derefugallo. Nalgúns casos esta insuficiencia renal podeser mortal a menos que o enfermo se someta a diálise oua un transplante de ril a partir dun doante anónimo faleci-do ou dunha persoa viva da familia.

Composición químicade 1 litro de ouriños

Auga 960 g

Urea 25 g

Sales minerais 12 g

Ácido úrico 0’5 g

Outros Indicios


34

As mulleres son máis propensasque os homes ás inflamacións devexiga (cistite) porque a súa ure-tra é máis curta e, por isto, osmicroorganismos infecciososalcanzan a vexiga con maior faci-lidade.

16. Que outros órganos ou aparellos, ademais do urinario, forman parte do aparello excretor?

17. Que substancias químicas están presentes no sangue pero que, en condicións normais,non aparecen nos ouriños? Os ouriños conteñen substancias que non estean presentes nosangue?


6. Desequilibrios nutricionais

Fálase de desequilibrio nutricional cando o corpo nonobtén os nutrientes que precisa, ben porque os nutrientesse inxiren en cantidades inferiores ou superiores ao requi-rido, ou ben porque os nutrientes non se absorben ade-cuadamente.

As causas do desequilibrio nutricional son moi variadas:enfermidade, malos hábitos, fatiga, pobreza, etc., e asconsecuencias son tamén diversas: malnutrición, anore-xia, bulimia e obesidade.

Desnutrición

A desnutrición pode presentarse porque a persoa nonrecibe suficiente alimento ou porque a súa dieta non inclúeunha determinada vitamina. A desnutrición tamén podeocorrer cando se consumen os nutrientes na dieta, pero unou máis destes nutrientes non é dixerido ou absorbidoapropiadamente. A desnutrición pode ser suficientementeleve como para non presentar síntomas aparentes ou tangrave como para producir a morte.

Na actualidade hai no mundo uns 800 millóns de perso-as desnutridas, o 95 % das cales viven nos países en víasde desenvolvemento. Segundo a FAO (Organización dasNacións Unidas para a Agricultura e a Alimentación), 30millóns de persoas morren cada ano pola inxusta distribu-ción mundial dos alimentos.

Obesidade

A obesidade ou exceso de peso por acumulación esa-xerada de graxa corporal pode chegar a constituír un serioperigo para a saúde.

Fálase de obesidade cando o Índice de Masa Corporal(IMC), é dicir, a relación entre o peso e a altura, é superiora 30.

O IMC permítenos determinar facilmente cal é o pesoadecuado dunha persoa.

UNIDADE 1

35

Amartya Sen, economista indio epremio Nobel de Economía 1998,analizou as epidemias de famemáis importantes do século XX econcluíu que a fame non é cau-sada xeralmente pola falta de ali-mentos, senón pola incapacidadepara conseguir os alimentoscomo resultado da pobreza, asguerras, os desastres naturais e,por riba de todo, da falta de von-tade dos gobernos (sempre dita-toriais) para solucionar o proble-ma.


A obesidade produce importantes problemas de saúde:diabetes, enfermidades cardiovasculares, hipertensión,cancro, gota, problemas nas articulacións, etc.

A obesidade é consecuencia de varios factores. A her-danza xoga un papel importante; non obstante, en moitasfamilias o que se herda non é tanto unha tendencia meta-bólica a acumular graxa senón os hábitos alimenticiosincorrectos e o comportamento sedentario que a favore-cen. Unha pequena parte dos obesos son resultado dedesamaños hormonais. En calquera caso a obesidaderesulta de:

- Inxerir máis calorías das que o corpo gasta.

- Realizar menos actividade física da que o corpo pre-cisa.

Cando o corpo inxire máis calorías das necesarias,estas acumúlanse en forma de graxa. Polo tanto, a obesi-dade prodúcese por un exceso de enerxía almacenadacomo resultado do desequilibrio das entradas-saídas dealimentos enerxéticos.

O piar básico no tratamento da obesidade é unha dietabaixa en calorías. O exercicio físico é recomendable e sónalgúns casos se aplica o tratamento farmacolóxico (conmedicación).

Anorexia e bulimia

A anorexia nerviosa e a bulimia nerviosa son trastor-nos da alimentación, é dicir, comportamentos alimenta-rios anormais que son consecuencia de problemas seriosde saúde mental.

Índice de Masa Corporal

<18,5 Peso insuficiente

18,5 – 25 Peso saudable

25 – 30 Sobrepeso

> 30 Obesidade

IMC = Peso (kg)Altura2 (m2)


36

Desde os anos 90 a obesidadeinfantil duplicouse en Europa. EnEspaña o 10 % dos nenos sonobesos


A anorexia e a bulimia afectan sobre todo a adolescen-tes e persoas novas, concretamente a anorexia nerviosaafecta ao redor de 0,5-1% de adolescentes, mentres que abulimia nerviosa alcanzaría ata o 1-2,5%. Os trastornos dealimentación son máis frecuentes nas mulleres pero onúmero de varóns afectados está a incrementarse, enespecial os que padecen bulimia.

As persoas que padecen anorexia nerviosa rexeitan acomida, utilizando para iso todos os medios ao seu alcan-ce (esconden a comida, eternízanse en comer...), teñen unmedo intenso a gañar quilos, a pesar de estar moi pordebaixo do peso saudable, e teñen distorsionada a imaxepropia porque se seguen vendo gordas. A anorexia provo-ca diversos trastornos físicos: corazóns máis pequenos donormal e co ritmo alterado, falta da menstruación, osteo-porose, etc.

A bulimia nerviosa ocorre en aquelas persoas queteñen episodios recorrentes de “atrancos” de comida,seguidos de vómitos autoprovocados, uso de laxantes oudiuréticos e alternando con episodios de dietas estritas ouxaxúns. Tamén teñen unha preocupación excesiva polopeso corporal. A bulimia provoca diversos trastornos físi-cos: diarrea, estrinximento, anemia, desgaste do esmaltedental, maniotas, alteracións na menstruación, etc.

UNIDADE 1

37

A anorexia e a bulimia, coñecidas popularmentepolo rostro dalgúns dos seus afectados -como ofoi Lady Di-, son patoloxías modernas que seaproveitan das tendencias sociais dos paísesindustrializados. Nas últimas dúas décadas, a del-gadeza converteuse na tarxeta de visita de todosaqueles homes e mulleres que desexan triunfarsocial e profesionalmente. «As mensaxes que fanreferencia á imaxe corporal son omnipresentes econ elas transmítese a idea de que estar delgadoé o medio para obter a felicidade e o éxito. A pre-sión é excesiva», salienta o doutor GonzaloMorandé, do Hospital Niño Jesús de Madrid.

A incorporación da muller ao mundo laboral éoutro dos factores sociais dos que se están a ser-

vir a anorexia e a bulimia para a súa propagación.«Aspectos tradicionais, como sentarse á mesapara comer ou cear en familia, están a desapare-cer dos fogares españois. Este é un dos motivosque están a favorecer a expansión dos trastornosda alimentación», explica o doutor J. Casas, doHospital de Móstoles de Madrid. Outra condutaque cambiou nos hábitos alimenticios é, segundoo doutor Casas, a hora da merenda. «O descon-trol á hora da merenda aumentou. Agora cada unabre o refrixerador e colle o que quere. Os nenosaprenden a comer mal, de aí que os costumesdietéticos que transmitirán aos seus fillos taménserán erróneos».

A nova epidemia dos adolescentes

Patricia Matey (El Mundo-Salud).


Para tratar os trastornos da alimentación é importanteactuar simultaneamente en varios frontes, como a reedu-cación nutricional, a psicoterapia, a terapia familiar e o tra-tamento con fármacos. Ademais, a detección precoz sem-pre xoga a favor do paciente.

7. Hixiene bucodental

É fundamental para a saúde ter uns dentes e enxivassans, xa que a boca é unha das vías máis directas decomunicación do noso corpo co exterior. Unha boca enperfecto estado dificultará a entrada de microorganismospatóxenos.

As enfermidades bucodentais máis comúns son a cariedental e a xenxivite. A primeira consiste na destrucióndos tecidos dos dentes e a segunda, na inflamación dasenxivas, podendo provocar a perda de pezas dentais.


38

18. Sofía e Manuel son irmáns e teñen 16 anos. Como boa parte da mocidade están penden-tes da súa imaxe e pregúntanse se están no seu peso ideal. Sofia mide 1,65 e pesa 55 kge Manuel mide 1,69 e pesa 65 kg. Calcula o IMC de ambos e indica se teñen un peso sau-dable.

19. O artigo periodístico anterior expón algún dos factores sociais que favorecen os trastornosalimentarios na sociedade actual. Le atentamente o artigo e identifica estes factores sociais.


Ambas son producidas pola aparición da placa bacte-riana, unha película formada por bacterias e compoñentesda saliva que se forma sobre a superficie dental. A placanon se elimina enxaugándose, é preciso cepillarse os den-tes. Cando a placa se adhire á superficie do dente pódesecalcificar formando un depósito duro chamado sarrio.

8. Conservación dos alimentos

Pescado ultraconxelado, leite condensado, atún enescabeche... A maioría dos alimentos que consumimosforon manipulados ou transformados antes de chegar ánosa mesa xa que, en xeral, a vida útil dos produtos fres-cos é moi limitada.

UNIDADE 1

39

Consellos útiles para unha boca sa

• Visitar o dentista polo menos unha vez ao ano, e sempre que se detecte algún tipo deproblema como úlceras, carie, mal alento, sangrado de enxivas, dentes móbiles, etc.

• Levar unha alimentación equilibrada: os azucres de caramelos e doces debilitan a saúdebucodental, mentres que as verduras e froitas teñen un efecto beneficioso. O leite e osderivados lácteos aportan o calcio necesario para a formación dos dentes.

• Cepillar os dentes despois de cada comida ou, polo menos, antes de deitarse.*

• Utilizar un cepillo de cabezal pequeno, de sedas suaves e puntas redondeadas.

• Cambiar de cepillo cada 3 meses.

• Usar dentífricos con fluor. Reforzan o esmalte e con iso preveñen a carie.

• Cepillar os dentes con suavidade e sempre partindo das enxivas (un cepillado demasia-do enérxico dana as enxivas).

• Limpar os espazos interdentais con seda dental ou cepillos interproximais.

• Evitar tomar bebidas ou alimentos excesivamente fríos ou quentes.

• Non fumar. O tabaco empeora a inflamación das enxivas.

* Durante o sono a produción de saliva e os movementos linguais diminúen, o que favo-rece a formación de placa bacteriana.


Na antigüidade os alimentos almacenábanse protexidosdo aire, introducidos en vasillas, tapados e cubertos deaceite, mel, graxa ou viño. Máis tarde apareceron técnicascomo o secado, a salgadura, o escabechado, o afumadoou o fermentado, que melloraron considerablemente aconservación dos alimentos. As latas de conserva naceronen Francia no século XVIII, pero non foi ata o século XIXcando a conservación de alimentos se fundamentou enbases científicas.

O obxectivo da conservación dos alimentos é controlaros cambios que se producen neles por factores físicos(calor, luz), químicos (oxidación, acidificación) e biolóxicos(enzimas naturais propias dos alimentos e microorganis-mos).

Os procedementos de conservación de alimentospódense clasificar en:

Conservación mediante calor

O calor destrúe as enzimas degradantes e os xermes,aínda que a temperatura que debemos aplicar varíasegundo se trate de bacterias, virus, lévedos ou mofos.

Se a elevación da temperatura é menor de 110 ºC fála-se de pasteurización. Os xermes destrúense pero non seeliminan as esporas. Así, o leite pasteurizado ou fresco dodía debe conservarse no frigorífico e, unha vez aberto oenvase, débese consumir nun prazo máximo de 3-4 días.Non hai perdas importantes de nutrientes.


40

Métodos físicos Métodos químicos

Térmicos:Conservación mediante frío.

Conservación mediante calor.

Salgadura

Deshidratación Adición de azucre

Irradiación Acidificación

Atmosfera protexida (envasado aobaleiro ou atmosfera modificada)

Curado (este proceso pódeseconsiderar físico-químico)

Bacteria formando unha esporano seu interior. Cando as condi-cións son adversas algunhas bac-terias sobreviven en forma deespora de xeito latente. As espo-ras actívanse cando as condiciónsvolven a ser favorables.

Fonte: MicrobeLibrary.org


Coa esterilización (entre 110 ºC e 140 ºC) destrúenseos xermes e esporas dos alimentos. Pérdense vitaminashidrosolubles (grupo B e vitamina C) en maior ou menorcantidade, segundo a duración do tratamento de calor.Pode producir cambios no sabor e color orixinais do ali-mento (o leite esterilizado é lixeiramente amarelento e concerto sabor a tostado).

A uperización ou U.H.T. (Ultra High Temperature) con-siste en someter os alimentos a temperaturas ao redor dos140 ºC durante uns poucos segundos. É o sistema deesterilización máis moderno. O alimento queda totalmenteesterilizado e a perda nutritiva é inferior que coa esteriliza-ción tradicional. Non hai cambios de sabor ou de color.

Conservación mediante frío

A conservación en frío aumenta a vida útil dos alimen-tos porque inactiva as enzimas dos alimentos e reduce avelocidade de crecemento dos xermes.

A refrixeración (entre 2 e 8ºC) é unha técnica de con-servación a curto prazo, a conxelación (-15ºC ou inferio-res) permite a conservación a longo prazo e a ultracon-xelación (entre -35ºC e -150ºC) é a conxelación máis rápi-da e polo tanto máis aconsellable porque se forman cris-tais de xeo moi pequenos que non lesionan os tecidos dosalimentos.

Aínda que o frío destrúe parte dos microorganismospresentes nos alimentos, non os elimina por completo. Osmicroorganismos remanentes pódense multiplicar cando oalimento se expoña a temperatura ambiente. Por iso candose desconxela un alimento non se pode volver a conxelar.A mellor opción é cociñalo e consumilo en breve.

Conservación por deshidratación

O calor do sol foi utilizado desde a antigüidade parasecar alimentos como carnes, pescados, figos, uvas oudátiles. Fálase de desecación cando a humidade do ali-mento se reduce ata ser semellante á do ambiente.

Outra técnica de eliminación parcial da auga nos ali-mentos líquidos (por exemplo, os zumes) é a concentra-

UNIDADE 1

41

Leite uperizado (UHT).Osprodutos uperizados ou este-rilizados non precisanser conservados en frío perodeben conservarse no refri-xerador unha vez abertoo envase.


ción. Isto conséguese coa evaporación, conxelación,prensado mecánico ou centrifugado, entre outros proce-sos.

A eliminación total da auga obtense mediante unha téc-nica industrial complexa chamada liofilización, que con-siste nunha conxelación rápida dos alimentos seguidadunha sublimación (paso de sólido a gas) do xeo formado.É un proceso complicado e por iso resulta algo caro. Nonobstante, a simple rehidratación engadindo auga nomomento do consumo, permite unha rápida recuperacióndo alimento.

Coa eliminación da auga impídese o crecemento demicroorganismos, ao tempo que diminúe a capacidade deactuación das enzimas que degradan os alimentos. Estastécnicas poden alterar as propiedades nutritivas e senso-riais do alimento, pero teñen vantaxes como a redución depeso, de volume (menor espazo de almacén e transporte)e unha maior comodidade de uso (por exemplo, o cafésoluble).

Conservación por irradiación

O método da irradiación aínda suscita certa alerta edesconfianza nos consumidores. Consiste na aplicaciónsobre o alimento de radiacións ionizantes (por exemplo,raios gamma) baixo un estrito control. Os alimentos irra-diados deben ser identificados no etiquetado. Os produtoseuropeos irradiados na actualidade son: patacas e cebolas(a irradiación evita a xerminación dos talos), herbas aro-máticas, especias e condimentos vexetais.

9. Manipulación e comercialización dosalimentos

Moitos dos alimentos de uso común non serían comes-tibles, nin poderiamos asimilar deles as substancias nutri-tivas, se non os someteramos aos diferentes procesos depreparación e cocción. A preparación culinaria é un granapoio da nutrición porque os alimentos mal presentados epreparados teñen poucas posibilidades de ser aceptados


42

A técnica da liofilización empe-zouse a utilizar na industria far-macéutica. Actualmente os ali-mentos liofilizados son fre-cuentes na cesta da compra.


e consumidos, aínda que sexan excelentes fontes denutrientes.

Os alimentos poden sufrir contaminacións por substan-cias tóxicas e xermes patóxenos ao longo da cadea ali-mentaria, sexa accidentalmente ou intencionadamente, coobxecto de mellorar o aspecto dos alimentos ou de enmas-carar un fraude. A Organización Mundial da Saúde (OMS)promove consellos de hixiene alimentaria resumidos en 10regras de ouro para a preparación dos alimentos:

Os procesos de manipulación dos alimentos son moidiversos e, entre eles, podemos destacar os procesos depreparación (tallado, limpeza, desosado, etc.), de trata-mento (precociñado, cociñado) e de conservación (vistosanteriormente). Todos estes procesos, xunto co almace-namento, alteran notablemente as propiedades orixinaisdos alimentos (textura, cor, olor e sabor) polo que asindustrias alimentarias incorporan substancias adicionaisa estes alimentos con diversos fins: son os aditivos.

Os aditivos alimentarios diferéncianse doutros compo-ñentes dos alimentos en que se engaden voluntariamente,non pretenden enriquecer o alimento en nutrientes e, só seutilizan para mellorar algún dos aspectos ou duración doalimento, como son o tempo de conservación, a mellora dosabor, da color, da textura, etc.

Para facilitar o seu etiquetado e que sexan recoñeciblesinternacionalmente os aditivos noméanse mediante uncódigo dunha letra (a letra “E” corresponde á normativaeuropea) seguida de tres cifras. A cifra das centenas faireferencia ao tipo de aditivo:

- Colorantes (100): utilízanse para enmascarar a faltade materias primas ou recuperar a cor dos alimentosperdida durante a súa manipulación. Existen coloran-tes naturais obtidos a partir de pigmentos vexetais eanimais, e colorantes artificiais producidos por síntesequímica. Os colorantes son innecesarios dietetica-mente e dubidosos desde o punto de vista toxicolóxi-co.

- Conservantes (200): manteñen a estabilidade eseguridade microbiolóxica retardando ou inhibindo aalteración dos alimentos Por exemplo, os nitritos e

UNIDADE 1

43

A cocción permite queo organismo poidaaproveitar determina-dos nutrientes. Seconsumimos un ovocru só podemos asi-

milar o 50% dos seus nutrientes.Unha vez cocido ou fritido pode-mos asimilalos todos.

Regras de ouro para a prepara-ción hixiénica dos alimentos(Tomado da OMS)

1. Elixir alimentos tratados deforma hixiénica.

2. Cociñar ben os alimentos.

3. Consumir inmediatamente osalimentos cociñados.

4. Gardar coidadosamente osalimentos cociñados.

5. Requentar ben os alimentoscociñados.

6. Evitar o contacto entre ali-mentos crus e cocidos.

7. Lavar as mans a miúdo.

8. Manter limpas as superficiesda cociña.

9. Manter os alimentos fóra doalcance de insectos, roedo-res e outros animais.

10. Utilizar auga potable.


nitratos utilízanse para protexer os produtos cárnicosda bacteria que produce o botulismo.

- Antioxidantes (300): frean os procesos de oxidaciónprovocados pola luz, o osíxeno e o contacto cosmetais. O máis coñecido é o ácido cítrico, presente nozume de limón.

- Estabilizadores (400): son os emulsionantes, espe-santes, xelificantes utilizados para manter o aspecto etextura de salsas, cremas, batidos, xeados, etc.

- Potenciadores de sabor (600): reforzan o sabor doalimento. Un dos máis utilizados é o glutamato, que seusa en caldos, salsas e pratos precociñados. Este adi-tivo pode provocar en doses altas dores de cabeza enáuseas, o que se coñece co nome de “síndrome dorestaurante chino”.

- Edulcorantes (900): proporcionan sabor doce aos ali-mentos e poden ser naturais (por exemplo, o sorbitol)e artificiais (por exemplo, a sacarina). Utilízanse en ali-mentos “baixos en calorías” ou para diabéticos.

En certas ocasións, o emprego de aditivos non estásuficientemente xustificado desde o punto de vista toxico-lóxico, xa que algúns presentan dúbidas sobre os seusposibles efectos nocivos. Por iso, aínda que hoxe en díaresulta case imposible evitar o consumo de aditivos, éaconsellable inxerir o menor número e a menor cantidadeposible deles.


44

20. En que se asemellan e en que se diferencian a pasteurización, a esterilización e a uperiza-ción? Que vantaxes supoñen para o consumidor?

21. Imaxínate un iogur enriquecido con vitamina D. Pode considerarse a vitamina D un aditivo?

22. De todos os aditivos alimentarios, os colorantes son os que maior polémica teñen orixinadonos consumidores. Sabes por que?


45


46

SEXUALIDADE E REPRODUCIÓN

"A sexualidade é unha realidade que impregna a vida cotiá, que nos impulsatanto ao amor como á vileza máis violenta; que perturba o adolescente e podealegrar a vellez, que incrementa as ventas, que é usada como arma ou comoarte..."

J.M. Martí. El libro de la sexualidad. El País. 1992

Moitas persoas cren que, ao falar de sexualidad, se fala de "xenitais" ou do sexoque temos ao nacer. Non obstante, a sexualidade é un concepto máis amplo;inclúe o sexo biolóxico pero tamén os sentimentos, proxectos, expectativas,desexos, fantasías e xogos de poder. Ademais, desde nenos, adoptamos idease condutas cara ao sexo que veñen moldeadas polas actitudes que a familia, asamizades e os medios de comunicación teñen da sexualidade. En consecuen-cia, a sexualidade abarca a bioloxía, a psicoloxía e a cultura. Por iso, cada per-soa vívea á súa maneira.

Naturalmente, desde o punto de vista biolóxico, o fin primordial da sexualidadeé a reprodución; é dicir, a procreación que asegure a supervivencia da espe-cie. Non obstante, nos humanos o pracer sexual non vai necesariamente unidoá reprodución. De feito, a muller pode ter desexos sexuais en días non fértilesdo seu ciclo menstrual ou durante a menopausa. Igualmente, unha parella podedecidir ter relacións sexuais evitando o embarazo. Desta maneira, a sexualida-de non só vale para reproducirse, senón tamén para dar e recibir pracer, paraexpresar sentimentos e mesmo para sentirnos máis vitais.



47


1. A bioloxía da sexualidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

- O aparello xenital feminino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

- O ciclo menstrual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

- O aparello xenital masculino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2. O acto sexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3. Fecundación, embarazo, parto e lactación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

- Fecundación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

- Embarazo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

- Parto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

- Posparto e lactación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

- A saúde da nai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4. O control da reprodución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

- Métodos anticonceptivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

- Aborto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

- Técnicas de reprodución asistida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

5. Hixiene sexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

- Aseo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

- Detección precoz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

- Enfermidades de transmisión sexual (ETS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

6. A sexualidade ao longo da vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

7. A psicoloxía da sexualidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

- A identidade sexual e o rol de xénero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

- A orientación sexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74


1. A bioloxía da sexualidade

O aparello xenital feminino

O aparello xenital feminino comprende os órganosexternos e os órganos internos.

A parte externa e visible do sexo feminino chámasevulva e é a zona máis sensible ao tacto e a máis eróxena.A vulva inclúe dous grandes pregues chamados labiosmaiores; no seu interior, dous pregues menores chama-dos labios menores e, na parte superior, no punto ondeos labios menores se xuntan, o clítoris. O clítoris é unórgano do tamaño dun chícharo, moi sensible, capaz depoñerse duro e erecto durante a excitación sexual. Amedio camiño entre o clítoris e a entrada da vaxina está oorificio urinario, por onde se expulsan os ouriños proce-dentes da vexiga. Máis abaixo, na parte inferior da vulva,atópase o orificio vaxinal rodeado dunha fina membranachamada hime. Durante a infancia o hime protexe dasinfeccións; a partir da adolescencia, esta función desem-péñaa o fluxo vaxinal.

No interior do abdome da muller están os xenitais inter-nos: la vaxina, o útero ou matriz, as trompas de Falopio (2)e os ovarios (2).

A vaxina comunica a vulva co útero. É un conduto mus-culoso e elástico inclinado cara atrás (formando un ángu-lo de 45º), onde se introduce o pene durante o coito.Contrariamente ao que moitas persoas cren, a vaxina épouco sensible. Por que o interior da vaxina está semprehúmido? Para favorecer o crecemento de bacterias bene-ficiosas que a protexen contra as infeccións e para facilitara lubricación durante o coito (de feito, a humidade aumen-ta coa excitación sexual).

O útero ou matriz, é un órgano muscular moi elástico,oco e con forma de pera invertida. O seu interior está recu-berto por unha capa chamada endometrio que cambiadurante o ciclo menstrual e na cal aniña o óvulo fecunda-do. Por fóra do endometrio está a capa muscular do útero,chamada miometrio, encargada de expulsar o bebé noparto.


48

Xenitais femininos internos.

Xenitais femininos internos.Fonte: Fonte: MEC.

A presenza de himen na mullermon é sempre signo de virxinida-de posto que rompe con facilida-de ao bailar, montar en bicicleta erealizar outras actividades físi-cas.


De ambos lados do útero parten dous condutos endirección aos ovarios, son as trompas de Falopio. Nastrompas ten lugar a fecundación. Para elo, as trompasaspiran o óvulo que se desprende do ovario (antes de quese perda no abdome) e o transportan para facilitar o seuencontro cos espermatozoides. Como os óvulos non teñencapacidade de movemento, as trompas de Falopio facilitana súa viaxe cara ao útero grazas ás contraccións das súasparedes e a uns pelos diminutos (cilios) que teñen no seuinterior.

Os ovarios son dous órganos con tamaño e forma deaméndoa. Teñen dúas funcións:

•• Madurar e expulsar óvulos. Os óvulos son as célulassexuais femininas, tamén chamadas gametos femini-nos. Son células microscópicas (0’2 milímetros) deforma esférica.

•• Producir hormonas sexuais femininas (estróxenos eproxesterona) responsables do aspecto feminino damuller (cadeiras redondeadas, mamas, pel fina, etc...),do ciclo menstrual e da boa evolución do embarazo.

Mentres que os homes empezan a producir os esper-matozoides na adolescencia, as mulleres nacen con todosos seus óvulos xa formados (ao redor de 500.000) aíndaque en estado inmaturo. Durante a vida fértil da mullercada mes madura un óvulo por influxo das hormonassexuais.

O ciclo menstrual

O tempo que pasa dende o primeiro día da regra oumenstruación ata o primeiro día da seguinte chámaseperíodo ou ciclo menstrual. O ciclo menstrual soe durar28 días por termo medio, pero pode variar entre 17 a 35días e seguir considerándose normal. Durante os dous outres primeiros anos da adolescencia e antes da menopau-sa os ciclos menstruais soen ser irregulares porque a pro-dución de hormonas sexuais femininas non é estable.

O ciclo menstrual ten varias fases:

1. Regra ou menstruación (días 1-4): cando non haifecundación o óvulo e a capa interna do útero (endo-

UNIDADE 2

49

Como calcular o día da ovulaciónnunha muller con ciclos mens-truais regulares máis curtos oumáis longos que a media?É fácil: como a fase de posovula-ción dura o mesmo en todos os ci-clos (a fase de preovulación varíamoito), o mellor é contar 14 díasantes do último día do ciclo.

Vista ampliada dun óvulo humano.


metrio) xa non son necesarios. En consecuencia, ocorpo elimínaos por medio da regra.

2. Preovulación (días 5-13): as hormonas producidaspola hipófise (pequena glándula situada na base docerebro) avisan a un dos ovarios para que fagamadurar un óvulo. As hormonas producidas polosovarios actúan sobre o útero facendo que o endome-trio creza e se prepare para un posible embarazo.

3. Ovulación (día 14): o óvulo maduro sae do ovario eviaxa polo interior da trompa de Falopio correspon-dente cara ao útero. O ovario dereito e o ovarioesquerdo altérnanse cada mes. Os días fértiles sonaqueles nos que é máis probable a fecundación (dodía 9 ó 20 do ciclo). Non obstante, o ciclo menstrualpode variar por diversos motivos (ex: fatiga) demaneira que, en teoría, o embarazo pode producirseen calquera día do ciclo e incluso, aínda que moiraramente, durante a regra.

4. Posovulación (días 15-28): o óvulo segue a súaviaxe e finalmente chega ao útero. Se non houbofecundación comeza unha nova regra e, con ela, aprimeira fase dun novo ciclo. Se o óvulo foi fecunda-do, o endometrio segue facéndose máis groso gra-zas ás hormonas segregadas polos ovarios e, destamaneira, prepárase para recibir e alimentar oembrión.

Este ciclo repítese todos os meses durante a épocareprodutiva da muller, é dicir, dende a súa primeira mens-truación (ao redor dos 12-13 años) ata a menopausa (aoredor dos 48-50 años)


50

1. Nomea as estruturas internas do aparello xenital da muller.


O aparello xenital masculino

O aparello xenital masculino tamén inclúe órganosexternos e internos.

Os órganos xenitais masculinos externos son o pene, oescroto e os testículos, mentres que os internos son apróstata, as vesículas seminais e os condutos espermáti-cos.

O pene encárgase de introducir os espermatozoides navaxina da muller. É o órgano máis sensible ao tacto e omáis eróxeno. Ten forma de cilindro e o seu interior seme-lla unha esponxa, de xeito que durante a excitación sexualo sangue acumúlase no seu interior facendo que o peneaumente de tamaño, se endureza e se poña erecto. Oextremo do pene chámase glande e está cuberto por unhapel, o prepucio, que se retrae durante a erección.

Nalgúns casos o prepucio non permite que o glandequede ao descuberto, o que fai difícil a súa limpeza e aerección. Este problema, chamado fimose, arránxasecunha sinxela operación cirúrxica (circuncisión).

O escroto é unha bolsa de pel delgada e rugosa queten a función de protexer os testículos das rozaduras e dasaltas e baixas temperaturas. Cando vai calor, o escrotoreláxase e os testículos colgan máis separados do corpo,o que favorece o seu arrefriamento. Co frío sucede o con-

UNIDADE 2

51

2. Ana ten 15 anos e, ao igual que outras mozas da súa idade, os seus ciclos menstruais sonmáis espaciados que a media. Ana adoita ter ciclos de 30 días e a menstruación dúralle habi-tualmente 4 días. Hoxe, día 2 de abril, acáballe de vir a regra. Cando será o último día do cicloque acaba de comezar? Cando agarda ter a próxima regra? Cando espera ter a próxima ovu-lación?

3. Verdadeiro ou falso?

a) En cada ovulación nace un óvulo no ovario da muller.

b) As mulleres producen todos os óvulos antes de nacer, os homes empezan a producir osespermatozoides a partir da adolescencia.

c) A fecundación ten lugar no interior do útero.

d) O líquido expulsado na menstruación contén o óvulo non fecundado.

Xenitais masculinos.Fonte: A.D.A.M.


trario. Este mecanismo é moi importante xa que o calor e,en menor medida, o frío reducen a produción de esper-matozoides.

Para comprender mellor o que pasa dentro do aparelloxenital masculino imos seguir o camiño dos espermatozoi-des desde onde nacen ata o exterior.

Os espermatozoides nacen nos testículos. Os testícu-los son dous órganos con forma de cirola situados no inte-rior do escroto. Teñen dúas funcións ben diferenciadas:

- Producir espermatozoides. Os espermatozoides sonas células sexuais masculinas, tamén chamadasgametos masculinos. Son células microscópicas (0,05milímetros) e alongadas, provistas dunha cola que llesdá mobilidade e unha parte anterior máis avultadachamada cabeza que contén a información xenéticaque transmitirá á seguinte xeración.

- Producir hormonas sexuais masculinas (testostero-na) responsables do aspecto masculino do home(vello, voz grave, pel grosa, etc.).

Os testículos comezan a funcionar na adolescencia aoseren estimulados polas hormonas da hipófise e, a dife-renza dos ovarios, producen hormonas e espermatozoidesdurante toda a vida do individuo sen variacións cíclicas,pero decrecendo de maneira progresiva coa idade.

Durante a exaculación os espermatozoides saen dostestículos a través duns condutos chamados vías esper-máticas que os levan á uretra e de aí ao exterior a travésdo orificio urinario. No seu percorrido polas vías espermá-ticas os espermatozoides mestúranse cos líquidos produ-cidos por dous tipos de glándulas: a próstata e as vesícu-las seminais. A súa función é a de alimentar e protexer osespermatozoides.

Así pois, o líquido expulsado na exaculación, chamadoseme ou esperma, contén espermatozoides, líquido pros-tático e líquido seminal. Os espermatozoides poden vivirdentro do aparello xenital feminino ata 5 días despois deser expulsados.


52

Espermatozoides humanos vistosa gran aumento.

A pesar de que o seme e a urinapasan pola uretra na súa viaxecara ao exterior, nunca o fan aomesmo tempo. Uns pequenosmúsculos fan de “chave de paso”,de maneira que deixan pasar oseme ou deixan pasar a urina,pero nunca ambos á vez.

Unha carreira de obstáculos!

•Deposítanse na vaxina uns 300- 400 millóns de espermatozoi-des en cada exaculación.

•Chegan ao útero uns 4 - 5millóns.

•Chegan ás trompas de Falopiouns 200 - 400.

•Únese ao óvulo só 1 esperma-tozoide.


2. O acto sexual

Cada persoa ten un xeito particular de vivir a súa sexua-lidade. No acto sexual prodúcense unha serie de cambioscorporais que son resultado da participación do cerebro(en efecto, o cerebro é un importante órgano sexual). Enconsecuencia, a cultura, a personalidade e o vínculo afec-tivo coa parella xeran pensamentos e sensacións queafectan a maneira de vivir a sexualidade.

Agora ben, desde o punto de vista físico, a resposta docorpo a un estímulo sexual é sempre a mesma, sexa calsexa a fonte de estimulación (masturbación, relaciónhomosexual ou heterosexual) e produce tres reacciónsbásicas no corpo:

- Aumento do volume de sangue, principalmente nosxenitais e nas mamas.

- Aumento da tensión muscular en todo o corpo.

- Aumento do ritmo respiratorio.

A resposta sexual vívese como algo continuo; senembargo, é frecuente diferenciar cinco fases:

UNIDADE 2

53

4. Sinala o percorrido dos espermatozoides desde os testículos ao exterior e da urina desde avexiga ao exterior. Hai algún tramo común? Mestúranse a urina e o seme?

5. Completa a táboa:

Muller Home

Órganos que producen as células sexuaise as hormonas sexuais

Células sexuais

Hormonas sexuais

Órgano máis eróxeno

Muller Home


1. Desexo: as circunstancias, a educación e a herdan-za estimulan ou reprimen o desexo sexual de xeitoparticular en cada persoa.

2. Excitación: ten lugar cando a estimulación é efecti-va.

- Nas mulleres: a vaxina lubrícase (“estar mollada”),o clítoris e os labios menores aumentan de tamaño,o útero elévase e a vaxina ensánchase. As mamasaumentan de tamaño e as mamilas póñense erec-tas.

- Nos homes: o pene ponse erecto e a pel do escro-to faise máis tirante, o que provoca que os testícu-los se eleven.

3. Meseta: sucede cando a excitación sexual chega aomáximo e estabilízase durante un tempo.

- Nas mulleres: o clítoris ocúltase baixo o seu capu-chón e a vaxina alóngase e estréitase.

- Nos homes: os testículos aumentan de tamaño esegréganse unhas gotas procedentes dunhas glán-dulas situadas a ambos lados da uretra. Este líqui-do pode levar consigo espermatozoides que se ato-pan no camiño, de maneira que retirar o pene antesde exacular (“marcha atrás” ou “coitus interruptus”)non é un método anticonceptivo seguro.

4. Orgasmo: é a fase de maior pracer.

- Nas mulleres: a vaxina, o útero e o esfínter analcontráense involuntariamente de forma rítmica. Asmulleres poden alcanzar varios orgasmos sucesi-vos sen abandonar a fase de meseta.

- Nos homes: as vesículas seminais, a próstata, opene, a uretra e o esfínter anal contráense involun-tariamente. Como resultado destas contraccións oseme pasa das vías espermáticas á uretra e, final-mente, ao exterior nun proceso que se chama exa-culación.

5. Resolución: estado de repouso no que se produce arelaxación de todo o corpo e o aparello xenital volveao seu estado normal. Os homes despois da exacu-lación pasan por un período de tempo variable duran-te o cal non poden responder sexualmente a ningúnestímulo. Esta limitación non se dá nas mulleres.


54

Fases da resposta sexual humana.


3. Fecundación, embarazo, parto elactación

Fecundación

Nos seres humanos, para que haxa embarazo teñenque unirse previamente un óvulo e un espermatozoide.Este proceso chámase fecundación e ten lugar no interiorda muller (fecundación interna), concretamente no terzoexterno das trompas de Falopio. Cando ambas células seunen forman unha única célula chamada cigoto de xeitoque a metade do material xenético do cigoto (e polo tantodo futuro ser) procederá da nai e a outra metade do pai.

Entre os millóns de espermatozoides que son deposita-dos na vaxina durante o coito uns 200 alcanzan o óvulo esó 1 espermatozoide se une a el.

UNIDADE 2

55

Os espermatozoides atravesan ocolo uterino cara ao útero nabusca dun óvulo para fertilizar.Fonte: A.D.A.M.

XemelgosCon esta palabra designamos os nenos ou nenas nacidos no mesmo parto, sexan ou non parecidos entre si.

Os xemelgos que teñen as mesmas características físicas proceden dun só cigoto (é dicir, un óvulofecundado por un espermatozoide). Non se sabe con certeza por que ocorre, pero este cigoto divídeseen duas metades e cada unha delas desenvólvese e medra por separado, dando lugar por tanto a dousxemelgos idénticos. A frecuencia desta clase de xemelgos é de 3 á 5 casos por cada 1.000 embarazos eestas cifras mantéñense constantes ao longo do tempo e non varían coa etnia, antecedentes familiares,idade da nai ou do pai, nin cos tratamentos hormonais.

Os xemelgos non idénticos (en castelán chámanse “mellizos”) proceden de dous cigotos, é dicir, de dousóvulos fecundados cada un deles por un espermatozoide. En consecuencia, non son xeneticamenteidénticos. Isto ocorre porque a muller “ovula dobre” e iso é algo que si está influído pola etnia (maiorprobabilidade entre as mulleres africanas), a idade (maior probabilidade coa idade) e a herdanza xenéticapor vía materna, así como polos tratamentos hormonais que puidera seguir a nai.

Cando nacen tres nenos ou nenas no mesmo parto resultan dunha tripla ovulación na muller; se soncatro, nacen dunha cuádrupla ovulación, e así sucesivamente. Non obstante, a maior parte dosembarazos múltiples (3, 4, 5 ou máis fetos nun embarazo) son resultados de técnicas de reproducióncomo a fecundación in vitro.


Embarazo

Inmediatamente despois da fecundación e mentresviaxa pola trompa de Falopio, o cigoto comeza a dividirsedando lugar a dúas células, logo a catro e así sucesiva-mente ata orixinar un embrión que, finalmente, aniña naparede interior do útero (endometrio). A partir desemomento suspéndese o ciclo menstrual e iníciase a xes-tación, que durará aproximadamente 9 meses.

Poucos mamíferos poñen ovos (por exemplo, o ornito-rrinco) pero todos os restantes mamíferos, e entre eles oshumanos, cobren os seus embrións cun conxunto demembranas que semellan as que recobren o ovo de gali-ña. En efecto, o embrión humano está recuberto por unhamembrana transparente chamada amnios, de maneiraque no útero o embrión está dentro dunha bolsa (a coñe-cida vulgarmente como “bolsa das augas”) chea dun líqui-do chamado líquido amniótico. Este medio protexe o feto


56

6. A unión dun óvulo e un espermatozoide produce unha célula chamada ..........................

7. Os xemelgos non idénticos nacen da unión de (nº) ..... óvulo (s) e ..... espermatozoide (s).

Os xemelgos idénticos nacen da unión de (nº) ........ óvulo (s) e ........ espermatozoide (s).

Tres xemelgos nacen da unión de .................................................................................

8. Completa esta táboa comparativa:

Xemelgos idénticos Xemelgos non idénticos

Sexo � Igual � Igual

� Diferente � Diferente

Aspecto físico � Idéntico � Semellante


Grupo sanguíneo � Igual � Igual


Color de ollos � Igual � Igual


Como saber se hai embarazo?

O síntoma máis importante é aausencia da menstruación. Ométodo máis seguro para com-probar se hai ou non embarazo éa proba da urina (de venda enfarmacias), que detecta a presen-za dunha hormona típica doembarazo, a chamada HCG. Se aproba dá positivo non existe dúbi-da.


de posibles agresións do exterior como golpes e caídas,ademais de ser o medio ideal para favorecer o crecemen-to e os movementos do feto.

Os intercambios entre a nai e o feto teñen lugar median-te un órgano que se forma ao comezo da xestación, a pla-centa, unha especie de esponxa sanguínea a través dacal o sangue materno lle proporciona ao feto nutrientes eosíxeno (O2) e recolle os produtos de desfeito e o dióxidode carbono (CO2) rexeitados polo feto. Isto sucede sen queo sangue da nai e do feto entren en contacto directo. Ata omomento do nacemento, o feto permanece unido á pla-centa polo cordón umbilical.

A placenta ten ademais outra función: fabricar hormo-nas (estróxenos e proxesterona) encargadas de levaradiante o embarazo.

O embarazo divídese en tres trimestres. Cada trimestreten os seus propios eventos importantes. O primeiro tri-mestre é o período de maior fraxilidade, durante o cal seforman todos os órganos e sistemas principais. A maiorparte dos defectos conxénitos e os abortos espontáneosprodúcense no primeiro trimestre. Durante o segundo eterceiro trimestre o feto fórmase por completo, crece emadura con rapidez.

Parto

O nacemento é esperado, polo menos en teoría, 266días despois da fecundación, ou, o que é máis fácil de cal-cular, 280 días (40 semanas) despois do comezo da últi-ma menstruación. Os bebés raramente nacen o día pro-gramado; a maior parte deles nacen nunha marxe de dúassemanas ao redor desta data.

O parto iníciase cando o útero empeza a contraerse e aparte baixa do útero (colo do útero) comeza a dilatarse;neste caso fálase de parto espontáneo. O feito de “romperaugas”, é dicir, a rotura da bolsa de líquido amniótico é unsíntoma claro de que o parto é inminente. Nalgunhas oca-sións é necesario provocar o parto cando a saúde da naiou do bebé están en risco.

A saída do bebé pode ser vaxinal ou abdominal. Á súavez o parto vaxinal pode ser natural, cando o bebé sae sen

UNIDADE 2

57

Feto no útero.


axuda, ou precisar de instrumentos para facilitar que saiacomo son o fórceps ou a ventosa. No parto abdominal obebé e a placenta son extraídos cirurxicamente mediantecesárea.

Canto dura un parto? A duración media é moi variable,desde unha hora ata un día ou máis, pero soe acurtarseen embarazos sucesivos. En calquera caso, o parto cons-ta de tres etapas:

- Dilatación. O parto comeza cando a muller embara-zada ten contraccións do útero regulares que dilatan ocolo do útero. O bebé tamén colabora na dilatación aoexercer presión sobre o colo do útero.

- Expulsión ou nacemento. Axudado polos empurrónsvoluntarios da nai e involuntarios das contracciónsuterinas, o bebé sae recuberto dunha substanciagraxa abrancazada que lle axuda a manter a tempe-ratura. Habitualmente o primeiro en saír é a cabeza,seguida dos ombros e do resto do corpo.Inmediatamente despois de nacer, o bebé empeza arespirar e, despois dalgúns minutos, o cordón umbili-cal deixa de latir. Só entón poderá cortarse (entredúas pinzas para evitar que sangre).

- Expulsión da placenta. A placenta e o cordón umbi-lical restante son expulsados xunto con abundantesangue.

Resulta de gran axuda asistir aos cursos de prepara-ción ao parto que organizan os centros de saúde, enespecial cando se asiste en parella. A relación con outrasnais e pais que se atopan na mesma situación axuda adisipar dúbidas e a compartir temores e alegrías respectodo embarazo. Ademais nestes cursos apréndense, dexeito práctico, exercicios de elasticidade e técnicas de res-piración e relaxación moi útiles no parto.

Posparto e lactación

Nos días posteriores ao parto experiméntanse enormescambios físicos que adoitan estar acompañados de doresen diferentes partes do corpo, así como sensacións decansazo e debilidade polo esforzo realizado no parto epolos cambios que impón o bebé no sono. Ademais, o


58

Fases de dilatación e expulsión.

Fonte: A.D.A.M.


intestino tarda algúns días en funcionar con normalidade eisto ocasiona en moitas mulleres problemas de estrinxi-mento e hemorroides.

Outras consecuencias normais que se producen duran-te as semanas do posparto son as contraccións uterinas eos sangrados. As contraccións uterinas no posparto, cha-madas entuertos, conducen á diminución de tamaño doútero. Os sangrados no posparto, chamados loquios, pro-veñen do útero, concretamente da ferida que deixou aexpulsión da placenta. Durante este período a muller debeutilizar compresas, nunca tampóns vaxinais.

O leite materno proporciona o alimento ideal durante osprimeiros seis meses de vida, pois aporta todos os nutrien-tes e anticorpos que necesita o bebé para crecer san.Ademais, protéxeo fronte a diarreas e infeccións respirato-rias e estimula as súas defensas inmunolóxicas. Aleitartamén é beneficioso para a saúde da nai porque o úterorecupera máis rapidamente o tamaño e a forma anterioresao embarazo e protéxea contra o cancro de mama.Finalmente, non podemos esquecernos das vantaxesdese vínculo afectivo especial que se crea entre a nai e obebé.

A Organización Mundial da Saúde (OMS) recomendaaleitar durante un período mínimo de 6 meses, pero éimportante saber que, por breve que sexa o período delactación, a saúde do bebé sempre resultará beneficiada.

A saúde da nai

A alimentación é un factor fundamental para a saúdeda nai e do bebé. Unha dieta sa e ben equilibrada noembarazo non significa “comer para dous” senón tomaralimentos variados e non abusar de doces e alimentos gra-

UNIDADE 2

59

Durante séculos a lactación ser-viu de método anticonceptivonatural. A súa eficacia é do 98%pero para iso débense cumprirtres condicións:

1. A menstruación non se reini-ciou.

2. O bebé aliméntase exclusiva-mente do leite materno.

3. O bebé ten menos de 6meses de idade.

9. O cigoto empeza a dividirse en 2, 4, 8, 16, 32 células en .......................... (útero, ovario,trompas de Falopio). Posteriormente o embrión resultante aniña en .......................... (trom-pas de Falopio, paredes internas do útero, paredes internas da vaxina).

10. Que función teñen a bolsa e o líquido que recobre o feto durante o embarazo? Que funciónsten a placenta?

11. Que beneficios ten para o bebé a lactación materna? E para a nai?


xos. Unha boa alimentación axuda ademais a reduciralgúns síntomas do embarazo e do posparto como oestrinximento. O aumento normal de peso está entre 9-12kg. ao final do embarazo.

Durante o embarazo aumenta a necesidade de proteí-nas e outros elementos esenciais para o correcto crece-mento do bebé como o ácido fólico (axuda a previr defec-tos cerebrais e da medula espiñal como a espiña bífida), ocalcio (axuda a manter a densidade dos ósos) e o ferro(necesario para que o sangue transporte osíxeno). É fre-cuente que o xinecólogo aconselle á nai tomar determina-dos suplementos na dieta para asegurar que estas nece-sidades nutricionais estean cubertas.

A práctica regular de exercicio físico beneficia ásmulleres embarazadas. Está comprobado que o exercicioaxuda a evitar a diabete de xestación (un tipo de diabeteque ás veces se manifesta durante o embarazo), a aliviara fatiga, a mellorar a circulación de retorno reducindo orisco de varices e inchume, a evitar o exceso de peso e arecuperarse despois do parto. Agás que existan razónsmédicas que o impidan, as mulleres embarazadas podene deben facer exercicio con moderación, polo menosdurante 30 minutos todos os días. Non obstante é acon-sellable evitar certo tipo de actividades físicas como omergullo, a equitación, o esquí e os deportes de contac-to.

Independentemente dos hábitos previos, é común quea muller embarazada experimente cambios no sono. Noprimeiro trimestre é común a somnolencia e unha maiornecesidade de durmir debidas ao aumento da proxestero-na, hormona producida en grandes cantidades durante oembarazo. Durante o terceiro trimestre, a micción frecuen-te, a incomodidade do ventre, os movementos fetais, ascontraccións e/ou a ansiedade, poden dificultar o sono.

Ademais de ser prexudicial para todas as persoas otabaco tamén prexudica ao feto. Cando unha mullerembarazada fuma o seu bebé recibe menos osíxeno emenos nutrientes, o que pode ser causa de que o bebénaza con baixo peso ou con atrasos no crecemento. Ofumar durante o embarazo tamén aumenta as posibilida-des de aborto espontáneo e parto prematuro e de que obebé naza con problemas de asma. É aconsellable que as


60

Desde o 1 de xaneiro de 2004 anormativa europea obriga ástabaqueiras a incluír nos paque-tes de tabaco a advertencia“Fumar durante o embarazo pre-xudica a saúde do teu fillo”.


mulleres embarazadas eviten os ambientes cargados defume de tabaco.

No que respecta ao consumo de alcohol durante oembarazo está comprobado que tamén pode producirefectos nocivos no bebé. Os fillos de nais alcohólicaspadecen con frecuencia o chamado “síndrome alcohólicofetal”, con baixo peso ao nacer, malformacións e atrasomental. Non se coñece cal é a cantidade de alcohol inocuapara o bebé, xa que as persoas non metabolizan o alcoholda mesma maneira. O consumo ocasional e en pequenascantidades de bebidas alcohólicas de baixa graduación(viño, sidra ou cervexa) dificilmente pode afectar o bebé;non obstante recoméndase a todas as embarazadas abs-terse de consumir alcohol durante toda a xestación.

4. O control da reprodución

Métodos anticonceptivos

É importante saber que non existe ningún método anti-conceptivo perfecto, válido para todas as mulleres ehomes, idades e situacións. Tampouco existe o anticon-ceptivo seguro ao 100 %, desprovisto de todo efectosecundario, inmediatamente reversible e sen obrigas. Portodo isto é moi importante pedir asesoramento médicosobre o anticonceptivo máis axeitado á idade, personali-dade, estado de saúde e desexos propios.

Basicamente existen seis clases de métodos anticon-ceptivos:

- Anticonceptivos naturais: non utilizan ningún dispo-sitivo externo. Son pouco ou moi pouco seguros.Exemplos: método de Ogino e coito interrompido.

O método de Ogino ou método do calendario consis-te en evitar as relacións sexuais durante os días férti-les do ciclo da muller. É pouco eficaz porque moitasmulleres teñen ciclos menstruais de duración irregular.

O método de marcha atrás ou coito interrompido con-siste en retirar o pene antes da exaculación. Non é bométodo anticonceptivo porque antes da exaculación

UNIDADE 2

61


se expulsa un líquido que pode levar consigo esper-matozoides.

- Anticonceptivos hormonais: impiden a ovulaciónmediante a toma oral de píldoras con hormonas femi-ninas sintéticas. Exemplo: píldoras anticonceptivas. Encasos excepcionais, pódese impedir o embarazomediante a píldora do día seguinte ou píldora poscoi-tal. Trátase dun composto hormonal que, tomado ouinxectado durante as 72 horas seguintes a un coitosen protección, impide a aniñación do óvulo en casode que fose fecundado. Debe receitalo o/a médico/a eser utilizado só excepcionalmente pois a dose de hor-monas é moi alta e pode causar efectos secundarios.


62

Método Efectividade Vantaxes DesvantaxesCondón ou preservativo Teórica: 97-98 %

Práctica: 80-90 %O uso incorrecto do preservativo faique na práctica a efectividade sexainferior á teórica

☺Fácil de usar.☺Relativamente barato e fácil de

obter.☺Sen efectos secundarios.☺Protexe contra as ETS.

�Algúns homes e mulleres quéi-xanse de perder sensibilidade.

�Hai que colocalo antes do coitoe, no caso do preservativo mas-culino, retiralo cando o pene estáaínda en erección.

Diafragma conespermicida

Teórica: 97-98 %Práctica: 80-90 %O uso incorrecto do diafragma faique na práctica a efectividade sexainferior á teórica.

☺Sen efectos secundarios.☺Protexe contra algunhas ETS.

�É preciso ir previamente a uncentro sanitario para saber quetalla se precisa.

�Necesítase aprender a colocalo.�Hai que colocalo antes do coito e

retiralo 8 horas despois.

DIU Teórica: 99 %Práctica: 95-98 %

☺Non interfire no acto sexual. �Debe colocalo o/a médico/a.�Pode causar inflamacións, infec-

cións e regras dolorosas.�Precisa de control médico.�Menos recomendable en

mulleres sen fillos.

Píldora Teórica: 99 %Práctica: 97-98 %

☺Non interfire no acto sexual.☺Regula os ciclos menstruais e

reduce as dores da menstrua-ción.

�Debe tomarse todos os días.�Pode ter efectos secundarios,

sobre todo de tipo circulatorio.�Precisa de control médico.�Non recomendable en mulleres

fumadoras, diabéticas, conxaquecas, obesas, con problemascirculatorios ou maiores de 35anos.

Ligadura Teórica: 99 %Práctica: 99 %

☺Non interfire no acto sexual.☺Permanente.☺Sen efectos secundarios.

�Precisa cirurxía con anestesiaxeral ou epidural.

�Pode ser irreversible.

Vasectomía Teórica: 99 %Práctica: 99 %

☺Non interfire no acto sexual.☺Permanente.☺Sen efectos secundarios.

�Precisa cirurxía con anestesialocal.

�Pode ser irreversible.


- Anticonceptivos intrauterinos: consiste na coloca-ción (por parte do médico) dun obxecto no interior doútero que dificulta o paso dos espermatozoides caraás trompas e impide que o embrión aniñe no útero.Exemplo: o DIU (iniciais de Dispositivo IntraUterino).

- Anticonceptivos barreira: impiden a chegada dosespermatozoides ao útero. Exemplo: o preservativo oucondón (masculino e feminino) e o diafragma.

- Anticonceptivos químicos ou espermicidas: sonprodutos químicos en forma de xel, crema ou óvuloque se introducen na vaxina antes do coito e que des-trúen os espermatozoides. Non se recomenda usar osespermicidas sós, senón xunto con outros métodosanticonceptivos.

- Anticonceptivos cirúrxicos ou esterilización: aesterilización é unha intervención cirúrxica que con-siste en cortar as vías espermáticas nos homes(vasectomía) e as trompas de Falopio nas mulleres(ligadura de trompas).

UNIDADE 2

63

O 23% dos mozos españois adopta condutas de risco nas súas relacións sexuais

Segundo a enquisa Shering sobre sexualidade e anticoncepción, realizada en España en 2002 acase dous mil rapaces e rapazas de idade comprendida entre 15 e 24 anos, case a cuarta partedos mozos non usa ningún método anticonceptivo e esta porcentaxe aumenta segundo diminúea idade.

Así mesmo, a enquisa revela que:

- Máis do 80% dos mozos aseguran ter recibido bastante información e coñecemento dostemas relacionados coa sexualidade e anticonceptivos principalmente a través dos mediosde comunicación, dos seus amigos e nos centros escolares.

- Entre o 94-97% teñen unha “conciencia clara” dos riscos de embarazo non desexado e enfer-midades de transmisión sexual e VIH, que poden ocasionar as prácticas de relacións sexuaissen protección.

- A maior parte dos mozos coñece a píldora poscoital, pero é preocupante que un 12% o con-sidere como anticonceptivo habitual en lugar de anticonceptivo de emerxencia e, por tanto,de uso excepcional.

12. Identifica o método anticonceptivo que:

a) Impide que os óvulos saian dos ovarios.

b) Impide que os óvulos cheguen ao útero.


Aborto

Ás veces o embrión é expulsado do útero de forma natu-ral antes de que sexa viable, é dicir, antes do sexto mes deembarazo. Cando isto ocorre fálase de aborto espontá-neo, mentres que se a expulsión ten lugar a partir do sextomes de embarazo fálase de parto prematuro. O abortoespontáneo sucede como consecuencia de anomalíasxenéticas no feto ou ben por infeccións, problemas hormo-nais ou consumo de substancias tóxicas (alcohol, tabacoou outro tipo de drogas) por parte da muller embarazada.

O aborto voluntario é cando un embarazo se inte-rrompe a petición da muller embarazada. Desde 1985 alexislación española permite interromper o embarazo entres casos:

- Para evitar un grave perigo para a vida ou a saúdefísica ou psíquica da muller embarazada.

- Cando o embarazo foi producido como consecuenciadunha violación.

- Cando se presume que o feto nacerá con gravestaras físicas ou psíquicas.

Os centros acreditados en España para a interrupciónvoluntaria do embarazo son centros sanitarios públicos eprivados que reúnen as condicións e equipamentos nece-sarios para realizar este servizo.

A decisión de interromper un embarazo é complexapara as mulleres, por iso é necesario informarse o máisexhaustivamente posible sobre os aspectos físicos, psico-lóxicos e legais que comporta dirixíndose a unha Consulta


64

c) Impide que os espermatozoides saian dos testículos e cheguen á uretra.

d) Impide que os espermatozoides cheguen ao útero.

e) Impide que o óvulo fecundado se implante no útero.

13. Na túa opinión, que razóns pode ter unha persoa nova para non usar ningún método anti-conceptivo nas relacións sexuais?


Xove, Centro de Planificación Familiar, Oficina deInformación Xuvenil ou a un Centro Asesor da Muller.

O aborto non é un capricho nin é un método de planifi-cación familiar; é un recurso extremo ante un embarazonon desexado. En consecuencia, a prevención dos emba-razos non desexados debe ser unha prioridade.

Técnicas de reprodución asistida

Unha de cada cinco parellas ten problemas para terfillos. A idade, a tensión psicolóxica, a contaminación,algunhas substancias presentes nos alimentos (por exem-plo, as hormonas para engordar o gando) e o consumo desubstancias tóxicas (alcohol, tabaco e outras drogas)reducen a capacidade de ter fillos.

Independentemente da causa, a esterilidade é un proble-ma de parella e ambos membros deben estar xuntos parasuperar o tratamento e o custe emocional que isto implica.

Durante séculos considerouse a muller como a respon-sable da esterilidade na parella. Non obstante, hoxe sabe-mos que a infertilidade pode afectar a muller (40% dasparellas), o home (40% das parellas) ou a ambos (20%das parellas).

Para moitas parellas que esgotaron os tratamentosmédicos tradicionais, as técnicas de reprodución asistidaofrecen a mellor esperanza e probabilidade dun embara-zo. As principais técnicas de reprodución asistida son ainseminación artificial e a fertilización in vitro.

A inseminación artificial é unha técnica moi sinxela:no momento da ovulación o médico deposita no útero damuller o seme do home (da parella ou dun doante anóni-mo) axudándose dunha sonda.

A fecundación in vitro é unha técnica máis complexaque a inseminación artificial porque a fecundación non tenlugar no interior da muller senón no laboratorio (in vitro sig-nifica “en vidro”). O tratamento comeza coa estimulación doovario con hormonas para obter varios óvulos no mesmociclo. Unha vez extraídos os óvulos, póñense en contactocos espermatozoides, e os embrións resultantes manté-ñense nun medio de cultivo durante 3-6 días para, final-

UNIDADE 2

65

Louise Brown a primeira “bebéprobeta” cos seus pais. Naceu enBristol (Reino Unido) en 1978.Hoxe en día hai no mundo máisdun millón de persoas nacidas porfecundación in vitro.

Os embarazos múltiples poñen enperigo a saúde da nai e dos bebés.Por iso en España a Lei deReprodución Asistida se modificouen 2003 para limitar a 3 o númerode embrións implantados por ciclona fecundación in vitro.


mente, ser implantados no útero da muller en número de 2ou 3 embrións. Os restantes embrións consérvanse conxe-lados para o seu posible uso en tratamentos posteriores.

5. Hixiene sexual

Aseo

Como no resto do corpo, os xenitais necesitan un lava-do periódico. É aconsellable ducharse diariamente (taméndurante a regra e o embarazo) cun xabón ou xel suave querespecte a acidez natural da pel. Non é necesario, emesmo non é aconsellable, refregar con enerxía os xeni-tais externos, utilizar desinfectantes ou xabóns fortes oumoi perfumados, realizar duchas vaxinais nin utilizar des-odorizantes íntimos. Tampouco é conveniente ducharse oulavarse varias veces ao día porque o exceso de hixienefavorece as infeccións ao alterar a composición química dapel.

Como medida preventiva fronte ás infeccións, as mulle-res deben limparse despois das deposicións de diante


66

14. En que se diferencian a inseminación artificial e a fecundación in vitro?

Inseminación artificial.Fonte: IVI (Instituto Valenciano de Infertilidad).

Fecundacion “in vitro”.


cara atrás. Deste xeito evítase levar os xermes do ano ávaxina e á uretra.

En canto á roupa interior recoméndase utilizar prendasde algodón ou, polo menos, coa entreperna deste tecido.O nailon e, en xeral, as fibras sintéticas favorecen o crece-mento de xermes porque non facilitan a transpiración dosxenitais externos.

Detección precoz

Os cancros que afectan os órganos sexuais son moi fre-cuentes. En España o cancro de mama é a primeira causade morte nas mulleres de 45-55 anos e o cancro de prós-tata é, xunto co cancro de pulmón, o que máis afecta oshomes.

Posto que nas primeiras etapas destes cancros nonadoitan mostrar moitos síntomas, é importante coñecer epoñer en práctica as medidas máis eficaces para detecta-los a tempo. A detección precoz depende en gran medidade nós mesmos.

1. Autoexames periódicos.

Ninguén coñece mellor o propio corpo que nós mes-mos, por iso exploralo nos axuda e facilita o labor do médi-co. Os homes poden autoexaminar os seus testículos e asmulleres as súas mamas para detectar cedo calquera ano-malía.

2. Revisións médicas.

Na muller o cancro de útero pode detectarse mediantecitoloxía vaxinal e o cancro de mama mediante exploraciónmédica e mamografías. As citoloxías deben facerse unhavez ao ano a partir da idade de inicio da actividade sexual,mentres que as mamografías son aconsellables a partirdos 45-50 anos.

Nos homes o cancro de próstata detéctase mediantetacto rectal. Esta práctica debe realizarse anualmente apartir dos 50 anos.

O cancro de mama representa o 30 % dos cancros queafectan a muller.

UNIDADE 2

67


Enfermidades de transmisión sexual (ETS)

As enfermidades de transmisión sexual son as antiga-mente chamadas enfermidades venéreas, en referenciaa Venus, a deusa do amor. As ETS son enfermidadesinfecciosas que se transmiten a través de contactossexuais xenitais, oroxenitais ou anoxenitais. Os bicos rara-mente son responsables de ETS.

Actualmente están identificadas máis de 20 ETS cau-sadas por diversos microorganismos: virus (condiloma,SIDA, herpes), bacterias (sífilis, clamidia, gonorrea), fun-gos (candidiasis) e protozoos (tricomonas). Tamén ospatospatos e os ácaros da sarna poden transmitirse porcontacto sexual.


68

Como Examinarse?

Mamas Testículos

É aconsellable examinar as mamas ao rematar amenstruación porque son menos sensibles á pre-sión. Despois da menopausa, calquera data é váli-da.

Técnica:

A muller, deitada e co brazo dobrado baixo acabeza, debe palpar a mama cos tres dedosmedios exercendo unha presión suave, subindoe baixando en zigzag desde a axila ata o ester-no, abarcando toda a mama.

A maior parte dos vultos adoitan ser benignos,pero non se deben correr riscos, o aconsellableé consultar o médico.

É aconsellable examinar os testículos despois daducha porque a auga e o calor axudan a relaxar apel do escroto.

Técnica:

O home debe palpar cada testículo con ambasmans con movementos suaves e envolventes.Tamén debe comprobar que o tamaño dosdous testículos é semellante.

Unha dureza pode indicar que algo non estáben, pero tamén poder ser unha hernia, unquiste ou un ensanche dun vaso sanguíneo. Encalquera caso o prudente é consultar o médico.

O cancro de mama representa o 30% dos cancrosque afectan á muller.

O cancro de testículo representa só o 1 % de todosos casos de cancro que afectan ao home pero é otumor máis común nos homes entre 15-35 anos deidade.


Na actualidade, as ETS están en franco aumento, enparticular entre a xente nova como resultado de factoresbiolóxicos (teñen os tecidos máis fráxiles) e de factoresculturais relacionados coa revolución sexual ocorrida nospaíses occidentais nas últimas décadas. A maior liberdadesexual (maior número de parellas sexuais ao longo davida) e o inicio das relacións sexuais a idades máis tem-perás dificultan o control sanitario dos contactos.

Para tomar conciencia da importancia das ETS e apren-der a combatelas é importante coñecer algunhas das súascaracterísticas:

- Pasan con frecuencia desapercibidas porque a per-soa infectada pode non presentar síntomas (é o casodo condiloma e da clamidia), ou cando estes aparecenxa é demasiado tarde para evitar complicacións. Istoimplica que moitas persoas infectadas ignoren a súasituación, o que aumenta o risco de espallar a enfer-midade. Por iso o diagnóstico temperán é a formamais efectiva de evitar problemas.

- Poden provocar infertilidade. O caso máis frecuenteé a clamidia, unha bacteria que pode provocar nasmulleres a obstrución das trompas de Falopio co quese impide a fecundación (nos homes tamén podecomprometer a fertilidade). A clamidia é a responsabledo 15 % das ETS en España.

- Poden provocar cancro. O virus do condiloma é oresponsable do 99 % dos cancros de colo de úteronas mulleres.

- Poden transmitirse ao feto antes ou despois doparto causando abortos espontáneos, malformacións(sífilis) ou cegueira (gonorrea).

- Non inmunizan. A diferenza doutras enfermidadesinfecciosas (por exemplo, o sarampelo ou a rubéola),as ETS pódense contraer repetidas veces.

- Non existen vacinas para a maioría das ETS.

- Non existen tratamentos eficaces contra as ETSde orixe vírica (condiloma, SIDA, herpes), xa que osantibióticos non eliminan os virus.

UNIDADE 2

69

Síntomas que poden anunciarunha ETS:

- Emisión anormal de líquidospolo orificio urinario ou polavaxina.

- Proído ao ouriñar.

- Proído nos xenitais

- Inflamación dun ou varios gan-glios na ingua.

- Verrugas, úlceras ou erupciónsnos xenitais.

- Dolor durante o coito.

- Na muller: dor no baixo ventreou á altura dos riles fóra damenstruación.

- Na muller: hemorraxias fóra daregra.


Por todo isto os factores máis importantes na loita con-tra as ETS son previr o contaxio e acudir ao medico parao diagnóstico temperán e posterior tratamento da enfermi-dade. A prevención supón usar preservativo (incluído sexoanal) e reducir ou evitar as prácticas de alto risco (sexoanal sen preservativo, relacións con profesionais do sexo,promiscuidade sexual, etc.)

6. A sexualidade ao longo da vida

Os seres humanos somos seres sexuados mesmoantes de nacer e vivimos e expresamos a sexualidade deforma diferente en cada etapa da vida.

Na etapa prenatal (antes do nacemento) teñen lugar osprocesos biolóxicos máis importantes da sexualidadehumana. O sexo xenético do feto defínese no momento dafecundación. Resulta da contribución xenética do pai por-que os espermatozoides levan cromosomas X ou ben cro-mosomas Y, mentres que os óvulos unicamente levan cro-mosomas X. O cigoto resultante da fecundación poderáser XX, dando lugar a unha nena, ou XY, dando lugar a unneno. Durante as seis primeiras semanas de embarazonon se pode distinguir o sexo xenital do feto, pero a partirda 6ª semana de vida intrauterina o feto produce hormo-nas sexuais que actúan sobre o seu cerebro e os seusxenitais diferenciándoos. A tendencia natural do feto é aconverterse en feto feminino. Só cando o feto é XY produ-ce hormonas masculinas que fan que aparezan os xenitaismasculinos.

Durante a infancia non teñen lugar importantes cam-bios físicos. Desde o punto de vista psicolóxico e de con-duta a sexualidade infantil foi negada durante moitos sécu-los na cultura occidental, en boa parte porque só se con-sideraba lexítimo o sexo orientado á procreación. Hoxesabemos que a través dos xogos sexuais os nenos enenas exploran o seu propio corpo e o dos demais e, ásveces, imitan aos adultos. Ademais, os nenos e nenas bus-


70

15. Por que o número de persoas afectadas por ETS está en aumento?

16. Como se pode previr o contaxio dunha enfermidade de transmisión sexual?

Definición do sexo xenético docigoto.

En ocasións é difícil definir o sexodun bebé como “feminino oumasculino” porque nace con xeni-tais ambiguos. Unha identifica-ción equivocada pode causar ungrave trastorno psicolóxico esocial ao neno e á familia. Por isoa identificación debe facela ungrupo de especialistas en xenéti-ca, pediatría e endocrinoloxía.


can explicitamente o pracer sexual nalgunhas ocasións; defeito, a masturbación é común na infancia.

A psicoloxía da sexualidade infantil é diferente da adul-ta. Nos nenos e nenas as sensacións de pracer non teñenaínda un significado específico, a atracción por outras per-soas é máis afectiva que sexual e a orientación do desexo(homosexual, heterosexual ou bisexual) está aínda sendefinir.

A adolescencia é un período da vida na que sucedenprofundos cambios físicos e psicolóxicos e as crises queadoitan acompañala son preparatorias para progresarcara á etapa adulta. A cultura e o entorno familiar e socialteñen unha gran incidencia na maneira en que o adoles-cente experimenta estas transformacións.

A adolescencia é definida pola Organización Mundial daSaúde (OMS) como a segunda década da vida, compren-dida entre os 10 e 19 anos de idade. Con frecuencia os ter-mos adolescencia e puberdade utilízanse como sinónimospero non o son. A puberdade é un proceso biolóxico, men-tres que a adolescencia é un fenómeno moito máis amplo,que inclúe os aspectos psicosociais. Mentres que os cam-bios físicos están acoutados no tempo, algunhas dascaracterísticas da personalidade adolescente poden per-durar ata moito máis tarde e mesmo durante toda a vida.

Os primeiros signos da puberdade son o crecementodos testículos nos rapaces, das mamas nas rapazas e dapeluxe na pube en ambos. Estes primeiros cambios nocorpo son o resultado das hormonas producidas polo hipo-tálamo e a hipófise (dous órganos situados na base docerebro) e polos ovarios e testículos. Ao redor dos 8 anos,a hipófise estimulada polo hipotálamo empeza a producirhormonas que, á súa vez, estimulan os ovarios e os testí-culos a producir as súas propias hormonas. Finalmente, ashormonas femininas (estróxenos e proxesterona) produci-das polos ovarios e a hormona masculina (testosterona)producida polos testículos son as responsables dos cam-bios no corpo do adolescente:

- A estatura e o peso aumentan bruscamente.

- Os xenitais externos e internos crecen e maduran.

UNIDADE 2

71

Fonte: Aula Interactiva (CNICE - Mo

de Educación e Ciencia).


- Aparecen os carácteres sexuais secundarios queveñen diferenciar os corpos moi semellantes dosnenos e nenas. Redistribúese a graxa corporal deforma diferente, cambia a voz, aparece o vello corpo-ral especificamente en axilas e pube.

- Aparece a menstruación nas rapazas e a capacidadede exacular nos rapaces. A idade na que isto sucededepende da herdanza, da alimentación, e do sexo e,por termo medio, sitúase ao redor dos 12 anos nasrapazas e dos 14 anos nos rapaces.

- As hormonas responsables destes cambios corpo-rais son tamén, en boa medida, as causantes doscambios bruscos no estado de ánimo dos adoles-centes.

A adolescencia é a etapa da vida na que o desexosexual alcanza a súa maior efervescencia e na que aorientación sexual (homosexual, heterosexual, bisexual)se consolida.

A sexualidade na etapa adulta é moi diversa. Cada per-soa, dependendo da súa ideoloxía, costumes e formas devida, vive a súa sexualidade de maneira diferente polo queresulta imposible falar, en xeral da sexualidade adulta.Desde o punto de vista biolóxico hai que ter en conta quea partir dos 40 anos aproximadamente os homes e asmulleres experimentan unha serie de cambios físicosmotivados pola redución na produción de hormonassexuais. Nos homes isto conduce a que a cantidade e cali-dade dos espermatozoides diminúa dun xeito paulatino.Nas mulleres o proceso é máis acelerado: ao redor dos 50anos desaparecen as ovulacións e, con elas, a menstrua-ción e a posibilidade de embarazo, ao tempo que apare-cen algúns síntomas como sufocación, cansazo ouaumento de peso. Todos estes cambios son normais e nonteñen por que afectar necesariamente a sexualidade.

A sexualidade na vellez está rodeada de mitos e pre-xuízos moi arraigados culturalmente entre os que destacaa negación do desexo sexual nesta etapa da vida. É certoque a nivel xenital prodúcense certos cambios: na mullerhai menos lubricación vaxinal (isto pode emendarse concremas) e no home a erección faise máis lenta e precisade máis estímulos. Non obstante, os seres humanos nace-


72


mos e morremos sexuados e a capacidade de gozar destaesfera da vida permanece intacta, xa que a sexualidadevai más alá do coito: é unha marabillosa fonte de comuni-cación, unha forma de expresar tenrura e afecto, un modode dar e recibir pracer.

7. A psicoloxía da sexualidade

A identidade sexual e o rol de xénero

As persoas aprenden a “verse” e a comportarse comohomes ou mulleres, incluíndose nun dos grupos e excluín-dose do outro. Isto dará lugar á identidade sexual que éa convicción que cada persoa ten de pertencer ao xéneromasculino ou ao feminino.

Desde o mesmo momento do nacemento os pais asig-nan ao recentemente nacido un nome sexuado, roupas,xoguetes e mesmo adornos no cuarto que se consideranpropios dun neno ou dunha nena. Durante a infancia e aadolescencia a sociedade reforza que condutas son femi-ninas e que condutas son masculinas. Estas etiquetas ouestereotipos sexuais están fortemente enraizados e sonaceptados por unha gran maioría de persoas

A existencia de estereotipos sería máis ou menosanecdótica se non fose porque, ademais de simplificar a

UNIDADE 2

73

17. Completa a táboa:

Home Muller

Sexo xenético

Sexo xenital

18. Cando comeza a adolescencia? Cando comeza a puberdade?

19. Que hormonas son as responsables da aparición dos carácteres sexuais secundarios naadolescencia?


realidade, serven para definir as expectativas, as capaci-dades e os roles de xénero de ambos sexos.

No caso dos varóns a sociedade espera deles quesexan “fortes” e “pouco emocionais”, que teñan éxito, quetomen a iniciativa sexual e que teñan unha alta confianzapersoal. Pola contra, as nenas son percibidas como “deli-cadas”, “cariñosas” e edúcanse para a maternidade, paraestar máis interesadas no amor que no sexo, para sermáis dependentes emocionalmente e para profesións demenor valor social (enfermeira, secretaria, mestra, etc.).Os medios de comunicación, e de xeito especial a publici-dade, alimentan estes estereotipos sexuais ás veces dunxeito sutil e inconsciente.

O sexo biolóxico (xenético e xenital) coincide casesempre coa identidade sexual (sexo psicolóxico e social).Non obstante nalgúns casos non é así. A transexualida-de consiste en que unha persoa con xenética e órganossexuais normais cre pertencer psicoloxicamente ao outrosexo. Esta situación leva á persoa a vivir con angustia ofeito de estar “encarcerada” nun corpo que non lle corres-ponde, o que lle impulsa a ocultalo ou a someterse a unhaoperación cirúrxica para “cambiar” de sexo. As causas datransexualidade son aínda descoñecidas.

A orientación sexual

A orientación sexual é a atracción afectiva e eróticacara a outra persoa. A orientación sexual inclúe diversasformas que van desde a homosexualidade exclusiva, áhomosexual predominante, a bisexual, a heterosexual pre-dominante e a heterosexual exclusiva. O termo gays refí-


74

Transexual e travestí non sonsinónimos. Os/As travestís sonpersoas que gozan vestíndosecon roupas do sexo contrariopero non teñen problemas deidentidade sexual (as mulleresséntense mulleres e os homesséntense homes).


rese aos homes homosexuais e o termo lesbianas, ásmulleres homosexuais.

É importante distinguir entre a orientación sexual e ocomportamento sexual porque a orientación sexual faireferencia aos sentimentos e ao concepto que unha per-soa ten de si mesma. Pode que as persoas homo ou bise-xuais non expresen a súa orientación sexual a través doseu comportamento debido aos prexuízos, estereotiposnegativos e discriminacións que se dan en moitas socie-dades. De feito, a homosexualidade foi considerada duran-te décadas como unha enfermidade mental. Esta aberra-ción obedecía ao rexeitamento ideolóxico fronte ás condu-tas homosexuais e non se baseaba en ningún argumentocientífico. A suposta enfermidade levou consigo que per-soas con condutas homosexuais fosen castrados (séculoXIX) ou sufrisen a extirpación de tecido cerebral (ata apro-ximadamente 1950). Finalmente, en 1992 a OrganizaciónMundial da Saúde eliminou a homosexualidade da listadas enfermidades mentais e pasou a considerala comounha orientación sexual máis.

Aínda que se descoñecen as súas causas, hoxe sábe-se que a orientación sexual empeza a definirse nos últi-mos anos da infancia. Este feito é de gran importancia por-que, en contra do que ás veces se afirma, as persoas nonelixen ser homosexuais, heterosexuais ou bisexuais. Ahomosexualidade, como a heterosexualidade ou a bise-xualidade, non é unha elección. O que si existe, evidente-mente, é a elección de ter ou non condutas homosexuais,heterosexuais ou bisexuais.

UNIDADE 2

75

A homosexualidade no mundo

En 12 países os actos homose-xuais castíganse con pena demorte.

En máis de 40 países os actoshomosexuais son ilegais.

20. Unha persoa transexual sinte que o seu sexo .................... non corresponde co seu sexo....................... En consecuencia pode suceder que sendo home se sinta como .....................e sendo muller se sinta como .....................

21. Cando se empeza a definir a orientación sexual (homosexual, heterosexual e bisexual) ecando se consolida?


76

RELACIÓN E COORDINACIÓN

"Ninguén chega a converterse en humano se está só: facémonos humanosos uns aos outros. (...)Sendo como somos en canto humanos froito dese con-taxio social, resulta a primeira vista sorprendente que soportemos a nosasociabilidade con tanto desasosego. Non seriamos o que somos sen os outrosmais cústanos ser cos outros. A convivencia social nunca resulta indolora. Porque? Quizais precisamente porque é demasiado importante para nós, porqueesperamos ou tememos demasiado dela, porque nos amola necesitala tanto."

Fernando Savater. Las preguntas de la vida. Ariel. 1999.

O corpo humano funciona grazas á actividade específica de cada un dos seusórganos, sistemas e aparellos, pero isto non quere dicir que sexa o resultado dasuma das súas respectivas actividades. Todas as partes do corpo deben fun-cionar como unha unidade, de forma harmónica e sincronizada. Por exemplo,cando facemos deporte aumenta a actividade muscular e increméntanse oslatexos do corazón e o ritmo da respiración.

Para asegurar a colaboración de todas as pezas do corpo humano é precisorecibir información do medio, tanto externo como interno (función de relación)e elaborar respostas adecuadas (función de coordinación).

Os seres humanos temos dous sistemas principais de control e coordinación: osistema endócrino (formado por glándulas secretoras de hormonas) e o sis-tema nervioso (formado por células especializadas chamadas neuronas). Entermos xerais, o sistema endócrino é o responsable dos cambios que se pro-ducen nun período de tempo relativamente longo (minutos, semanas, meses),mentres que o sistema nervioso é o responsable de respostas moito máis rápi-das (de milisegundos a minutos).

O sistema nervioso e o sistema endócrino están interrelacionados. Por exemplo,os ovarios e testículos fabrican hormonas sexuais seguindo as ordes ditadaspolo hipotálamo, un centro nervioso do cerebro.



77


1. O sistema nervioso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

2. Estrutura do sistema nervioso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

- Sistema nervioso central . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

- Sistema nervioso periférico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

3. Funcionamento do sistema nervioso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

4. Os sentidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

- Vista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

- Oído e equilibrio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

- Gusto e olfacto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

- Tacto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

5. O sistema endócrino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

6. Saúde mental . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

- Nerviosismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

- Ruído . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

- Illamento social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

- Sono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

- As drogas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100



78

1. O sistema nervioso

De todos os sistemas do corpo o sistema nervioso é omáis complexo, xa que é responsable:

- do pensamento, do comportamento e da personalida-de,

- do control, da coordinación e da regulación das activi-dades do corpo,

- da recollida de información do corpo e do seu entornoa través dos receptores de estímulos, os órganos dossentidos, e do envío desta información aos centrosnerviosos onde se analiza e se almacena parcial-mente. Se é o caso, o sistema nervioso encárgase deelaborar as respostas que serán finalmente executa-das polos órganos efectores: músculos ou glándulas.

As células máis características do sistema nervioso sonas neuronas. As neuronas adoptan distintas formassegundo o lugar onde se atopen e a función que realicen,pero todas teñen en común os seguintes elementos: uncorpo celular no que está situado o núcleo; as dendritas,prolongacións curtas e numerosas que reciben os estímu-los; e un axón, prolongación larga e única que transmite oestímulo a outras células.

Neurona.

Fonte: MSN Encarta

O científico español SantiagoRamón y Cajal foi o primeiro endescribir as neuronas como célu-las individuais unidas mediantesinapses. Isto valeulle o PremioNobel en 1906. Ata daquela o sis-tema nervioso concibíase comounha rede única de fibras (demaneira análoga aos vasos san-guíneos).


UNIDADE 3

79

Os axóns das neuronas agrúpanse en feixes formandoas fibras nerviosas. Á súa vez, as fibras nerviosas formanos nervios, que desde a periferia envían información ataos centros nerviosos (cerebro e medula espiñal) ou vice-versa.

Para comunicarse entre si ou con outras células, asneuronas utilizan dous tipos de sinais: os sinais eléctricose os sinais químicos.

- Sinais eléctricos: a través de impulsos eléctricos quese inician nas dendritas e viaxan polo axón da neuro-na.

- Sinais químicos: a través de moléculas chamadasneurotransmisores producidas polas neuronas.Dado que as neuronas non se tocan, o sinal nerviosoviaxa de neurona a neurona mediante os neurotrans-misores a través dunhas unións especializadas cha-madas sinapses.

Ao chegar ao extremo do axón, o sinal eléctrico fai queas moléculas do neurotransmisor saian ao espazo sinápti-co. Unha vez que os neurotransmisores chegan á mem-brana da neurona seguinte xérase un novo sinal eléctrico.Se a seguinte célula é unha célula muscular os neuro-transmisores provocan a súa contracción, se é unha célu-la glandular a resposta será a secreción dunha substanciaespecífica.

O impulso nervioso transmítese sempre nunha soadirección xa que os neurotransmisores son liberados uni-camente polas terminacións do axón.

1. A neurona recibe o sinal nervioso a través de ........................ (dendritas/axón/corpo celular)condúceo a .............................. (dendritas/axón/corpo celular) para, finalmente, estimular áseguinte neurona, célula muscular ou célula glandular.

2. Un nervio é un conxunto de .......................... (neuronas/fibras nerviosas/ axóns) e unha fibranerviosa é un conxunto de .......................... (neuronas/nervios/ axóns).



80

2. Estrutura do sistema nervioso

Anatomicamente o sistema nervioso divídese en dúaspartes:

- Sistema nervioso central: formado polo encéfalo e amedula espiñal.

- Sistema nervioso periférico: formado polos nerviose os ganglios nerviosos.

Sistema nervioso central

O sistema nervioso central é o centro de control máisimportante. Encárgase de recibir e interpretar a informa-ción que perciben os nosos sentidos, así como de enviaras instrucións aos músculos e ás glándulas.

O encéfalo e a medula espiñal están formados por teci-do nervioso extraordinariamente delicado pero ben prote-xido. Flotan nun fluído que absorbe os golpes, o líquidocefalorraquídeo, e están rodeados por tres membranas,as meninxes, e polos ósos do cranio (o encéfalo) e as vér-tebras (a medula espiñal).

No encéfalo e na medula espiñal encontramos doustipos de “substancias”: a substancia gris, formada poloscorpos das neuronas, e a substancia branca, compostapolos axóns (o “cableado” nervioso). No encéfalo a subs-tancia gris está situada na parte externa, mentres que namedula está situada na parte interna.

O encéfalo consta de tres partes: o cerebro, o cerebeloe o bulbo raquídeo.

O cerebro é a parte máis voluminosa do encéfalo. Tena superficie pregada, con engurras e rañuras ou fisuras.Unha destas fisuras divide o cerebro en dúas metades, ohemisferio dereito e o hemisferio esquerdo, conectadospor fibras nerviosas. O hemisferio dereito controla a parteesquerda do corpo e o hemisferio esquerdo a parte derei-ta do corpo.

A parte externa do cerebro chámase cortiza cerebral eestá formada por substancia gris. A cortiza cerebral posúeáreas diferenciadas e cada rexión ten unha función con-

Sistema nervioso central.Fonte: Aula Interactiva (CNICE -Mo de Educación e Ciencia.

A meninxite, inflamación dasmeninxes, está causada xeral-mente pola infección de virus oubacterias e afecta principalmenteaos nenos. A meninxite víricacura espontaneamente, mentresque a de orixe bacteriano podedeixar secuelas e mesmo provo-car a morte polo que é moi impor-tante o diagnóstico temperán.

O traballo do encéfalo requiremoita enerxía. Por iso utiliza o 20% de todo o osíxeno inspirado.


UNIDADE 3

81

creta, de maneira que para realizar accións complexascomo ler ou comprender estas páxinas as distintas rexiónscolaboran entre si. Algunhas áreas da cortiza ocúpanse dainformación dos sentidos (área sensitiva), outras dosmovementos (área motora) e, por último, a área asociativaanaliza e interpreta a información e participa da aprendi-zaxe, a memoria e a planificación.

A enorme capacidade de procesamento do cerebrodébese ás neuronas especializadas que forman unións(sinapses) con centos e mesmo milleiros doutras neuro-nas. O resultado é unha inmensa rede de rutas formada,polo menos, por un trillón de sinapses!

O cerebelo está situado debaixo e na parte posterior docerebro. Encárgase de coordinar os movementos aprendi-dos, tales como andar ou montar en bicicleta; neles omovemento iníciase voluntariamente por orde da cortizacerebral, pero logo o control pasa ao cerebelo. Grazas aisto podemos facer unha actividade física ao tempo quefalamos, asubiamos ou pensamos.

O bulbo raquídeo atópase na zona da caluga e conec-ta o encéfalo coa medula espiñal. Encárgase de controlaros latexos do corazón, a respiración, o estado da dixes-tión, entre outras funcións.

A medula espiñal é un cordón nervioso que parte dabase do encéfalo e percorre o interior da columna verte-bral, que lle serve de protección. Da medula espiñal partenos nervios do sistema nervioso periférico.

A medula espiñal ten dúas funcións principais: conducira información entre os nervios do sistema nervioso perifé-rico e o encéfalo, e controlar os actos reflexos.

Todas as persoas retiramos as mans cando tocamosalgo afiado ou quente, e pestanexamos cando percibimosque algo nos vai golpear. Estas respostas son automáti-cas, rápidas e moi simples co fin de protexer o corpo desituacións perigosas. O estímulo, como a dor, transmítesepor un nervio sensorial, envíase á medula espiñal e a res-posta motora viaxa de volta facendo reaccionar o corpo.Ademais de controlar accións de emerxencia, os reflexoscontrolan tamén moitos procesos internos, como os move-mentos do tubo dixestivo.

Mapa cerebral do hemisferioesquerdo.Fonte: Aula Interactiva (CNICE -Mo de Educación e Ciencia.

Medula espiñal.Fonte: Aula Interactiva (CNICE -Mo de Educación e Ciencia



82

Sistema nervioso periférico

O sistema nervioso periférico está formado polos ner-vios, é dicir, por agrupamentos de axóns, que conectan osistema nervioso central co resto do corpo. Os corposcelulares das neuronas agrúpanse en vultos chamadosganglios nerviosos (non os confundas cos ganglios linfá-ticos).

Os nervios clasifícanse segundo a súa función en ner-vios sensoriais (levan sinais ao sistema nervioso central)e nervios motores (transmiten sinais aos músculos e ásglándulas).

Segundo a súa localización no corpo, os nervios clasifí-canse en nervios craniais e nervios espiñais. Os ner-vios craniais están unidos ao encéfalo e conectan coasdistintas partes da cabeza, mentres que os nervios espi-ñais están unidos á medula espiñal e conectan coas res-tantes partes do corpo.

A principal causa de lesión medu-lar en España son os accidentesde tráfico. A parálise das extremi-dades inferiores (paraplexía) edas catro extremidades (tetraple-xía) son debidas a que os nerviossituados por debaixo da lesiónnon poden enviar as mensaxesdo cerebro á musculatura dasextremidades.

3. O sistema nervioso ten tres funcións: unha función sensorial, unha función integradora e unhafunción motora. Identifica a función que corresponde ás seguintes partes do corpo humano:

a) Cortiza gris do cerebro.

b) Papilas gustativas da lingua.

c) Medula espiñal.

d) Nervio que fai contraer o bíceps.

4. a) Identifica que tipo de nervio (cranial ou espiñal, sensitivo ou motor) informa sobreos cambios de cor captados polo ollo.

b) Identifica que tipo de nervio (cranial ou espinal, sensitivo ou motor) informa sobre a pre-sión que fan os dedos sobre o bolígrafo ao escribir.

c) Describe unha acción levada a cabo por un nervio espiñal e motor.


UNIDADE 3

83

3. Funcionamento do sistema nervioso

O funcionamento do sistema nervioso é dunha grancomplexidade. Non obstante, segue en xeral as seguintespautas:

1º. Recepción de estímulos polos receptores.

2º. Transmisión dos impulsos polos nervios sensoriaisata un centro nervioso.

3º. Integración da información e elaboración da res-posta nos centros nerviosos.

4º. Transmisión da resposta polos nervios motores ataos órganos efectores.

5º. Execución da resposta polos órganos efectores(músculos ou glándulas).

Moitas das actividades que realizamos ao longo do díason conscientes: andar, ler, comer, etc. Estes movementoscorporais son resultado das instrucións do cerebro aosmúsculos esqueléticos como resposta aos estímulos pro-cedentes do mundo exterior. Os nervios motores que seocupan dos movementos do corpo forman o sistema ner-vioso somático.

Esquema xeral do sistema nervioso.

SISTEMA NERVIOSO

CENTRAL PERIFÉRICO

Encéfalo Medulaespiñal

Nerviosmotores

Nerviossensoriais

SISTEMA

SOMÁTICO

SISTEMA

AUTÓNOMO

SISTEMA

PARASIMPÁTICOO

SISTEMA

SIMPÁTICO

Cerebro

Cerebelo

Bulboraquídeo



84

O sistema nervioso axuda tamén a manter o nosomedio interno relativamente constante mediante o siste-ma nervioso autónomo ou vexetativo, que funciona sencontrol consciente. Así, accións como bombear sangue,pestanexar, producir saliva ou respirar non dependen danosa vontade.

O sistema nervioso autónomo actúa sobre as glándulas(lacrimais, salivares, estomacais, intestinais...) e sobre amusculatura dos órganos internos (corazón, tubo dixesti-vo, esfínter da vexiga urinaria...) a través de dúas divi-sións: o sistema simpático e o sistema parasimpático.Os sistemas simpático e parasimpático actúan de maneiraantagónica, é dicir, teñen efectos opostos.

O sistema nervioso simpático prepara o corpo parasituacións de alerta e nerviosismo. Por exemplo, aceleraos latexos do corazón, dilata os bronquios e retarda adixestión e o filtrado do sangue polos riles. En cambio, osistema parasimpático devolve as funcións do corpo á nor-malidade. Dá prioridade á dixestión, normaliza a produciónde ouriños, contrae os bronquios e retarda o ritmo cardía-co.

4. Os sentidos

Os sentidos (vista, oído, olfacto, gusto e tacto) son asvías de comunicación que o noso corpo ten consigomesmo e co mundo exterior. Sen eles viviriamos nun esta-do semellante ao coma, sen percibir o que nos pasa e oque pasa ao redor noso, ou ben estariamos en risco per-manente ao non captar a información vital que nos permi-te vivir de maneira segura e independente.

Hai moitos receptores de información en todo o corpo,listos para detectar sinais tanto interiores como exteriores.Os receptores son células ou grupos de células sensiblesa un cambio específico do medio, capaces de producir unimpulso nervioso que será finalmente conducido á medula

A contracción e dilatación daspupilas ten lugar de xeito incons-ciente e permite modificar a can-tidade de luz que entra no ollo. Apupila dilátase cando a muscula-tura do iris é estimulada polasfibras nerviosas simpáticas; polacontra, contráese ao ser estimu-lada polas fibras parasimpáticas.

5. Que tipo de sistema nervioso autónomo – simpático (S) ou parasimpático (PS) – coordina asseguintes accións: comer, ler o periódico, nadar, xogar ao xadrez, durmir, regar as plantas,espantar unha avespa?


UNIDADE 3

85

espiñal ou directamente ao cerebro, onde se produce asensación (olor, sabor, son, temperatura, presión, imaxe...)unha vez analizada a información recibida.

Vista

A vista é o sentido que domina as nosas impresións domundo exterior. Usámola continuamente, tanto espertoscomo durmidos. Ademais, cada vez que pensamos en nósmesmos ou noutras persoas botamos man de imaxesvisuais. O órgano responsable de desencadear estas ima-xes é o ollo, un dos máis complexos do corpo.

Cada ollo está aloxado nunha cavidade do cranio econsta de globo ocular e dunha serie de órganos auxi-liares que o moven (músculos oculares) e que o protexenda sequidade e dun exceso de luz ou de lixo (cellas, pes-tanas, pálpebras e glándulas lacrimais).

As células sensibles á luz están no interior do ollo, dis-tribuídas nunha membrana ultrafina, chamada retina. Naretina están as células fotosensibles, os conos e os bas-tóns. Ambos transforman a luz en impulsos eléctricos,pero non reaccionan igual. Os bastóns son estimuladospolas distintas intensidades de luz, mentres que os conosson estimulados por diferentes lonxitudes de onda, é dicir,polas cores. A luz tenue non estimula os conos polo quena noite vemos só en branco e negro.

O ollo humano.Fonte: A.D.A.M.

Áreas sensoriais do cerebro (vistalateral dereita).

Os animais diúrnos (por exemplo,algúns réptiles e esquíos) posúencase exclusivamente conos. Osanimais nocturnos (a maioría dosmamíferos) teñen retinas consti-tuídas case enteiramente de bas-tóns, polo que practicamente sonincapaces de distinguir cores.



86

O ollo pode compararse cunha cámara fotográfica deenfoque automático. A luz emitida ou reflectida por unobxecto é enfocada na retina pola córnea e polo cristali-no, ambos transparentes. A córnea fai case todo o traba-llo, pero non cambia de forma, así que os axustes de pre-cisión realízaos o cristalino, unha lente que se flexiona deforma automática en fraccións de segundo.

A imaxe que se forma na retina é idéntica á que seforma sobre a película dunha cámara fotográfica; é máispequena que o obxecto real e está invertida. A maior oumenor nitidez con que vexamos un obxecto depende decomo o noso cristalino enfoque a imaxe sobre a retina,curvándose máis ou menos.

Recoller a luz é o primeiro paso. Unha vez que a luzincide sobre os bastóns e os conos, prodúcese unhacorrente eléctrica semellante á que se produce nas célu-las fotoeléctricas. Os sinais son transmitidos a través dasfibras nerviosas da retina e agrupadas no nervio óptico.Finalmente, o nervio óptico envía a información a unhaárea especializada do cerebro onde é interpretada e trans-formada en imaxes.

Dado que os seres humanos enfocamos os dous ollossobre un obxecto, formamos dúas imaxes desde dousángulos lixeiramente diferentes, o que é fundamental parapercibir a profundidade e as distancias. A visión tridimen-sional resultante é froito da fusión de ambas imaxes nacortiza cerebral.

6. Relaciona as partes do ollo coas funcións que desempeñan:

Transformar a luz en impulso eléctrico Iris

Regular a intensidade e cantidade deluz que entra no ollo

Glándulas lacrimais

Proxectar a imaxe na retinaPálpebras e pestanas

Enfocar a imaxeCristalino

ProtexerRetina

Cando o cristalino se volve opacoa visión faise borrosa. Son aschamadas cataratas. Aparecencomo resultado da idade avanza-da, dun traumatismo no ollo ouda diabete. Elimínanse cunha sin-xela intervención cirúrxica.


UNIDADE 3

87

Os defectos na visión son moi frecuentes. A miopía e ahipermetropía afectan a persoas de todas as idades edébense a erros de enfoque, polo que ambas se solucio-nan con lentes correctoras. Outra alteración, chamada“vista cansa” ou presbicia, é moi común entre as persoasmaiores de 40 anos como resultado da perda de elastici-dade do cristalino.

As persoas miopes teñen unha boa visión de cerca perounha mala visión de lonxe porque teñen un globo oculardemasiado longo, o que fai que a imaxe sexa enfocada pordiante da retina en vez de selo na súa superficie. Nas per-soas hipermétropes sucede o contrario; ven con normali-dade os obxectos distantes, pero borrosos os achegadoscomo resultado dun ollo demasiado curto que fai que aimaxe resulte enfocada por detrás da retina

Oído e equilibrio

Cando algo se move ou vibra crea unhas ondas de pre-sión que viaxan polo aire e que son detectadas polo oído.O oído é un dos sentidos máis versátiles do ser humano,porque nos informa de acontecementos que suceden nonoso entorno, permítenos comunicarnos coa fala e a músi-ca e é o responsable do sentido do equilibrio.

Estrutura do oído.Fonte: A.D.A.M.

Visión normal e problemas visuais.Fonte: A.D.A.M.



88

O oído divídese en tres áreas:

- O oído externo, que se encarga de recoller as ondassonoras. Está formado pola orella e o canal auditivoexterno. A pel da metade exterior do canal auditivosegrega unha substancia, a cera ou cerume, que lubri-ca o canal e axuda a atrapar e impedir o paso das par-tículas de po.

- O oído medio, que converte as ondas sonoras enmovementos físicos. Está aloxado nunha cavidade doóso temporal do cranio e separado do oído externopolo tímpano, unha membrana flexible que se une aunha cadea de pequenos ósos, o martelo, a bigorniae o estribo. As ondas sonoras que viaxan polo canalauditivo golpean o tímpano facéndoo vibrar e estesmovementos son transmitidos e amplificados polasvibracións dos ósos do oído medio.

O oído medio comunica coa farinxe a través dun con-duto, a trompa de Eustaquio, que deixa pasar o aireda garganta ao oído medio para equilibrar a presiónentre o oído interno e a atmosfera externa. O familiar“clic” que sentimos nos oídos ao tragar algo ou ao via-xar en avión é consecuencia deste mecanismo.

- O oído interno encárgase de converter as ondassonoras en impulsos nerviosos. É unha estrutura for-mada por un conxunto de condutos e cavidades cheasde líquido, escavadas no óso temporal, que no seuconxunto reciben o nome de labirinto. No labirintodistínguense tres rexións: o vestíbulo, os condutossemicirculares e o caracol ou cóclea.

O caracol é unha cámara en espiral na que se atopanas células nerviosas receptoras do son. Os movemen-tos do estribo fan que o fluído da cóclea vibre, estimu-lando as células sensoriais, e estas transforman asvibracións sonoras en impulsos nerviosos que sontransmitidos ao cerebro a través do nervio acústico.

O sentido do equilibrio mantennos erguidos e infór-manos da posición e dos movementos do corpo. Os prin-cipais responsables do sentido do equilibrio son os condu-tos semicirculares do oído interno. O fluído destes canaismóvese cando se move a cabeza e as células receptorasdetectan este movemento enviando ao cerebro os impul-

A cera dos oídos cumpre unhafunción protectora. Non debemosutilizar bastonciños de algodónpara limpar os oídos porquepodemos provocar feridas, infec-cións ou tapóns de cera.

A inflamación do oído medio ouotite é unha das enfermidadesmais comúns na infancia. Acausa máis frecuente é a infec-ción producida por bacterias atra-padas na trompa de Eustaquio.


UNIDADE 3

89

sos nerviosos correspondentes. Ademais do oído interno,tamén interveñen no equilibrio os ollos e os receptoressituados nos músculos.

O mareo por movemento, habitualmente acompañadode gañas de vomitar, é un trastorno común ao viaxar encoche, barco, tren, avión, especialmente entre os nenosde 5-10 anos. A causa non é totalmente coñecida pero éposible que sexa resultado do desaxuste na informaciónque envían os diferentes órganos que regulan o equilibrio(os ollos, os canais semicirculares e os receptores deposición dos músculos).

Gusto e olfacto

O gusto e o olfacto son dous sentidos estreitamenterelacionados. Isto explica por que nos parece que os ali-mentos non teñen sabor (insípidos) cando temos o nariztapado e por que o olfacto participa na estimulación doapetito e nas secrecións dixestivas.

O gusto e o olfacto son sentidos químicos: o gustodetecta substancias disoltas na saliva e o olfacto detectaas do aire. Por iso funcionan de xeito semellante: as molé-culas que entran no nariz disólvense no moco nasal e assubstancias sólidas que entran pola boca disólvense nasaliva estimulando as terminacións das células sensoriaise xerando impulsos que son transmitidos ás zonas corres-pondentes do cerebro.

Se unha mesma substancia aro-mática estimula as células sensi-tivas, estas acaban adaptándosee o olor deixa de percibirse.

7. Relaciona as distintas partes do oído coa área á que corresponden e coa función que des-empeñan.

Oído internoCaracol

EquilibrioEstribo, martelo ebigornia

Oído medioCanal auditivo

AudiciónTímpano

Oído externoCondutos semicirculares



90

O gusto e o olfacto diferéncianse en que as células sen-soriais do gusto están na lingua, mentres que as do olorestán na parte superior da cavidade nasal. Para evitar queos receptores do gusto sufran danos ao comer se sitúanno interior duns “vultos” chamados papilas gustativas,responsables do aspecto rugoso da lingua.

As sensibilidades do gusto e do olfacto son notable-mente distintas porque os receptores do sabor só podendetectar catro sabores primarios: doce, salgado, acedo eamargo (os restantes sabores son produto da combina-ción destes catro), mentres que os receptores do olorpoden distinguir máis de 10.000 olores en concentraciónsmoi escasas.

Áreas do sabor na lingua.Fonte: OdontoWeb.

Tacto

De todos os sentidos, o tacto é o máis directo, porquenos indica o estado do corpo. O tacto permítenos percibirunha incrible variedade de sensacións físicas, desde a dordun golpe, o movemento do cabelo revolvido polo vento, ofrío, o calor, ata a disposición do noso corpo (postura).

Á diferenza dos sentidos especiais, como o oído, avista, o olfacto e o gusto, o tacto é un sentido xeral porquetraballa mediante receptores dispostos por todo o corpo,principalmente na pel e nalgúns órganos internos comomúsculos, tendóns, articulacións e algunhas arterias.


UNIDADE 3

91

A pel é o órgano máis grande do corpo. Protexe das feri-das e dos danos causados polos raios solares, axuda acontrolar a temperatura, produce vitamina D e, ademais,responde a numerosos estímulos que, en conxunto, con-tribúen ao sentido do tacto.

Receptores sensoriais da pel.Fonte: Enciclopedia virtual Icarito.

A través da pel percibimos cinco tipos de sensacións, ecada unha delas ten receptores específicos: o tacto, apresión, o frío, a calor e a dor. Estímase que na peltemos ao redor de 4 millóns de receptores para a dor,500.000 para a presión, 150.000 para o frío e 16.000 paraa calor. Non obstante, os receptores non están distribuídospolo corpo de forma equilibrada. Algunhas partes, comoas xemas dos dedos, os labios, a lingua e as mamilasteñen máis receptores; en consecuencia, son máis sensi-bles.

Na pel a maior parte das sensacións son percibidas porterminacións nerviosas que ao seren estimuladas envían ainformación correspondente ao cerebro. Estas termina-cións poden ser:

- Terminacións nerviosas libres (dendritas): percibeno calor e a dor.

- Terminacións rodeadas por cápsulas chamadascorpúsculos: perciben o frío, e distintas sensaciónstáctiles como a rozadura, a vibración, a presión leve efirme que nos permiten percibir a forma, a suavidade,o tamaño, o volume e o peso dos obxectos.

8. Por que se di que o sentido do tacto é un sentido especial?



92

5. O sistema endócrino

O sistema nervioso e o sistema endócrino traballancoordinadamente para controlar as funcións do corpo. Nonobstante, actúan de xeito moi diferente:

- No control endócrino utilízanse moléculas específicaschamadas hormonas, que se verten na circulaciónsanguínea, por onde viaxan ata determinados tecidosou órganos chamados “diana”. Este proceso pode tar-dar minutos, horas ou días e os seus efectos son dura-deiros (pensa nos carácteres sexuais secundarios queperduran toda a vida).

Ademais, as hormonas prodúcense en lugares docorpo afastados do órgano diana sen que haxa comu-nicación física entre eles.

- No control nervioso as mensaxes son sinais eléctricos(impulsos nerviosos) que son conducidos polas neu-ronas cara ao seu obxectivo onde liberan os neuro-transmisores. Todo este proceso só dura unhas déci-mas de segundo, o que permite que o sistema nervio-so actúe con maior rapidez. O efecto é igualmente moicurto.

Á diferenza do sistema endócrino, as neuronas aché-ganse fisicamente ás células a estimular (outras neu-ronas, músculos ou glándulas).

Glándulas endócrinas.Fonte: A.D.A.M.


UNIDADE 3

93

As glándulas que producen e verten hormonas no san-gue chámanse glándulas endócrinas ou glándulas desecreción interna. Un exemplo de glándula endócrina é ahipófise, que verte a hormona de crecemento ao torrentesanguíneo e que actúa sobre todos os tecidos do corpo.

As hormonas son substancias activas en moi pequenascantidades. Para que substancias tan potentes e con fun-cións tan especializadas estean baixo control ponse enmarcha un mecanismo chamado retroalimentaciónnegativa semellante ao do termóstato da calefacción.Deste xeito o exceso dunha hormona vai seguido dunhadiminución na súa produción. Por exemplo, cando a con-centración da hormona de crecemento producida polahipófise aumenta no sangue, a hormona de crecementoactúa sobre a propia hipófise facendo que reduza a súaprodución. Finalmente, a hipófise está “vixiada” por outroórgano, o hipotálamo, tamén situado no encéfalo, que fai opapel de “director da orquestra endócrina”.

Cando as glándulas endócrinas funcionan de xeitoanormal prodúcense enfermidades por exceso de hormo-nas (hiperfunción) ou por defecto (hipofunción). Así, ahiperfunción da hipófise conduce ao xigantismo por exce-so da hormona de crecemento desde a infancia ou á acro-megalia se este exceso se produce na idade adulta, men-tres que o déficit da hormona de crecemento é a causan-te do ananismo.

A enfermidade endócrina máis frecuente é a diabete.Só en España existen 2,5 millóns de persoas diabéticas. Adiabetes, palabra grega que significa “sifón”, debe o seunome a un dos síntomas da enfermidade, a micción fre-cuente. A persoa diabética produce moitos ouriños porqueo nivel de glicosa no sangue é moi alto e o seu corpo inten-ta eliminala.

Como ben sabes, a glicosa é a principal fonte de ener-xía para o corpo humano. A glicosa entra no organismo através dos alimentos e, mediante a absorción intestinal,pasa ao sangue. Para que a glicosa entre nas células esexa utilizada como combustible é preciso que interveña ainsulina, unha hormona segregada polo páncreas.

Existen outro tipo de glándulas,as glándulas exocrinas, comoas salivares ou as sudoríparas,que verten os seus produtos pormedio dun conduto nas cavida-des do corpo ou na pel.

Tamén existen glándulas mix-tas, como o páncreas, que pro-ducen hormonas (insulina e glu-cagón) que verten ao sangue ezumes dixestivos que van a parará luz do intestino delgado.



94

Na seguinte táboa figuran as principais glándulas endó-crinas e algunhas das hormonas que segregan, así comoa función principal das mesmas.

Glándula Hormona Función

Hormona docrecemento

Estimular as células do corpo para que sedividan.

Prolactina Estimula o desenvolvemento das glándulasmamaria e a produción de leite.

Oxitocina Provoca as contraccións uterinas no parto.

Hormona antidiurética Reduce a produción de ouriños.

Hipófise

Hormonas estimulantesda tiroides,suprarrenais, ovarios etestículos

Estimulan as glándulas correspondentes.

Tiroides Tiroxina Aumenta o metabolismo celular.

Paratiroides Hormona paratiroidea Regula a absorción do calcio.

Suprarrenais Adrenalina Prepara o corpo para reaccionar en caso deemerxencia.

Insulina Reduce o nivel de glicosa no sangue.PáncreasGlucagón Aumenta o nivel de glicosa no sangue.

Estróxenos Regula o ciclo menstrual e a aparición doscarácteres sexuais secundarios.

Ovarios

Proxesterona Regula o ciclo menstrual e prepara o corpo parao embarazo.

Testículos Testosterona Regula a produción de espermatozoides e aaparición dos carácteres sexuais secundarios

O páncreas produce insulina, hormonaque facilita que a glicosa pase do san-gue ao interior das células.

Fonte: Fundación para a Diabetes.


UNIDADE 3

95

As células das persoas diabéticas non poden tomar aglicosa do sangue e isto pode ser debido a dúas causas:

• o páncreas non produce, ou produce pouca insulina.É a chamada diabete tipo 1 ou xuvenil porque apa-rece na infancia ou na adolescencia. É a menos fre-cuente (10 %) pero a máis grave porque precisa deinxeccións diarias de insulina.

• as células do corpo non responden á insulina que seproduce. É a chamada diabete tipo 2 ou da madu-rez porque se desenvolve na idade adulta.Representa o 90 % das diabetes e está causada polosobrepeso, a alimentación desequilibrada e o seden-tarismo. En consecuencia, pode previrse levandounha dieta adecuada e facendo exercicio físico.

6. Saúde mental

Na sociedade actual existen innumerables factores queinciden na nosa saúde mental. Desde vivencias tan abs-tractas como a presión por triunfar ou a falta de perspecti-vas na vida, ata outras que nos resultan máis próximas,como o ruído, as responsabilidades familiares e laboraisou a falta de horas de sono, son factores causantes dealteracións nerviosas. En ocasións, producen síntomasleves, como o insomnio, a agresividade ou fallos na capa-cidade de concentración, pero noutras poden desencade-ar enfermidades mentais como as depresións ou os tras-tornos da alimentación (anorexia e bulimia).

Así como a diabete é un trastorno do páncreas e a carieun trastorno dos dentes, as enfermidades mentais son tras-tornos do cerebro que alteran a maneira de pensar e desentir da persoa afectada, o seu estado de ánimo e a súahabilidade para relacionarse cos demais. Con frecuencia,

9. Redacta unha frase que inclúa os seguintes conceptos: glándula, glicosa, sistema endócri-no, insulina, páncreas, células diana, sangue.

10. A principal glándula que regula o funcionamento doutras glándulas é ....................... Estaglándula está, á súa vez, controlada por ...................... (órgano) que pertence a........................ (sistema/aparello).

A diabete é algo máis que un pro-blema de falta de combustible.Pode ir acompañada de moitostrastornos: hipertensión, proble-mas cardiovasculares, úlceras napel, gangrena, problemas devisión (mesmo cegueira), deterio-ro do sistema nervioso (sobretodo nos dedos), abortos...



96

as enfermidades mentais diminúen a capacidade dunhapersoa para enfrontar as esixencias normais da vida diaria.

Todas as enfermidades mentais son causadas por des-ordes químicos do cerebro. Non son o resultado da debili-dade da persoa enferma, da súa falta de carácter, oudunha mala educación. As causas das enfermidades men-tais non sempre se poden identificar. Certos factores xené-ticos poden predispoñer a padecelas, mentres que dife-rentes vivencias poden desencadear os síntomas.

Existen numerosos factores que repercuten na saúdemental. Entre eles destacan o nerviosismo, o ruído, o illa-mento social e as drogas.

Nerviosismo

O nerviosismo ou “estrés” é un estado de alerta, demobilización do corpo, de tensión emocional fronte a situa-cións excepcionais de tipo físico ou psicolóxico (nacemen-to dun fillo, ascenso no traballo, familiar, divorcio, lesión)que reclaman un esforzo de adaptación rápido.

Cando nos enfrontamos a unha situación estresante, ocorpo responde aumentando a produción de certas hor-monas (principalmente as segregadas polas glándulassuprarrenais). Estas hormonas inician unha reacción encadea: o corazón late máis axiña, a presión arterial sobe,os reflexos están vivos, e boa parte do sangue é desviadocara os músculos para defenderse ou fuxir.

En condicións normais, o estrés ten un papel de defensanatural do corpo, pero a situación cambia cando é moi inten-so ou se prolonga no tempo. Daquela é cando o organismo,ao non poder relaxar a tensión, entra nun estado caracteri-zado pola ansiedade e polo esgotamento físico e psíquico.As reaccións son variadas: dores de cabeza, de costas e/ouestómago, crises de pranto, ataques de ira, depresión, etc.

Por que en situacións semellantes unha persoa desen-volve estrés crónico e outra non? Ser máis ou menos vul-nerable ao estrés depende da personalidade e da habili-dade de relacionarse cos demais. Por exemplo, as perso-as con escaso autocontrol, irritables, perfeccionistas e conescasas habilidades sociais (demasiado agresivas ou conproblemas para expresar os seus sentimentos) son máispropensas a padecer estrés crónico.

Consellos para manexar oestrés

• Actúa sobre as cousas quepodes controlar. Non te centresnas cousas que non podes con-trolar.

• Prepárate para os sucesos quepoden ocasionarche estres (porexemplo, unha entrevista detraballo).

• Trata de resolver os conflitoscos demais.

• Pide axuda aos amigos, a fami-liares ou a profesionais.

• Fíxate metas realistas tanto nacasa como no traballo.

• Fai exercicio físico.

• Medita.

• Trata de ver os cambios comoun reto positivo e non comounha ameaza.


UNIDADE 3

97

Ruído

Sirenas, bucinas, televisións a todo volume, conversa-cións case a berros, etc. O ruído é o contaminante máisfrecuente do noso entorno, non en vano España ocupa osegundo lugar, tras Xapón, no listado de países máis rui-dosos do mundo.

A OMS recomenda que o nivel sonoro en exteriores nonsupere os 45 decibelios pola noite e os 55 decibeliospolo día.

Cando a intensidade supera os 70 decibelios o ruídopode danar a nosa saúde e os seus efectos afectan prac-ticamente a todo o corpo: a capacidade auditiva redúcese,o pulso acelérase, aparecen molestias de estómago, oapetito sexual diminúe, etc. Ademais, o ruído ten conse-cuencias na saúde mental. As persoas máis expostas,como aquelas que viven cerca de vías moi transitadas ouque traballan en ambientes ruidosos, manifestan diversostrastornos psicolóxicos: adoitan estar fatigadas e irritables,padecen estrés e teñen dificultade para concentrarse oupara durmir.

Moitos mozos presentan síntomasde fatiga auditiva por terse expostoa niveis prexudiciais de decibelios(principalmente en discotecas) epor abusar do walkman.

Nivelacústico

(decibelios)

ActividadesAparellos

Sensación

130Motor a reacción (a 10 m). Sirena detransatlántico. Tracas de artificio.

Sensacióndolorosa.

110Motocicleta a escape libre (a 1 m).Caldeirería. Martelo pneumático.

100Discoteca. Serra circular. Sirena de

coche (a 10 metros).

Sensacióninsoportable enecesidade desaír desteambiente.

80Interior do metro. Rúa ruidosa. Baranimado. Cadea de montaxe.

Sensaciónmolesta.

70Conversación en voz alta. Oficinas.

Extractor (a 1 m). Tráfico rodado.

60Conversación sosegada.

Restaurante. Comercio. Ventilador(a 1 m). Chuvia. Interior de coche.

Ruído de fondoincómodo paraconversar.

50Aula (ruído de fondo). Rúa tranquila.Oficina (ruído de fondo).

Nivel de fondo

agradable paraa vida social.

30 Dormitorio. Frigorífico (a 1 m).

10Cabina audiométrica. Laboratorio deacústica. Ruído da respiración.

Nivel de fondonecesario paradescansar.

0Límite medio de audición dun rapazsan.

Silencio.



98

Illamento social

Vivimos con outras persoas, necesitámonos uns dosoutros para aceptarnos a nós mesmos, para sentirnosmutuamente comprendidos e valorados e para flexibilizaros nosos puntos de vista.

Efectivamente, o ser humano é eminentemente social e,por iso, a soidade e o illamento social son factores queinflúen moi negativamente na saúde mental. Así, as per-soas con poucos contactos afectivos e, en maior medida,con relacións sociais insatisfactorias, teñen máis probabi-lidades de padecer algún tipo de enfermidade mental.

Sono

O movemento de rotación do planeta Terra inflúe entodos os seres vivos. A sucesión dos días e das noites sona causa das condutas cíclicas dos seres vivos chamadasritmos circadianos (do latín circa que significa ao redor,e dies, día), que funcionan a modo de reloxo biolóxico sin-cronizado coa luz exterior. A sucesión de sono e vixilia éfroito dos ritmos circadianos do corpo humano.

Durmir é unha complexa actividade cerebral que inclúedous tipos de sono: o sono REM ou sono profundo, demenor duración, e o sono non-REM. Durante o sono REM(siglas de “movementos oculares rápidos” en inglés) pro-dúcense os soños, é dicir, as imaxes visuais que todoscoñecemos e os pesadelos. A fase non-REM divídese encatro fases, de menor a maior profundidade de sono.


UNIDADE 3

99

Necesitamos durmir, mais, por que?. Que función cum-pre o sono? Esta pregunta non está completamente acla-rada. Non obstante, parece que cumpre dúas funcións bio-lóxicas relacionadas coas dúas fases do sono:

- O sono non-REM probablemente serve para rexenerara síntese de substancias químicas necesarias para obo funcionamento dos tecidos.

- O sono REM parece ter unha misión máis complexa.Estudos recentes veñen a demostrar que nesta fase ocerebro reorganiza e almacena os recordos, ao tempoque recupera parte dos recordos que se perderon.

Cantas horas necesitamos durmir? As necesidadesvarían moito dunha persoa a outra, pero por termo mediona etapa adulta sitúanse ao redor das 7-8 horas diarias. Aidade é un factor importante: os bebés deben durmir de 16a 18 horas ao día, os adolescentes 8-10 horas e ás per-soas anciás bástalles con 5-7 horas de sono. En calqueracaso, para descansar correctamente é preciso durmir polanoite un mínimo de 4-5 horas para que se alternen variosciclos REM e non-REM.

Os españois son os europeos que teñen unha maior“débeda de sono” debido aos seus malos hábitos de des-canso. Os expertos cren que é resultado, en boa parte, doalongamento da xornada laboral das últimas décadas. Amaior dedicación ao traballo levou ás familias a atrasar ahora da cea e a prolongar o tempo de lecer fronte ao tele-visor ata pasada a media noite. Ademais, esta débeda desono cébase especialmente na xente nova porque sumanao déficit de descanso acumulado de luns a venres as noi-tes da fin de semana.

Entre un 20 % - 30 % da poboación sofre algún trastor-no de sono entre as seguintes categorías:

- Problemas para conciliar o sono e permanecer durmi-do, é dicir, o insomnio. O insomnio non é unha enfer-midade senón un síntoma consecuencia de trastornosemocionais e/ou físicos diversos: exceso de ruído,estrés, problemas no traballo, preocupacións familia-res, abuso de alcohol, certas medicacións, etc. A faltade sono produce irritabilidade e cansazo durante odía, e en casos persistentes pode aumentar o risco depadecer ansiedade ou depresión.

A memoria humana mellora aodurmir. En consecuencia, durmirben e un número suficiente dehoras favorece a aprendizaxe.

Consellos para durmir mellor

• Mantén horarios fixos.

• Durme o necesario, pero nondemasiado. Non prolongues asesta máis de 20-30 minutos.

• Practica exercicio durante odía.

• Durme nunha habitación tran-quila e fresca (temperatura: 18-20 graos).

• Evita situacións de tensiónantes de ir á cama (por exem-plo, visión de películas de terrorou violentas).

• Non te deites con fame, perotampouco coa tripa chea. Evitaespecias, café, alcohol e bebi-das estimulantes.

• Se non consegues durmir nonte esforces demasiado, nin tepoñas nervioso: érguete, le unpouco, toma unha infusión ouun vaso de leite morno, fai algorutineiro e cando sintas sonovolve á cama.

• Unha ducha quente antes deirse á cama axuda a relaxarse.



100

- Problemas para permanecer esperto, como a somno-lencia diúrna.

- Problemas para manter un horario de sono. Sucedeao viaxar cruzando zonas horarias (jet lag) ou ao tra-ballar en quendas rotatorias, particularmente de noite.

- Condutas que trastornan o sono como somnambulis-mo.

As drogas

Segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS)droga é “toda aquela substancia que, introducida no orga-nismo, pode modificar o funcionamento do sistema nervio-so e é capaz de xerar dependencia”. Polo tanto, ademaisdas substancias popularmente consideradas como drogaspola súa condición de ilegais, tamén son drogas o café, otabaco, o alcohol e os psicofármacos (por exemplo ostranquilizantes).

Un síntoma de abuso de drogas é a dependencia ouadicción ás mesmas. Unha persoa é dependente ou adic-ta cando ten un desexo constante de inxerir unha determi-nada droga. Existen dous tipos de dependencia ás drogas:

- Dependencia física: o desexo de consumir é froito deque o corpo precisa manter un determinado nivel nosangue para funcionar con normalidade. Cando estenivel descende por debaixo dun límite aparece o sín-drome de abstinencia característico de cada droga.

Un dos síntomas de dependencia física é a toleran-cia. A tolerancia é froito da adaptación do corpo aunha determinada substancia, de maneira que énecesario aumentar a cantidade consumida paraexperimentar os mesmos efectos. Esta adaptación éunha maneira que ten o corpo para defenderse frontea unha substancia prexudicial.

- Dependencia psicolóxica: a persoa precisa consu-mir a droga para experimentar un estado afectivo posi-tivo (pracer, euforia, sociabilidade, etc.) ou librarse dunestado afectivo negativo (timidez, estrés, aburrimento,etc.). A dependencia psicolóxica é a máis difícil de

Os ronquidos non sempre soninofensivos. Cando van acompa-ñados de apnea (cese da respira-ción) producen somnolencia diúr-na, irritabilidade, fatiga e, en oca-sións, hipertensión e problemascardíacos.

As drogas alteran o funcionamentocerebral porque actúan sobre osneurotransmisores substituíndoos,activándoos ou destruíndoos.


UNIDADE 3

101

superar no proceso de deshabituación dunha adic-ción.

Fonte: IEA (Instituto para el Estudio de las Adicciones).

Por que se consumen drogas? Os motivos para consu-mir drogas son múltiples e varían dun individuo a outro,mesmo en función dos tipos de drogas. Ademais, estesmotivos poden evolucionar no tempo. Por exemplo, póde-se comezar a consumir por curiosidade ou por facer omesmo que os outros, despois facelo por pracer e final-mente por necesidade, por dependencia.

Algunhas das razóns do consumo de drogas son asseguintes:

- Curiosidade por coñecer os efectos e sensacións queproducen as drogas.

- Curiosidade por coñecer experiencias novas.

- Buscar pracer, euforia ou tranquilidade.

- Buscar maior comprensión persoal (autoestima)

- Mellorar a capacidade creativa.

- Sentirse aceptado e apreciado polo grupo.

- Escapar de conflitos e problemas.

- Aliviar a dependencia.

DrogaDependenciapsicolóxica

Dependenciafísica

Tolerancia

Alcohol Alta Intermedia Si

Barbitúricos Alta Alta Si

Colas Alta Non Posible

Tranquilizantes Intermedia Intermedia Si

Heroína Alta Alta Si

Morfina Alta Alta Si

Cannabis Intermedia Intermedia Si

L.S.D. Baixa Non Descoñecida

Anfetaminas Alta Intermedia Si

Café, cola Baixa Non Si

Cocaína Alta Posible Si

Tabaco Alta Alta Si



102

Existen diversos modos de clasificar as drogas. Algúnsbaséanse nas características químicas das substancias,outros no seu grao de institucionalización ou na súa capa-cidade de xerar dependencia. A OMS clasifica as drogasen tres grupos segundo os seus efectos no sistema ner-vioso central.

Os riscos e danos asociados ao consumo de drogasvarían segundo as propiedades específicas de cada subs-tancia, da presenza de compoñentes adulterantes e dascaracterísticas persoais do consumidor (grao de coñece-mento, motivación, etc.). En calquera caso, as consecuen-cias afectan a todos, ao drogodependente, ao seu entornoafectivo (familia e amigos) e, en xeral, á sociedade. Máisconcretamente, as drogas teñen efectos sobre a:

- Saúde: o consumo de drogas produce ou favorece aaparición de diversas enfermidades tanto físicas comopsicolóxicas como a SIDA, a hepatite, cirrose, trastornoscardiovasculares, depresión, psicose, paranoia, etc.

- Sociedade: con frecuencia os adictos ás drogasvense envoltos en agresións, desordes públicos, crimeorganizado (redes de narcotraficantes), marxinación,accidentes de tráfico, etc.

- Economía: o mercado de drogas move cantidades dediñeiro astronómicas. En consecuencia, os drogode-pendentes contraen importantes débedas, favorécesea extorsión, o mercado negro, a desestabilizacióneconómica do país, etc.

Tipos de drogas Características Exemplos

Drogasdepresoras

Retardan o funcionamento dosistema nervioso.

Alcohol, barbitúricos, tranquilizantes,opiáceos (heroína, metadona, morfina).

Drogasestimulantes

Aceleran o funcionamento dosistema nervioso.

Anfetaminas, nicotina, cocaína, cafeína,antidepresivos.

Drogasalucinóxenas

Modifican a percepción e assensacións.

Derivados do cannabis (haxix emarihuana), éxtases, LSD, colasinhalables.

A clasificación das drogas en “du-ras”, cando provocan dependen-cia física e psicolóxica (ex: o alco-hol), e “brandas”, cando só provo-can dependencia psicolóxica (ex:a marihuana), non é aceptadapolos especialistas. A partir dedeterminadas doses e segundo aforma de ser administradas, asdrogas “brandas” poden ser tannocivas como as “duras”.


UNIDADE 3

103

Cando as drogas acaban organizando a vida da per-soa que as consume, poñendo en segundo plano osafectos, os estudos, o traballo e mesmo ocasionandoproblemas legais, faise imprescindible comezar un trata-mento. Pódense abandonar as drogas sen axuda?Naturalmente, todos coñecemos persoas que deixaronde fumar ou de abusar do alcohol por propia vontade.Non obstante, a realidade dinos que, unha vez instaladaa dependencia, non é sinxelo conseguilo de forma indivi-dual.

Todo tratamento comeza co recoñecemento do proble-ma, o convencemento da necesidade de cambiar o estilode vida e a aceptación da axuda externa. Esta axudaexterna é xeralmente multidisciplinar, é dicir, formada porprofesionais de distintos ámbitos (sanitarios, psicólogos,traballadores sociais...).

Existen fundamentalmente dúas formas de atención aodrogodependente:

- Os programas libres de drogas: o seu obxectivo é aabstinencia e o cambio no estilo de vida do drogode-pendente. Ten tres fases: desintoxicación (tratamentoda dependencia física), rehabilitación (mellora dasrelacións familiares, laborais e socias) e a reinserción(readaptación ao medio social).

- Os programas de redución de danos: tratan demellorar a calidade de vida (física e social) do drogo-dependente sen pretender a abstinencia. É o caso dosprogramas de mantemento con metadona e os cen-tros de emerxencia social.

Os resultados dos tratamentos dependen en gran medi-da do grao de motivación do paciente, da natureza dosseus problemas, do apoio familiar, así como dos servizosmédicos e sociais empregados. En calquera caso estácomprobado que o tratamento das drogodependenciasreduce o consumo, a criminalidade, a incidencia de enfer-midades infecciosas asociadas ás drogas (por exemplo, aSIDA), as mortes por sobredose e mellora as expectativasde emprego.



104

O alcohol

O alcohol é a droga máis consumida na sociedadeespañola, da que máis se abusa e a que máis problemassociais e sanitarios causa (accidentes de tráfico e laborais,malos tratos, problemas de saúde, alcoholismo, etc.). Oque diferencia a España e aos demais países mediterrá-neos do resto de Europa é que o consumo de alcohol é uncostume, un modo de relacionarse socialmente, e existeunha gran tolerancia cara ao seu consumo e aos proble-mas que xera o seu abuso.

O alcohol é unha substancia depresora do sistema ner-vioso central que adormece progresivamente o funciona-mento dos centros cerebrais superiores, producindo a des-inhibición da conduta e das emocións. Non é un estimu-lante, como ás veces se cre: a euforia inicial que provocao alcohol débese a que comeza inhibindo os centros cere-brais responsables do autocontrol.

Dada a gran variedade de bebidas alcohólicas e asposibilidades do seu consumo (exemplo: corto, caña, bote-lliña de cervexa) estableceuse o concepto de unidade debebida estándar (UBE), equivalente a uns 10 gramos dealcohol puro.

O contido de alcohol das bebidas alcohólicas adoitaexpresarse en graos. Os graos indican a porcentaxe dealcohol por cada 100 ml de bebida (100 c.c.). Por exemplo,se nunha cervexa figura na súa etiqueta que contén 5º dealcohol, significa que de cada 100 ml de cervexa, 5 ml sonde alcohol.

O estómago e o intestino delgadoabsorben rapidamente o alcohol.O alcohol detéctase no sangueaos 5 minutos de beber e a máxi-ma concentración no sanguealcánzase aos 30-90 minutos.


UNIDADE 3

105

Para determinar a cantidade de alcohol puro que sebebe aplícase a fórmula:

Que significa abusar do alcohol? Diversos estudos esta-blecen como límite máximo de consumo de alcohol ao día:3 unidades (UBE) nas mulleres e 4 unidades nos homes.Non obstante, estes datos non se refiren a mulleres emba-razadas, persoas enfermas ou persoas con problemasprevios co alcohol.

O consumo excesivo de alcohol ten efectos físicosnegativos que podes ver resumidos no gráfico seguinte.Estes efectos dependen de diversos factores. A idade, osexo (as mulleres retiran o alcohol do sangue a unha velo-cidade menor e son máis sensibles aos danos), a cantida-de e rapidez do consumo e a combinación con bebidasgasosas (tónica, colas, etc.) son agravantes. Pola contra,outros factores reducen a intoxicación como o peso dapersoa e a inxestión simultánea de comida (retarda aabsorción do alcohol).

Fonte: Colexio de farmacéuticos da provincia de Barcelona.

Alcohol puro inxerido = ml. inxeridos x graos da bebida x 0.8*100

* 0.8 é o peso específico do etanol



106

O abuso de alcohol ten tamén efectos psicolóxicos esociais. Aparecen cambios de carácter, irritabilidade, tris-teza, paranoias, celos e sentimentos de soidade. Comoconsecuencia destes cambios prodúcese unha maior vio-lencia e agresividade que se manifesta en rifas na rúa ouen violencia intrafamiliar. Así mesmo, o alcohol é respon-sable indirecto de embarazos non desexados e ETS por-que moitas relacións sexuais teñen lugar sen prevención;igualmente, está asociado á condución temeraria e impru-dente e, consecuentemente, aos accidentes de tráfico.

O tabaco

O consumo de tabaco é, segundo a OMS, a principalcausa de enfermidade e morte nos países desenvolvidos.En España calcúlanse ao redor de 40.000 as mortesanuais atribuíbles directa ou indirectamente ao consumode tabaco.

O tabaco é unha planta da familia das solanáceas cha-mada cientificamente Nicotiana tabacum. As súas follas,tras someterse a diversos procesos de elaboración,

Os accidentes de tráfico son aprimeira causa de mortalidadeentre os mozos de 18 a 25 anos.Ao redor do 40 % dos accidentesmortais están relacionados coalcohol.

11. Os bebedores habituais de bebidas alcohólicas non mostran síntomas de borracheira amenos que inxiran cantidades elevadas. Explica a que se debe isto.

12. Verdadeiro ou falso? O alcohol...

a) É un estimulante do sistema nervioso.

b) Proporciona calorías e por tanto se considera un alimento enerxético.

c) Produce problemas de erección nos homes.

d) Abre o apetito.

e) Combate o frío.

13. Canto alcohol puro se inxire ao beber 2 copas, é dicir, 100 ml. de whisky (42º)?


UNIDADE 3

107

fúmanse (cigarros, puros e picadura de pipa), mastíganse(tabaco de mascar) ou aspíranse (rapé).

Existen un gran número de substancias presentes nofume do tabaco (unhas 4.000), entre as cales destacan asseguintes:

- Nicotina: estimula o sistema nervioso central. É asubstancia responsable da importante dependenciafísica que xera o tabaco co conseguinte síndrome deabstinencia tras a suspensión do seu consumo.

- Alcatráns: substancias canceríxenas, como o benzo-pireno.

- Irritantes: tóxicos responsables da irritación do siste-ma respiratorio (farinxite, tose, mucosidade, etc.)

- Monóxido de carbono (CO) substancia producidapola combustión do tabaco e do papel do cigarro. OCO únese á hemoglobina reducindo a chegada deosíxeno aos tecidos. O consumo de tabaco é espe-cialmente grave en mulleres embarazadas porque apresenza de CO no feto impide que reciba o osíxenonecesario, o que provoca numerosos abortos, partosprematuros e bebés de baixo peso.

A pesar da lentitude co que actúa o tabaco, hai todaunha serie de pequenos síntomas que aparecen aos pou-cos anos de comezar a fumar a diario: fatiga, aumento decatarros, tose, expectoracións, alteracións do ritmo cardía-co, dedos e dentes amarelentos. Estes síntomas sonsinais de alarma, é dicir, a forma na que o noso corpo nosfai saber que está sendo intoxicado.

A longo prazo o tabaquismo provoca tanto na persoafumadora como nas persoas que a rodean unha longa listade enfermidades, principalmente do aparello respiratorio(cancro de pulmón, bronquite, enfisema pulmonar) e detipo cardiovascular. Ademais, o tabaquismo é responsablede úlceras gastroduodenais, cancros do aparello dixestivoe urinario, envellecemento prematuro da pel, problemas deerección, cataratas, diminución da capacidade auditiva edo olfacto, etc.

Os efectos do tabaco na saúde están en relación direc-ta con:

Tabaco e publicidade. O patroci-nio dos deportes de motor porparte de marcas de tabaco conti-núa sendo unha forma eficaz dechegar aos nenos e á xuventude.

Fonte: Ministerio de Sanidad.



108

1. O consumo diario de cigarros: a maior dose maiorrisco.

2. A duración do consumo: canto antes se empece afumar e máis longo sexa o período de consumo detabaco, maior risco.

3. A forma de fumar: a inhalación profunda e repetida, emanter o cigarro nos labios entre caladas son facto-res agravantes.

O tabaquismo é algo máis que un simple hábito, é unhaadicción física (á nicotina) e unha adicción psicolóxica.Esta última, a dependencia psicolóxica, é o principal obs-táculo para deixar de fumar porque o tabaco acaba aso-ciándose con vivencias positivas e/ou negativas (fúmasecando se está só e/ou con amigos; cando a persoa se abu-rre e/ou se divirte; despois de comer, etc.).

O Goberno irlandés pretende así recortar unhadramática cifra: 7.000 mortes ao ano como con-secuencia de enfermidades vinculadas ao taba-quismo activo e pasivo, enfrontando un aspectoconcreto do problema: o dos empregados nonfumadores convertidos en fumadores pasivos noseu lugar de traballo.

Dous irlandeses nun pub de Wicklow Townna media noite do pasado sábado.

Segundo cifras do Ministerio de Saúde, aproxi-madamente un 70 % dos irlandeses non sonfumadores “e unha gran proporción destes veseexposta contra a súa vontade aos efectos do

tabaquismo pasivo, que presenta enormes riscospara a saúde”. O tabaquismo ‘ambiental’, engadeo departamento, aumenta entre un 20 e un 30 %o risco de padecer cancro de pulmón e está rela-cionado con outros tipos de cancro (leucemia,cancro de vexiga, fígado e tumores cerebrais),ademais de aumentar entre un 25 e un 30 % orisco de sufrir unha enfermidade cardíaca.

A nova lei supón estender, esencialmente aoslugares de traballo e aos bares e restaurantes,unha prohibición vixente xa para un bo número delugares públicos. O Goberno asegura que o fin dotabaco non suporá perdas para este sector e citacomo exemplo o caso californiano, onde a prohi-bición está en vigor desde 1995 e, non obstante,os ingresos da hostalería e o emprego non deixa-ron de medrar. Coa nova normativa o Goberno deDublín asegura porén que non pretende privar aninguén do “dereito a fumar”, senón introducir “odereito a respirar nun ambiente de traballo máissaudable e sen fumes”. “A lexislación non é sobrese a xente fuma, senón máis ben sobre ondefuma”, afirma o Ministerio de Sanidade.

Irlanda prohibe fumar en lugares públicosAP, John Cogill. ELMUNDOSALUD.COM - 29 marzo 2004.

Irlanda convértese hoxe no primeiro país europeo no que está totalmente prohibido fumar enlugares públicos, imitando medidas semellantes en vigor en Nova York, California e na cidadeaustraliana de Sidney e a súa rexión, Nova Gales do Sur.


UNIDADE 3

109

14. a) Que substancia é responsable de que o tabaco sexa unha droga? Por que?

b) Que substancia provoca o cansazo dos fumadores ao realizar un exercicio físico? Porque?

15. Le o artigo do xornal.

a) Cal foi a razón principal que levou o goberno irlandés a prohibir fumar nos lugares públi-cos?

b) Que significa “tabaquismo ambiental”? Que efecto ten sobre a saúde?

c) Escribe nunha táboa as vantaxes e as desvantaxes da prohibición de fumar nos luga-res públicos.

d) En xuño de 2004, Noruega, prohibiu fumar en todos os espazos públicos. En xaneiro de2005 Italia aplicou a prohibición a restaurantes e cafeterías. Cres que esta medida seadoptará en España nun futuro próximo? Argumenta a túa opinión.


110

SAÚDE E ENFERMIDADE

"As veces pregúntome se non somos tan vulnerables aos cadros de depre-sión porque vivimos nun sistema que nos comina a telo todo (beleza física, éxitosocial, vida sexual intensa, luxos e comodidades), amén de matarnos a traba-llar para conseguilo. Non estamos afeitos á resignación, a aceptar a frustracióncomo parte inapelable da existencia, e damos por feito que todas as nosas aspi-racións deben ser lexitimadas e todos os nosos desexos satisfeitos"

Lucía Etxebarría. La Eva futura. Destino. Barcelona, 2000.

Resulta difícil definir a saúde porque, igual que ocorre coa beleza ou a felicida-de, é unha abstracción mental e, por tanto, cada persoa ten a súa propia per-cepción e vivencia individual.

Durante moito tempo, a saúde foi definida como "ausencia de enfermidade einvalidez". Na actualidade, todo o mundo está de acordo en que esta definiciónnon é válida nin operativa porque:

• As definicións negativas non son útiles (da mesma maneira que a riquezanon é a ausencia de pobreza),

• Non sempre é posible diferenciar o normal do patolóxico. Por exemplo, amenopausa é unha etapa natural na vida da muller pero nas últimas déca-das algúns sectores do colectivo médico aconsellan o tratamento hormonal.

• O que se considera normal varía co tempo. Por exemplo, hai un par dedécadas unha persoa de 60 anos con tensión arterial máxima de 15 mm Hgnon se consideraba hipertensa porque se tiña en conta o factor idade;actualmente unha persoa se considera hipertensa cando a súa tensiónarterial máxima é igual ou superior a 140 mm Hg, sexa cal sexa a súaidade.

A OMS na súa Carta Magna ou Carta Constitucional (1946) definiu a saúdecomo "o estado de completo benestar físico, mental e social, e non soamente aausencia de enfermidade ou invalidez". Esta definición de saúde segue vixentepero a OMS abandonou os maximalismos e, en consecuencia, a palabra "com-pleto" non aparece nos seus obxectivos de saúde no ano 2000.



111


1. Factores determinantes da saúde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

2. Principais enfermidades da sociedade actual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

3. Enfermidades infecciosas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

- Defensas naturais contra as infeccións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

- Prevención de enfermidades infecciosas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

- Tratamento das enfermidades infecciosas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

4. Enfermidades causadas por estilos de vida insáns . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

- Cancro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

- Enfermidades cardiovasculares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

5. Accidentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

- Accidentes domésticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

- Accidentes de tráfico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

- Accidentes de traballo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

6. Exercicio físico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130


1. Factores determinantes da saúde

O nivel de saúde dunha comunidade vén determinadopola influencia de catro factores interrelacionados:

- A xenética: é o único factor que non pode modificarse(agás excepcións).

- O medio ambiente: refírese á contaminación produci-da no aire, no solo, e na auga, tanto de orixe física(ruído, radiacións), química (praguicidas, hidrocarbu-ros), biolóxica (bacterias, virus, fungos), psicosocial esociocultural (dependencias, violencia, fatiga).

- O estilo de vida persoal: é o determinante que máisinflúe na saúde das persoas e o que máis se podemodificar a través de actividades de prevención e edu-cación sanitaria. Isto explica por que a OMS no seuprograma “Saúde para todos no ano 2000” deu espe-cial relevancia á modificación dos estilos de vida.

- A asistencia sanitaria: a súa calidade, cobertura egratuidade dependen das políticas sanitarias e dosrecursos económicos dos países.

Factores determinantes da saúde.

Todos estes factores están, á súa vez, moi influenciadospolos factores socioeconómicos e culturais. Por exem-plo, a saúde dunha persoa ou dunha familia dependen engran medida dos seus ingresos económicos porque estescondicionan o comportamento, a dieta, a calidade davivenda e a posibilidade de acceso aos servizos sanitariosque precisen. Así mesmo, o nivel educativo é un factorclave e, aínda que con frecuencia está relacionado co fac-tor económico, pode darse a circunstancia de persoas conestudos universitarios con escasa información sobre o queé unha dieta equilibrada.


112

SAÚDE

XENÉTICA MEDIOAMBIENTE

ESTILO DEVIDA

ASISTENCIASANITARIA


2.Principais enfermidades da sociedadeactual

A saúde dos habitantes de países ricos e pobres é moidesigual e as diferenzas son cada vez máis acusadas.Mentres unha nena nacida no Xapón vivirá, por termomedio, 85 anos, outra nena chegada ao mundo o mesmodía en Serra Leona só alcanzará estatisticamente os 36años. Ademais, a nena xaponesa posiblemente morrerádunha enfermidade non transmisible (cancro, enfermida-des cardiovasculares, traumatismos...), mentres que amorte da nena de Serra Leona será probablemente con-secuencia dunha enfermidade infecciosa (VIH-SIDA,tuberculose, malaria...) agravada pola malnutrición.

3. Enfermidades infecciosas

As enfermidades infecciosas están causadas por diver-sos tipos de organismos vivos (virus, bacterias, fungos,protozoos e outros) ou por partículas infecciosas chama-das prións. Os seus efectos sobre a saúde humana sonmoi variados: desde síntomas comúns (como o catarro)ata a morte (como a rabia).

Os axentes infecciosos poden entrar no corpo de variasmaneiras:

- Por transmisión directa: o axente infeccioso pasadirectamente desde a fonte á persoa receptora. É pro-pia de microorganismos pouco resistentes ao medioexterno (luz e desecación, fundamentalmente) e poriso a transmisión debe ocorrer nun breve espazo detempo.

UNIDADE 4

113

Axenteinfeccioso

Enfermidades

Virus Gripe, poliomielite, sarampelo, SIDA, verrugas, varíola (erradicada).

Bacterias Tuberculose, salmonelose, tétanos, sífilis, meninxite bacteriana.

Fungos Pé de atleta, tiña, candidiasis.

Protozoos Malaria, enfermidade do sono.

Nos países ricos poden existirgrandes desigualdades na saúdedos seus habitantes. En 2004 aesperanza de vida da comunidadexitana era 10 anos menor que ado resto da poboación española.

Os prións non son seres vivos,senón formas anormais de molé-culas (concretamente de proteí-nas) presentes no tecido nervio-so. A inxestión de produtos cárni-cos procedentes de gando afec-tado polo “mal das vacas tolas”pode producir nos humanos unhagrave enfermidade cerebral(Creutzfeldt-Jakob).


Pode ter lugar por mordeduras, rabuñaduras ou benpor contacto físico, a través de relacións sexuais(como a SIDA), bicos (mononucleose) e contacto coapel (lepra, micose). Tamén hai transmisión directa pormedio do aire a través das gotiñas expulsadas aofalar, tusir ou espirrar (como a gripe).

- Por transmisión indirecta: o axente infeccioso preci-sa dun ser vivo (con frecuencia insectos e mamíferos)ou ben dun medio inanimado contaminado (auga, aire,alimento, solo, sangue, utensilios de cociña) parapoder infectar.

A peste e a rabia son exemplos de enfermidadestransmitidas por animais, mentres que o cólera setransmite pola auga contaminada, a tuberculose poloaire e a salmonelose polos alimentos contaminados.

Defensas naturais contra as infeccións

Os seres humanos estamos rodeados de microorganis-mos potencialmente prexudiciais. Non obstante, o nosocorpo presenta unha serie de defensas como son a pel, asmucosas e o sistema inmunitario.

A pel e as mucosas son auténticas barreiras naturaisfronte á entrada de axentes infecciosos. Actúan non sóimpedindo fisicamente a entrada de microorganismos,senón tamén producindo secrecións (suor, saliva, lágrima,mucosidade...) que actúan como substancias bactericidas.

Pero os microorganismos tamén loitan pola súa super-vivencia, de modo que algúns deles poden penetrar a tra-vés de rabuñaduras ou picaduras na pel ou mucosas.Unha vez dentro, os invasores enfróntanse a unha segun-da liña de defensa: o sistema inmunitario.

O sistema inmunitario ou inmunolóxico é o responsablede recoñecer e eliminar calquera microorganismo, célulacancerosa ou tecido estraño (como o procedente duntransplante) no noso corpo. Actúa mediante unhas célulasespecializadas do sangue, os glóbulos brancos ou leuco-citos, mediante dous mecanismos:

- A inflamación. Cando nos facemos unha ferida na pelalgunhas das células presentes na zona producen


114

O pH da pel é lixeiramente ácido(5,5) o que contribúe a protexela.Por iso, é aconsellable utilizarxabóns e xeles que respecteneste pH natural.


substancias que favorecen a circulación sanguíneapróxima á ferida. Un tipo de glóbulos brancos chama-dos macrófagos, atraídos por estas substancias,saen dos capilares, diríxense á ferida, engolen osinvasores e con frecuencia morren no proceso. A zonalesionada ínchase, aumenta de temperatura, arrubia edoe. Cando a inflamación é importante aparece afebre.

- A resposta inmune. É altamente específica porqueos principais responsables da resposta inmune son oslinfocitos B e T, os cales, a diferenza dos macrófa-gos, son capaces de recoñecer que tipo de axenteestá infectando o corpo. Os linfocitos T destrúen direc-tamente os microorganismos e as células propiasinfectadas por eles, mentres que os linfocitos B actú-an producindo substancias chamadas anticorpos queencaixan cos antíxenos presentes na superficie dasbacterias e virus.

Complexo Antíxeno-Anticorpo.Fonte: Centers for Disease Control and Prevention.

Cada anticorpo só actúa contra un antíxeno determina-do. A unión destas dúas moléculas, anticorpo e antíxeno,inactiva aos microorganismos infecciosos (como un gla-diador coa súa rede) e estimula aos macrófagos para queos destrúan. Unha vez que a infección está baixo control,a maior parte dos linfocitos T e B implicados xa non sonnecesarios e morren. Non obstante, algúns sobreviven econvértense en linfocitos memoria, chamados así porque“recordan” infeccións pasadas.

UNIDADE 4

115

Macrófago engulindo bacterias.Fonte: Boehringer Ingelheim.


Así pois, cando un axente infeccioso entra no corpo porsegunda vez, os linfocitos memoria reaccionan contra eldun xeito máis rápido e intenso (por tanto, máis eficaz-mente). A memoria inmunolóxica pode durar anos (comono tétanos) ou persistir durante toda a vida (como nosarampelo e papeiras).

Os excesos, defectos ou erros da inmunidade causandiversas enfermidades, entre as que destacan:

- Enfermidades autoinmunes: prodúcense cando osistema inmune reacciona fronte ás propias células envez de contra os antíxenos estraños. Exemplos: dia-bete tipo 1, artrite reumatoide e esclerose múltiple.

- Alerxias: resultan da reacción desmesurada contraantíxenos inocuos, como os presentes no pole ou encertos alimentos (ovo, mariscos, etc.).

- Inmunodeficiencias: son enfermidades por “defecto”,é dicir, por debilidade das propias defensas e, polotanto, producen unha maior susceptibilidade ás infec-cións. Poden ser hereditarias (de pais a fillos) ouadquiridas (como a SIDA).

- Rexeitamento de órganos e tecidos: resulta doexceso de resposta a antíxenos inocuos presentes noórgano ou tecido do doante.

Prevención de enfermidades infecciosas

A primeira medida preventiva contras as enfermidadesinfecciosas é evitar o contacto con axentes patóxenos.Esta precaución pode poñerse en práctica mediante diver-sas medidas de hixiene básica entre as que destacan oaseo persoal (especialmente das mans), o coidado nocontacto con persoas enfermas, a manipulación adecuadados alimentos e a eliminación controlada dos residuosorgánicos.

Unha das prácticas hixiénicas de maior eficacia fronteás enfermidades infecciosas é a desinfección inmediatadas feridas mediante o uso de antisépticos (substanciasque destrúen os microorganismos) como o alcohol, augaosixenada ou compostos iodados.


116

O exceso de hixiene durante ainfancia impide que o sistemainmune madure con normalidade.As alerxias aos alimentos, as der-matites atópicas e o asma soncada vez máis frecuentes nosbebés e nenos dos países desen-volvidos.


Outra forma de evitar as infeccións son as vacinas. Asvacinas son preparados que conteñen microorganismosmortos ou debilitados, parte deles ou produtos derivadosdeles e que se administran co obxecto de que a persoavacinada poña en marcha toda a súa maquinaria defensi-va (resposta inmunitaria), pero sen perigo para a súasaúde. Desta maneira, no suposto caso de que o microor-ganismo infecte a persoa vacinada, a resposta será rápidae efectiva. A vacinación é, por tanto, unha técnica deinmunización artificial activa.

As vacinas non só protexen a persoa vacinada fronte aunha enfermidade infecciosa senón tamén aos do seuarredor. Isto é debido a que o período de tempo no que omicroorganismo pode contaxiarse da persoa vacinada aoresto da poboación é menor porque responde máis rapi-damente.

Para inmunizar a poboación existen dúas estratexiasdiferentes de vacinación:

- Vacinar en masa a un sector importante da poboación.

- Vacinar só a aqueles individuos con maior probabili-dade de contraer a enfermidade por razóns de idade(por exemplo, a vacina contra a polio en nenos), sexo(por exemplo, a rubéola en mulleres), profesión (porexemplo, a hepatite en persoal sanitario), hábitos deconduta ou viaxes (por exemplo, a febre amarela parapaíses tropicais).

En España, as autoridades sanitarias das comunidadesautónomas establecen os calendarios oficiais de vacina-ción e administran gratuitamente as vacinas. Actualmente,son dez as enfermidades infecciosas que se intentan pre-vir mediante os programas de vacinación infantil: difteria,tétanos, tose ferina, poliomielite, “Haemophilus B”, menin-gococo C, hepatite B, sarampelo, rubéola e papeiras. Naetapa adulta é frecuente a vacinación contra a gripe enpersoas con problemas cardíacos, diabéticas ou anciás.

Desgraciadamente non existen vacinas eficaces contratodas as enfermidades infecciosas. As investigacións paradesenvolver vacinas contra a SIDA, a tuberculose e amalaria, entre outras, están avanzadas pero aínda nonderon os froitos desexados.

UNIDADE 4

117

Edward Jenner, médico inglés doséculo XVIII, é considerado o pio-neiro no uso das vacinas. O seudescubrimento resultou da obser-vación de que as persoas quemuxían as vacas non padecían avaríola aínda que estes animaispadecían dunha forma parecidada enfermidade. Jenner chamouvacinación a este proceso, enreferencia ao animal.Grazas ávacinación, a varíola foi oficial-mente erradicada do mundo en1980.


Tratamento das enfermidades infecciosas

As enfermidades infecciosas poden ser tratadas condous tipos de medicamentos: os soros e os fármacos anti-microbianos.

Os soros son concentrados de anticorpos específicoscontra un determinado axente infeccioso (por exemplo, osoro antitetánico contra a bacteria do tétanos). A diferenzadas vacinas, producen unha inmunidade artificial pasi-va, inmediata, menos intensa e de menor duración. Debidoa estas características, empréganse en situacións deurxencia cando non hai tempo suficiente para que a per-soa infectada produza os seus propios anticorpos.

No pasado os soros extraíanse de animais de experi-mentación pero na actualidade substituíronse por sorosprocedentes de doantes humanos ou de síntese artificialnos laboratorios.

Os fármacos antimicrobianos son compostos quími-cos que destrúen ou impiden o crecemento dos microor-ganismos patóxenos. Clasifícanse en distintos tipossegundo a clase de microorganismo contra a que actúanespecificamente:

• Antibióticos: contra bacterias (como a penicilina ou ocloranfenicol).

• Antivirais: contra virus.

• Antifúnxicos: contra fungos.

• Antiprotozoarios: contra protozoos.


118

0m 1m 2m 4m 6m 15m 18m 3a 4a 6a 11a 12a 13a 14a

VHB

DTPHibVPIMeC

DTPHibVPIMeC

VHBDTPHibVPI

MeC*

SRPDTPHibVPI

SRP - DTP - - - Td

VHB: hepatite B

DTP: difteria, tétanos e tose ferina

Hib: Haemophilus B

VPI: poliomielite inxectable

MeC: meningococo C

SRP: sarampelo, rubéola e papeiras

Td: tétanos e difteria de adulto

* Dose opcional

1m: 1 mes3a: 3 anos

VHB

Utiliza ben os antibióticos...

• Non te automediques. Consultao persoal médico.

• Non coacciones ao médico paraque che receite antibióticos.

• Sigue as instrucións do persoalmédico. Moitos tratamentos fra-casan porque o paciente aban-dona a medicación prematura-mente.

• Non tomes antibióticos contrainfeccións provocadas por virus(como a gripe e boa parte doscatarros comúns) porque sontotalmente ineficaces.

• Non abuses dos antibióticos,facilitarás a proliferación debacterias resistentes, difícilesde combater.

Calendario de vacinacións


En consecuencia, para determinar que fármaco é o indi-cado para unha determinada infección é preciso coñecer oaxente que a provoca.

4. Enfermidades causadas por estilos devida insáns

Ademais das enfermidades causadas por axentes infec-ciosos existen as enfermidades que son froito do estilo devida, é dicir, das condutas ou hábitos das persoas, tanto anivel individual como colectivo. Entre os estilos de vida queafectan a saúde destacan:

UNIDADE 4

119

1. As células responsables da resposta inmune son ......................... e ........................... Estascélulas actúan por medio de distintos mecanismos: mentres que ............................... actúancontra axentes infecciosos específicos, ................................ destrúen calquera microorganis-mo. Os tempos de actuación tamén son distintos: ............................... actúan primeiro e se ainfección persiste actúan ...............................

2. Relaciona as seguintes enfermidades cos termos das restantes columnas.

3. Por que ademais das persoas vacinadas se benefician as persoas próximas a elas?

4. Por que os antibióticos son ineficaces contra a gripe?

transmisión

Xiringa

Piscina

Tose

Mosquito

Coito senpreservativo

Can, rata

Maonesa

Directa

Indirecta

no corpo

Xenitais

Boca

Pel

Nariz

Sangue

Vía de entrada

infecciosa

Gripe

SIDA

Rabia

Salmonelose

Hepatite C

Malaria

Pé de atleta

Enfermidade Vía decontaxio

Vía de


- Consumo de fármacos e drogas.

- Falta de exercicio físico.

- Sono nocturno deficiente.

- Condución perigosa.

- Situacións de concorrencia, tensión e tensión nervio-sa.

- Dieta desequilibrada.

- Hixiene persoal deficiente.

- Prácticas sexuais de risco.

Calcúlase que un terzo das enfermidades no mundopode previrse mediante cambios no comportamento.

Cancro

O noso corpo está constituído por células que se divi-den de forma regular para substituír as envellecidas oumortas e así manter o correcto funcionamento dos distin-tos órganos. O cancro é resultado da división celular anor-mal que orixina unha masa excesiva de células que creceprogresivamente, de maneira incontrolada e descoordina-da con respecto ao resto do organismo. Agás algunhasexcepcións (como a leucemia), as células cancerosas danlugar a tumores malignos.

En ocasións, as células cancerosas pasan aos vasossanguíneos e linfáticos e viaxan a outras partes do corpoonde comezan a crecer e a consumir nutrientes, impedin-do así que sobrevivan as células do tecido normal. Esteproceso chámase metástase.

As células cancerosas xorden como consecuencia dedanos no ADN. Nunha pequena porcentaxe dos cancros,aproximadamente o 5 %, estes danos no material xenéti-co son herdados dos pais, mentres que no 75 % dos can-cros os danos no ADN están provocados por diversos fac-tores externos. No restante 20 %, non se coñece acausa. Podería ser debido a mutacións espontáneas dosxenes ou por acción dalgún factor aínda non identificado.

Entre os factores externos que contribúen á apariciónde tumores malignos destacan os seguintes:


120

Fonte: Asociación EspañolaContra o Cancro.


- Tabaco: é o responsable dunha alta porcentaxe decancros en diversos órganos (pulmóns, boca, farinxe,esófago, vexiga...).

- Sol: a radiación ultravioleta da luz solar produce diver-sos tipos de cancros de pel. Por iso aparecen conmaior frecuencia nas superficies máis expostas ao sol,nas persoas de pel clara e nas áreas xeográficas máisachegadas ao ecuador.

- Dieta: o consumo excesivo de graxas animais e ali-mentos afumados, así como unha dieta pobre envexetais son responsables de diversos cancros, sobretodo do aparello dixestivo.

- Microorganismos: hoxe en día sabemos que certosaxentes infecciosos, entre os que destacan o virus dopapiloma, o virus da hepatite B, e a bacteria“Helicobacter pylori”, son axentes canceríxenos.

UNIDADE 4

121

Non todos os tumores son malig-nos ou cancerosos. Os tumoresbenignos (como os quistes) nonse propagan e raramente com-prometen a vida.


O cancro é a segunda causa de morte no mundo occi-dental, logo dos trastornos cardiovasculares, e é respon-sable do 25 % dos falecementos. De aí a importancia daprevención mediante a supresión dos factores externosprexudiciais e a actuación rápida nas primeiras fases daenfermidade.

Posto que a gravidade do cancro está relacionada coseu tamaño, canto antes se detecte e máis rápido comeceo tratamento, maiores serán as probabilidades de cura-ción. As prácticas máis habituais de detección precoz docancro son as seguintes:

- No cancro de colo uterino, as citoloxías periódicas(anualmente).

- No cancro de mama, a autoexploración (mensualmen-te), a exploración médica (anualmente) e as mamo-grafías periódicas (cada 1-2 anos entre os 40-50 anose anualmente a partir dos 50 anos).

- No cancro de próstata, o tacto rectal e a análise desangue (anualmente a partir dos 50 anos).

Enfermidades cardiovasculares

Infarto de miocardio, anxina de peito, hipertensión, acci-dentes cerebrovasculares (como a trombose e o derramecerebral), etc., son enfermidades cardiovasculares. Estasenfermidades son a principal causa de morte nos paísesdesenvolvidos e, como o seu nome indica, afectan o cora-zón e os vasos sanguíneos (arterias, capilares e veas) detodo o organismo.


122

Posibles sinais de cancro:

1. Feridas que non cicatrizan.

2. Hemorraxias ou secreciónsinusuais.

3. Tose e rouquén persisten-tes.

4. Dificultade e dor ao tragar.

5. Engrosamento ou vulto.

6. Cambios importantes enlunares e verrugas.

7. Cambios nos hábitos dointestino ou da vexiga.

5. Indica as semellanzas e as diferenzas entre os tumores benignos e malignos.

6. Indica se son verdadeiras (V) ou falsas (F) as seguintes afirmacións:

a) A maior parte dos cancros son hereditarios.

b) Tumor e cancro son termos sinónimos.

c) As células cancerosas son resultado de danos no seu material xenético.

7. Indica catro medidas preventivas contra o cancro.


Certos factores poden aumentar o risco de sufrir unhaenfermidade cardiovascular. Se unha persoa ten máis dunfactor prexudicial a probabilidade de padecer unha enfer-midade cardiovascular aumenta considerablemente. Oefecto de varios factores de risco é multiplicador, nonresultado da simple suma aritmética deles.

Existen dous tipos de factores de risco cardiovascular:

Factores de risco non modificables: non poden sercorrixidos. Son a herdanza (os fillos de pacientes conenfermidade cardiovascular teñen máis probabilidade depadecela), o sexo (os homes teñen maior risco) e a idade(4 de cada 5 mortes por enfermidade cardiovascularcorresponden a persoas maiores de 65 anos).

Factores de risco modificables: poden ser corrixidosou eliminados a través de cambios no estilo de vida e/oumedicamentos. Son os seguintes:

Tabaquismo

O tabaco é o factor de risco cardiovascular máisimportante, coa particularidade de que é o máisfácil de evitar. O tabaco actúa mediante variosmecanismos: dana as paredes internas das arte-rias, favorece que as plaquetas formen agrega-dos, aumenta os niveis de colesterol en sangue ereduce o osíxeno que chega ás células cardíacas.

Hipertensión arterial

Unha persoa é hipertensa cando a súa presiónarterial habitual é superior a 140/90 mm. Hg. Ahipertensión endurece as paredes das arterias ereduce a circulación do sangue nas arterias car-díacas. O consumo excesivo de sal e o abuso dealcohol poden conducir á hipertensión.

Exceso de colesterol

O colesterol é unha substancia imprescindiblepara o correcto funcionamento das nosas células.Non obstante, en concentracións elevadas ocolesterol deposítase nas paredes internas dasarterias estreitándoas e dificultando a circulaciónsanguínea.

UNIDADE 4

123

En que se diferencian o infarto daanxina de peito?

A anxina é producida pola faltatransitoria de sangue (e polotanto de osíxeno) no corazón. Noinfarto o aporte sanguíneo é inte-rrompido por longo tempo o queconduce á morte de células car-díacas.


Obesidade

O 15% das mulleres e o 10% dos adultos espa-ñois son obesos. A obesidade e, en menor medi-da, o sobrepeso son prexudiciais para o corazóne o aparello circulatorio porque aumentan a ten-sión arterial, o colesterol en sangue e a frecuen-cia da diabete.

Sedentarismo

A inactividade física pode causar problemas car-diovasculares. O exercicio regular (polo menos 30minutos ao día) reduce a tensión arterial e axuda aprevir a diabete, o sobrepeso e a tensión mental.

Diabete

As persoas diabéticas, ao ter o nivel de glicosa ensangue elevado, teñen maiores posibilidades depadecer un derrame ou unha trombose cerebral.

Nerviosismo (estrés)

Actualmente está demostrado que o estrésaumenta o risco de enfermidade cardíaca, hiper-tensión e diabete.

Coñecer os principais factores de risco das enfermida-des cardiovasculares permítenos previr a súa aparición ouo seu agravamento. Algúns consellos saudables que pode-mos poñer en práctica son:

- Vixiar o nivel de colesterol.- Deixar de fumar.- Facer exercicio físico.- Coidar o peso. Evitar a obesidade.- Moderar o consumo de sal, doces e alimentos graxos.- Vixiar a tensión arterial.


124

8. Marcelo é o dono dun coñecido restaurante. Ten 68 anos e encántalle o seu traballo perorecoñece que é demasiado absorbente. Tanto traballo obrigou a Marcelo a deixar unha dassúas paixóns: a natación e, como consecuencia, agora ten algúns quilos de máis. A pesar detodo, Marcelo non quere descoidarse, ao fin e ao cabo o seu pai morreu dun infarto cando elera un adolescente.

a) Que factores de risco cardiovascular ten Marcelo que non poden ser corrixidos?

b) Que factores de risco cardiovascular ten que si poden ser corrixidos? Indica algúns con-sellos saudables.


5. Accidentes

Accidentes domésticos

Enchufes, mesas de cristal, produtos de limpeza,escaleiras, fármacos ou un sinxelo dedal converten ofogar no espazo no que, segundo datos oficiais, se pro-ducen a gran maioría dos accidentes. As causas sonvariadas pero os expertos estiman que o 20 % son debi-dos ao azar ou á fatalidade, mentres que o outro 80 %pode ser evitado. Segundo datos do Ministerio deSanidade e Consumo, en 2001 producíronse un total de2.016.555 accidentes que precisaron de tratamento clí-nico, e faleceron 2.000 persoas como consecuencia dosmesmos. Estas cifras son alarmantes pero teñen poucatranscendencia nos medios de comunicación porque,na maioría dos casos, os accidentes domésticos afec-tan a unha soa persoa.

As principais vítimas dos accidentes no fogar son osnenos menores de 5 anos e as persoas maiores de 65anos. Na infancia, a inmadurez na psicomotricidade, acuriosidade e a ignorancia do perigo explican os acci-dentes máis frecuentes. Nas persoas de máis de 70anos, as caídas son o risco principal, froito da diminucióndas súas capacidades físicas (reflexos, visión e forzamuscular).

No fogar hai tres dependencias onde se producen máisaccidentes: a cociña, o baño e a sala de estar.

A cociña é o lugar máis perigoso da casa e é onde seproducen o 70 % dos accidentes infantís domésticos. Agran cantidade de aparellos eléctricos, de corte, de gas ede produtos de limpeza fan que a cociña se converta nolugar de máis alto risco. A sala de estar é o espazo ondepasamos a maior parte do tempo e o baño é un lugar desuperficies escorregadizas e de almacén de medicamen-tos, características que explican a alta taxa de accidentesnestes lugares.

Para evitar os accidentes domésticos convén ter pre-sentes as seguintes actitudes e recomendacións segundoo accidente que queiramos previr.

UNIDADE 4

125



126


Accidentes de tráfico

Segundo o Barómetro de seguridade vial 2004 os acci-dentes de circulación representan en España a primeiracausa de morte en persoas de 1 a 34 años e de 40 a 44anos (a primeira causa de morte no tramo de 35 a 39 anosé a SIDA). Os accidentes de tráfico son unha inadmisibletraxedia humana e ademais levan asociados uns custoseconómicos para a sociedade de enorme magnitude.

En España no ano 2003, faleceron por accidente de cir-culación 4.032 persoas, o que representa un dos índicesde sinistralidade máis elevados dos países da UniónEuropea (unicamente superado por Grecia e Portugal). Éimportante salientar, non obstante, que a tendencia nosúltimos anos, tanto do número de vítimas mortais, comode feridos graves, é decrecente desde 1989.

Os accidentes de tráfico non son fortuítos. O número egravidade dos accidentes de tráfico depende de tres factores:

- O condutor. O condutor é o responsable de actuar deforma adecuada porque é quen decide acelerar, frear,acender as luces, ou axustarse o cinto de seguridade.

- A vía. As condicións físicas das vías (rectas, curvas,estado do asfalto, sinalización, etc.), as condiciónsmeteorolóxicas (xeo, chuvia, neve, vento), a luminosi-dade e a densidade ou fluidez da circulación incidentamén nos accidentes de circulación.

- O vehículo. Os factores mecánicos son os responsa-bles do 3 % dos accidentes de tráfico. A antigüidadedo vehículo é un factor a ter en conta. A falta de man-temento (freos, dirección, amortecedores, pneumáti-cos, luces) e o transporte inadecuado da carga podenser responsables directos do accidente.

As causas que orixinan os accidentes son variadas e,con frecuencia, conflúen máis dunha delas. En calqueracaso, máis do 90 % dos accidentes son debidos ao factorhumano. E isto é debido a que o comportamento do con-dutor pode verse influenciado por numerosas circunstan-cias, como o cansazo, o sono, a tensión mental, o alcohol,a agresividade, os excesos de velocidade, a sobrevalora-ción das súas habilidades e o exceso de confianza en tra-xectos rutineiros.

UNIDADE 4

127

Que facer en casode accidente?

• Aparca o vehículo en lugarseguro.

• Acende as luces de emerxencia.

• Corta o contacto.

• Ponte o chaleco reflectinte antesde abandonar o vehículo.

• Sitúa os triángulos de emerxen-cia.

• Comproba posibles derramesde gasolina ou aceite.

• Avisa aos servizos de emerxen-cia e informa do lugar, número eestado dos feridos, perigos nazona, etc.

• Tranquiliza os feridos. Nondebes movelos máis que encaso de perigo inminente.

Recorda a regra:

1º PROTEXER

2º AVISAR

3º SOCORRER


A relación entre o alcohol e os accidentes de tráfico ében coñecida. O alcohol dificulta a condución porque afec-ta a visión, o cálculo das distancias e a capacidade dereacción. Un estudo realizado pola Dirección Xeral deTráfico en 2003 concluíu que case o 50 % dos accidentesmortais de tráfico están relacionados co alcohol.

No gráfico anterior podes observar as consumiciónsnecesarias para alcanzar os límites legais de alcoholemia,así como os efectos que os distintos niveis de alcohol ensangue teñen sobre a condución. Lembra que a lei prohi-be circular cunha taxa de alcohol superior a 0,5 g/l en san-gue e, no caso de condutores principiantes ou profesio-nais, a taxa é de 0,3 g/l.


128

> 3,0 g/litroEmbriaguez profunda. Perda da conciencia.

1,5 - 3,0 g/litroSíntomas claros de embriaguez, trastornos do

equilibrio e da marcha.

0,8 - 1,5 g/litroSíntomas claros de intoxicación. Están seriamente

afectadas a vixilancia, a atención, a percepción e acoordinación. Os reflexos están perturbados.

0,5 - 0,8 g/litroPredomina a sensación de euforia e non se toma

conciencia dos perigos reais.

0,2 - 0,5 g/litroAltérase a valoración do risco. Diminúe a autocrítica esobrevalóranse as capacidades. A velocidade non se

aprecia correctamente.


Accidentes de traballo

A Lei Xeral da Seguridade Social considera accidentede traballo toda lesión corporal que o traballador sufra conocasión ou a consecuencia do traballo que efectúe porconta allea, incluídos os accidentes in itinere (ao ir ou vol-ver ao centro de traballo).

En España un de cada oito traballadores sofre cada anoalgún tipo de accidente laboral e diariamente se produce amorte de tres traballadores. Ademais, as baixas laborais eas xornadas perdidas como causa destes accidentesteñen un elevado custo económico para os traballadores,para as súas familias, para as empresas e, en xeral, parao conxunto da sociedade.

Segundo as últimas estatísticas, en España prodúcen-se máis accidentes laborais que no resto da UniónEuropea (UE-15) e entre os motivos desta alta accidenta-lidade podemos citar varios factores:

- A lexislación en materia de prevención de riscoslaborais é recente con respecto a outros países.

- Os investimentos das empresas en medidas deseguridade laboral son insuficientes (sinalización,implantación de normas, control de exposición a con-taminantes, mellora de instalacións, elaboración dunplan de emerxencia, recoñecementos médicos, etc.).

- A formación inicial dos traballadores é escasa.

- A precariedade laboral dos traballadores (subcontra-tación e temporalidade) é elevada.

Existen importantes desigualdades en materia de sinis-tralidade laboral entre as distintas ocupacións. Os traballa-dores que realizan traballos manuais non especializados(como no sector da construción) teñen maior risco demorrer e de padecer enfermidades que o resto dos traba-lladores. Así mesmo, a idade e a precariedade laboral sonfactores que inflúen na taxa de accidentalidade. De feito, operfil do traballador accidentado corresponde a unha per-soa nova con contrato temporal.

Nos últimos anos avanzouse substancialmente na loitacontra a sinistralidade laboral, tanto dende o punto de vistanormativo, formativo e informativo como desde o punto de

UNIDADE 4

129

A Lei de Prevención de RiscosLaborais de 1995 establece afigura do delegado ou delegadade prevención da empresacomo responsable de promover evixiar que se cumpra a normativade prevención de riscos laborais.Son elixidos por e entre os traba-lladores en número que dependedo tamaño da empresa.


vista da inspección e o control do cumprimento da legali-dade. Non obstante, por moitas medidas que se adopten,nada será efectivo se empresarios e traballadores non seconciencian e poñen en práctica as medidas de preven-ción necesarias.

6. Exercicio físico

O corpo humano está deseñado para moverse pero avida moderna está limitando cada vez máis a nosa activi-dade física. Efectivamente, os vehículos, aparellos de con-trol remoto, escaleiras eléctricas, ascensores e os traba-llos sedentarios fan que os nosos músculos sexan máis


130

9. a) O lugar da casa onde se producen máis accidentes domésticos é ............................. e asvítimas máis frecuentes son .......................... e ..............................

b) Elabora unha lista de consellos útiles para previr accidentes na cociña.

10. De que forma o alcohol dificulta a condución? Que capacidades se ven alteradas en pri-meiro lugar, con taxas de alcoholemia baixas?


débiles, que o esgotamento físico se presente con maiorfrecuencia e que os nosos órganos, como o corazón, nontraballen optimamente.

Está comprobado que practicar exercicio físico de formaregular trae beneficios enormes á saúde. Fisicamente, unvese e séntese mellor, emocionalmente, o exercicioaxuda a manexar o estrés cotián e a relaxar o corpo, esocialmente, facilita a relación cos demais.

Sen embargo, realizar exercicio físico sen ter claro paraque se fai e o que se debe facer non aporta os resultadosesperados, polo que para obter o máximo beneficio é con-veniente ter:

- Coñecemento do tipo de exercicios que conveñen acada persoa, dependendo da súa idade, condiciónfísica e de saúde, como realizalos, canto tempo, can-tas veces e con que frecuencia e intensidade.

- Constancia. A maioría das persoas empezan a facerexercicios con moito empeño, pero ao pouco tempoabandónanos. A persistencia é importante para lograrun nivel de benestar integral.

- Progresión. Para que o exercicio sexa proveitosodébese incrementar o nivel de esforzo pouco a pouco.Non se debe forzar o corpo.

- Regularidade. É recomendable seguir un horario fixoe realizar os exercicios polo menos 3 veces por sema-na (cunha duración mínima de 30 minutos).

- Comodidade. Debemos utilizar roupa lixeira e cómo-da, así como un calzado adecuado que facilite a mobi-lidade.

- Entusiasmo. Debemos pensar no exercicio comounha actividade relaxante e divertida. Facer exerciciocon outras persoas pode aumentar o interese.

UNIDADE 4

131

O quentamento antes do exerci-cio e os estiramentos despois delson tan importantes como o exer-cicio en si. Evitan lesións, axudana adquirir resistencia e preveñena fatiga.



132

11. Clasifica as seguintes actividades físicas segundo sexan aeróbicas ou anaeróbicas, e indi-ca cal é o seu efecto no corpo humano.

Actividade Tipo de exercicio Efecto da actividade física

Andar a bo ritmo

Facer un sprint en bicicleta

Nadar a velocidade máxima

Nadar a velocidademoderada

Bailar

Aeróbico.

Anaeróbico.

Aumenta a masa muscular.

Reduce a tensión arterial.

Mellora o sistemacardiovascular.

Queima graxas.

En que se diferencian o exercicio aeróbico e o anaeróbico?

A actividade física poder ter dous obxectivos diferentes. Se o que se busca é mellorar o ton muscular eaumentar a masa muscular, os exercicios anaeróbicos (an: negación; aero: aire) como o adestramentocon pesas, son os indicados. Se, pola contra, o que se busca é mellorar a capacidade cardiovascular e quei-mar graxas para baixar de peso, os exercicios aeróbicos son os máis axeitados.

Os exercicios anaeróbicos son aqueles que precisan dun gran esforzo e por iso son de escasa duración.Os exercicios aeróbicos permiten ingresar altos volumes de osíxeno no organismo e, en consecuencia,melloran a nosa capacidade cardiovascular e reducen a tensión arterial. Son exercicios de mediana inten-sidade e de longa duración. A natación, correr, bicicleta, o baile e a ximnasia de mantemento son exemplosde exercicios aeróbicos.


134

MEDIO AMBIENTE

A carta escrita no ano 1855 polo xefe Seathl, da tribo Suamish do Estado deWashington, ao presidente Franklin Pierce, dos E.E.U.U., respecto da propostade compra da terra á súa tribo, pese á época na que se escribiu e que é un pró-logo moi utilizado, non podemos rexeitala para introducir os temas desta unida-de. A súa rotundidade e contundencia en defensa do medio ambiente é tanactual que supera a filosofía dalgunhas das políticas medioambientais máisavanzadas do momento. Entre as liñas do texto escrito polo xefe Seathl pode-mos ler conceptos tan actuais como conservación, calidade de vida ou desen-volvemento sostible.

... "Non existe un lugar salvaxe pacífico nas cidades dohome branco. Ningún lugar para oír as follas da primavera ouo murmurio do voo dos insectos. Pero quizais porque eu sonun salvaxe non logro comprendelo, o repique parece queinsulta os oídos. E que é vivir, se o home non pode oír oadorable lamento da noitarega, a discusión das ras ao redordunha charca na noite? O indio prefire o agradable son dovento, limpo por un mediodía de chuvia ou perfumado polaesencia do piñeiro. O aire é algo moi apreciado polo pelvermella. O home branco parece non notar o alento do aire.Como un agonizante de moitos días, está pasmado paraolfactear." ...

... "Seguide contaminando a vosa cama, e unha noite morreredes asfixiados nosvosos propios desperdicios. Cando os bisontes sexan exterminados, os cabalossalvaxes amansados, saturados os recunchos secretos dos bosques co alentode tantos homes, onde estará a maleza...? Marchou. Onde estará a aguia?Marchou. Dicir adeus a voar..., dicir adeus a cazar..., a esencia da vida empezaa extinguirse, é o comezo da supervivencia" ...

O xefe Seathl.



135


1. Concepto de medio ambiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

2. Sistemas ambientais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

- Sistemas ambientais naturais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

- Sistemas ambientais artificiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

3. Explotación de recursos e medio ambiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

4. Residuos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

- Residuos sólidos urbanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

- Residuos industriais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

- Residuos agrarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

- Residuos médicos e de laboratorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

- Residuos radioactivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

5. Desenvolvemento sostible . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

6. Polución e contaminación: focos fixos e móbiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

7. Efectos da contaminación sobre o medio ambiente . . . . . . . . . . . . . . . . 149

- Degradación das augas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

- Degradación do solo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

- Degradación da atmosfera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

8. O medio ambiente e a saúde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

9. Lexislación ambiental: tratados e disposicións internacionais . . . . . . . . 168

10. Lei española de medio ambiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

- O delito ecolóxico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171



136

1. Concepto de medio ambiente

Nos últimos séculos os avances científicos e técnicoscrearon unha sociedade diferente ás precedentes, a socie-dade industrial. Os cambios revolucionarios foron e sonmoi positivos para algunhas comunidades do planeta perosupoñen a máis absoluta explotación doutras. O desequili-brio entre os países que chamamos desenvolvidos e os doterceiro mundo son evidentes, uns acumulan a riqueza doplaneta e os outros graves problemas como a fame, aperda de recursos ou a falta de sanidade. A globalizacióneconómica non supón, ata agora, igualdade na poboaciónhumana para utilizar os recursos e as novas tecnoloxías.Ademais, descoñecemos se os problemas causados polapolítica económica das últimas décadas terán efecto sobreo planeta.

A Terra, a esfera azul na que percorremos o Universo, éun sistema global constituído por unha serie de sistemascomplexos que establecen infinidades de relacións entreos seus compoñentes, algunhas delas pouco evidentes ouque pasan desapercibidas a curto prazo, polo que é difícilobter solucións únicas e claras para resolver os proble-mas ambientais.

Nas conversacións habituais empregamos o termomedio ambiente sen coñecer con claridade o seu signifi-cado. Comentamos problemas como o cambio climático, oaumento do burato da capa de ozono ou a catástrofe doPrestige pensando que é un espazo físico no que se des-envolve a vida. Pero o medio ambiente non é só un lugarconcreto, comprende a auga, as rochas, o solo, o aire, osseres vivos, as relacións entre eles, e tamén os elemen-tos derivados da actividade humana como a cultura, osasentamentos ou os medios de comunicación. É un siste-ma en constante modificación, os seus elementos inter-actúan e autorregúlanse, manifestando cambios, positivosou negativos, como consecuencia dunha dinámica resul-tante das variacións que afectan a súa estrutura e funcio-namento, ben pola acción do ser humano ou dunhamaneira natural.

Un sistema é un conxunto deunidades en interrelación.

Aspectos fundamentais do con-cepto sistema son:

- A existencia de elementosdiversos e interconectados.

- O carácter de unidade globaldo conxunto.

- A existencia de obxectivosasociados ao mesmo.

- A integración do conxunto nunentorno.

A Conferencia das NaciónsUnidas para o Medio AmbienteHumano, celebrada en Esto-colmo en 1972, define o medioambiente como “o conxunto decompoñentes físicos, químicos,biolóxicos e sociais capaces decausar efectos directos ou indi-rectos, nun prazo curto ou longo,sobre os seres viventes e as acti-vidades humanas”.


UNIDADE 5

137

2. Sistemas ambientais

Na Terra diferenciamos os sistemas ambientais natu-rais, que inclúen as formas de vida e o seu soporteambiental, a Ecosfera, e os sistemas ambientais artificiais,que son unha consecuencia da historia da humanidade,do seu desenvolvemento e da súa diversidade cultural.

Sistemas ambientais naturais

Inclúen as formas de vida e o seusoporte ambiental.

- Atmosfera: Sistema fluído formadopola capa gasosa que envolve o pla-neta.

- Hidrosfera: Sistema fluído compos-to pola auga terrestre.

- Xeosfera: Sistema sólido integradopolos materiais sólidos da Terra.

- Biosfera: Sistema formado polosseres vivos da Terra.

Sistemas ambientais artificiais

Proceden da historia da humanidade, do seu desen-volvemento e diversidade cultural. Ao ser a especiehumana un elemento da Biosfera poderiamos englobalosna Ecosfera sen facer ningunha diferenciación. Non obs-tante é preferible a diferenciación dos sistemas humanospara evitar interaccións perturbadoras co resto dos siste-mas.

- Sociosfera: Sistema formado polas institucións (polí-ticas, económicas e culturais) desenvolvidas polahumanidade co fin de xestionar as súas relaciónsinternas e as interaccións con outros sistemas. Oscoñecementos e ideas que regulan as relacións entreos sistemas humanos considerámolos un subsistemaque denominamos Noosfera.

- Tecnosfera: Sistema formado polo medio construídopolos seres humanos dentro da Ecosfera: asentamen-tos, explotacións, comunicacións, máquinas, ferra-mentas, medios de comunicación, etc.

SISTEMATERRA

SISTEMASAMBIENTAISNATURAIS

SISTEMASAMBIENTAISARTIFICIAIS

ATMOSFERA

HIDROSFERA

XEOSFERA

BIOSFERA

SOCIOSFERA

TECNOSFERA



138

3. Explotación de recursos e medioambiente

A humanidade, para satisfacer as súas necesidades eas súas actividades utiliza un conxunto de fontes de ener-xía e materiais naturais, os recursos, que durante moitotempo se pensou que eran inacabables. Practicamente ataa actualidade non éramos capaces de esgotalos, as nosastecnoloxías non necesitaban unha gran cantidade derecursos e a poboación humana era moito menor que aactual. Existía unha relación de equilibrio entre o medioambiente e a súa explotación, non alterabamos os siste-mas naturais.

A actual organización dos sistemas humanos pareceque teñen como único fin o desenvolvemento económico.Os sistemas naturais son explotados sen control, provo-cando a desaparición dos recursos naturais e xerandounha serie de refugallos que alteran o Sistema Terra.

Os recursos renovables rexenéranse seguindo osseus ciclos naturais nun período de tempo curto. Se osxestionamos adecuadamente, este tipo de materiais natu-rais poden explotarse indefinidamente, pero se non man-temos un equilibrio entre o consumo e a renovación, esgó-tanse ou colápsanse. Exemplo característico deste tiposon os recursos pesqueiros, tan importantes na nosacomunidade. A sobreexplotación dos caladoiros impideque as especies completen os seus ciclos naturais, aspoboacións acadan unhas dimensións tan pequenas quenon son capaces de recuperarse e, daquela, o recursodesaparece.

Nos recursos non renovables o tempo de rexenera-ción é de millóns de anos; unha vez que os consumamos,

A conservación de Maculineaalcon Denis & Schiffermülleren Inglaterra, un exemplo deproblema sistémico

O ecólogo Fernando GonzálezBernáldez, nun artigo publicadono Anuario de El País 1985,poñía de manifesto a dificultadeque entraña o establecemento demedidas de protección da fauna eda flora, ilustrando este feito cunsignificativo exemplo. O profesorGonzález contaba como extin-guiuse unha fráxil bolboreta enInglaterra, a “formigueira” (Macu-linea alcon) pese -a causa- dasmedidas de protección que seestableceron para ela. As súaslarvas aliméntanse dunha planta(Gentiana pneumonanthe) e,posteriormente, nos niños de for-migas, de aí o seu nome común.

Para protexer a súa única poboa-ción en Inglaterra, estableceuseunha área de reserva no territorioque habitaban, prohibíndose opastoreo nela. Como consecuen-cia, a herba creceu, sombreandoo solo. Os formigueiros reducí-ronse, pois as formigas teñenpreferencia polas zonas solea-das. Esta diminución afectou aslarvas da “formigueira” xa que, aocarecer en gran medida de formi-gueiros onde completar o seuciclo vital, a súa escasa poboa-ción reduciuse progresivamenteata extinguirse.

(http://www.cnice.mecd.es/eos/MaterialesEducativos/mem/prona-tura/sistem.htm).

1. Que elementos forman parte do medio ambiente?

2. Que sistemas naturais constitúen a ecosfera?

3. Por que podemos integrar os sistemas ambientais artifi-ciais na ecosfera?

4. Cales son as características fundamentais dun sistema?


UNIDADE 5

139

non os poderemos volver a utilizar. Están dispoñibles paraa nosa actividade económica ata esgotarse.

A utilización e explotación dos recursos non debe rom-per o equilibrio e o ritmo natural de renovación no medioambiente. O uso abusivo pode impedir a súa rexeneración,polo que temos que permitir que as poboacións se recu-peren antes de esgotarse ou de que acaden uns niveis tanbaixos que non teñan posibilidade de renovarse. Ten queexistir unha relación entre a explotación dos recursos e omedio ambiente; non podemos destruílos nin xerar novosmateriais de refugallo (líquidos, sólidos ou gasosos) quealteran os sistemas ambientais naturais.

Como consecuencia do desequilibrio natural produci-mos gran cantidade de residuos que incrementarán a con-centración natural de substancias no medio, modificaciónsindesexables que crean efectos adversos para a saúde eo equilibrio ecolóxico.

4. Produción de residuos

Nos sistemas ambientais naturais, os refugallos sonconstantemente reutilizados e aproveitados, incorporándo-se aos distintos ciclos naturais sen romper o equilibrio. Aactividade humana xera un tipo de materiais sólidos, líqui-dos e gasosos que, pola falta dun valor económico ou porfalta dunha tecnoloxía que permita o seu aproveitamento,

Concentración basal: É a con-centración natural dunha subs-tancia nun medio non contami-nado.

As Médulas, na comarca doBierzo (León), son os restosdunha antiga explotación mineirade uoro da época romana.

5. Por que, unha vez que os esgotamos, non podemos volver a utilizar os recursos non renova-bles?

6. Por que un exceso de consumo provoca a desaparición dun recurso renovable?

7. Entre os seguintes recursos naturais indica cales son renovables e cales non renovables.

- A auga doce.- A pesca.- O petróleo.- Os recursos agrícolas e gandeiros.- Os minerais.- Os recursos forestais.



140

son rexeitados. A este conxunto de materiais denominá-molos residuos.

O significado do termo aproveitamento relativízasecando pensamos que moitos obxectos ou materiais sonconsiderados residuos nalgunhas zonas do planeta e nou-tros países son reutilizados. Gran cantidade de residuos,coa tecnoloxía adecuada, poden ser reciclados e incorpo-rarse novamente ao mercado, son produtos economica-mente rendibles e ás veces cun valor económico impor-tante. Xestionar adecuadamente os produtos, sen mestu-ralos, permite que os residuos se transformen en materiasprimas útiles.

Tradicionalmente os residuos, no mellor dos casos,almacenábanse en vertedoiros controlados ou incinerá-banse. A redución na produción en orixe, a súa reutiliza-ción e o seu reciclado, a denominada “regra dos tres erres”parece a medida máis eficaz para minimizar un problemaorixinado polo desequilibrio dos sistemas naturais.

Clasificar os residuos pola súa procedencia e perigopotencial permite desenvolver estratexias de xestión adap-tadas ás particularidades de cada tipo. É moi distinto oresiduo industrial que o agrícola ou que o doméstico, e sontotalmente diferentes os gasosos, os líquidos ou os sóli-dos.

Clasificaremos os residuos en:- Residuos sólidos urbanos.- Residuos industriais.- Residuos agrarios.- Residuos médicos e de laboratorios.- Residuos radioactivos.

Residuos sólidos urbanos (RSU)

Os residuos sólidos urbanos son os que se xeran nosdomicilios particulares debido á actividade doméstica, pro-dutos de comercios, oficinas e servizos, incluíndose taménos residuos procedentes da limpeza das vías públicas.

Forman parte dos RSU:- Materia orgánica, procedente de alimentos principal-

mente.


UNIDADE 5

141

- Papel e cartón: periódicos, revistas, bolsas e embala-xes.

- Plásticos, procedentes de envases e embalaxes.- Vidro: botellas, frascos...- Metais: latas, botes...

Nos países desenvolvidos, a concentración da poboa-ción en núcleos urbanos, unido a un maior nivel de consu-mo e a cultura de “usar e tirar”, contribuíu a incrementarenormemente as cantidades de RSU, convertendo a súaxestión nun dos maiores problemas ambientais.

A importancia da separación selectiva dos RSU é fun-damental para unha maior eficacia. Existen na nosacomunidade autónoma distintos contedores nos que pode-mos depositar os diferentes materiais. É fundamental queseparemos os refugallos para reducir o valor económicoda reciclaxe. Se a separación dos compoñentes é difícil,emprégase a técnica da incineración, que produce unhagran cantidade de residuos gasosos altamente contami-nantes.

Fonte: SOGAMA

Residuos industriais (RI)

Xéranse nos procesos de fabricación da industria e nonteñen valor económico, porque as técnicas aplicables paraa súa reutilización son economicamente pouco rendibles.Na actualidade está aumentando a reutilización dos RIcomo materia prima doutros procesos.

Clasificamos os RI nos seguintes grupos:- Inertes. Escombros e materiais similares, polo xeral

non perigosos para o medio ambiente.



142

- Semellantes aos RSU. Procedentes dos restos doscomedores e oficinas, son xestionados conxuntamen-te cos RSU.

- Residuos perigosos. Son substancias que, pola súacomposición química e a súas características, sonperigosas para a saúde e/ou para o medio ambiente.Moitas delas son difíciles de degradar pola natureza,acumulándose no medio, danando os sistemas natu-rais e producindo, nalgunhas ocasións, novas subs-tancias máis perigosas. Estes RI requiren considera-cións e tratamentos especiais.

8. Como se xeran os residuos?

9. Indica se as seguintes afirmacións son verdadeiras ou falsas:

- Nos RSU inclúense tamén os residuos procedentes da limpeza das vías públicas.

- O esterco e un produto fitosanitario.

- Os residuos radioactivos presentan polo xeral unha baixa perigosidade.

- Os residuos médicos na súa maioría poden transmitir infeccións.

- Moitos residuos industriais poden utilizarse como materias primas.

10. Que accións debemos realizar para manter os recursos para as xeracións futuras?

11. Relaciona o tipo de contedor coa clase de residuo.

Residuos industriais inertes.


UNIDADE 5

143

Residuos agrarios

Proceden da agricultura, gandería, pesca, explotaciónsforestais ou da industria alimentaria. Os residuos destaactividade son polo xeral orgánicos e boa parte deles sonempregados polos agricultores e gandeiros como fertili-zantes dos solos. Como consecuencia do mal das vacastolas, existe un protocolo específico para a eliminación dosanimais mortos.

Dos excrementos do gando obtemos o esterco e o xurro,residuos sólidos e líquidos que utilizamos como abonoagrícola. Aínda que en principio estes non supoñen un pro-blema, as explotacións intensivas producen tal cantidadede residuos que son difíciles de absorber polo terreo e cau-san impactos ambientais que debemos controlar.

O aporte deste tipo de residuos orgánicos en grandescantidades contaminan os solos, torrentes e acuíferos,ademais de producir gases como metano, amoníaco e dió-xido de carbono.

Tanto a actividade agrícola como a gandeira xeran grancantidade de residuos de plásticos, orixinados na súamaioría polos restos dos invernadoiros e dos envases. Autilización de produtos fitosanitarios, como praguicidas epesticidas, crean graves dificultades nas explotacións,contaminan e, ao entrar na cadea trófica, causan gravesproblemas ambientais e sanitarios.

Residuos médicos e de laboratorios

As actividades de atención e investigación sanitariaxeran residuos que poden ser de risco e que deben xes-tionarse dun modo específico, co fin de garantir a saúdedas persoas e a defensa do medio ambiente.

O 85 % dos residuos médicos son infecciosos, polo quese require un coidadoso sistema de clasificación e recolli-da, así como un tratamento posterior.

Residuos radioactivos

Os residuos deste grupo caracterízanse pola emisiónde radioactividade, sendo moi especiais polas súas carac-



144

terísticas. Supoñen un gran perigo, xa que cantidades moipequenas poden orixinar unha dose de radiación prexudi-cial para a saúde humana. Algúns destes materiaisradioactivos permanecerán emitindo radiacións miles oudecenas de miles da anos.

Aínda que a cantidade deste tipo de residuos xerada nonoso país é moito menor que noutros, as súas tecnoloxíase métodos de tratamento son moito máis complicados edifíciles.

5. Desenvolvemento sostible

O modo de vida actual, a ocupación do solo, o trans-porte, a produción industrial, a agricultura, o consumo e asactividades de lecer, fannos responsables de moitos pro-blemas ambientais aos que se debe enfrontar a humani-dade. O exceso no consumo de recursos naturais nos paí-ses desenvolvidos, que non supoñen ni moito menos atotalidade da poboación mundial, é imposible de mantersen destruír o medio ambiente, o noso capital natural.

O noso estilo de vida debe facer compatible a xustizasocial, a economía sostible e a conservación do medioambiente. A xustiza social pasa polo desenvolvementosostible e a equidade, que supoñen loxicamente o respec-to ambiental. Isto implica contemplar dunha maneira inte-gradora o desenvolvemento social, económico e o medioambiente, abordando conxuntamente temas que tradicio-nalmente se trataron por separado.

O “desenvolvemento sostible” debe entenderse como ocrecemento económico unido ao progreso social da huma-nidade, tendo en conta o uso racional dos recursos e a súaconservación e mellora.

O desenvolvemento sostible significa preservar o capi-tal natural, polo que:

O consumo de recursos materiais, hídricos e enerxéti-cos renovables non debe superar a capacidade dos siste-mas para repoñelos, e a velocidade á que consumimos osrecursos non renovables non superar o ritmo de substitu-ción polos recursos renovables.

Foto: Mónica Couso Boán.


UNIDADE 5

145

O ritmo de emisión de contaminantes non debe superara capacidade do aire, do auga o do solo de absorbelos eprocesalos.

Debe ser posible o mantemento da diversidade biolóxi-ca, da saúde pública e da calidade do aire, da auga e dosolo en niveis suficientes para preservar a vida e o benes-tar humano, así como a flora e a fauna, para sempre.

Este desenvolvemento sostible non é nin un sono ninunha situación inmutable, senón un proceso creativo detoma de decisións que representan os intereses das per-soas afectadas e das futuras xeracións. Polo tanto, entreoutras posibles accións, debemos:

- Conservar as reservas de auga subterráneas, solos,hábitats e especies en perigo de extinción.

- Fomentar o crecemento do capital natural reducindo onivel de explotación actual.

- Aliviar a presión sobre os ecosistemas naturais.- Incrementar o rendemento final dos produtos, como

edificios de alto rendemento enerxético ou transportesurbanos respectuosos co medio ambiente.

CONSUMO

Calor

Esgotamento de

recursos

Xeración de impactos

ambientais

Contaminación e

residuos

PRODUCIÓN

CAPITAL NATURAL

ENERXÍA

SOLAR

Reciclaxe, reutilización e capacidade de asimilación

SISTEMA ECONÓMICO

O sistema económico é un subsistema do planeta Terra.



146

O ESTADO DAS PESQUEIRAS PELÁXICAS

(La Voz de Galicia. 17-07-2001)

O Oceanográfico afirma que a sardiña se recupera a niveis de 1990 nas Rías Baixas. As primei-ras conclusións da campaña «Pelacus 2001» alarman sobre un posible descenso da biomasa dexurelo.

As medidas adoptadas nos dous últimos anos para recuperar a pesqueira da sardiña están a pro-ducir efecto. Un estudo de campo do Instituto Español de Oceanografía (IEO) asegura que osniveis desta especie nas Rías Baixas recuperáronse a niveis de 1990. Ademais, no Cantábricotéñense detectado «importantes concentracións», e mesmo son mellores as da zona norte da pla-taforma de Portugal.

Segundo as conclusións do estudo, a biomasa de sardiña recuperouse sensiblemente, logo deanos nunha situación alarmante. Nas Rías Baixas detectáronse altas concentracións de xuveníspolo que a biomasa total estaría ao redor das 19.000 toneladas, case toda composta por sardiñade pequeno tamaño. O ano pasado apenas superaba as 2.000 toneladas.

Os científicos tamén analizaron a parte norte da plataforma portuguesa e nunha zona dunhas 600millas cadradas atoparon «grandes concentracións de xuvenís». O stock nesa área elevaríase ataas 183.000 toneladas. «Case toda é sardiña xuvenil, apenas encontramos adultos, mais é proba-ble que a de maior tamaño estea máis ao sur», subliñou Carrera. A abundancia destes bancosadoita repercutir positivamente nas zona das Rías Baixas.

No que respecta á plataforma do Cantábrico, a biomasa total nesta zona sería dunhas 73.000toneladas, polas 90.000 do ano pasado. «Detectamos unha redución en quilos, mais non nonúmero, xa que a parte máis importante do stock sería xuvenil. Existe outro dato positivo: a áreade distribución da especie é maior canta máis sardiña hai e iso é algo que temos contrastadonesta campaña, a diferenza das de 1997, 1998 ou 1999, nas que case que toda a biomasa seconcentraba na costa».

Pablo Carrera considera que os paros biolóxicos e as vedas dos dous últimos años, unidos aunhas condicións medioambientais positivas, propiciaron a recuperación dun recurso que «tocoufondo» a finais dos 90. «Non obstante, é preciso manter os esforzos para preservar a pesqueira».

A nota negativa da campaña procedería dos resultados relativos ao estado dos bancos de xure-lo. Segundo as primeiras estimacións do estudo, a biomasa descendeu de 90.000 toneladas no2000 a case a metade neste ano. «Case todo é xurelo mediano, non atopamos adulto, pero é posi-ble que estea nunha zona máis afastada da costa, á que non chegamos nas nosas prospeccións.Haberá que agardar a coñecer os resultados da pesquería (as capturas da flota) para saber sehai adultos e concluír definitivamente sobre o estado desta especie».

Manuel Blanco. A Coruña.

12. Completa a seguinte frase:

Desenvolvemento .................. debe entenderse como o crecemento ................... unido ao................... social da humanidade, tendo en conta o uso racional dos ....................... e a súa...................... e mellora.


UNIDADE 5

147

6. Polución e contaminación: focos fixos emóbiles

“A alteración ou modificación indesexable dun medionatural mediante a introdución de axentes biolóxicos, quí-micos ou físicos” é o que denominamos contaminaciónambiental. A introdución de diferentes formas de materiae enerxía causa un aumento da concentración basal doscompoñentes naturais, creando efectos adversos para asaúde e o equilibrio ecolóxico, a curto ou longo prazo.

Un concepto semellante é o de polución: ”Contami-nación intensa e daniña da auga ou do aire, producidapolos residuos de procesos industriais ou biolóxicos”.Aínda que estes dous conceptos se utilizan indistintamen-te, debemos entender como polución o efecto da contami-nación sobre os organismos e os ecosistemas.

A emisión de substancias contaminantes é producidapor focos naturais ou humanos ao enviar á auga, ao soloou ao aire substancias ou enerxía que alteran o medioambiente. Os focos de orixe natural son as erupcións vol-cánicas, os seres vivos, os incendios forestais... , mentresque os do segundo grupo teñen a súa orixe nas activida-des humanas e podemos clasificalos en fixos, móbiles emultifocos, tal como aparece na táboa da páxina seguinte.

Atendendo á distribución espacial das emisións, taménpodemos clasificar os focos en:

- Puntuais: condutos de augas e/ou gases industriaisillados.


Para manter un desenvolvemento sostible é necesario...

- Manter os recursos hídricos.

- O consumo debe permitir a recuperación dos recursos non renovables.

- Conservar o capital natural.

- O solo debe absorber e procesar as emisións de substancias contaminantes.

Nivel de emisión: é a cantidadedun contaminante vertido nunperíodo de tempo.



148

- Lineais: rúas, estradas ou autoestradas que marcan adirección da contaminación dos automóbiles ou dossumidoiros.

- Planos: aglomeracións industriais e áreas urbanasque teñen os emisores distribuídos nunha gran exten-sión.

14. Cita os principais focos móbiles, emisores de contaminación de orixe humana.


- Polución é unha contaminación intensa e daniña da auga ou do aire, producida polosresiduos de procesos industriais ou biolóxicos

- Os condutos de augas e/ou gases industriais illados son focos de emisión natural lineais.

- Os incendios forestais son focos naturais móbiles.

- As áreas industriais son multifocos planos.

- A emisión de substancias contaminantes prodúcenas focos naturais ou de orixe humanaque envían á auga, ao solo ou ao aire substancias ou enerxía que alteran o medioambiente.

16. Clasifica os focos de contaminación de orixe humana pola súa distribución espacial.

Focos de emisión de orixe humana

Procesos industriais

IncineradorasIndustriais

Instalacións de combustiónFocos fixos

Domésticos Instalacións de combustión

Vehículos automóbiles

Aeronaves

BuquesFocos móbiles

Ferrocarrís

Zonas industriaisMultifocos

Áreas urbanas


UNIDADE 5

149

7. Efectos da contaminación sobre o medioambiente

As características actuais das augas, do solo e daatmosfera son o resultado dunha longa evolución ata che-gar a acadar un equilibrio coas condicións naturais. A con-tinua e abusiva utilización por parte da humanidade domedio ambiente altera o equilibrio dos sistemas naturais,degradando e deteriorando as propiedades das augas, dosolo e da atmosfera.

Degradación das augas

Na Terra o 94 % da auga é salgada e a maior parte do6 % restante atópase inaccesible baixo terra ou nos gla-ciares. A poboación humana pode dispoñer dunha canti-dade anual duns 9.000 km3 ao ano, algo máis que sufi-ciente. Pero debido a un reparto pouco equitativo, en moi-tas zonas do planeta a auga doce é un recurso escaso.

Cantidades de auga almacenada na hidrosfera, atmosfera e biosfera.

A degradación das augas doces do planeta céntrasetanto na calidade como na cantidade. Substancias nondesexables engadidas e o uso inadecuado deste recursocausan problemas de falta de auga potable e de calidadepor unha mala xestión; consumimos e contaminamos sencontrol.

A contaminación é causada por residuos urbanos, agrí-colas e industriais. Chuvia ácida e filtración de vertidos de

Volume (km3) % sobre o total

Total de auga 1.386 x 106 100

Océanos 1.350 x 106 97,4

Glaciares 28 x 106 2,02

Augas subterráneas 8 x 106 0,57

Lagos e ríos 200.000 0,01

Atmosfera 13.000 0,001

Biosfera 600 0,00004

Fonte Sequelo.(Santiago de Compostela).



150

residuos tóxicos son, entre outras, as materias que alterana composición natural da auga.

A principal causa da contaminación dos ríos controla-dos pola comunidade científica son as augas residuaisurbanas, nas que o contido bacteriolóxico fecal proceden-te dos sumidoiros é de millóns de bacterias por mililitro. Osríos reciben residuos fecais, refugallos de alimentos e grancantidade de produtos químicos de orixe doméstico senningún tipo de depuración. As augas convértense en cloa-cas, conducindo os residuos urbanos curso abaixo.

No río Ganges millóns de persoas verten os residuosurbanos sen ningún tipo de depuración, causando gravesproblemas no medio ambiente e na saúde dos habitantesda súa cunca. Só o 18 % da poboación de Asia e o 13 %da de África conta con rede de saneamento. Se restáse-mos desta porcentaxe os pobos que non depuran asaugas residuais antes de vertelas nos ríos ou no mar, otanto por cen sería moito menor. Este problema ambientalnon o temos moi lonxe: Cantas poboacións galegas teñendepuradoras de augas residuais? Cantas verten directa-mente os residuos aos ríos ou ao mar? Como exemplo deproblema ambiental temos a depuradora de augas resi-duais de Santiago de Compostela, que é insuficiente paratratar o caudal de auga recibido. Ás noticias de prensasobre estas cuestións, que habitualmente aparecen comoun conflito entre as distintas administracións públicas, nonlles damos importancia. Pensamos que non é un riscopara a saúde da nosa comunidade e que non degradamoso medio ambiente.

A degradación das augas pola agricultura débese fun-damentalmente ao uso de fertilizantes e praguicidas, e aosrestos orgánicos dos animais e vexetais. Estes materiaischegan aos acuíferos ou ás correntes superficiais dasaugas e cambian a súa calidade, incrementando o niveldalgunhas substancias non desexables e provocando fenó-menos como a eutrofización ou a perda de potabilidade.

Os residuos de orixe industrial producen un impactomáis intenso e diferente aos agrícolas e urbanos. Os mate-riais industriais son moi diversos e poden cambiar tanto ascaracterísticas físicas, químicas como biolóxicas dasaugas. O alto grao de contaminación causado polas indus-trias cando os procesos de produción non están controla-

Eutrofización: Proceso no queas augas incrementan o seu con-tido de nutrientes. Este exceso desubstancias nutritivas produce uncrecemento sen control de vexe-tais e outros organismos. A grancantidade de materia orgánica,debida aos procesos de putrefac-ción bacterianos, provoca chei-ros, redución do osíxeno disolto eunha perda de calidade dasaugas.

Auga potable: Auga que se podebeber.


UNIDADE 5

151

dos, pode ser tan intenso que os cursos de augas e asaugas subterráneas perdan a súa calidade. As industriasverten principalmente materia orgánica, metais pesados,aceites, graxas, incrementan a temperatura, modifican opH (acidez ou basicidade), etc. Poderiamos facer unhalista interminable de substancias tóxicas e alteracións dascaracterísticas físicas e biolóxicas das augas polas indus-trias petroquímicas, enerxéticas, papeleiras, siderúrxicas,alimenticias, téxtiles e mineiras.

Non pensemos que nos países máis desenvolvidos acalidade das augas doces é boa. Estudos realizados polaUNESCO detectan en estados europeos desenvolvidosaugas con substancias non desexables que impiden a súapotabilidade.

Outro problema que incide na cantidade de auga decalidade de que dispoñemos é a súa xestión, o seu maluso. A metade da auga que se utiliza para regar non chegaa alcanzar as plantas, e cantidades importantes da augacontida nos grandes encoros evapórase ou pérdese antesde ser utilizada por un deficiente sistema de distribución.

O exceso de rega reduce o nivel de caudal dos ríos, oque produce a perda de sedimentos transportados ou adesaparición dalgún mar interior. O mar de Aral é un clási-co exemplo de neglixencia e de falta de control: as autori-dades da antiga U.R.S.S. empregaron, para rega dos cul-tivos, un caudal de auga superior ao caudal ecolóxiconecesario para que o Mar de Aral non se desecase. Naactualidade podemos ver sobre a area os esqueletos dosbarcos que navegaban neste mar interior, no que toda aactividade pesqueira desapareceu.

A cantidade mínima de auga necesaria para manter oequilibrio nun río constitúe o seu caudal ecolóxico. Nonmanter este caudal ecolóxico supón, ademais da morte dosistema fluvial desde o punto de vista dos seres vivos,impedir o transporte dos sedimentos necesarios paramanter os deltas e aportar ao mar substancias necesariaspara o mantemento dos ecosistemas que se atopan nasdesembocaduras dos ríos.

A maior parte da contaminación dos ríos vai parar aosocéanos. Neles únese a outros axentes contaminantesprocedentes de terra e descargados pola atmosfera en

AS VOLUNTARIAS realizado poloalumnado de Bacharelato de Artesdo IES de Sar (2003).

Os Agullóns, Cabo Ortegal.



152

forma de precipitacións. Non debemos esquecer que ametade da poboación dos países en desenvolvementoobteñen máis do 30 % das proteínas da pesca marítima.

Nas costas de Galicia, os problemas de degradacióndas augas mariñas son causados polos residuos urbanose os industriais, que actúan nas nosas rías dun xeitosemellante a como ocorre nas augas continentais. Maisnon só os focos fixos producen a degradación dos océa-nos; os focos móbiles, como os barcos, son unha causaimportante de impacto ambiental. O transporte marítimode substancias perigosas, como o petróleo, os residuosradioactivos ou as substancias químicas, ocasiona verti-dos de difícil control.

A marea negra do Prestige é o caso grave máis recen-te de contaminación sobre o sistema mariño galego. Amorte de organismos mariños, a alteración das activida-des pesqueiras e turísticas ten graves consecuencias eco-nómicas nas zonas afectadas, ademais da destrución deecosistemas de alto valor ecolóxico.

17. Que é a eutrofización?

18. Como se degradan as augas nas áreas urbanas?

19. Que provocan os principais vertidos industrias nas augas?

20. Que é a potabilidade da auga?

21. Relaciona os termos de cada columna:

22. Que é unha marea negra? Que efectos causa sobre o medio mariño?

Foco fixo Bacterias fecais Perda potabilidade

Emisión Natural Incineradoras

Augas residuaisurbanas

Industrias Caudal ecolóxico

Mar Aral Rega Volcán

Transporte marítimoResiduos

radioactivosImpacto ambiental


UNIDADE 5

153

Degradación do solo

A degradación do solo é a consecuencia directa da súautilización pola humanidade, ben como resultado de actua-cións directas (agrícola, forestal, gandeira, agroquímica erega) ou por actuacións indirectas (actividades industriais,eliminación de residuos e transporte, entre outras).

O coidado do solo é esencial para a supervivencia daespecie humana. Produce a maior parte dos alimentosnecesarios, fibras e madeira. Non obstante, en moitas par-tes do globo, o solo quedou tan danado por un manexoabusivo e erróneo que nunca máis poderá producir.

As principais clases de degradación dos solos son asseguintes:

a) Degradación da fertilidade. É a perda da capacida-de do solo para soportar a vida, producida polasmodificacións nas súas propiedades físicas, quími-cas e biolóxicas que o deterioran e diminúen a pro-dución vexetal.

- A degradación química débese basicamente aolavado de nutrientes ou á acumulación de salespolo drenaxe insuficiente do terreo ou pola malacalidade das augas.

- A degradación física supón unha perda de estru-tura ao premer o solo co emprego de maquinariapesada ou pisadas.

- A degradación biolóxica dá lugar á desapariciónda materia orgánica, do humus e finalmente daestrutura.

b) Erosión antrópica. É a perda selectiva de materiaisdo solo no que as capas superficiais son arrastradaspola acción da auga ou do vento. Neste tipo de ero-sión non nos referimos á producida de forma naturalpola acción dos axentes xeolóxicos externos senónao aumento do proceso causado pola acción huma-na. A deforestación por incendios ou por talas incon-troladas desprotexe o solo, aumentando a erosiónhídrica e eólica.

O avance do deserto, a deserti-zación, non debemos confundilacoa desertificación. Desertifica-ción é a degradación das terrasáridas, semiáridas e zona subhú-midas secas causado principal-mente polas actividades huma-nas e as variacións climáticas.Sucede porque os ecosistemasdas terras áridas, que ocupanunha terceira parte dos continen-tes, é extremadamente vulnera-ble á sobreexplotación e a un usoincorrecto da terra. A pobreza, ainestabilidade política, a defores-tación e unhas prácticas de regaincorrectas poden minar a fertili-dade das terras. Máis de 250millóns de persoas están directa-mente afectadas pola desertifica-ción. Ademais, ao redor de 1.000millóns en máis de 100 estadosestán en risco. Estas persoasviven en moitos dos estados máispobres, son os máis marxinadose os cidadáns politicamente máisdébiles.

Convención das Nacións Unidasde Loita contra a Desertificación.



154

c) Contaminación. É a acumulación de substanciasquímicas en niveis que repercuten negativamente nocomportamento do solo, perdendo total ou parcial-mente a súa produtividade. A toxicidade por metaispesados, augas residuais, contaminación radioactivaou o cambio de pH creado polas chuvias ácidas vol-ven infértiles e empobrecen os solos.

“O proceso de degradación ecolóxica polo que a terraprodutiva perde parte ou a totalidade do seu potencial deprodución, que leva á aparición das condicións desérticas”é a definición das Nacións Unidas de desertización.España é o único país europeo con alto risco de deserti-zación por erosión dos seus solos. Pérdense máis de1.150 millóns de toneladas de solos fértiles cada ano debi-do a un uso defectuoso de prácticas forestais, agrícolas,incendios forestais, obras públicas e actividades mineiras.

Degradación da atmosfera

Con frecuencia as actividades humanas e os fenóme-nos naturais van acompañados de gases e partículas quese integran nos ciclos bioxeoquímicos ao difundirse áatmosfera. Lembremos que se consideran contaminantesse estas substancias e formas de enerxía alteran ou modi-fican dun xeito indesexable o medio ambiente.

Os contaminantes de orixe natural son emitidos aatmosfera en maior cantidade a nivel global que os deorixe humana, pero estes últimos son unha ameaza máissignificativa a longo prazo para a biosfera.

23. Cales son as causas da perda de fertilidade dos solos por degradación química?

24. Por que as talas incontroladas producen unha maior erosión antrópica?

25. Completa as seguintes frases:

Desertización é o proceso de .................... ecolóxica pola cal a terra .................... perdeparte ou a totalidade do seu potencial de produción, que leva á aparición das condicións......................

Desertificación é a ......................... das terras áridas, semiáridas e zona subhúmidas secas.Causada principalmente polas ....................... humanas e variacións .........................


UNIDADE 5

155

Os principais focos humanos de contaminación son osdomésticos, os industriais e os relacionados co transporte.

- No fogar o uso de calefaccións que empregan com-bustibles fósiles (carbón, gas, gasóleo) emiten unhagran cantidade de gases, como CO2 ou óxidos dexofre, que causan efectos moi perniciosos no medioambiente.

- O aporte de contaminantes de orixe industrial é moivariado, depende do tipo de actividade. As centraistérmicas emiten grandes cantidades de gases e partí-culas, mentres que as cementeiras ou as siderúrxicasemiten poucos gases e gran cantidade de partículas.

- Os vehículos de transporte, focos móbiles, son unhadas maiores causas de contaminación. Os combusti-bles fósiles utilizados nos automóbiles e nos aviónsproducen óxidos de xofre, metais pesados e CO2.Algunhas destas substancias poden ser retidas poloscatalizadores ou non emitidas se os aditivos dos com-bustibles non as conteñen. O uso da gasolina senchumbo evita que este metal pesado se difunda polaatmosfera.

Os contaminantes crean na atmosfera unha serie deefectos negativos para os seres vivos, os materiais e osecosistemas. Ademais dos danos á saúde humana ou daalteración por acidificación dos ecosistemas e materiais, oSistema Terra sofre cambios globais, como o incrementoda temperatura media do planeta ou a desaparición dacapa de ozono con consecuencias difíciles de determinar.

As brétemas tóxicas ou “smog”

É unha manifestación típica da contaminación urbana,na que se combinan as condicións atmosféricas e ascaracterísticas de determinados contaminantes. Podemosfalar de dous tipos de smog, o industrial e o fotoquímico.

Vertedoiro incontrolado.



156

•• Smog industrial ou gris foi moi típico dalgunhascidades con cintos industriais, como Londres ouChicago, nos que ata hai pouco tempo se queimabangran cantidade de carbón e petróleo, xerándoseentre as instalacións industriais e as calefacciónsdomésticas unha espesa néboa cargada de contami-nantes. Por este fenómeno morreron en Londres4.000 persoas en 1952. Resulta evidente que unhanube tóxica cargada con óxidos de xofre, ácido sul-fúrico e gran cantidade de partículas en suspensióné nociva para a saúde e para a conservación dosmateriais e edificios.

•• Smog fotoquímico é o resultado dunha mestura decontaminantes xerados directamente pola actividadehumana e os producidos pola reaccións que a luzsolar provoca sobre os primeiros. Esta mestura tinxede cor parda vermella o aire da cidade, cargándoo decompoñentes perigosos para os seres vivos e dani-ños para os materiais. Nas cidades con moitos auto-móbiles e de clima seco, cálido e soleado, o verán éa peor estación para este tipo de contaminación,agravándose o problema pola dificultade para a reno-vación do aire, debida á falta de vento e ás inversiónstérmicas.

As chuvias ácidas

A combustión de carbón e petróleo para a obtención deenerxía produce óxidos de xofre e nitróxeno que, unha vezliberados á atmosfera, son transportados, reaccionan eprecipitan, depositándose na superficie da Terra. Os com-bustibles fósiles con maior cantidade de S e N, os de peorcalidade, producen unha maior liberación de gases inde-sexable ao combinarse co osíxeno atmosférico. Os óxidosde S e N, ao reaccionar coa auga que contén a atmosfera,producen ácidos que precipitan en forma de gotas de chu-via, nevadas, néboas ou orballos, as chuvias ácidas. Asseguintes reaccións son un exemplo dos procesos decombustión e acidificación.

S (xofre) + O2 (osíxeno) → SO2 (dióxido de xofre)

SO2 (dióxido de xofre) + H2O (auga) → H2SO3 (ácido sulfuroso)

H2SO3 (ácido sulfuroso) + 2OH- (ión hidróxido) → H2SO4 (ácido sulfúrico) + H2O (auga)


UNIDADE 5

157

Os contaminantes deposítanse na superficie da Terraen forma seca ou húmida: os constituíntes químicos daatmosfera desprázanse en forma de precipitacións de chu-via, neve ou néboas (depósito húmido) ou en forma degases e partículas (depósito seco).

Os efectos das chuvias ácidas afectan a amplas zonasde todo o planeta. É un tipo de contaminación que deno-minamos transfronteiriza. Os depósitos non afectan só aospaíses emisores. O sentido da circulación dos ventos naatmosfera determinará as zona receptoras, que podensituarse a gran distancia dos focos de contaminación, poloque necesitamos unha regulación internacional para solu-cionar este problema.

Os efectos máis comprobados das chuvias ácidas sonos seguintes:

- Corrosión das follas e redución en xeral do crecemen-to das árbores, causando mesmo a súa morte.

- Acidificación das augas dos ríos e lagos, determinan-do a morte da flora e da fauna, e a imposibilidade deusalas para o consumo humano.

- Acidificación do solo, o seu empobrecemento ennutrientes, que son arrastrados, perda de estrutura,etc.

Un estudo demostra que a polución de Vigo aumenta a mortalidade

A cidade sofre unha concentración de fumes negros quetriplica a rexistrada en Madrid

(La Voz de Galicia, 12-8-2004)

Vigo encabeza a lista de cidades españolascon maior concentración de fumes negros.Segundo as estatísticas do proxectoEmecam (Estudo Multicéntrico sobre a rela-ción entre a Contaminación Atmosférica e aMortalidade), a cidade galega triplica a canti-dade de fumes negros por metro cúbico quesofre Madrid. O número de partículas rexis-trado nos seis medidores vigueses emprega-dos para o estudo é tan elevado que duplica

as cifras detectadas en Xixón e Vitoria, asseguintes cidades con maior presenza defumes.

O proxecto Emecam inclúe os datos de cator-ce urbes españolas, entre as que figuran asmáis poboadas e as máis industrializadas. Asmedicións realizadas por once grupos decientíficos desde o ano 1991 permiten con-cluír que a polución ambiental, que en Vigo é



158

26. Que tipo de contaminación atmosférica causan os vehículos de transporte?


- O “smog” é unha espesa néboa cargada de contaminantes.

- Os combustibles fósiles con maior cantidade de S e N son os de maior calidade, produ-cen maior cantidade de enerxía.

- As chuvias ácidas son un tipo de contaminación local que afecta só ao país emisor.

- O depósito seco é un proceso nos que os constituíntes químicos da atmosfera se des-prazan á superficie terrestre, asentando gases e partículas.

- Os liques son bioindicadores de contaminación atmosférica.

28. Que efectos comprobados causan as chuvias ácidas?

ACTIVIDADE COMPLEMENTARIA

Nos séculos XIX e XX observouse que algunhas especies de liques non se desenvolvían enambientes con certas concentracións de óxidos de xofre. Desde aquela utilizámolos como bioin-dicadores deste tipo de problema ambiental. Coa clave artificial de liques e a escala propostapara Galicia que reproducimos seguidamente, podes determinar con facilidade a concentraciónmedia de SO3 no aire dunha zona.

das máis altas, aumenta a mortalidade.Segundo demostran os autores do estudocoordinado polo doutor Ferrán Ballester, porcada aumento de dez microgramos de partí-culas de fume negro prodúcese unha subidada mortalidade próxima ao 1 % nese mesmodía.

A taxa, aínda que é pequena, deixa patenteque a polución repercute instantaneamentena saúde dos habitantes das grandes urbes.De feito, segundo explican os autores doinforme, un avance do 1 % na mortalidade«pode ser pequeno para cada individuo, peroé moi importante para a saúde pública» encidades poboadas por centos de miles depersoas. Os investigadores advirten que oproxecto mide só os efectos «agudos» nun

prazo moi curto, pero suxiren que o dano alongo prazo é moito maior.

O estudo de Emecam, publicado pola revistaespecializada Medicina Clínica, corroboraos datos doutros informes sobre poluciónrealizados no mundo. Entre eles destacaunha investigación da Universidade deBasilea, que achaca á polución 40.000 dasmortes que se producen anualmente enFrancia, Austria e Suíza.

O proxecto español, no que colaboran dousinvestigadores da Universidade de Santiago,asocia o aumento de mortes por problemascardiovasculares e respiratorios coa poluciónde cidades como Barcelona, Bilbao,Zaragoza e Valencia.

Alberto Magro. Vigo.


UNIDADE 5

159

Observaremos os liques nos troncos (entre 0,5 e 1,5 m de altura) das árbores de medianotamaño, de cortiza rugosa que non se desprenda con facilidade. Coa axuda da clave artificialproposta, determinaremos as especies ou grupos de especies. Finalizado o proceso, e coa esca-la cualitativa proposta para Galicia de contaminación atmosférica, obteremos o nivel de concen-tración de SO3. As especies menos resistentes serán as primeiras en desaparecer, polo que nosindicarán na táboa a mínima concentración de trióxido de xofre que resisten.

CLAVE ARTIFICIAL PARA APLICAR A ESCALA CUALITATIVA

- Talos fortemente adheridos ao substrato, formado porunha especie de costra que non se pode separar cuncoitelo do substrato .................................................................. LIQUES CRUSTÁCEOS (1a)

- Talos formados por estruturas laminares, xeralmentelobuladas, unidos ao substrato pola súa parte inferior ................ LIQUES FOLIÁCEOS (4a)

- Talos formados por estruturas cilíndricas ou laminares,xeralmente divididas, unidos ao substrato por un puntode fixación ............................................................................ LIQUES FRUTICULOSOS (8a)

1a.- Talo estéril ...................................................................................................................... LC

1b.- Talo fértil ........................................................................................................................ (2a)

2a.- Frutificacións no interior do talo .................................................................................... LC

2b.- Frutificacións sobre o talo ............................................................................................ (3a)

3a.- Frutificacións non rodeadas dun borde talino ................................................................ LC

3b.- Frutificacións con reborde talino .............................................................................. NORA

4a.- Talo amarelo-laranxa, K+ (púrpura) ...................................................................... THORIA

4b.- Talo K+ non púrpura ou K- ............................................................................................ (5a)

5a.- Talo con lóbulos máis longos que anchos .......................................................... PHYSCIA

5b.- Talo con lóbulos máis anchos que longos .................................................................... (6a)

6a.- Talo verde ............................................................................................ Parmelia caperata

6b.- Talo gris ........................................................................................................................ (7a)

7a.- Talo xeralmente co borde dos lóbulos pulverulento ................................ Parmelia perlata

7b.- Talo que presenta na cara superior puntuaciónsbrancas e pulverulentas .......................................................................... Parmelia borreri

8a.- Talo verde-grisáceo con ramiñas cilíndricas .......................................................... USNEA

8b.- Talo con ramiñas planas .............................................................................................. (9a)

9a.- Talo con dúas caras de diferente cor e consistencia .......................................... EVERNIA

9b.- Talo con ramiñas planas, máis ou menos canaliculadas ecoas caras da mesma cor e consistencia RAMALINA

(K: Hidróxido potásico ao 10 %).



160

ESCALA CUALITATIVA PROPOSTA PARA GALICIA

Especies SO3 (mg/m3)

Ningunha .................................................................................................................. Máis de 125

Crustáceos (LC) ............................................................................................................ Aprox. 70

Lecanora, Xanthoria e Physcia .................................................................................... Aprox. 60

Parmelia borreri e P. caperata ...................................................................................... Aprox. 45

Parmelia perlata ............................................................................................................ Aprox. 35

Fruticulosos: Usnea, Ramalina ou Evernia ............................................................. Menos de 30

Evernia prunastri (L.) Ach. Usnea spp.

Lecanora sp. Xanthoria parietina (L.) Th. Fr.


UNIDADE 5

161

Burato da capa de ozono

Na estratosfera, entre os 15 e 30 km. de altura, atópasea chamada capa de ozono, unha zona na que se reteñenas radiacións ultravioletas (UV) de orixe solar cunha seriede reaccións entre o osíxeno atómico (O), o osíxeno mole-cular (O2) e o ozono (O3). Os mecanismos de formación edestrución natural do O3 podemos resumilos nas seguin-tes reaccións:

Physcia sp. Parmelia borreri (Sm.) Turner

Parmelia caperata (L.) Ach. Parmelia perlata (Huds.) Ach.



162

1. Fotólise do osíxeno pola luz ultravioleta: O2 + UV → O + O

2. Formación do ozono: O2 + O → O3 + calor

3. Destrución do ozono:

- Fotólise do ozono: O3 + UV → O2 + O

- Reacción co osíxeno atómico: O3 + O → O2 + O2

Normalmente este sistema está en equilibrio xa que oozono que se destrúe volve a formarse retendo as radia-cións ultravioletas nun 90 % aproximadamente.Lembremos que o osíxeno atmosférico é unha conse-cuencia da fotosíntese e que na atmosfera primitiva nonexistía. Ao formarse o O2 e posteriormente o O3, a estra-tosfera protexe os seres vivos dos raios UV sobre a super-ficie terrestre.

Na actualidade a emisión de certos tipos de gasescomo os CFC (compostos clorofluorocarbonados),HCFCs, halóns e bromuro de metilo alteran o equilibriodas reaccións da capa de ozono, diminuíndo a cantidadede O3, problema que se detectou na Antártida nas prima-veras, entre o ano 1977 e 1984. A este fenómeno os cien-tíficos denominárono burato na capa de ozono. A emi-sión e produción destes gases contaminantes seguirá,como mínimo, ata mediados do século XXI, afectando árecuperación do ozono, polo que aumentará a radiaciónUV sobre a superficie da Terra, o que nos levará á apari-ción de maior número de cancros de pel, cataratas, debili-dade do sistema inmunitario dos seres vivos, redución daprodutividade vexetal, etc.

A investigación científica manifestou que canto máis setarde en prohibir o uso e fabricación de HCFCs e de BrMe,máis tempo tardará en recuperarse a capa de ozono, edurante máis tempo estarán os seres vivos expostos ásradiacións UV.

Estas substancias, utilizadas nos aerosois, disolventese refrixerantes, cando acadan a estratosfera provocan unproblema planetario, xa que o seu efecto é global.Podémonos preguntar: O beneficio duns poucos debe pre-valecer sobre a protección da saúde pública?


UNIDADE 5

163

O cambio climático global

O clima da Terra está condicionado polo equilibrio entrea entrada e saída da radiación solar. Agás pequenas flu-tuacións motivadas polas manchas solares, a cantidadede radiación que alcanza a superficie terrestre é máis oumenos constante nos últimos séculos, unha media de1.389 vatios/m2.

Evolución mensual da capa de ozono no ano 2003 na Antártida.

Satélite TOMS NASA.

Xaneiro Febreiro Marzo Abril

Maio Xuño Xullo Agosto

Setembro Outubro Novembro Decembro



164

Mais non toda esta enerxía solar é absorbida polo pla-neta. O 30 % é reflectido polas nubes, a superficie terres-tre e a atmosfera que a envían de novo ao espazo exterior.O 70 % é absorbido e fai posible a vida na Terra. Esta ener-xía non permanece indefinidamente xa que, se fose así, atemperatura subiría sen control.

A radiación devólvese ao espazo en forma de enerxíainfravermella. Non obstante, parte dela é reabsorbida polovapor de auga, o dióxido de carbono e outros gases. Esteproceso permite que, polo efecto invernadoiro das nubes edalgúns gases, a temperatura media superficial sexa de 15ºC. Sen a retención desta parte da radiación infravermellaa temperatura sería de –18 ºC.

Fonte: Observatorio Terrestre NASA.

Nos últimos 250 anos o noso sistema de produciónincrementou a cantidade de gases con efecto invernadoi-ro na atmosfera. A actividade industrial, as centrais termo-eléctricas e os automóbiles consumen combustibles fósi-les que desprenden CO2. Os residuos en descomposicióne as explotacións de gando producen metano. Os fertili-zantes nitroxenados emiten grandes cantidades de óxidode nitróxeno. Todos estes gases que permanecen duran-te décadas na atmosfera, evitan a saída de parte da radia-ción infravermella da Terra. Desde a revolución industrial onivel de CO2 aumentou nun 31 % e o de CH4 nun 151 %.


UNIDADE 5

165

Estamos a rexistrar a maior cantidade destes gasesdesde hai 420.000 anos.

Analizados os datos anteriores, é lóxico comprenderque o efecto invernadoiro ten que incrementarse ao serretida unha maior cantidade de radiación infravermella.Este aumento é suficiente para que a actividade humanaprovoque un cambio climático global.

O aumento medio de 0,8 ºC das temperaturas e asubida de 0,1 a 0,2 metros do nivel do mar no últimoséculo, a recesión dos glaciares continentais, o aumentoda temperatura superficial maior dos últimos 1.000 anosno século XX e o feito de que o aumento do CO2 na Terracoincide co aumento de temperatura superficial, parecenindicarnos que un exceso de emisión de gases de efectoinvernadoiro pode provocar un incremento de temperatu-ra.

Este quentamento do planeta pode alterar o clima glo-balmente. Algúns científicos consideran que terá poucoimpacto a curto prazo, pero que, se alcanzamos certonivel crítico, producirá cambios relativamente drásticosna atmosfera e nos océanos transformando o clima nunprazo de poucos anos.

O próximo século, analizando simulacións sobre aacción da contaminación antrópica na atmosfera porgases invernadoiro, o clima poderá ter as seguintescaracterísticas:

- Un quentamento global medio de 1,5 a 4,5 ºC.

- A maior latitude os invernos serán menos fríos e osveráns menos cálidos.

- A precipitación global aumentará entre o 3 % e o 15%.

- Aumento de precipitacións todo o ano nas zonas delatitude alta, mentres que as zonas tropicais as veránlixeiramente reducidas.

Evidencias do aumento do efectoinvernadoiro (BBC Mundo).



166

8. O medio ambiente e a saúde

A industrialización, o crecemento da poboación urbana,o cambio climático, a utilización cada vez maior de produ-tos químicos e a degradación do medio ambiente estan-nos a expoñer a riscos que ata hai pouco non imaxinaba-mos. As ameazas, máis mortíferas son os vellos proble-mas xa coñecidos: a auga insalubre, a falta de saneamen-tos, o paludismo e a contaminación do aire.

A OMS (Organización Mundial da Saúde) presentou o 22 de xuño de 2004 un atlas sobre a saúde infantil cos seguintesdatos:

A auga sucia causa diarrea, que mata, segundo se estima, a 1,8 millóns de persoas en todo o mundo; deles, 1,6 millónsson nenos menores de 5 anos. Tamén é responsable de moitas outras doenzas, por exemplo, cólera, disentería, doen-za do verme de Guinea, febre tifoidea e helmintiase.

O 86 % das augas residuais urbanas de América Latina e do Caribe e o 65 % das de Asia vértense sen tratar aos ríos,lagos e mares.

O río Ganges, por exemplo, recibe cada minuto 1,1 millóns de litros de augas residuais sen tratar. Cerca dun millón denenos morren cada ano por causa de doenzas provocadas pola contaminación do aire nos fogares. En máis do 75 %das casas da maioría dos países de Asia e África utilízanse para cociñar combustibles sólidos tales como madeira,esterco, carbón e restos vexetais, que producen un fume negro que, inhalado, provoca ou agrava diversas afeccións res-piratorias, como a pneumonía e outras infeccións.

Afúndese Tuvalu?

O antigo mito do afundimento da Atlántidapode converterse na máis crúa realidade paraos 11.300 habitantes da pequena nación deTuvalu, un grupo de atois situados entreHawai e Australia.

O aumento do nivel do mar causado poloquentamento global ameaza con cubrir moi-tas illas de orografía chá. Algúns científicosopinan que Tuvalu podería ser unha das pri-meiras vítimas. A illa principal, Fumati, de4,50 metros no seu punto máis alto e fogar

dos tuvaluanos, quedou case anegada tres veces o ano pasado a causa das tempestades.Tuvalu e outras nacións insulares presionan aos países industrializados para que adopten o pro-tocolo de Kioto. “O protocolo non é suficiente, pero é un primeiro paso para frear o quentamen-to global”, di Enele Sopoaga, embaixador de Tuvalu na ONU.

Temerosos dun aumento do nivel do océano nos próximos decenios, os habitantes de Tuvalu pla-nean evacuar as súas illas e falan de mercar unha patria máis elevada no Pacífico. “Para os tuva-luanos –di Sopoaga-, é unha cuestión de vida ou morte”.

Scott Elder

National Geographic. Agosto 2004.


UNIDADE 5

167

Os nenos son os que sofren máis os perigos de orixeambiental. É inaceptable que os membros máis vulnera-bles da sociedade paguen a incapacidade de protexer asaúde fronte aos perigos ambientais. A contaminación doaire e da auga matan cada ano máis de 3.000.000 denenos menores de 5 anos.

Existen moitos tipos de ameazas sobre a saúde e omedio ambiente. Os elementos contaminantes teñen unhagran mobilidade e é difícil determinar como actúan sobreos seres humanos, asimilándose por inhalación, inxestión,contacto ou irradiación. As súas repercusións son moidiversas e cada substancia contaminante pode ter máisdun efecto, dependendo dunha serie de característicascomo a predisposición xenética, a forma de vida, a cultu-ra, os factores socioeconómicos, a localización xeográficaou o clima.

Cambio Climático

Redución da capa deozono

Desertificación edegradación do solo

Perda de biodiversidade efuncionalidade dos

ecosistemasDiminución da auga doce

SAÚDEHUMANA

Alteraciónsprecipitacións

Efectosdiversos

Desprazamentospoboacións

Perda calidadee cantidade

da auga

ExposiciónUV

DiminuciónEcosistemas

Relación entre os cambios medioambientais e a saúde humana.



168

Como consecuencia das elevadas temperaturas enEuropa no 2003, a chamada onda de calor causou no con-tinente numerosos problemas de saúde. Estímase que ocambio climático terrestre provocou 150.000 mortes noano 2003. Se continúa o quentamento da atmosfera estí-mase que no ano 2020 se duplicará a mortalidade actualno planeta por este motivo.

A redución da capa do ozono exponnos a unha maiorradiación de UV. Os UV-B favorecen o cancro de pel, ascegueiras, danan o material xenético e reducen a efectivi-dade do sistema inmunolóxico. Nos últimos anos triplicou-se a aparición de cancro de pel. En Arxentina pódense ato-par rabaños enteiros de ovellas con problemas nos ollos,os pilotos de avións teñen máis posibilidades de ter leuce-mia, etc.

9. Lexislación ambiental: tratados edisposicións internacionais

É evidente o funcionamento global do sistema Terra: asactividades humanas realizadas por calquera comunidadedo planeta repercuten sobre a dinámica planetaria. Asfronteiras entre os estados non teñen ningún significadodesde o punto de vista medioambiental, as consecuenciasdunha mala política teñen unha incidencia internacional.Exemplos claros son a contaminación con gases de efec-to invernadoiro que, independentemente da localizacióndo emisor, incrementan as temperaturas en todo o globo.

Os problemas ambientais teremos que solucionalos conacordos internacionais, que serán a base xurídica paralexislar con posterioridade en cada Estado. As directricesxerais que debemos desenvolver son consecuencia dasConferencias Internacionais desenvolvidas en conveniospropiciados pola ONU.

Logo da Conferencia de Río de 1992 asináronse unhaserie de convenios internacionais, con enfoques integra-dores e estratexias globais, entre os que cabe destacar osseguintes:

“Creo que temos o deber de loitarpola vida na Terra e non só nonoso beneficio, senón no detodos aqueles, humanos ou non,que chegaron antes que nós eante os que estamos obrigados,así como no dos que, se somos osuficientemente sensatos, chega-rán despois. Non temos unhacausa máis urxente, nin afánmáis xusto, que protexer o futuroda nosa especie”.

Carl SaganBillions and Billions, 1997.

Foto: Emilio Lavandeira


UNIDADE 5

169

Como consecuencia destes acordos internacionais, aUnión Europea dá prioridade a unhas áreas de actuaciónque basicamente son as seguintes:

- Cambio climático. Reducir ao 8 % as emisións daUnión Europea para 2008-2012, cumprindo o com-promiso adquirido no Protocolo de Kioto.

- Natureza e Biodiversidade. En Europa viven amea-zadas gran cantidade de especies e os seus hábitats.Coa protección de espazos naturais nunha rededenominada Rede Natura 2000 preténdese manter abiodiversidade.

- Medio ambiente e a saúde. A influencia da conta-minación sobre a saúde humana é cada vez mellorcoñecida, polo que existe unha prioridade políticaclara para abordar os riscos sanitarios ambientaiscreados por substancias químicas, con especialatención aos grupos especialmente sensibles, comoos nenos e nenas.

- Uso sostible de recursos naturais e residuos.Ante a imposibilidade de deter o aumento de resi-duos pola actividade humana, os esforzos diríxenseá mellora na eficiencia da utilización dos recursos eao incremento da reciclaxe.

• Convenio de Viena (1985) para a protección dacapa de ozono.

• Protocolo de Montreal (1987) sobre as substan-cias que esgotan a capa de ozono.

• Convenio de Basilea (1989) sobre o control dosmovementos transfronteirizos dos refugallos peri-gosos e a súa eliminación.

• Convenio de Nairobi (1992) sobre a diversidadebiolóxica.

• Convención das Nacións Unidas de Loita contra aDesertificación, París (1994).

• Convenio marco das Nacións Unidas sobre oscambos climáticos, Nova York (1992).

• Cumio de Kioto (1995).• Conferencia de Bos Aires (1998).• Cumio da Haia (2000).



170

10. Lei española do medio ambiente

O Artigo 45 da Constitución establece por vez primeirano noso país unha alta protección do medio ambiente. Oseu texto é o seguinte:

Rede Natura 2000 en Galicia.

“Todos teñen o dereito a gozar dun medio ambiente adecuado para o desenvolvemento da persoa, asícomo o deber de conservalo.

Os poderes públicos velarán pola utilización racional de todos os recursos naturais co fin de protexer emellorar a calidade de vida e defender e restaurar o medio ambiente apoiándose na indispensable solida-riedade colectiva.

Para os que violen o disposto no apartado anterior, nos termos nos que a lei fixe, estableceranse sanciónspenais, ou no seu caso administrativas, así como a obrigación de reparar o dano causado”.


UNIDADE 5

171

A nosa Constitución, conxuntamente coas directricesda Unión Europea, marca os principios a desenvolver polalexislación en España. A lexislación ambiental atópasefragmentada en multitude de disposicións, consecuenciado reparto de competencias entre as distintas comunida-des autónomas do Estado, polo que o marco normativoque afecta aos cidadáns é regulado polos tratados inter-nacionais, as disposicións comunitarias da UE, as leisestatais e as leis autonómicas.

O delito ecolóxico

Aínda que no noso ordenamento xurídico non existe otermo delito ecolóxico, poderiamos definilo como: “Unhaserie de condutas que prexudican o medio ambiente, osrecursos naturais ou o equilibrio dos sistemas naturais”.

O noso código penal non utiliza o concepto de delitoecolóxico, pero determina os relacionados cos recursosnaturais, o medio ambiente e os relativos á protección daflora e da fauna que os podemos resumir en:

- Contra os recursos naturais e o medio ambiente:realizar e/ou provocar vertidos, emisións, radiacións,extraccións, depósitos, aterramentos, ruídos, vibra-cións ou inxeccións na atmosfera, no solo, no subso-lo, nas augas, e captacións de auga que poidan pre-xudicar gravemente o equilibrio dos sistemas natu-rais ou a saúde das persoas.

- Contra a protección da flora: o feito de cortar, talar,queimar, arrincar, recolleitar ou efectuar tráfico ilegaldunha especie ameazada ou o feito de destruír oualterar gravemente o seu hábitat.

- Contra a protección da fauna: a caza ou a pescade especies da fauna ameazada que impidan ou difi-culten a súa reprodución ou a súa migración, o seucomercio ou o seu tráfico.

TRATADOS INTERNACIONAIS

LEXISLACIÓN DAS COMUNIDADESAUTÓNOMAS

DISPOSICIÓNS UNIÓN EUROPEA

LEXISLACIÓN ESTATAL

29. Por que as temperaturas na superficie terrestres serían máis baixas sen o efecto inverna-doiro?



172


- A contaminación con gases de efecto invernadoiro incrementan as temperaturas entodo o planeta.

- As directrices xerais para a lexislación ambiental son consecuencia de tratados inter-nacionais.

- A UE ten como prioridade abordar os riscos sanitarios provocados pola contaminación.

- A serie de condutas que prexudican o medio ambiente, os recursos naturais ou o equi-librio dos sistemas naturais é un delito ecolóxico.


CLAVE DE CORRECCIÓN


1.

2.

a) As proteínas.

b) Os hidratos de carbono, as vitaminas e os minerais son escasos nestes alimentos. Enconsecuencia, manter esta dieta durante un tempo produciría carencias nutricionaisimportantes.

c) Existen numerosas posibilidades de mellora. Unha delas resultaría de substituír oxamón por unha crema de verduras (pataca, cenoria, porro, espinacas e cebola), achuleta por arroz branco e as cremas por unha macedonia de froitas con iogur.

3.

a) O arroz, a pasta, as patacas e o pan son alimentos ricos en hidratos de carbono.

b) Porque as células musculares utilizan como combustible prioritario os hidratos de car-bono.

c) Substituír os hidratos de carbono por graxas como a principal fonte de enerxía leva-ría consigo que o proceso de combustión se realizaría máis a modo e, en conse-cuencia, a transformación da enerxía química dos alimentos en enerxía mecánicaperdería eficacia. Ademais, un exceso de graxas na dieta produciría trastornos car-diovasculares.

4.

100 g de patacas cocidas: 70 kcal, patacas asadas: 120 kcal, patacas fritas: 260 kcal epatacas fritas chips: 540 kcal. As patacas cocidas teñen os mesmos nutrientes que ascrúas (simplemente a cocción fainas máis dixeribles). Non obstante as patacas asadas

Alimento Grupo Función Nutriente principal

Pera Froita Reguladora Minerais e vitaminas

Fabas Legume Enerxética Hidratos de carbono

Polo Carne Plástica Proteínas

Tomate Hortaliza Reguladora Minerais e vitaminas

Arroz Cereal Enerxética Hidratos de carbono

Pemento verde Hortaliza Reguladora Minerais e vitaminas

Pan Cereal Enerxética Hidratos de carbono

Mexillóns Marisco Plástica Proteínas

174

Unidade 1


e fritas absorben aceite en cantidades variables (canto más fina se corta a pataca máisaceite absorbe).

5.

a) Falso: as vitaminas e os minerais non aportan enerxía. Polo tanto, non inflúen no peso.

b) Certo, pero só durante a vida fértil para compensar o ferro perdido nas menstruacións.

c) Falso: a fibra favorece que as feces fecais se eliminen máis rapidamente pero nonintervén na combustión dos depósitos de graxa do corpo.

6.

a) Un baixo consumo de froitas e hortalizas frescas pode producir estrinximento, tras-tornos por escaseza de certas vitaminas e minerais e un aumento na incidencia decerto tipo de cancros.

b) O excesivo consumo de carne e pescado parece estar relacionado co valor simbólicodos alimentos de orixe animal, en parte motivado pola súa maior escaseza e altocuste económico. As enfermidades cardiovasculares son a principal consecuencia nasaúde do consumo elevado de carne.

c) O arroz, o pan, as patacas e as legumes son considerados alimentos de “pouco pres-tixio” entre un sector importante da poboación española, ademais de ser erronea-mente clasificados como “alimentos que engordan”. Ao reducir o consumo destes ali-mentos ricos en hidratos de carbono a enerxía debe proceder en maior proporcióndas proteínas e das graxas. Ademais, dado que estes alimentos son de orixe vexetalun menor consumo deles reduce a inxesta de fibra favorecendo, en consecuencia, oestrinximento.

7.

A auga, os minerais e as vitaminas son nutrientes simples. Polo tanto, non precisan serdixeridos.

8.

No estómago teñen lugar a trituración e esmagado do bolo alimenticio como procesosfísicos ou mecánicos. O proceso químico da dixestión estomacal ten lugar por acción dozume gástrico e ten como finalidade transformar as proteínas do bolo alimenticio ensubstancias máis simples.

9.

Os zumes dixestivos non actúan sobre os nutrientes da mazá porque, ou ben son qui-micamente simples (auga, azucres sinxelos, vitaminas e minerais), ou os humanos nontemos os zumes que dixiren a fibra, único nutriente quimicamente complexo da mazá.

As proteínas do xamón son dixeridas polos zumes gástricos, pancreáticos e intestinais.

SOLUCIÓNS

175


Os hidratos de carbono complexos da pataca son dixeridos pola saliva, zumes pancreá-ticos e intestinais e o aceite da pataca polos zumes pancreáticos e intestinais.

10.

Fosas nasais: conducir os gases do exterior aos pulmóns, e viceversa, así como filtrar,quentar e humedecer o aire procedente do exterior.

Epiglote: pechar a abertura da traquea para evitar que a comida entre nas vías respira-torias.

Alvéolo: intercambiar O2 e CO2 co sangue.

Aneis da traquea: manter aberto o tubo.

Diafragma: aumentar e diminuír o tamaño da cavidade torácica durante a respiración.

11.

Os gases (O2 e CO2 ) circulan do interior dos alvéolos ao sangue e viceversa, sempreda zona de maior concentración á zona de menor concentración. O osíxeno procedenteda atmosfera pasa do interior dos alvéolos aos glóbulos vermellos do sangue para sertransportado a todas as células do corpo, co fin de producir enerxía mediante a com-bustión dos nutrientes enerxéticos. O dióxido de carbono é un residuo tóxico do proce-so de combustión que precisa ser transportado no sangue para ser expulsado á atmos-fera a través dos alvéolos pulmonares.

12.

Ambos. Á aurícula dereita chega sangue pobre en osíxeno procedente de todo o corpoe á aurícula esquerda chega sangue osixenado procedente dos pulmóns.

13.

A medida que o sangue se afasta do corazón a influencia da presión cardíaca diminúe.En consecuencia, a onda resultante da contracción do ventrículo esquerdo, o pulso, des-aparece ao chegar aos capilares. Nas veas o sangue é transportado sobre todo por efec-to dos músculos e das válvulas venosas.

14.

As arterias no precisan ter válvulas porque o sangue é impulsado cara a diante polobombeo do corazón. Por iso as varices non afectan ás arterias das pernas porque nonteñen válvulas.

15.

INTESTINO DELGADO —-> capilar intestinal —-> vea cava —-> aurícula dereita —->ventrículo dereito —-> arteria pulmonar —-> capilares pulmonares —-> veas pulmonares


176


—-> aurícula esquerda —-> ventrículo esquerdo —-> arteriolas do brazo —-> capilares—-> CÉLULA MUSCULAR.

16.

O aparello respiratorio, o fígado e a pel.

17.

As substancias que son útiles para o bo funcionamento do corpo (nutrientes, anticorpos,hormonas...) non son expulsadas e, en consecuencia, non aparecen nos ouriños. Osouriños resultan da filtración do sangue, polo que non poden conter substancias que nonestivesen presentes nela.

18.

IMC de Sofía = 55/1,652 = 20,20 kg/m2.

IMC de Manuel = 65/1,692 = 22,75 kg/m2.

Ambos teñen un peso saudable.

19.

Os principais factores son:

1. A “cultura da delgadeza” transmitida polos medios de comunicación.

2. A perda dos hábitos alimentarios saudables como resultado da incorporación damuller ao mundo laboral, da menor presión das familias nas normas dietéticas dosfillos, do comportamento menos social nas comidas.

20.

Son procesos de conservación de alimentos mediante calor que permiten destruír todosos xermes presentes nos alimentos. Diferénzanse en:

1. As temperaturas empregadas: menor de 110 ºC na pasteurización, entre 110-140 ºCna esterilización e ao redor de 140 ºC na uperización,

2. Na eliminación ou non das esporas, o que permite un período de conservación máisou menos prolongado, e

3. Nas perdas de nutrientes e nas propiedades organolépticas do alimento (maior naesterilización).

21.

A vitamina D non se considera estritamente un aditivo xa que se engade ao iogur coobxectivo de enriquecelo desde o punto de vista nutritivo.

SOLUCIÓNS

177


22.

Os colorantes son utilizados só para tinxir os alimentos co fin de facelos máis atractivospara o consumidor, pero son de dubidosa utilidade xa que non melloran a calidade doproduto. Ademais, os colorantes poden provocar reacciones alérxicas (especialmentenos nenos), se ben non son moi frecuentes.


178


1.

1: Ovario. 2: Trompas de Falopio. 3: Cavidade uterina. 4: Colo do útero. 5: Vaxina. 6:Endometrio. 7: Miometrio. 8: Óvulo.

2.

Teoricamente o último día do ciclo que acaba de comezar será o 1 de maio (é dicir, o 30ºdía do ciclo). Ana agarda ter a próxima regra o 2 de maio e a próxima ovulación o 17 demaio (14 días antes do último día do ciclo).

3.

a) Falso: non nace, madura.

b) Certo.

c) Falso: no interior das trompas de Falopio.

d) Certo, pero tamén a capa máis superficial do endometrio (esta última formada porsangue + células do endometrio).

4.

Espermatozoides: Testículos → Vías espermáticas → Uretra → Exterior.

Urina: Vexiga → Uretra → Exterior.

O tramo común é a uretra, pero nunca se mesturan.

5.

6.

A unión dun óvulo e un espermatozoide produce unha célula chamada cigoto.

7.

Os xemelgos non idénticos: 2 óvulos e 2 espermatozoides.

Os xemelgos idénticos: 1 óvulo e 1 espermatozoide.

Muller Home

Órganos que producen as células eas hormonas sexuais

Ovarios Testículos

Células sexuais Óvulos Espermatozoides

Hormonas sexuais Estróxenos eproxesterona

Testosterona

Órgano máis eróxeno Clítoris Pene

179

Unidade 2


Tres xemelgos: 3 óvulos e 3 espermatozoides.

8.

Xemelgos idénticos Xemelgos non idénticos

Sexo � Igual � Igual


Aspecto físico � Idéntico � Semellante


Grupo sanguíneo � Igual � Igual


Color de ollos � Igual � Igual


9.

O cigoto empeza a dividirse en 2, 4, 8, 16, 32... células nas trompas de Falopio.Posteriormente o embrión resultante aniña nas paredes internas do útero.

10.

A bolsa amniótica e o líquido amniótico protexen o feto de agresións exteriores ao tempoque favorecen o seu crecemento e os seus movementos.

Na placenta intercámbianse nutrientes e substancias tóxicas entre o sangue da nai e osangue do feto.

11.

Beneficios para o bebé: apórtalle todos os nutrientes necesarios, protéxeo fronte a dia-rreas e infeccións respiratorias e estimula as súas defensas inmunolóxicas.

Beneficios para a nai: o útero recupérase máis rapidamente e protéxea contra o cancrode mama.

Beneficios para o bebé e a nai: refórzase o vínculo sentimental entre ambos.

12.

a) Píldora anticonceptiva (feminina).

b) Ligadura de trompas.

c) Vasectomía.


180


d) Preservativo (masculino e feminino), diafragma e espermicidas.

e) DIU e píldora do día seguinte.

13.

Algunhas razóns para non usar ningún método anticonceptivo poden ser:

1. O imprevisto da relación sexual.2. Falta de confianza por descoñecemento da parella.3. Estado de euforia e inconsciencia por ter tomado alcohol ou outro tipo de drogas.4. Carestía dos métodos anticonceptivos.5. Escaseza de centros de planificación familiar, especialmente nas áreas rurais.

14.

Na inseminación artificial o seme introdúcese no útero da muller de xeito que a fecun-dación ten lugar nas trompas de Falopio.

Na fecundación in vitro o seme e os óvulos póñense en contacto nun recipiente (in vitro)polo que a fecundación ten lugar no laboratorio.

15.

As ETS están en aumento porque na actualidade hai unha maior liberdade sexual (maiornúmero de parellas sexuais ao longo da vida) e as relacións sexuais inícianse a idadesmáis temperáns.

16.

O contaxio dunha enfermidade de transmisión sexual pódese previr usando preservati-vo (incluído sexo anal) e reducindo ou evitando as prácticas de alto risco (relacións conprofesionais do sexo, promiscuidade sexual, etc.).

17.

18.

A adolescencia comeza aos 10 anos (segundo a definición da OMS) e a puberdadecomeza cos primeiros signos de cambio nos xenitais (crecemento dos testículos nosrapaces, das mamas nas rapazas e da peluxe na pube en ambos).

Home Muller Etapa

Sexo xenético Cromosomas XY Cromosomas XX A partir da etapa decigoto.

Sexo xenital Pene, testículos,vías espermáticas...

Vulva, ovarios,útero, vaxina...

A partir da 6ª semanado embarazo.

SOLUCIÓNS

181


19.

As hormonas responsables da aparición dos caracteres sexuais secundarios na adoles-cencia son as hormonas femininas (estróxenos e proxesterona) producidas polos ova-rios e a hormona masculina (testosterona) producida polos testículos.

20.

Unha persoa transexual sinte que o seu sexo biolóxico non corresponde co seu sexo psi-colóxico. En consecuencia pode suceder que sendo home se sinta como muller e sendomuller se sinta como home.

21.

A orientación sexual (homosexual, heterosexual e bisexual) empeza a definirse na etapafinal da infancia e consolídase ao longo da adolescencia.


182


183

Unidade 3

1.

A neurona recibe o sinal nervioso a través das dendritas, condúceo ao corpo celular e,desde este, ao axón para, finalmente, estimular a seguinte neurona, célula muscular oucélula glandular.

2.

Un nervio é un conxunto de fibras nerviosas e unha fibra nerviosa é un conxunto deaxóns.

3.

a) Función integradora.

b) Función sensorial.

c) Función integradora.

d) Función motora.

4.

a) Nervio cranial e sensitivo.

b) Nervio espiñal e sensitivo.

c) Estimular o músculo (esfínter urinario) para que se contraia e se produza a micción.

5.

Comer: PS. Ler o periódico: PS. Nadar: S. Xogar ao xadrez: PS. Durmir: PS. Regar asplantas: PS. Espantar unha avespa: S.

6.

Pálpebras, pestanas e lacrimais: protexer.

Iris: regular a luz.

Cristalino: enfocar e proxectar a imaxe na retina.

Retina: transformar a luz en impulso eléctrico.

7.

Condutos semicirculares: oído interno, equilibrio.

Tímpano: oído medio, audición.

Canal auditivo: oído externo, audición.

Estribo, martelo e bigornia: oído medio, audición.

Caracol: oído interno, audición.



184

8.

Os receptores do sentido do tacto están distribuídos pola superficie (pel) e polos órga-nos internos, mentres que nos demais sentidos as neuronas receptoras están agrupa-das (papilas gustativas da lingua, retina do ollo, etc.). Ademais, o chamado sentido dotacto é en realidade multisensorial porque permite captar cinco sensacións: tacto, pre-sión, calor, frío e dor.

9.

O páncreas é unha glándula pertencente ao sistema endócrino que produce unha hor-mona chamada insulina, que viaxa cara ás células diana de todo o corpo facilitando quea glicosa pase ao seu interior.

10.

A principal glándula que regula o funcionamento doutras glándulas é a hipófise. Esta glán-dula está, á súa vez, controlada polo hipotálamo, que pertence ao sistema nervioso.

11.

É resultado da tolerancia ao alcohol, xa que teñen que beber maiores cantidades paraconseguir o mesmo efecto.

12.

a) Falso. O alcohol é un depresor do sistema nervioso.

b) Falso. Proporciona calorías “valeiras” que se acumulan en forma de graxa pero quenon poden ser utilizadas como combustible para facer exercicio físico.

c) Certo.

d) Falso. Irrita as paredes do estómago.

e) Falso. Dilata os vasos sanguíneos da pel, de xeito que, a pesar de producir acalora-mento, favorece a perda de calor corporal.

13.

100 ml x 42º/100 x 0,8 = 33,6 g de alcohol.

14.

a) A substancia responsable de que o tabaco sexa unha droga é a nicotina, porque é aresponsable da dependencia do tabaco e ademais causa tolerancia.

b) A substancia que provoca cansazo é o monóxido de carbono, porque fai que o san-gue transporte menos osíxeno, e como resultado disto, os músculos produzan menosenerxía ao non “queimar” adecuadamente os nutrientes combustibles, principalmenteazucres e graxas.


185

Unidade 4

1.

As células responsables da resposta inmune son os macrófagos e os linfocitos T e B.Estas células actúan por medio de distintos mecanismos: mentres que os linfocitos T eB actúan contra axentes infecciosos específicos, os macrófagos destrúen calqueramicroorganismo. Os tempos de actuación tamén son distintos: os macrófagos actúan pri-meiro e se a infección persiste actúan os linfocitos T e B.

2.

3.

Porque toda persoa infectada é un foco de expansión da enfermidade. Se mediante avacinación evitamos que moitas persoas se infecten estamos reducindo as posibilidadesde contaxio. De feito, a varíola foi erradicada do mundo sen estar toda a poboación mun-dial vacinada.

4.

Os antibióticos son fármacos antibacterianos. O axente que causa a gripe é un virus nonunha bacteria.

5.

Os tumores benignos son de crecemento lento, usualmente inofensivos (depende da súalocalización) e non producen metástase. Os tumores malignos son de crecemento rápi-do e con probabilidades de diseminarse a outras partes do corpo e causar problemas.

6.

a) Falso (só o 5% dos cancros son hereditarios).

b) Falso (sinónimos son tumor maligno e cancro).

c) Verdadeiro.



186

7.

Non abusar do sol, non fumar, usar preservativo, non abusar do alcohol.

8.

a) Sexo masculino, idade e antecedentes familiares con enfermidade cardiovascular.

b) Nerviosismo, sobrepeso e falta de actividade física regular. Consellos: reducir a xor-nada laboral, levar unha dieta equilibrada e menos calórica, facer exercicio físico regu-larmente.

9.

a) A cociña, os nenos menores de 5 anos e os adultos de máis de 65 anos.

b) Resposta persoal.

10.

O alcohol altera a visión, o cálculo de distancias, a vixilancia, a coordinación e a capa-cidade de reacción.

A capacidade de valoración do risco e a capacidade de autocrítica.

11.

Andar a bo ritmo: aeróbico.

Facer un sprint en bicicleta: anaeróbico.

Nadar a velocidade máxima: anaeróbico.

Nadar a velocidade moderada: aeróbico.

Bailar: aeróbico.

Os exercicios aeróbicos reducen a tensión arteria, melloran o sistema cardiovascular equeiman graxas, mentres que os exercicios anaeróbicos aumentan a masa muscular.


1.

O medio ambiente non é só un lugar, comprende a auga, as rochas, o solo, o aire, osseres vivos, as relacións entre eles, e tamén os elementos derivados da actividadehumana, como a cultura, os asentamentos ou os medios de comunicación. É un sistemaen constante modificación, os seus elementos interactúan e autorregúlanse.

2.

Atmosfera: Sistema fluído formado pola capa gasosa que envolve o planeta.Hidrosfera: Sistema fluído composto pola auga terrestre.Xeosfera: Sistema sólido integrado polos materiais sólidos da Terra.Biosfera: Sistema formado polos seres vivos da Terra.

3.

Ao ser a especie humana un elemento da Biosfera poderiamos englobalos na Ecosferasen facer ningunha diferenciación. Non obstante, é preferible a diferenciación dos siste-mas humanos para evitar interaccións perturbadoras co resto dos sistemas.

4.

As características fundamentais dun ecosistema son:- A existencia de elementos diversos e interconectados.- Carácter de unidade global do conxunto.- A existencia de obxectivos asociados ao mesmo.- A integración do conxunto nun entorno.

5.

Nos recursos non renovables o tempo de rexeneración é de millóns de anos. Unha vezque os consumamos, non os poderemos volver a utilizar. Están dispoñibles para a nosaactividade económica ata esgotalos.

6.

A utilización e explotación dos recursos non debe romper o equilibrio e o ritmo naturalde renovación no medio ambiente. O uso abusivo pode impedir a súa rexeneración, poloque temos que permitir que as poboacións se recuperen antes de que se esgoten ouacaden uns niveis tan baixos que non teñan posibilidade de renovarse.

7.

A auga doce: Renovable.A pesca: Renovable.O petróleo: Non renovable.

187

Unidade 5


Os recursos agrícolas e gandeiros: Renovables.Os minerais: Non renovables.Os recursos forestais: Renovables.

8.

A actividade humana xera un tipo de materiais sólidos, líquidos e gasosos que pola faltadun valor económico ou por falta dunha tecnoloxía que permita o seu aproveitamento,son rexeitados. A este conxunto de materiais denominámolos residuos.

9.

Nos RSU inclúense tamén os residuos procedentes da limpeza das vías públicas:Verdadeiro.O esterco e un produto fitosanitario: Falso.O residuos radioactivos presentan polo xeral unha baixa perigosidade: Falso.Os residuos médicos na súa maioría poden transmitir infeccións: Verdadeiro.Moitos residuos industriais poden utilizarse como materias primas: Verdadeiro.

10.

- Conservar as reservas de augas subterráneas, solos, hábitats e especies en perigo deextinción.

- Fomentar o crecemento do capital natural reducindo o nivel de explotación actual.- Aliviar a presión sobre os ecosistemas naturais.- Incrementar o rendemento final dos produtos, como edificios de alto rendemento ener-

xético ou transportes urbanos respectuosos co medio ambiente.

11.


188


12.

Desenvolvemento sostible debe entenderse como o crecemento económico unido aoprogreso social da humanidade, tendo en conta o uso racional dos recursos e a súa con-servación e mellora.

13.

- Manter os recursos hídricos: Verdadeiro.- O consumo debe permitir a recuperación dos recursos non renovables: Falso- Conservar o capital natural: Verdadeiro.- O solo debe absorber e procesar as emisións de substancias contaminantes:

Verdadeiro.

14.

Os principais son os seguintes:

Vehículos automóbiles, aeronaves, buques e trens.

15.

Polución é unha contaminación intensa e daniña da auga ou do aire, producida polosresiduos de procesos industriais ou biolóxicos: Verdadeiro.

Os condutos de augas e/ou gases industriais illados son focos de emisión natural line-ais: Falso.

Os incendios forestais son focos naturais móbiles: Falso.

As áreas industrias son multifocos planos: Verdadeiro.

A emisión de substancias contaminantes prodúcenas focos naturais ou de orixe huma-na ao enviar á auga, ao solo ou ao aire substancias ou enerxía que alteran o medioambiente: Verdadeiro.

16.

Atendendo á distribución espacial das emisións clasificamos os focos en:

- Puntuais, condutos de augas e/ou gases industriais illadas.- Lineais, rúas, estradas ou autoestradas que marcan a dirección da contaminación dos

automóbiles ou dos sumidoiros.- Planos, aglomeracións industriais e áreas urbanas que teñen os emisores distribuídos

nunha gran extensión.

17.

A eutrofizacion é un proceso no que as augas incrementan o seu contido de nutrientes.Este exceso de substancias nutritivas produce un crecemento sen control de vexetais e

SOLUCIÓNS

189


outros organismos. A gran cantidade de materia orgánica debido aos procesos de putre-facción bacterianos provocan cheiros, redución do osíxeno disolto e unha perda de cali-dade das augas.

18.

Os ríos reciben residuos fecais, refugallos de alimentos e gran cantidade de produtosquímicos de orixe doméstica sen ningún tipo de depuración. Os cursos de auga convér-tense en cloacas, conducindo curso abaixo os residuos urbanos.

19.

Os materiais industriais son moi diversos e poden cambiar tanto as características físi-cas, químicas como biolóxicas das augas. O alto grao de contaminación causado polasindustrias, cando os procesos de produción non están controlados, poden ser tan inten-sos que os cursos das augas superficiais e as augas subterráneas perdan a súa calida-de. As industrias verten principalmente materia orgánica, metais pesados, aceites, gra-xas, incrementan a temperatura, modifican o pH (acidez ou basicidade)...

20.

Unha auga é potable cando se pode beber, os seus parámetros de calidade non causandanos á saúde humana.

21.

22.

Unha marea negra é un vertido de petróleo no mar.

Foco fixo Bacterias fecais Perda potabilidade

Emisión Natural Incineradoras

Augas residuaisurbanas

Industrias Caudal ecolóxico

Mar Aral Rega Volcán

Transporte marítimoResiduos

radioactivosImpacto ambiental


190


Os efectos que causa sobre o medio mariño son a morte de organismos mariños, a alte-ración das actividades pesqueiras e turísticas, graves consecuencias económicas naszonas afectadas, ademais da destrución de ecosistemas de alto valor ecolóxico.

23.

A degradación química do solo débese basicamente ao lavado de nutrientes ou á acu-mulación de sales, pola drenaxe insuficiente do terreo ou pola mala calidade das augas.

24.

As talas incontroladas desprotexen o solo, aumentando a erosión hídrica e eólica.

25.

Desertización é o proceso de degradación ecolóxica pola que a terra produtiva perdeparte ou a totalidade do seu potencial de produción, que leva á aparición das condiciónsdesérticas.

Desertificación é a degradación das terras áridas, semiáridas e zonas subhúmidassecas. É causada principalmente polas actividades humanas e polas variacións climáti-cas.

26.

Os combustibles fósiles utilizados nos automóbiles e nos avións, producen óxidos dexofre, metais pesados ou CO2, substancias que poden ser retidas polos catalizadoresou eliminadas con anterioridade se non usásemos metais pesados como aditivos.

27.

O “smog” é unha espesa néboa cargada de contaminantes: Verdadeiro.

Os combustibles fósiles con maior cantidade de S e N son os de maior calidade, produ-cen maior cantidade de enerxía: Falso.

As chuvias ácidas son un tipo de contaminación local que afecta só ao país emisor:Falso.

A deposición seca é un proceso no que os constituíntes químicos da atmosfera se des-prazan á superficie terrestre, asentando gases e partículas: Verdadeiro.

Os liques son bioindicadores de contaminación atmosférica: Verdadeiro.

28.

Os principais efectos das chuvias ácidas son os seguintes:

- Corrosión das follas e a redución en xeral do crecemento das árbores, causandomesmo a súa morte.

SOLUCIÓNS

191


- Acidificación das augas dos ríos e lagos, ocasionando a morte da flora e fauna e aimposibilidade de usalas para o consumo humano.

- Acidificación do solo, o seu empobrecemento en nutrientes que son arrastrados, perdade estrutura, etc.

29.

As temperaturas na superficie terrestre serían máis baixas porque a radiación infraver-mella non a reabsorbería o vapor de auga, o dióxido de carbono e outros gases. Nonexistiría o efecto invernadoiro e, sen a retención desta parte da radiación infravermella,a temperatura sería de –18ºC.

30.

A contaminación con gases de efecto invernadoiro incrementa as temperaturas en todoo planeta: Verdadeiro.

As directrices xerais para a lexislación ambiental son consecuencia de tratados interna-cionais: Verdadeiro.

A UE ten como prioridade abordar os riscos sanitarios provocados pola contaminación:Verdadeiro.

A serie de condutas que prexudican o medio ambiente, os recursos naturais ou o equi-librio dos sistemas naturais é un delito ecolóxico: Verdadeiro.


192


SSaaúúddee eeSSaaúúddee eemmeeddiioo aammbbiieenntteemmeeddiioo aammbbiieennttee

4A

S

aúde

e m

edio

am

bien

te Educación secundariaa distancia parapersoas adultas

4ANatureza

Saúde e medio ambiente - Concello d Mazaricos 4A Natureza.pdfINTRODUCIÓN O libro que tes nas túas...

Documents

Transcript of Saúde e medio ambiente - Concello d Mazaricos 4A Natureza.pdfINTRODUCIÓN O libro que tes nas túas...