Rekursu Referénsia kona-ba Direitu ba Uma Adekuada · 2016-07-21 · Dezembru 2015. ii LIA...

130
Rekursu Referénsia kona-ba Direitu ba Uma Adekuada Kompilasaun prepara hosi Unidade Asesoria Direitus Umanus Nasoins Unidas Nian iha Timor-Leste

Transcript of Rekursu Referénsia kona-ba Direitu ba Uma Adekuada · 2016-07-21 · Dezembru 2015. ii LIA...

Rekursu Referénsia kona-ba

Direitu ba Uma Adekuada

Kompilasaun prepara hosi Unidade Asesoria Direitus Umanus Nasoins Unidas Nian iha Timor-Leste

i

Rekursu Referénsia kona-ba

Direitu ba Uma Adekuada

Kompilasaun hosi Padraun Nasionál no Internasionál Direitus Umanus xave no Rekomendasaun relevante hosi Mekanizmu ONU Direitus Umanus

Prepara hosi Unidade Asesoria Direitus Umanus Nasoins Unidas iha Timor-Leste

Dezembru 2015

ii

LIA MAKLOKEK

Direitu ba Uma Adekuada mak direitu umanu ida ne’ebé fundamental ba ema hotu. Direitu ne’e mós sai nu’udar xave atu goza direitu oi-oin seluk. Hanesan ezemplu, uma mak fatin ne’ebé ita bele hala’o ita-nia moris família, ita-nia moris saudavel, labarik no joven estuda, ita proteje ita-nia an hosi manas, udan boot no seluk tan. Uma mak fatin ne’ebé ita presiza sente se-guru, no ema seluk la bele tama sai arbiru.

Publikasaun ne’e ne’ebé prepara hosi Nasoins Unidas nia Unidade Asesoria ba Direitus Umanus, tau hamutuk padraun lei direitus umanus nasionál no instrumentu internasionál xave relasaun ho direitu ba uma. Livru ida nee mak versaun tuir mai hosi livru “Rekursu ho Dokumentus kona-ba Direitu ba Uma Adekuadu” ne’ebé Misaun Integradu Nasoins Unidas nia Seksaun Direitus Umanus no Justisa Tranzitoria publika iha tinan hirak liu ba. Versaun ne’e inklui instrumentu internasionál adisional hosi Mekanizmu Direitus Umanus ne’ebé Konsellu Direitus Umanus hari’i, Relatora Espesiál kona-ba Direitu ba Uma Adekuadu.

Direitu ba uma iha ligasaun metin ho kestaun rai. Ho nune’e hau hein katak kompilasaun ne’e bele kontribui ba diskusaun ba pakote lei ezbosu kona-ba rai ne’ebé sei hala’o iha tempu badak. Hau fiar metin katak instrumentu in-ternasionál ne’ebé Órgaun Nasoins Unidas nian no Mekanizmu direitus umanus ONU nian adota ona, kontinua sai nu’udar gia xave ba Estadu kuandu implementa ninia obrigasaun tuir kompromisu ne’ebé Timor-Leste hatudu liu hosi ratifikasaun Paktu no Konvensaun hitu dezde restaura inde-pendénsia. Maske padraun nasionál no Paktu no Konvensaun deit fó obrigasaun legal ba Estadu atu halo tuir, hau enkoraja Ita Boot atu uza in-strumentu internasionál sira seluk ne’ebé inklui iha publikasaun ne’e. In-strumentu sira ne’e mai hosi peritu independente direitus umanus ne’ebé halo interpretasaun autoritivu no esplika kle’an liu tan oinsá implementa direitu ne’ebé garante iha Paktu no Konvensaun, no ajuda Ita Boot atu ha-la’o asaun bazeia ba pratika mundiál diak. Ho hanoin hanesan, peritu sira ne’e mos hato’o ona rekomendasaun espesifika sira ba Timor-Leste ne’ebe integra iha publikasaun ne’e.

iii

Nasoins Unidas iha Timor-Leste sei kontinua fó suporta ba Timor-Leste iha esforsu importante iha dalan ba dezenvolvimentu ba ema hotu ne’ebé rai ne’e la’o daudaun.

Knut Ostby Koordenadór Rezidente Nasoins Unidas Nian

Knut Ostby

iv

TABELA KONTEÚDU – Rekursu Referénsia kona-ba Direitu ba Uma Adekuada

Pájina

Lia Maklokek i

Introdusaun vi

I. LEI NASIONÁL 1

Konstituisaun Republika Demokratika Timor-Leste Nian - Provizaun relasaun ho Uma

1

II. INSTRUMENTU INTERNASIONÁL DIREITUS UMANUS 4

Deklarasaun Universal Direitus Umanus 4

Paktu Internasionál kona-ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál (PIDESK) 10

Natureza Estadu Parte sira-nia Obrigasaun (Art. 2 PIDESK) - Komentáriu Jerál Nu. 3 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál kona-ba (1990)

21

Direitu ba Uma Adekuadu (Art.11 (1) PIDESK) – Komentáriu Jerál Nu. 4 hosi Komité Direitu Ekonómiku Sosiál no Kulturál (1991)

26

Direitu Uma Adekuadu (Art.11 (1) PIDESK): Despeju Forsadu - Komentáriu Jerál Nu. 7 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál nian (1997)

33

Paktu Internasionál kona-ba Direitu Sivíl no Polítiku (PIDSP) 40

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto (CEDAW)

57

Prinsípiu No Matadalan Báziku Sira Kona-ba Despeju No Dezlokasaun Bazeia Ba Dezenvolvimentu - hosi Relatóra Espesiál kona-ba uma adekuada nu’udár komponente ida hosi direitu ba padraun moris nian ida ne’ebé adekuadu A/HRC/4/18, 5 Fevereiru 2007

70

Prinsípiu Orientadór Kona-ba Seguransa Ba Pose Ba Ema Kiak Iha Área Urbana - hosi Relatora Espesiál kona-ba uma adekuada nu’udár komponente ida hosi direitu ba padraun moris nian ida ne’ebé adekuadu no naun diskriminasaun, sesaun 25 Konsellu Direitus Umanus Nasoins Unidas, A/HRC/25/24, Marsu 2014

89

v

Prinsípiu Kona-ba Restituisaun Uma No Propriedade Ba Refujiadu No Dezlokadu Sira- Rezolusaun 2005/21 hosi Sub-Komisaun kona-ba Protesaun no Promosaun Direitus Umanus, 2005

94

Prinsípiu Orientadór Sira Kona-ba Dezlokasaun Interna - hosi Reprezentante Sekretariu Jeral Sr. Francis M. Deng ba Komisaun Direitus Umanus, E/CN.4/1998/53/Add.2, 11 Fevereiru 1998, submete bazeia ba Rezolusaun 1997/39

108

III. REKOMENDASAUN MEKANIZMU DIREITUS UMANUS ONU SIRA BATIMOR-LESTE RELASAUN HO DIREITU BA UMA

122

vi

INTRODUSAUN

Livru ida ne’e, ne’ebe fahe ba parte tolu, tau hamutuk provizaun balu hosi Konstituisaun Timor-Leste nian ne’ebé iha relasaun ho uma, iha parte I.

Parte II inklui instrumentu internasionál direitus umanus xave relasaun ho direitu ba uma adekuadu. Paktu no Konvensaun mak fó obrigasaun legal, no instrumentu seluk mak interpretasaun autoritivu hosi Mekanizmu ONU Direitus Umanus, ne’ebé kompostu hosi peritu independente, ba Paktu no Konvensaun Internasionál sira.

Parte III alista rekomendasaun ba Timor-Leste hosi Mekanizmu ONU Direitus Umanus nian dezde Timor-Leste sai membru ONU iha 2002, to’o Dezembru 2015. Mekanizmu ONU ne’e halo fiskalizasaun ba implementasaun direitus umanus iha kada rai ne’ebé ratifika ona Paktu ka Konvensaun Internasionál sira.

Dokumentu ne’ebe inklui iha parte II no III nia orijinál mak hakerek iha lian Inglés, no bele asesu iha website Gabinete Altu Komisáriu ba Direitus Umanus (the Office of the High Commissioner for Human Rights): Ba padraun internasionál, bele konsulta: www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/InternationalLaw.aspx Relasaun ho rekomendasaun hosi Mekanizmu ONU ba Timor-Leste, bele konsulta: www.ohchr.org/EN/Countries/AsiaRegion/Pages/TLIndex.aspx

Tradusaun ba Tetum ba Deklarasaun Universál Direitus Umanus, Paktu, Konvensaun no Komentariu Jerál hetan hosi Kompilasaun Instrumentu Internasionál Direitus Umanus hosi Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça. Tradusaun ba dokumentu seluk fasilita hosi ONU, no la’os ofisiál.

Konstituisaun Timor-Leste

1

I. LEI NASIONÁL

KONSTITUISAUN REPUBLIKA DEMOKRATIKA TIMOR-LESTE NIAN

Provizaun relasaun ho UMA

Artigu 37 (Labele viola uma no korespondensia)

1. Labele viola uma tuur-fatin, korespondensia no mos meiu komunikasaun selukne’ebé partikular, hela deit ba kazu hirak ne’ebé hateten ona iha lei kona-ba liaprosesu krime nian.

2. Atu tama karik iha ema ruma nia tuur-fatin, latuir uma nain nia hakarak, bele halodeit ho ordem hakerek hosi autoridade judisial ne’ebé iha kbiit, tuir kazu no formane’ebé hakerek ona iha lei.

3. Atu tama karik iha ema ruma nia tuur-fatin iha kalan, latuir uma nain nia hakarak,ida ne’e labele duni halo, bele deit bainhira iha ameasa boot ba ema nia moris, nia isin,ba ema ne’ebé iha uma ne’e nia laran.

Artigu 44 (Liberdade sirkulasaun nian)

1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu ba-mai no hetan nia hela fatin iha TerritoriuNasional nia laran.2. Sidadaun hotu-hotu iha garantia ba direitu atu ema emigra livre deit, nune’e mosiha direitu atu fila fali mai nia rain.

Artigu 54 (Direitu ba propriedade privadu)

1. Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema selukbainhira sei moris no mós bainhira mate, tuir lei nia lalao’k.

2. Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál.

3. Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku,tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.

4. Ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaunnian.

Konstituisaun Timor-Leste

2

Artigu 58 (Hela-fatin)

Ema hotu iha direitu ba nia an, nia familia atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun diak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idak-idak no privasidade familia.

RAI Artigu 141 (Rai)

Lei mak regula propriedade, nia uzu no utilidade rai nian, hanesan fatór produsaun ekonómiku ida.

PROVISAUN SIRA SELUK RELEVANTE

LEI INTERNASIONAL

Artigu 9 (Simu Direitu Internasionál)

1. Orden jurídika Timór nian adota PRINSÍPIU sira direitu internasionál jerál nian eh hotu-

hotu nian.

2. Norma sira-ne’ebé mai iha konvensaun, tratadu no akordu internasionál sira-nia laran vigora iha orden lei railaran nian, bainhira hetan aprovasaun, ratifikasaun eh adezaun hosi órgaun kompetente idai-dak no bainhira publika tiha ona iha jornál ofisiál.

3. Norma sira-ne’e sei la iha folin, sira latuir karik konvensaun no akordu internasionál

sira-ne’ebé lei Timór nian simu tiha ona.

Artigu 16 (Universalidade no igualdade)

Sidadaun hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, no mós iha direitu no obrigasaun hanesan. Labele halo diskriminasaun ba ema ida tanba nia kulit, nia rasa, nia estadu sivíl, nia seksu, orijen étniku, nia lian, pozisaun sosiál eh ekonómiku, hanoin polítiku ka ideolojia, relijiaun, instrusaun eh nia kondisaun fízika eh mentál.

Artigu 17 (Igualdade ba feto no mane)

Feto no mane iha direitu no obrigasaun hanesan iha moris família, kulturál, sosiál, ekonómiku no polítiku nia laran.

Konstituisaun Timor-Leste

3

Artigu 18 (Protesaun ba labarik-oan sira)

1. Labarik sira iha direitu ba protesaun espesiál husi família, komunidade, no mós estadu,liu-liu hasoru hahalok hotu hanesan la tau-matan, diskriminasaun, violénsia, opresaun,abuzu seksuál no esplorasaun.

2. Labarik sira hetan direitu hotu-hotu ne’ebé mundu rekoñese, hanesan direitu sira-ne’ebé hakerek ona iha konvensaun internasionál, ne’ebé estadu aprova no simu onaka ratifika fila-fila.

3. Labarik hotu-hotu ne’ebé moris iha kazamentu nia laran ka lae, iha direitu hanesankona-ba protesaun sosiál.

Deklarasaun Universal Direitus Umanus

4

II. INSTRUMENTU INTERNASIONAL DIREITUS UMANUS

DEKLARASAUN UNIVERSÁL DIREITUS UMANUS

Adota no haklaken tuir Rezolusaun 217 (III) Loron 10 fulan Dezembru, 1948 Asembleia Jerál Nasoins Unidas Nian

PREÁMBLU

Konsidera katak rekoñesimentu ba dignidade natureza umanu no direitu hanesan absolutu ema hotu-hotu iha familia umanu ninian maka liberdade, justisa no dame nia fundamental iha mundu ne’e;

Konsidera katak ignoránsia no respeitu laek ba direitus umanus hamosu ona hahalok aat ne’ebe hamoris hirus iha ema kriatura nia neon, no harii mundu foun ida ne’ebé ema tomak goza liberdade atu ko’alia no atu iha fiar, livre hosi ta’uk no kiak, ne’e haklaken ona nu’udar ema komun nia aspirasaun aas tebes;

Konsidera katak esensiál direitus umanus hetan protesaun hosi regra lei ninian, atu nune’e ema labele hili revolta nu’udar rekursu ida ikus liu hodi hasoru tirania no operasaun;

Konsedera katak esensiál atu hametin dezenvolvimentu relasaun belun di’ak entre nasaun sira;

Konsidera katak Nasoins Unidas nia Estadu Membrus sira afirma dala ida tan iha Karta ONU ninian sira-nia fiar ba fundamentu direitus umanus nian, ba dignidade no valór humanu, ba direitu ne’ebé hanesan entre mane no feto, no iha determinasaun atu promove progresu sosial no hadi’a liu tan padraun moris nian iha liberdade ida ne’ebé luan liu;

Konsidera katak Estadu Membru sira promete tiha ona atu halo promosaun, liu hosi kooperasaun, ho Organizasaun Nosoens Unidas nian, hodi hetan respeitu Universal no observánsia ba valór direitus umanus nian no ba liberdade fundamental sira;

Konsidera katak komprensaun komún kona-ba direitu no liberdade sira-ne’e importante tebes-tebes atu bele kumpre tomak promesa ida-ne’e,

Tanba ne’e, ohin, Asembleia Jerál,

Deklarasaun Universal Direitus Umanus

5

Haklaken Deklarasaun Universál Direitus Umanus nu’udar padraun komun realizasaun ninian ba povu hotu-hotu no nasaun hotu-hotu ho finalidade ida katak ema idak-idak ka órgaun idak-idak iha sosiedade laran, ne’ebé kaer metin Deklarasaun ne’e iha sira-nia neon, sei haka’as an atu liu hosi hanorin no edukasaun hodi promove respeitu ba direitu no liberdade sira-ne’e, atu asegura rekoñesementu universál no efetivu no observansia ba sira, tantu entre Estadu membru sira no entre povu sira hosi territóriu hirak ne’ebé iha sira-nia jurisdisaun laran.

Artigu 1 Ema hotu-hotu moris livre no iha dignidade no direitu hanesan. Sira hetan nanis ona kbiit razaun nian no neon nian, tan ne’e sira devia haree ba malu iha espíritu fraternidade nia laran.

Artigu 2 Ema hotu iha direitu ba direitu no liberdade hotu-hotu ne'ebé hakerek iha Deklara-saun ida-ne’e, la fihir ba buat sá de’it hanesan rasa, kulit, seksu, relijiaun, polítika ka hanoin ne'ebé la hanesan, orijen nasionál ka sosiál, rikusoin, ninia moris ka pozisaun seluk tan. Nune'e mós labele halo distinsaun ruma ba ema tanba ninia pozisaun polítika, jurídika ka estatutu internasionál hosi nasaun ka territóriu ne'ebé ema ne’e pertense, tantu hosi nasaun ne'ebé ukun rasik an ona, nasaun ne'ebé sei sai nu’udar rai nasaun seluk nian, kolónia ka hirak ne'ebé sei iha limitasaun iha sira-nia soberania.

Artigu 3 Ema hotu-hotu iha direitu ba moris, ba liberdade no seguransa ba nia an rasik.

Artigu 4 Laiha ema ida mak bele sai atan; halo atan no fan atan iha forma sá de’it tenke bandu.

Artigu 5 Laiha ema ida mak bele simu tortura ka hetan hahalok no kastigu ne'ebé kruél, trata-mentu ka kastigu ne’ebé dezumanu ka hatún nia dignidade.

Artigu 6 Ema hotu-hotu iha direitu atu hetan rekoñesimentu nu’udar ema iha fatin hotu-hotu tuir lei.

Artigu 7 Ema hotu-hotu hanesan iha lei, no iha direitu atu hetan protesaun hanesan hosi lei. Ema hotu-hotu iha direitu atu hetan protesaun hanesan hasoru diskriminasaun oioin

Deklarasaun Universal Direitus Umanus

6

ne'ebé viola Deklarasaun ida-ne’e no hasoru provokasaun ne’ebé hamoris diskrimina-saun ne’e.

Artigu 8 Ema hotu-hotu iha direitu ba remédiu ne’ebé efetivu ba hahalok sira ne’ebé viola di-reitu fundamentál ne’ebé nia hetan tiha ona hosi konstituisaun ka lei, hosi tribunál na-sionál ida ne’ebé kompetente.

Artigu 9 Labele submete ema ida ba dadur, detensaun ka ezíliu arbiru.

Artigu 10 Ema hotu iha direitu hanesan atu hetan audiénsia ida ne’ebé justu no nakloke ba pú-bliku hosi tribunál ida ne’ebé independente no imparsiál, atu hakotu kona-ba ninia di-reitu no obrigasaun no akuzasaun kriminál ruma ne’ebé foti hasoru nia.

Artigu 11 1. Ema hotu-hotu ne’ebé hetan akuzasaun kona-ba violasaun ba lei, iha direitu atu ita

konsidera nafatin ema ne’e nu’udar sala-laek to’o tempu prosesu tribunál ne’ebé na-kloke ba públiku hatudu ona ninia sala, iha ne’ebé nia hetan garantia ne'ebé presizaatu defende nia an.

2. Laiha ema ida mak bele hetan kondenasaun ba hahalok ka omisaun ne’ebé la konstituihahalok hasoru lei, tuir lei nasionál ka internasionál, iha momentu ne’ebé nia halohahalok ne’e. Nune’e mós, labele fó kastigu ida ne’ebé todan liu kastigu ida ne’ebé niatenke hetan bainhira nia halo sala ne’e.

Artigu 12 Laiha ema ida mak bele hetan interferénsia arbiru ba nia moris rasik, ninia família, ninia uma kain no ninia relasaun korrespondénsia nian, mós labele hatún nia onra no nia na-ran di’ak. Ema hotu iha direitu atu hetan protesaun hosi Lei hasoru interferénsia ka vio-lasaun sira-ne’e.

Artigu 13 1. Ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade, atu bá-mai ka hela metin iha nasaun ida nia

laran.2. Ema hotu-hotu iha direitu atu sai hosi nasaun ida, no mós ninia nasaun rasik, no iha

direitu atu fila hikas mai nia nasaun.

Artigu 14 1. Ema hotu-hotu iha direitu atu buka no hetan azilu hosi persegisaun iha nasaun seluk.2. Direitu ida-ne’e bele la aplika ba kazu persegisaun ne’ebé mosu tanba krime ne’ebé iha

relasaun-laek ho polítika, ka tan hahalok ne’ebé viola objetivu no fundamentuOrganizasaun Nasoins Unidas nian.

Deklarasaun Universal Direitus Umanus

7

Artigu 15 1. Ema hotu-hotu iha direitu ba nasionalidade ida.2. Laiha ema ida mak ema bele hasai arbiru de’it ninia nasionalidade ka la hetan nia

direitu atu troka ninia nasionalidade.

Artigu 16 1. Mane no feto ne’ebé boot ona, la haree ba ninia sidadania, nasionalidade ka relijiaun,

iha direitu atu kaben no harii umakain. Sira iha direitu ne’ebé hanesan kona-ba kaza-mentu, iha tempu kazamentu no iha tempu divórsiu/fahe-malu nian.

2. Kazamentu bele hala’o de’it bainhira sira mesak hili no sira na’in rua simu malu.3. Umakain hanesan unidade naturál no fundamentál sosiedade nian no iha direitu atu

hetan protesaun hosi sosiedade no Estadu.

Artigu 17 1. Ema hotu-hotu iha direitu atu iha rikusoin, mesak ka hamutuk ho ema seluk.2. Laiha ema ida mak nia rikusoin ema bele hadau arbiru de’it.

Artigu 18 Ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade hanoin nian, neon no relijiaun nian; direitu ida n’e inklui mós liberdade atu muda nia relijiaun ka nia fiar, no liberdade atu hatudu nia relijiaun ka fiar liu hosi hanorin, prátika, reza no observánsia, mesamesak ka hamutuk ho ema seluk, iha públiku ka privadu.

Artigu 19 Ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade atu iha opiniaun no hato’o nia opiniaun; direitu ida-ne’e inklui mós liberdade atu iha opiniaun ne’ebé laiha interferénsia, no atu buka, simu no hato’o informasaun no ideia sira hosi média sá de’it, no la haree ba rai-ketan.

Artigu 20 . Ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade atu soru-mutu no klibur ho dame.

2. Laiha ema ida mak ema obriga atu tama ba klibur ruma.

Artigu 21 1. Ema hotu-hotu iha direitu atu hola parte iha governu nasaun nian, diretamente kaliu hosi reprezentante sira ne’ebé sira hili rasik ho liberdade.2. Ema hotu-hotu iha direitu ne’ebé hanesan atu hetan serbisu iha Estadu nasaunnian.3. Povu ninia hakarak tenke sai baze ba autoridade governu nian; hakarak ida-ne’e seihatudu iha eleisaun moos no periódika, ne’ebé hala’o tuir sufrájiu universál nohanesan, no liu hosi votasaun sekretu ka liu hosi prosedimentu livre hanesan ne’e.

Deklarasaun Universal Direitus Umanus

8

Artigu 22 Ema hotu-hotu, nu’udar membru sosiedade nian, iha direitu ba seguransa sosiál no iha direitu atu hala’o direitu ekonómiku, sosiál no kulturál, ne’ebé presiza tebes ba nia dignidade no dezenvolvimentu livre ba nia personalidade, liu hosi esforsu nasionál no kooperasaun internasionál tuir organizasaun no rekursu rikusoin Estadu idak-idak ninian.

Artigu 23 1. Ema hotu-hotu iha direitu ba serbisu, iha direitu atu hili ho liberdade empregu ida, iha

direitu atu hetan kondisaun serbisu nian ne’ebé justu no di’ak, no iha direitu atu hetan protesaun hasoru dezempregu.

2. Ema hotu-hotu, laiha diskriminasaun saída de’it, iha direitu atu simu saláriu hanesan ba serbisu ne’ebé hanesan.

3. Ema hotu-hotu ne’ebé hala’o serbisu iha direitu atu hetan saláriu ne’ebé justu no di’ak ne'ebé fó garantia ba nia moris no ba nia família, moris natoon nu’udar ema ho dignidade, no karik bele, aumenta mós ho seguransa sosiál seluk tan.

4. Ema hotu-hotu iha direitu atu hari’i ka sai membru sindikatu nian hodi fó protesaun ba nia interese.

Artigu 24 Ema hotu-hotu iha direitu atu deskansa ka hetan férias, no mós oras serbisu ne’ebé hafahe didi’ak no férias periódika ne’ebé nia simu nafatin saláriu.

Artigu 25

1. Ema hotu-hotu iha direitu ba nível moris ne’ebé garante isin di’ak no prosperidade ba nia an no ba nia família, inklui ai-han, hatais, uma no tratamentu ba nia saúde no mós asisténsia sosiál ne’ebé nia presiza, nia iha mós direitu ba seguransa bainhira la hetan serbisu, laiha kapasidade fízika no mentál, sai faluk, katuas ka ferik ona ka laiha meius seluk serbisu nian iha sirkunstánsia ida ne’ebé nia rasik labele kontrola.

2. Inan no labarik sira iha direitu atu hetan tratamentu no tulun espesiál. Labarik hotu- hotu ne'ebé hosi oan kaben ka la’os oan kaben tenke hetan protesaun sosiál ne’ebé hanesan.

Artigu 26 1. Ema hotu-hotu iha direitu atu hetan edukasaun. Edukasaun tenke saugati, pelumenus

ba edukasaun elementár no fundamentál. Edukasaun elementár tenke sai obrigatóriu ba ema hotu. Edukasaun téknika no espesialidade nian tenke loke ba ema hotu, no ema hotu tenke to’o iha ensinu superiór tuir ninia kbiit.

2. Edukasaun tenke orienta ba dezenvolvimentu tomak personalidade ema nian no hametin espíritu respeitu nian ba direitus umanus no liberdade fundamentál sira. Edukasaun tenke promove espíritu kumprensaun, toleránsia no amizade entre nasaun

Deklarasaun Universal Direitus Umanus

9

hotu-hotu, grupu rasiál no relijiaun sira no tenke dezenvolve tan ONU nia atividade ba manutensaun dame nian.

3. Inan-aman sira iha direitu liu atu hili edukasaun ne'ebé maka tenke fó ba sira-nia oan.

Artigu 27 1. Ema hotu-hotu iha direitu atu hola parte iha moris kulturál komunidade nian, atu goza

arte no partilla iha progresu siénsia nian no nia rezultadu sira.2. Ema hotu-hotu iha direitu atu hetan protesaun ba interese morál ka materiál ne’ebé

mai hosi produsaun sientífika, literária ka artístika ne’ebé nia rasik halo.

Artigu 28 Ema hotu-hotu iha direitu ba orden sosiál no internasionál, iha ne’ebé bele goza tomak direitu no liberdade sira ne’ebé hakerek iha Deklarasaun ida-ne’e.

Artigu 29 1. Ema hotu-hotu iha dever ba komunidade ne’ebé nia mesak bele dezenvolve holiberdade nia 2. Bainhira goza nia direitu no liberdade, ema hotu tenke hakru’uk de’it ba limitasaunhirak ne’be lei determina ho finalidade atu garante nia rekoñesimentu no respeitu baema seluk nia direitu no liberdade, no atu hataan ba rekizitu sira morál, orden públikano moris di’ak jerál iha sosiedade ida ne’ebé demokrátiku.3. Labele hala’o direitu no liberdade hirak ne’e atu oinsá de’it ba kontra fali finalidadeno fundamentu sira Nasoins Unidas nian.

Artigu 30 Laiha dispozisaun ida iha Deklarasaun ida-ne’e maka bele interpreta fali hanesan fó direitu ba Estadu, grupu ka ema ida atu envolve iha atividade ka hahalok ruma ne’ebé iha finalidade atu estraga direitu no liberdade ne’ebé hakerek iha Deklarasaun ida-ne’e.

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

10

PAKTU INTERNASIONÁL BA DIREITU EKONÓMIKU, SOSIÁL NO KULTURÁL Adotadu no nakloke ba asinatura, ratifikasaun no adezaun liu hosi Rezolusaun

Asembleia Jerál 2200A (XXI), loron 16 Dezembru 1966

Tama ba vigór iha loron 3 Janeiru 1976, tuir artigu 27

PREÁMBLU

Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e,

Konsidera katak, tuir prinsípiu sira ne’ebé proklama iha Karta Nasoins Unidas nian, rekoñesimentu ba dignidade inerente no direitu hanesan no inalienável membru hotu-hotu família umana nian maka fundasaun ba liberdade, justisa no dame iha mundu,

Rekoñese katak direitu sira ne’e mai hosi dignidade inerente ema umanu nian,

Rekoñese katak, tuir Deklarasaun Universál Direitus Umanus nian, ideál katak ema livre ne’ebé goza liberdade hosi tauk no kuran bele hetan de’it bainhira kria kondisaun atu nune’e ema hotu-hotu bele goza sira-nia direitu ekonómiku, sosiál no kulturál, no mos sira-nia direitu sivíl no polítiku,

Ho konsiderasaun ba obrigasaun Estadu sira nian tuir Karta Nasoins Unidas atu promove respeitu universál no halo tuir direitus umanus no liberdade sira,

Rekoñese katak, ema ida-idak ne’ebé iha devér ba ema sira seluk no ba komunidade ne’ebé nia pertense ba, iha mos responsabilidade atu haka’as aan hodi promove ho halo tuir direitu sira ne’ebé hetan rekoñesimentu iha Konvensaun ida ne’e,

Konkorda ho artigu sira hanesan tuir mai:

PARTE I

Artigu 1 1. Povu hotu-hotu iha direitu ba autodeterminasaun. Tuir direitu ida ne’e, sira livre atu

determina rasik sira-nia estatutu polítiku no livre atu hala’o sira-nia dezenvolvimentuekonómiku, sosiál no kulturál.

2. Povu hotu-hotu bele, ba sira-nia finalidade rasik, uza sira-nia rikusoin no rekursunaturál lahó prejuizu ba devér sira ne’ebé mosu hosi kooperasaun ekonómikainternasionál ne’ebé bazeia ba prinsípiu benefísiu mútuu nian no lei internasionál.Labele iha kazu ida ne’ebé halakon povu ida nia meius atu sustenta aan rasik.

3. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e, inklui mós Estadu sira ne’ebé kaerresponsabilidade atu halo administrasaun ba territóriu sira ne’ebé laiha governu

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

11

rasik ka territóriu sira iha supervizaun okos, tenke halo promosaun hodi rekoñese direitu ba autodeterminasaun, no tenke respeita direitu ida ne’e tuir dispozisaun sira ne’ebé hakerek iha Karta Nasoins Unidas nian.

PARTE II

Artigu 2 1. Estadu Partisipante ida-idak ba Konvensaun ida ne’e kompromete atu hola medida

sira, individuál ka liuhosi asisténsia no kooperasaun internasionál, liuliu ekonómikuno tékniku, to’o másimu tuir sira-nia rekursu ne’ebé iha, ho objetivu atu buka hetanho maneira progresiva direitu tomak sira ne’ebé Konvensaun ida ne’e rekoñeseliuhosi dalan hotu-hotu ne’ebé apropriadu, inklui mós ho partikulár adosaun ba me-dida lejizlativa sira.

2. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e kompromete atu garante katakdireitu sira ne’ebé fó sai iha Konvensaun ida ne’e sei hala’o lahó kualkér diskrimi-nasaun ida bazeia ba rasa, kór, seksu, língua, relijiaun, opiniaun polítika ka seluk, ori-jen nasionál ka sosiál, propriedade, estatutu moris nian ka estatutu seluk.

3. Nasaun sira iha dezenvolvimentu laran, ho konsiderasaun ba direitus umanus no si-ra-nia ekonomia nasionál, bele determina to’o iha ne’ebé maka sira sei garante direi-tu ekonómiku sira ne’ebé hetan rekoñesimentu iha Konvensaun ida ne’e ba ema sirane’ebé la’ós sidadaun rai nian.

Artigu 3 Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e kompromete atu asegura direitu hanesan ba mane no feto sira hodi goza direitu ekonómiku, sosiál no kulturál hotu-hotu ne’ebé estabelese iha Konvensaun ida ne’e.

Artigu 4 Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese katak, durante gozu ba direitu sira ne’ebé Estadu fó liuhosi konformidade ho Konvensaun ida ne’e, Estadu bele de’it sujeita direitu sira ne’e ba limitasaun ne’ebé determina iha lei no bainhira de’it limitasaun ne’e kompativel ho natureza direitu sira ne’e nian, no de’it ho objetivu atu promove di’ak jerál iha sosiedade demokrátika nia laran.

Artigu 5 1. Laiha buat ida iha Konvensaun ida ne’e maka bele interpreta fali hanesan fó direitu

ba Estadu, grupu ka ema ida atu hala’o atividade ka asaun ruma ho objetivu atusobu kualkér direitu no liberdade sira ne’ebé rekoñese iha konvensaun ida ne’e, kaatu limita sira liután limitasaun ne’ebé determina tiha ona iha Konvensaun ida ne’e.

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

12

2. Labele iha restrisaun ba, ka derrogasaun hosi kualkér direitu umanu fundamentál ne’ebé hetan rekoñesimentu ka eziste iha kualkér nasaun ida tuir lei, konvensaun, regulamentu ka kostume sira ho pretestu katak Konvensaun ida ne’e la rekoñese direitu sira ne’e ka katak rekoñese maibé menus liu.

PARTE III

Artigu 6 1. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese direitu ba servisu, ne’ebé

inklui mos ema hotu nia direitu ba oportunidade atu buka moris liuhosi servisu ne’ebé sira rasik hakarak hili ka simu, no Estadu sei hola medidas ne’ebé apropriadu atu proteje direitu ida ne’e.

2. Medidas apropriadu ne’ebé Estadu Partisipante ba Konvensaun ida ne’e atu hola hodi hetan direitu tomak ida ne’e tenke inklui orientasaun téknika no vokasionál no mos programa formasaun sira, polítika no téknikas atu hetan dezenvolvimentu ekonómiku, sosiál no kulturál estavel no empregu ba tempu tomak no produtivu ho kondisaun ne’ebé proteje liberdade polítika no ekonómika fundamentál ema individuál nian.

Artigu 7

Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese direitu ema hotu nian atu hetan kondisaun ba servisu ne’ebé justu no favoravel ne’ebé asegura, ho partikulár liu: (a) Pagamentu ne’ebé fó ba traballadór hotu-hotu, hanesan mínimu, ho:

(i) Saláriu justu no pagamentu hanesan ba servisu ho valór ne’ebé hanesan lahó kualkér distinsaun, liuliu katak feto sira hetan garantia ba kondisaun servisu nian ne’ebé la menus liu kondisaun ne’ebé mane sira hetan, ho pagamentu ha-nesan ba servisu ne’ebé hanesan; (ii) Moris ida ne’ebé desente ba sira-nia aan rasik no sira-nia família tuir dis-pozisaun sira iha Konvensaun ida ne’e;

(b) Kondisaun servisu nian ne’ebé seguru no saudavel; (c) Oportunidade hanesan ba ema hotu-hotu atu hetan promosaun iha ninia servisu to’o nível apropriadu, no la depende ba konsiderasuan seluk maibé depende de’it ba antiguidade no kompeténsia; (d) Deskansa, tempu livre no limitasaun razoavel ba oras servisu nian no férias periódika ho pagamentu, nune’e mos pagamentu ba feriadu públiku.

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

13

Artigu 8 1. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e kompromete atu garante:

(a) Direitu ema hotu nian atu forma sindikatu traballu no tama ba sindikatu traballutuir sira-nia hakarak, sujeita de’it ba regra organizasaun ne’e nian, promosaun noprotesaun ba ninia interese ekonómiku no sosiál. Labele tau restrisaun seluk baezersisiu direitu ida ne’e nian, duké restrisaun sira ne’ebé lei hamonu no ne’ebépresiza iha sosiedade demokrátika ida nia laran ba interese seguransa nasionál nianka ordem públika ka atu proteje direitu no liberdade ema seluk nian;

(b) Direitu sindikatu traballu sira nian atu estabelese federasaun nasionál kakonfedersaun no direitu organizasaun ikus nian ne’e atu tama hanesan membru baorganizasaun sindikatu traballadór internasionál sira;

(c) Direitu sindikatu traballadór sira nian atu hala’o funsaun ho liberdade no lasujeita ba restrisaun seluk duké restrisaun sira ne’ebé lei hamonu no ne’ebé presizaiha sosiedade demokrátika ida nia laran ba interese seguransa nasionál nian kaordem públika ka atu proteje direitu no liberdade ema seluk nian;

(d) Direitu atu halo greve, naran katak direitu ne’e hala’o tuir lei ne’ebé iha nasaunnia laran.

2. Artigu ne’e sei la prevene impozisaun restrisaun legál nian ba ezersisiu direituida ne’e hosi membru forsas armadas ka hosi polísia ka hosi administrasaun estadunian.

3. Laiha buat ida iha artigu ida ne’e mak sei autoriza Estadu Partisipante sira baKonvensaun Organizasaun Internasionál Traballu nian hosi tinan 1948 kona-baLiberdade Asosiasaun no Protesaun ba Direitu Organiza aan atu hola medidaslejislativas ne’ebé bele prejudika, ka atu aplika lei ho maneira ida ne’ebé beleprejudika garantia sira ne’ebé estabelese iha Konvensaun ida ne’e.

Artigu 9 Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese direitu ema hotu nian ba seguransa sosiál, inklui seguru sosiál.

Artigu 10 Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese katak:

1. Tenke fó protesaun no asisténsia luan liu posivel ba família, nuda’ar grupu unidadenaturál no fundamentál sosiedade nian, liuliu ba ninia estabelesimentu no enkuantu

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

14

família responsavel kona-ba kuidadu no edukasaun ba labarik dependente sira. Kazamentu tenke halo de’it ho konsentimentu livre hosi ema nain rua ne’ebé atu kaben.

2. Tenke fó protesaun espesiál ba inan sira durante períodu razoavel molok no hafoinsira partu. Durante períodu ne’e tenke fó lisensa ho pagamentu ba inan sira ne’ebéservisu ka lisensa hamutuk ho benefísiu seguransa sosiál adekuadu.

3. Tenke hola medidas protesaun no asisténsia nian ba labarik no ema foinsae hotu-hotu lahó diskriminasaun tanba razaun parentesku ka kondisaun seluk. Labarik nofoin sa'e sira tenke hetan protesaun hosi esplorasaun ekonómika no sosiál. Asaun fóservisu ba labarik no foin sa’e sira ne’ebé ladi’ak ba sira-nia morál, perigozu ba sira-nia saúde, perigozu ba sira-nia moris, ka bele fó difikuldade ba sira-nia dezenvolvi-mentu normál tenke hetan punisaun iha lei. Estadu Partisipante sira mós tenke es-tabelese limite ba idade, no servisu ho pagamentu ba labarik ho idade ki’ik liu limitene’e tenke proibidu no hetan punisaun hosi lei.

Artigu 11 1. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese direitu ema hotu nian atu

hetan nivel moris nian ne’ebé adekuadu ba nia aan rasik no ninia família, inklui mósai-han, vestiáriu no uma, no kondisaun moris nian ne’ebé bele di’ak ba beibeik.Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e sei hola medidas apropriadu atugarante hetan direitu ida ne’e, ho rekoñesimentu ba importánsia fundamentál bakooperasaun internasionál ne’ebé bazeia ba konsentimentu livre.

2. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e, ho rekoñesimentu ba direitufundamentál ema hotu nian atu moris livre hosi hamalaha, sei hola medidas,individuál ka liuhosi kooperasaun internasionál, inklui mos programa espesífikune’ebé presiza:

(a) Atu hadiak métodu produsaun, konservasaun no distribuisaun ai-han nianliuhosi uzu tomak ba matenek tékniku no sientífiku, liuhosi fahe koñesimentu kona-ba prinsípiu nutrisaun nian no liuhosi dezenvolve ka reforma sistema agráriu homaneira ida atu hetan dezenvolvimentu no utilizasaun di’ak liu ba rekursu naturálsira;

(b) Atu garante distribuisaun hanesan ba fornesimentu mundiál ai-han nian tuirnesesidade, ho konsiderasaun ba problema nasaun sira nian ne’ebé halo importa-saun no esportasaun ai-han.

Artigu 12 1. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese direitu ema hotu nian atu

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

15

goza nível aas liu ne’ebé sira bele hetan ba saúde mentál no físika.

2. Medidas ne’ebé Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e atu hola hodi hetan direitu ne’e tomak sei inklui medidas sira ne’ebé presiza ba: (a) Hamenus taxa bebé mate no mortalidade infantil no mos ba dezenvolvimentu saudavel labarik nian; (b) Hadiak aspetu hotu-hotu ijiéne ambientál no industriál nian; (c) Prevensaun, tratamentu no kontrolu ba moras epidémika, endémika, profisionál no moras seluseluk; (d) Kriasaun ba kondisaun ne’ebé asegura servisu no atensaun médika ba ema hotu-hotu bainhira hetan moras.

Artigu 13 1. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese direitu ema hotu nian ba

edukasaun. Sira konkorda katak edukasaun sei dirije ba dezenvolvimentu tomak personalidade umana nian no sentidu dignidade nian, no sei hametin respeitu ba direitus umanus no liberdade fundamentál sira. Sira mos konkorda liután katak edukasaun permite ema hotu-hotu atu partisipa ho efetividade iha sosiedade livre nia laran, promove kompriensaun, toleránsia no amizade entre nasaun hotu-hotu no grupu rasiál, étniku no relijiozu, no promove atividade Nasoins Unidas nian atu mantein dame.

2. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese katak, ho objetivu atu hetan direitu ida ne’e tomak: (a) Edukasaun primária tenke obrigatóriu no disponível ho gratuitu ba ema hotu; (b) Edukasaun sekundária, iha ninia forma hotu, inklui edukasaun sekundária téknika no vokasionál, sei halo disponível no asesivel ba ema hotu liuhosi maneira apropriadu hotu-hotu, liuliu hosi introdusaun progresiva ba edukasaun gratuita; (c) Edukasaun superiór mos tenke halo asesivel ba ema hotu ho hanesan, ho baze ba kapasidade, liuhosi maneira apropriadu hotu-hotu, no liuliu hosi introdusaun progresiva ba edukasaun gratuita; (d) Sei enkoraja ka intensifika edukasaun fundamentál to’o ne’ebé posivel ba ema sira ne’ebé la simu ka la kompleta períodu tomak ba sira-nia edukasaun primária;

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

16

(e) Sei buka ativu dezenvolvimentu ba sistema eskola nian iha nível hotu-hotu, seiestabelese sistema bolsa-estudu ida adekuadu, no sei hadiak ba beibeik kondisaunmateriál dosente sira nian.

3. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e kompromete atu iha respeitu baliberdade inan-aman sira nian, no bainhira aplikavel, responsavel legál nian atu hilieskola seluk ba sira-nia oan la’ós eskola ne’ebé autoridade públika estabelese,ne’ebé tuir padraun edukasionál mínimu Estadu define ka aprova no atu aseguraedukasaun relijioza no morál ba sira-nia oan tuir sira-nia konviksaun rasik.

4. Laiha parte ida iha artigu ida ne’e maka bele interpreta hodi halo interferénsia baliberdade ema individuál no orgaun sira nian atu bele estabelese no dirijeinstituisaun edukasionál, maske sujeita nafatin ba observánsia ba prinsípiu sirane’ebé estabelese iha parágrafu I artigu ne’e nian, no mos ba rekizitu katakedukasaun ne’ebé fó iha instituisaun sira ne’e tuir padraun mínimu ne’ebé Estadubele define.

Artigu 14 Estadu Partisipante ida-idak ba Konvensaun ida ne’e ne’ebé, iha momentu tama nuda’ar partisipante, la konsege asegura edukasaun obrigatória gratuita iha sira-nia territóriu metropolitanu laran ka territóriu seluk ne’ebé monu ba sira-nia jurisdisaun okos, kompromete, iha tinan rua nia laran, atu dezenvolve no adota planu asaun detalladu ida kona-ba implementasaun progresiva ba prinsípiu edukasaun obrigatória gratuita ba ema hotu, iha tinan hirak razoavel nia laran ne’ebé sei estabelese iha planu.

Artigu 15 1. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese ema hotu nia direitu:

(a) Atu partisipa iha vida kulturál;

(b) Atu goza benefísiu hosi progresu sientífiku ho ninia aplikasaun tomak;

(c) Atu hetan benefísiu hosi protesaun ba interese morál no materiál ne’ebé mosuhosi kualkér obra sientífika, literária ka artístika ne’ebé nia maka autór ba.

2. Medidas ne’ebé Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e atu hola hodi hetandireitu ne’e tomak sei inklui medidas ne’ebé nesesáriu ba protesaun, dezenvolvi-mentu no difuzaun ba siénsia no kultura.

3. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e kompromete atu respeita liberdadeindispensavel ba peskiza sientífika no atividade kreativa.

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

17

4. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e rekoñese benefísiu ne’ebé belehetan hosi enkorajamentu no dezenvolvimentu ba kontatu no kooperasauninternasionál iha kampu sientífiku no kulturál.

PARTE IV

Artigu 16 1. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e kompromete atu submete relatóriu,

tuir konformidade ho parte ida ne’e Konvensaun nian, kona-ba medidas sira adotatiha ona no progresu ne’ebé halo atu hetan observánsia ba direitu sira ne’ebé hetanrekoñesimentu iha ne’e.

2. (a) Relatóriu hotu-hotu tenke submete ba Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian,ne’ebé nia sei haruka kópia ba Konsellu Ekonómiku no Sosiál nia konsiderasaun tuirdispozisaun Konvensaun ida ne’e nian;

(b) Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas sei haruka mos kópia relatóriu sira ne’e nian,ka parte balun hosi relatóriu hosi Estadu Partisipante sira ne’ebé mos membru baajénsia espesializada sira ne’e, bainhira relasiona ba asuntu ruma ne’ebé monu baresponsabilidade ajénsia sira ne’e nian tuir konformidade ho sira-nia instrumentukonstitusionál.

Artigu 17 3. Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e sei hatama sira-nia relatóriu tuir

faze, ho konformidade ba programa ne’ebé Konsellu Ekonómiku no Sosiál seiestabelese iha tinan ida nia laran hosi momentu Konvensaun ne’e tama iha vigórhafoin halo konsulta ho Estadu Partisipante no Ajénsia espesializada relevante sira.

4. Relatóriu sira ne’e bele hatudu fatór no difikuldade ne’ebé afeta grau kumprimentuba obrigasaun hosi Konvensaun ida ne’e.

5. Bainhira Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e submete tiha onainformasaun relevante ba Nasoins Unidas ka ba kualkér ajénsia espesializada, sei lapresiza atu reprodús informasaun ne’e maibé bele halo de’it referénsia loloos bainformasaun ne’ebé hatama tiha ona.

Artigu 18 Tuir nia responsabilidade hosi Karta Nasoins Unidas iha área direitus umanus no liberdade fundamentál sira, Konsellu Ekonómiku no Sosiál bele halo akordu ho ajénsia espesializada sira ho relasaun ba relatóriu ne’ebé sira tenke submete ba Konsellu kona-ba progresu ne’ebé halo tiha ona hodi hetan observánsia ba

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

18

dispozisaun sira iha Konvensaun ida ne’e ne’ebé monu ba sira-nia área atividade. Relatóriu sira ne’e bele inklui mos detalle kona-ba desizaun no rekomendasaun ba implementasaun ne’ebé sira-nia orgaun kompetente adota.

Artigu 19 Konsellu Sosiál no Ekonómiku bele haruka relatóriu kona-ba direitus umanus ne’ebé Estadu Partsipante sira submete tuir artigu 16 no 17, no relatóriu kona-ba direitus umanus ne’ebé ajénsia espesializada sira submete tuir artigu 18 ba Komisaun Direitus Umanus atu estuda no fó rekomendasaun jerál, ka bainhira apropriadu, nuda’ar informasaun.

Artigu 20 Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e no ajénsia espesializada relevante sira bele submete komentáriu ba Konsellu Ekonómiku no Sosiál kona-ba kualkér rekomendasaun jerál ne’ebé mosu tuir artigu 19, ka referénsia ba rekomendasun jerál iha kualkér relatóriu Komisaun Direitus Umanus nian ka kualkér dukumentasaun ne’ebé hetan referénsia iha relatóriu sira ne’e.

Artigu 21 Konsellu Ekonómiku no Sosiál bele submete, hosi tempu ba tempu, ba Asembleia Jerál relatóriu no rekomendasaun ho natureza jerál no sumáriu ba informasaun ne’ebé simu hosi Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e no hosi ajénsia espesializada sira kona-ba medidas ne’ebé hola no progresu ne’ebé halo tiha ona hodi hetan observánsia jerál ba direitu sira ne’ebé Konvensaun ida ne’e rekoñese.

Artigu 22 Konsellu Ekonómiku no Sosiál bele bolu atensaun ba orgaun sira seluk Nasoins Unidas nian, sira-nia orgaun subsidiáriu no ajénsia espesializada ne’ebé fó asisténsia téknika, kona-ba kualkér asuntu mak mosu hosi relatóriu ne’ebé refere ba iha parte Konvensaun ida ne’e nian, ne’ebé bele tulun orgaun sira ne’e atu deside, ida-idak iha ninia área kompeténsia, kona-ba medidas internasionál sira akonsellavel no ne’ebé bele kontribui ba implementasaun efetiva no progresiva ba Konvensaun ida ne’e.

Artigu 23 Estadu Partisipante sira ba Konvensaun ida ne’e konkorda katak asaun internasionál atu hetan direitu sira ne’ebé rekoñese iha Konvensaun ida ne’e inklui mos métodu sira hanesan kompleta Konvensaun sira hotu, adosaun ba rekomendasaun sira, fó asisténsia téknika no hala’o enkontru rejionál no enkontru tékniku ho objetivu atu hala’o konsulta no estudu ne’ebé organiza hamutuk ho Governu relevante sira.

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

19

Artigu 24 Laiha buat ida iha Konvensaun ida ne’e mak bele interpreta hanesan hamenus dispozisaun sira iha Karta Nasoins Unidas no konstituisaun ajénsia espesializada sira nian ne’ebé mak define responsabilidade orgaun Nasoins Unidas ida-idak nian no responsabilidade ajénsia espesializada sira nian kona-ba asuntu sira ne’ebé Konvensaun ida ne’e tau matan ba.

Artigu 25 Laiha buat ida iha Konvensaun ida ne’e mak bele interpreta hanesan hamenus direitu inerente povu hotu-hotu nian atu goza no uza tomak sira-nia rikeza no rekursu naturál sira.

PARTE V

Artigu 26 1. Konvensaun ida ne’e nakloke ba asinatura hosi kualkér Estadu Membru Nasoins

Unidas nian ka hosi membru ba kualkér ajénsia espesializada ONU nian, hosi kualkérEstadu Partisipante ba Estatutu Tribunal Internasionál Justisa nian, no mos hosikualkér Estadu ne’ebé simu konvite Asembleia Jerál Nasoins Unidas nian atu tamanuda’ar partisipante ba Konvensaun ida ne’e.

2. Konvensaun ida ne’e sei sujeita ba ratifikasaun. Intrumentu ratifikasaun nian tenkehatama ba Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian.

3. Konvensaun ida ne’e sei loke ba adezaun hosi kualkér Estadu ne’ebé refere ba ihaparágrafu 1 iha artigu ida ne’e.

4. Adezaun sei efetivu liuhosi hatama intrumentu adezaun nian ida ba Sekretáriu JerálNasoins Unidas nian.

5. Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian tenke informa Estadu hotu-hotu ne’ebé asinatiha ona Konvensaun ida ne’e ka adere liuhosi hatama instrumentu ida-idakratifikasaun ka adezaun nian.

Artigu 27 1. Konvensaun ida ne’e sei tama iha vigór liu fulan tolu hafoin data hatama

instrumentu ratifikasaun ka intrumentu adezaun númeru tolunulu resin lima baSekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian.

2. Ba Estadu ida-idak ne’ebé ratifika Konvensaun ida ne’e ka adere hafoin instrumenturatifikasaun ka adezaun númeru tolunulu resin lima tama ona, Konvensaun ida ne’esei tama iha vigór fulan tolu hafoin sira hatama sira-nia intrumentu ratifikasaun ka

Paktu Internasionál ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál

20

instrumentu adezaun rasik.

Artigu 28 Dispozisaun sira iha Konvensaun ida ne’e sei haluan ba parte hotu-hotu iha estadu federál sira-nia laran lahó kualkér limitasaun ka exesaun.

Artigu 29 1. Kualkér Estadu Partisipante ba Konvensaun ida ne’e bele propoin no hatama

proposta emenda ba Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian. Hosi momentu SekretáriuJerál simu proposta emenda nia tenke fó hatene proposta emenda sira ne’e baEstadu Partisipante sira no husu sira atu notifika nia karik sira hakarak halokonferénsia ida ho objetivu atu konsidera no vota ba proposta emenda ne’ebé iha.Bainhira pelumenus 1/3 Estadu Partisipante sira hakarak konferénsia, SekretáriuJerál tenke konvoka konferénsia ida atu hala’o iha Nasoins Unidas nia patrosíniuokos. Kualkér emenda ne’ebé maioria hosi Estadu Partisipante sira ne’ebé presenteno votante iha konferénsia adota, tenke submete ba Asembleia Jerál NasoinsUnidas nian hodi hetan aprovasaun.

2. Emenda sira sei tama iha vigór bainhira hetan tiha ona aprovasaun Asembleia JerálNasoins Unidas nian no hetan aseitasaun hosi maioria 1/3 Estadu Partisipante sira baKonvensaun ida ne’e ho konformidade ba sira-nia prosesu konstitusionál.

3. Bainhira emenda sira tama iha vigór, sira sei ka’it ba Estadu Partisipante sira ne’ebéaseita emenda sira ne’e, no Estadu Partisipante sira seluk sei ka’it-aan nafatin badispozisaun hosi Konvensaun ida ne’e no mos ba kualkér emenda uluk nian ne’ebésira mos aseita tina ona.

Artigu 30 Lahó konsiderasaun ba notifikasaun sira ne’ebé halo tuir artigu 26, parágrafu 5, Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian tenke fó hatene ba Estadu hotu-hotu ne’ebé hetan referénsia iha parágrafu I hosi artigu 26 kona-ba buat hirak tuirmai ne’e:

(a) Asinatura, ratifikasaun no adezaun tuir artigu 26;

(b) Data entrada iha vigór ba konvensaun ida ne’e tuir artigu 27 no mos data entrada ihavigór ba kualkér emenda tuir artigu 29.

Artigu 31 1. Konvensaun ida ne’e, ne’ebé nia testu ho lian Xinés, Inglés, Fransés, Rusu no Es-

pañól mós auténtiku hanesan, tenke rai iha arkivu Nasoins Unidas nian.

2. Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian tenke haruka kópia autentika hosi Konvensaunida ne’e ba Estadu hotu-hotu ne’ebé hetan referénsia iha artigu 26.

Komentáriu Jerál 3 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosiál No Kulturál – Estadu nia Obrigasaun

21

NATUREZA ESTADU PARTE SIRA-NIA OBRIGASAUN (art 2.1 Paktu Direitu Ekonomiku, Sosial no Kultural)

KOMENTÁRIU JERÁL 3 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál (1990)

1. Artigu 2 ne’e importante duni atu hetan komprensaun kompleta ba Paktu ida-ne’eno tenke haree katak iha relasaun dinámika ho provizaun sira seluk hotu iha Paktune’e. Artigu ne’e deskreve natureza husi obrigasaun legál en jerál ne’ebé Estadu Partesira simu husi Paktu ne’e. Obrigasaun hirak ne’e inklui saida maka bele bolu (tuirservisu Komisaun Lei Internasionál) obrigasaun konduta no obrigasaun rezultadu nian.Enkuantu énfaze boot dala ruma tau iha diferensa entre formulasaun sira ne’ebé uzaiha provizaun ida-ne’e no provizaun ne’ebé ekivalente iha artigu 2 husi PaktuInternasionál kona-ba Direitu Sivíl no Polítiku, ema la sempre rekoñese katak iha mósuniformidade ne’ebé signifikativu. Partikularmente, enkuantu Paktu ne’e preveerealizasaun progresiva no rekoñese restrisaun sira ne’ebé iha relasaun rekursu limitadune’ebé disponivel, Paktu ne’e mós impoin obrigasaun barabarak ne’ebé aplikaimediatamente. Hosi obrigasaun hirak ne’e, obrigasaun rua maka iha importánsiapartikulár hodi komprende natureza loloos husi Estadu Parte sira-nia obrigasaun.Obrigasaun ida, ne’ebé mensiona iha komentáriu jerál espesífiku ida seluk, no ida-ne’ebé Komisaun tenke konsidera iha ninia sesaun ba-dala neen, maka “promete atugarante” katak direitu hirak ne’ebé relevante “tenke ezerse sein diskriminasaun … “

2. Obrigasaun ida seluk maka kompromisu iha artigu 2 (1) “atu adota medida”,ne’ebé rasik la kualifikadu ka limitadu husi konsiderasaun selu-seluk. Signifikadukompletu husi fraze ida-ne’e sei bele mós avalia husi observasaun ba versaun dalenketak-ketak. Iha dalen inglés kompromisu ne’e refere ba “atu foti pasu”, iha dalenfransés katak “atu atua” (“s’engage à agir”) no iha dalen españól katak “atu adotamedida” (“a adotar medidas”). Nune’e, maski realizasaun totál ba direitu relevantebele alkansa progresivamente, pasu hirak hodi to’o ba objetivu ne’e, tenke foti ihatempu badak ne’ebé razoavel hafoin Paktu ne’e komesa vigora ba Estadu Parte sira-ne'ebé relevante. Pasu hirak ne’e tenke tetu didi’ak, sai konkretu no iha alvu ne’ebéklaru tebes hodi prenxe obrigasaun hirak ne’ebé rekoñesidu iha Paktu.

3. Medida sira ne’ebé tenke uza hodi satisfás obrigasaun atu foti pasu hirak ne’emensiona tiha ona iha artigu 2 (1) maka “meiu sira hotu ne’ebé apropriadu, inkluipartikularmente adosaun hirak kona-ba medida lejizlativa sira”. Komisaun rekoñesekatak iha ezemplu barak ne’ebé lejizlasaun ne’e sai nesesáriu tebe-tebes no iha kazusira balu até sai indispensavel. Nu’udar ezemplu, dala ruma difisil atu kombatediskriminasaun ho efetivu sein iha fundasaun lejizlativa ne’ebé forte ba medida sirane’ebé nesesáriu. Iha área hirak hanesan saúde, protesaun ba oan no inan sira, noedukasaun, no mós área hirak ne’ebé relasiona ho kazu sira iha artigu 6 no 9,lejizlasaun bele mós sai elementu indispensavel ba objetivu barabarak.

Komentáriu Jerál 3 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosiál No Kulturál – Estadu nia Obrigasaun

22

4. Komisaun nota katak Estadu Parte sira jeralmente konxiensiozu ona hodi detallapelumenus medida lejizlativa sira balu ne’ebé sira foti ba kazu ida-ne’e. Maibé,komisaun ne’e hakarak atu fó énfaze katak, adosaun ba medida lejizlativa sira,hanesan prevee iha Paktu ne’e, la inklui obrigasaun hotu-hotu Estadu Parte sira-nian.Maibé, tenke hatene loloos signifikadu másimu husi liafuan “meiu apropriadu sirahotu-hotu”. Enkuantu Estadu Parte ida-idak tenke deside rasik meiu sira ne’ebé makapropriadu liu iha sirkunstánsia sira ne’ebé relasiona ba direitu ida-idak, “adekuasaun”ba meiu sira ne’ebé hili ne’e sei la sempre sai evidente rasik. Ne’e duni, iha preferénsiakatak relatóriu husi Estadu Parte sira tenke hatudu la’ós de’it medida sira ne’ebé fotitiha ona maibé tenke mós ho baze ne’ebé medida sira ne’e konsidera atu sai“apropriadu” liu tuir sirkunstánsia hirak-ne’e. Maibé, determinasaun ikusliu serakémedida apropriadu sira hotu ne’e foti tiha ona ka la’e kontinua sai medida ida baKomisaun atu foti.

5. Entre medida hirak ne’ebé bele konsidera apropriadu, aleinde lejizlasaun, makaprovizaun ba remédiu judisiál relasiona ho lei ne’ebé, tuir sistema legal nasionál, belekonsidera justu. Komisaun nota, nu’udar ezemplu, katak gozu ba direitu sira ne’ebérekoñesidu, sein diskriminasaun, dala barak sei hetan promosaun apropriadu, iha partebalun, liuhusi provizaun judisiál ka remédiu efetivu sira seluk. Konserteza, Estadu Partesira ne’ebe mós halo parte iha Paktu Internasionál ba Direitu Polítiku no Sivil obrigadutiha ona atu, (ho kbiit art. 2 (parag. 1 no 3), 3 no 26 ) nian iha Paktu ne’e, asegura katakdireitu no liberdade ema ida-idak nian (inklui direitu ba igualdade no naun-diskriminasaun) rekoñesidu iha Paktu ne’e violadu tiha ona, “sei iha remédiu idane’ebé efetivu”(art. 2 (3) (a)). Nune’e mós, iha provizaun seluk barabarak iha PaktuInternasionál kona-ba Direitus Ekonómiku, Sosiál no Kulturál, inklui artigu 3, 7 (a) (i), 8,10 (3), 13 (2) (a), (3) no (4) no 15 (3) ne’be haree iha kapasidade atu hala’o aplikasaunimediata husi órgaun judisiál no orgaun sira seluk iha sistema jurídiku nasaun barak.Kualkér sujestaun ne’ebe katak provizaun sira indikada ne’e inerentemente naun-auto-aplikavel sei parese sai difisil atu sustenta.

6. Bainhira polítika espesifika sira ne’e diretamente foka ba realizasaun sirarekoñesidu iha Paktu ida-ne’e adota tiha ona tuir forma lejizlativa, Komisaun tenkehetan informasaun, inter alia, kuandu lei sira ne’e kria ka lae kualker direitu ba asaunhodi indivíduu ka grupu sira-nia naran ne’ebé sinti katak sira-nia direitu la realizatotalmente. Iha kazu sira ne’ebé rekoñesimentu konstitusionál ba direitus ekonómiku,sosiál no kulturál espesífiku akorda tiha ona, ka bainhira provizaun sira Paktu ne’e nianinkorpora tiha ona diretamente iha lei nasionál, Komisaun tenke simu informasaunto’o pontu ne’ebé direitu sira ne’e konsideradu bele tama iha asaun jurisdisaun nian(porezemplu bele hetan xamada ba tribunál). Komisaun mós tenke simu informasaunespesifika hanesan iha kazu ruma ne’ebe provizaun konstitusionál ezistente relasionaho direitu ekonómiku, sosiál no kulturál enfrakese ka muda signifikamente tiha ona.

Komentáriu Jerál 3 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosiál No Kulturál – Estadu nia Obrigasaun

23

7. Medida sira seluk ne’ebé bele konsidera "apropriadu" ba objetivu sira artigu 2 (1)nian inklui, maibé la limitadu ba medida administrativa, finansiál, edukativa no sosiál.

8. Komisaun nota katak kompromisu “atu foti medida … liuhusi meiu apropriadu sirahotu inklui partikularmente adosaun medida lejizlativa” la rekere no mós laimposibilita forma partikulár ruma kona-ba sistema governasaun ka ekonómika ne’ebéuza nu’udar veíkulu ba pasu hirak ne’ebé sai kestaun, só bainhira ida-ne’e saidemokrátiku no tenke respeita direitus umanus hotu-hotu. Ne’e duni, kona-ba sistemapolítiku no ekonómiku, Paktu ne’e sai neutru no ninia prinsípiu sira labele deskrevekoretamente sai eskluzivamente implika ba nesesidade, ka ho intensaun ba sistemasosialista ka kapitalista ida, ka mistura sistema rua ne’e, ne’ebé planeia sentralizadu, kaekonomia laisser-faire, ka tuir aprosimasaun partikulár balun ruma. Ba ida ne’e,Komisaun reafirma katak direitu ne’ebé rekoñese tiha ona iha Paktu ne’e sai suseptivel(=fasil atu hetan influensia) ba ninia realizasaun iha kontestu ba variedade luan kona-ba sistema polítika no ekonómika, só bainhira de’it interdependénsia noindivizibilidade ba forma direitus humanus rua ne’e, hanesan afirma, inter alia, ihapreámbulu Paktu ne’e , rekoñesidu no refletidu iha sistema ne’ebé sai kestaun ne’e.Komisaun mós, kona-ba ida-ne’e, nota kona-ba relevansia direitus umanus seluk nopartikularmente kona-ba direitu atu hetan dezenvolvimentu.

9. Obrigasaun prinsipál kona-ba rezultadu ne’ebé refleta tiha ona iha artigu 2 (1) makaatu foti medida “ho vizaun atu alkansa progresivamente realizasaun totál ba direitusira ne’ebé rekoñesidu” iha Paktu ne’e. Termu “realizasaun progresiva” dala barak uzaatu deskreve fraze ne’e ninia intensaun. Konseitu realizasaun progresiva konstituirekoñesimentu kona-ba faktu katak realizasaun totál ba direitu ekonómiku, sosiál nokulturál jeralmente sei labele alkansa iha períodu ida ne’ebé badak nian laran. Ihasentidu ida ne’e, obrigasaun ne’e difere signifikamente ho obrigasaun ida-ne’ebe tuirartigu 2 iha Paktu Internasionál kona-ba Direitu Sivíl no Ekonómiku, ne’ebé inkluiobrigasaun imediata ida atu respeita no asegura direitu relevante sira hotu. Kontudu,faktu ba realizasaun tutuir tempu, ka iha liafuan seluk, progresivamente, previstu tihaona iha Paktu ne’e, labele interpreta-sala hodi nune’e hadook obrigasaun ne’e husininia konteúdu importante tomak. Iha parte ida, ne’e maka sei sai nu’udar aparellufleksibilidade nesesáriu, ne’ebé sei refleta realidade ba mundu ne’ebé reál nodifikuldade hirak iha laran ba kualkér nasaun atu asegura realizasaun totál kona-badireitu ekonómiku, sosiál no kulturál. Iha parte seluk, espresaun ne’e tenke lee tuirninia objetivu globál, konserteza raison d'être Paktu ne’e nian, ne’ebé atu estabeleseobrigasaun loloos ba Estadu parte sira tuir realizasaun totál ba direitus ne’ebé saikestaun ne’e. Nune’e, espresaun ne’e impoin obrigasaun ida atu move ho lalais noefetivu posivel ba meta ne’e. Aleinde ne’e, kualker medida ne’ebé deliberadamenteretrogresiva relasiona ho ida-ne’e, sei presiza konsiderasaun ho kautela liu no seipresiza atu justifika didi’ak tuir referénsia totalidade ba direitus ne’ebe previstu ihaPaktu ne’e no tuir kontestu kona-ba uzu totál rekursu másimu sira ne’ebe disponivel.

Komentáriu Jerál 3 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosiál No Kulturál – Estadu nia Obrigasaun

24

10. Bazeia ba esperiénsia barak ne’ebé Komisaun hetan ona, no mós hosi órgaunne’ebé mosu uluk, iha períodu naruk ida ne’ebé liu dékada ida atu haree filafalirelatóriu Estadu Parte sira-nian, Komisaun iha vizaun katak obrigasaun prinsipál atugarante satisfasaun ba, pelumenus, iha nivel esensiál mínimu kona-ba direitu ida-idaknian, sai nu’udar obrigasaun ba Estadu Parte ida-idak. Tanba ne’e duni, nu’udarezemplu, Estadu Parte ida ne’ebé kualkér númeru signifikativu hosi indivíduu ne’ebé laiha vantajen ba hahán ne’ebé esensiál, kuidadu ba saúde ne’ebé esensiál, hela fatinbáziku no uma, ka forma edukasaun ne’ebé báziku liu, nu’udar vizaun dahuluk kaprima facie, falla atu hala’o ninia obrigasaun tuir Paktu ne’e. Se Paktu ne’e atuinterpreta iha sentidu ne’ebé la estabelese núkleu mínimu kona-ba obrigasaun, ne’esei largamente hala’o ninia razaun ne’ebé iha ka raison d'être. Nune’e, presiza hareekatak kualkér avaliasaun kona-ba Estadu ida ne’ebé hala’o ninia obrigasaun prinsipálmínimu ka lae tenke mós konsidera kona-ba restrisaun sira rekursu nian ne’ebé aplikaiha nasaun ne’ebé envolvidu. Artigu 2 (1) obriga Estadu Parte ida-idak atu hola medidanesesáriu "to’o másimu kona-ba ninia rekursu ne’ebé iha". Ba estadu Parte ida atubeleatribui ninia fallansu sira atu halo tuir pelumenus ninia obrigasaun prinsipál mínimuto’o falta rekursu ne’ebé iha, estadu parte ne’e tenke hatudu katak esforsu hotu haloona atu uza rekursu hotu ne’ebé disponível iha esforsu atu satisfás, nu’udar asuntuprioridade, obrigasaun mínimu hirak-ne’e.

11. Maski nune’e, komisaun ne’e hakarak atu fó énfaze katak biar rekursu sira ne’ebéiha hatudu la adekuadu, obrigasaun kontinua iha ba Estadu Parte ida atu halo esforsuhodi garante gozu ne’ebé boot liu kona-ba direitu ne’ebé relevante tuir sirkunstánsiapredominante. Liután ida-ne’e, obrigasaun atu haree kona-ba realizasaun, ka liuliukona-ba naun-realizasaun ba direitu ekonómiku, sosiál no kulturál, no atu planeiaestratéjia no programa sira ba sira-nia promosaun, biar halo nusa mós la halakonnu’udar rezultadu kona-ba restrisaun rekursu nian. Komisaun trata ona asuntu hirakne’e iha ninia Komentáriu Jerál 1 (1989).

12. Nune’e mós, Komié subliña faktu ne’e katak maski iha tempu restrisaun ne’ebéestritu kona-ba rekursu ne’ebé kauza hosi prosesu ajustamentu, resesaun ekonómiku,ka hosi fatór seluk, membru sosiedade ne’ebé vulneravel bele no tenke hetanprotesaun hosi adosaun programa sira ne’ebé, relativamente, iha kustu baixu. Atuapoia aprosimasaun ida-ne’e, Komisaun toma nota kona-ba análize ne’ebé preparahosi UNICEF ho titlu "Ajustamentu ho oin umanu: próteze vulneravel sira no promovekresimentu, 1/ análize hosi PNUD iha ninia Relatóriu Kona-ba Dezenvolvimentu Umanu1990 2/ no análize hosi Banku Mundiál iha Relatoriu kona-ba Dezenvolvimentu Mundial1990 3/1.

13. Elementu finál hosi artigu 2 (1), ne’ebé tenke fó atensaun ba maka katak,kompromisu ne’ebé Estadu Parte sira fó maka atu "adota medida sira, individualmenteno liuhosi asisténsia internasionál no kooperasaun, liuliu ekonómiku no tékniku...".

Komentáriu Jerál 3 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosiál No Kulturál – Estadu nia Obrigasaun

25

Komisaun nota katak espresaun "to’o másimu kona-ba ninia rekursu ne’ebé iha" ne’ebé tuir hakerek-na’in Paktu ne’e nian hakarak atu refere ba tantu rekursu sira ne’ebé iha Estadu ida nia laran no hirak ne’ebé disponivel hosi komunidade internasionál liuhosi kooperasaun no asisténsia internasionál. Liután ida-ne’e, knaar esensiál kooperasaun hirak-ne’e atu fasilita realizasaun kompleta kona-ba direitu sira ne’ebe relevante, subliña liután hosi dispozisaun espesífiku ne’ebé iha artigu sira 11, 15, 22 no 23. Kona-ba artigu 22 Komisaun bolu ona atensaun, iha Komentáriu Jerál 2 (1990), ba oportunidade no responsabilidade balun ne’ebé iha, relasiona ba kooperasaun internasionál. Artigu 23 mós espesifikamente identifika "fornesimentu kona-ba asisténsia tékniku" no mós atividade sira seluk, hanesan meius ne’ebé uza kona-ba "asaun internasionál ba realizasaun direitu sira ne’ebé hetan rekoñesimentu...".

14. Komisaun hakarak atu fó énfaze katak tuir Artigu 55 no 56 Karta Nasoins Unidasnian, ho prinsípiu sira ne’ebé estabelese ho di’ak kona-ba lei internasionál, no hoprovizaun sira hosi Paktu ne’e rasik, kooperasaun internasionál ba dezenvolvimentuno tanba ida-ne’e, ba realizasaun direitu ekonómiku, sosiál no kulturál sai nu’udarobrigasaun ida Estadu Parte sira hotu nian. Buat ne’e liuliu nu’udar devér ba Estaduhirak ne’ebé iha pozisaun atu ajuda sira seluk kona-ba asuntu ida-ne’e. Komisaun notaliuliu kona-ba importánsia Deklarasaun kona-ba Direitu ba Dezenvolvimentu ne’ebéadota hosi Asembleia Jerál iha ninia rezolusaun 41/128 iha loron 4,fulan-Dezembru,tinan 1986 no nesesidade ba Estadu Parte sira atu fó atensaun tomak ba prinsípiu hotune’ebé hetan rekoñsimentu iha-ne’e. Komisaun fó énfaze katak, iha auzénsia hosiprograma ne’ebé efetivu kona-ba asisténsia no kooperasaun internasionál iha parteEstadu hirak ne’ebé iha pozisaun atu hala’o ida-ne’e, realizasaun kompleta kona-badireitu ekonómiku, sosiál no kulturál sei kontinua sai aspirasaun ne’ebé la realiza ihanasaun barak. Iha aspetu ida-ne’e, Komisaun mós hanoin hikas kona-ba termu sira hosininia Komentáriu Jerál 2 (1990).

Komentáriu Jerál 4 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosial No Kultural – Uma Adekuadu

26

DIREITU BA UMA ADEKUADU (ART.11 (1) Paktu Direitu Ekonomiku, Sosial no Kultural)

Komentáriu Jerál No. 4 Hosi Direitu Ekonomiku, Sosial no kultural (1991)

1. Tuir artigu 11 númeru 1 hosi Paktu ne’e, Estadu Partisipante sira “rekoñese ema hotunia direitu atu moris ho kondisaun ida ne’ebé adekuadu ba nia an rasik no ninia família,inklui ai-han adekuadu, roupa no uma, no atu hadi’ak beibeik nia kondisaun morisnian”. Direitu umanu ba uma adekuadu, ne’ebé mai husi direitu atu moris hokondisaun ida ne’ebé adekuadu, ne’e iha importánsia boot tebes atu bele goza direituekonómiku, sosiál no kulturál.

2. Komité bele halibur informasaun lubun ida kona-ba direitu ne’e. Hahú iha 1979 makKomité no nia predesesór sira analiza relatóriu hitunulu resin hitu (75) ne’ebé ko’aliakona-ba direitu ba uma adekuadu. Komité dedika mós loron ida nia laran hodi halodiskusaun jerál kona-ba kestaun ne’e iha ninia sesaun ba dala tolu (haree E/1989/22,para. 312) no sesaun ba dala haat (E/1990/23, paras. 281-285). Hatutan tan ne’e, Komi-té hasai nota ho kuidadu kona-ba informasau ne’ebé mai hosi International Year ofShelter for the Homeless (1987), ne’ebé Asembleia Jerál adota iha nia rezolusaun42/191, loron 11 fulan Dezembru 1987 1/. Komité halo mós revizaun ba relatóriu relevan-te sira no dokumentasaun sira seluk hosi Komisaun Direitus Umanus no Sub-Komisaunkona-ba Prevensaun hasoru Diskriminasaun no Protesaun ba Minoria sira 2/.

3. Maske instrumentu internasionál oioin ko’alia kona-ba direitu ba uma adekuadu niniadimensaun oioin 3/, artigu 11 númeru 1 hosi Paktu ida-ne’e mak kompletu liu no belemós importante liu entre provizaun relevante sira.

4. Maske komunidade internasionál dala barak hateten katak importante atu respeitaema nia direitu ba uma adekuadu, iha realidade sei iha nafatin diferensa boot ida entrepadraun (standard) ne’ebé define iha artigu 11 númeru 1 no situasaun ne’ebé eziste ihafatin barak iha mundu. Maske baibain problema ne’e mosu makaas liu iha nasaun sirane’ebé sei dezenvolve hela, Komité haree katak nasaun balu ne’ebé hetan tiha onadezenvolvimentu ekonómiku iha mós problema barak kona-ba ema ne’ebé laiha umano uma la’ós adekuadu. Nasoins Unidas kalkula katak iha ema tokon atus ida iha mun-du mak laiha uma no liu biliaun ida mak hela iha uma ne’ebé la’ós adekuadu 4/. Laihasinál ida katak númeru ida-ne’e atu tun. Ida-ne’e sai klaru katak laiha Estadu Partisipan-te ida mak bele sai livre hosi problema sira ne’ebé iha relasaun ho direitu bauma/abrigu.

5. Iha kazu balu, Estadu Partisipante sira-nia relatóriu ne’ebé Komité analiza ne’e rekoñe-se no hato’o difikuldade ne’ebé sira hasoru atu garante direitu ba uma/abrigu adekua-du. Maibé, iha kazu barak liu, informasaun ne’ebé hato’o ne’e la natoon atu Komité be-le hatene loloos situasaun iha Estadu interesadu ne’e oinsá loos. Tan ne’e, Komentáriu

Komentáriu Jerál 4 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosial No Kultural – Uma Adekuadu

27

Jerál ida-ne’e buka atu identifika kestaun prinsipál balu ne’ebé Komité konsidera ha-nesan importante ba direitu ida-ne’e.

6. Direitu ba uma/abrigu adekuadu ne’e aplika ba ema hotu. Enkuantu referénsia “ba niaan rasik no nia família” reflete nosaun kona-ba knaar jéneru ninian no padraun sirakona-ba atividade ekonómika, ne’ebé hatán-simu ona iha 1966 bainhira adota Paktuida-ne’e, ohin ita labele lee fraze ne’e hanesan nia signifika limitasaun ruma ba direitunia aplikasaun ba ema ida ka ba feto ne’ebé kaer umakain ka grupu ruma. Tanba ne’e,ita tenke haree ba konseitu “família” nian iha sentidu ida luan. Tanba ne’e mós, emaida, no mós família sira, iha direitu ba uma/abrigu adekuadu, la haree ba sira-nia otas,situasaun ekonómika, grupu ka afiliasaun seluk ka estatutu ka fatór sira seluk. Liliulabele sujeita direitu ida-ne’e ba kualkér forma diskriminasaun nian, hanesan artigu 2númeru 2 Paktu ne’e nian hateten.

7. Komité iha opiniaun ida katak labele interpreta direitu ba uma/abrigu liu husi sentiduida ne’ebé kloot ka restritivu, ne’ebé halo, nu’udar ezemplu, fatin hela ne’e hanesanfali tatiis oan ida atu taka de’it ema ida-nia ulun, ka haree ba fatin ne’e hanesan falisasan ida ne’ebé iha folin komersiál. Maibé tenke haree ba fatin ne’e hanesan fatinida ne’ebé ema ida bele moris ho seguransa, ho dame no dignidade. Ida-ne’eapropriadu ba pelumenus razaun rua. Uluk nanain, direitu ba uma/abrigu ne’eiha ligasaun integrál ho direitus umanus no ho prinsípiu fundamentál sira ne’ebéPaktu ida-ne’e hatuur ba. Liafuan “dignidade inerente ema kriatura nian”, ne’ebéhateten katak mai hosi direitu hirak iha Paktu ida-ne’e, ezije atu interpreta liafuan“uma/abrigu” tuir dalan ida ne’ebé tau iha konsiderasaun fatór sira seluk, liuliu atugarante katak direitu ba uma ba ema hotu, la haree ba sira-nia rendimentu kaasesu ba rekursu ekonómiku. Tuir mai, tenke lee referénsia iha artigu 11 númeru 1hanesan nia refere la’ós de’it ba uma/abrigu maibé ba uma/abrigu ne’ebé adekuadu.Hanesan Komisaun kona-ba Fatin Ba ema Hela no Estratéjia Globál kona-baUma/Abrigu ba Tinan 2000 hateten:“Uma/abrigu adekuadu signifika….privasidadeadekuadu, espasu adekuadu, seguransa adekuadu, naroman no anin adekuadu,infraestrutura bázika adekuadu no fatin ne’ebé iha asesu adekuadu ba servisu nofasilidade bázika sira - buat sira-ne’e hotu tenke tuir folin ne’ebé razoavel”.

8. Nune’e, konseitu adekuadu ne’e iha signifikadu ida boot, liuliu kona-ba direitu bauma/abrigu, tanba nia serve atu fó énfaze ba fatór lubun ida ne’ebé tenke tau ihakonsiderasaun bainhira atu determina loloos fatin ne’ebé mak, tuir Paktu ne’e niapropózitu, bele konsidera hanesan “uma/abrigu adekuadu”. Enkuantu konseituadekuadu ne’e bele mós determina ho baze iha fatór sosiál, ekonómiku, klimátiku,ekolójiku no seluk, Komité fiar katak maske nune’e, ba propózitu ida-ne’e, bele mósidentifika direitu ne’e ninia aspetu balu ne’ebé tenke tau iha konsiderasaun iha kualkérkontestu. Aspetu hirak ne’e inklui:

Komentáriu Jerál 4 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosial No Kultural – Uma Adekuadu

28

a) Seguransa legál ba pose (tenure). Pose ne’e iha forma oioin, ne’ebé inklui aluga uma(privadu ka públiku), kooperativa uma nian, renda, na’in rasik hela iha nia uma, umaemerjénsia nian no hela fatin informál, inklui okupa ema nia rai ka propriedade. Emahotu tenke iha seguransa balu ba nia pose, ne’ebé garante protesaun legál atu labelehasai sira ho forsa husi uma ka rai ne’ebé sira hela ka halo persegisaun ka ameasa siraseluk, la haree ba forma pose ne’e ninian. Estadu Partisipante sira sei foti medida lalaishodi fó seguransa legál ba pose ba ema no umakain hirak ne’ebé laiha protesaun ne’e,liu husi konsultasaun loloos ho ema no grupu sira ne’ebé afetadu;

b) Servisus, material, fasilidade no infraestrutura sira. Uma ida ne’ebé iha kondisaunnatoon tenke iha fasilidade esensiál balu ne’ebé importante ba saúde, seguransa,konfortu no nutrisaun. Ema hotu ne’ebé mak iha direitu ba uma ho kondisaun natoon,tenke iha asesu ba rekursu naturál no komún, bee moos ba hemu, enerjia ba te’in,manas (aquecimento) no naroman (iluminação) , fasilidade sanitária no ba fasi, meiusatu rai ai-han, sistema esgotu nian no servisu emerjénsia nian;

c) Kbiit atu selu. Kustu pesoál no umakain ninian, ne’ebé iha relasaun ho uma, tenke ihanível ida ne’ebé labele tau iha perigu ka kompromete nesesidade bázika sira seluk.Estadu Partisipante sira sei foti medida atu garante katak persentajen hosi kustune’ebé iha relasaun ho uma, iha jerál, tenke tuir nível rendimentu nian. EstaduPartisipante sira sei kria subsídiu uma ninian ba ema sira ne’ebé mak laiha kbiit atu seluuma, no mós define forma no nível finansiamentu ninian ba uma, ne’ebé tenke refleteduni ema nia nesesidade ba uma. Tuir prinsipiu “kbiit atu selu”, tenke kria mekanizmuloloos hodi fó protesaun ba inkilinu sira hasoru renda ne’ebé maka’as liu ka aumenturenda nian. Iha nasaun ne’ebé material naturál sira sai hanesan fatór prinsipál bakonstrusaun uma nian, Estadu sira tenke buka hodi tau material hirak ne’e disponível.

d) Uma ho kondisaun natoon. Uma ida ho kondisaun natoon tenke ser uma ida ne’ebéema bele hela, ne’ebé luan natoon ba ema ne’ebé hela iha uma ne’e no proteje niahusi malirin, umidade, manas, udan, anin no ameasa sira seluk ba saúde, periguestrutura nian no ajente sira ne’ebé lori moras. Tenke garante mós ema nia seguransafízika ba ema bele hela. Komité fó korajen ba Estadu Partisipante sira atu aplika loloosPrinsípiu Saúde nian kona-ba Uma 5/ ne’ebé WHO (World Health Organization)prepara tiha ona. Prinsípiu hirak ne’e haree ba uma hanesan fatór meiu-ambiente idane’ebé dala barak iha ligasaun ho kondisaun hirak ne’ebé halo mosu moras, iha análizeepidemiolojia ninian; nu’udar ezemplu, uma ida ne’ebé la’ós adekuadu no laihakondisaun atu hela, bele sai hanesan kauza ba taxa (rate) aas liu mate nian no moras;

e) Asesibilidade. Uma adekuadu tenke sai asesível ba ema ne’ebé iha direitu atu hetanuma ida. Tenke fó asesu sustentavel no tomak ba grupu hirak ne’ebé laiha vantajen kakbiit atu bele hetan uma adekuadu. Tanba ne’e, iha área uma ninian, sei fó garantiahodi tau matan ba ema hirak ne’ebé laiha vantajen, hanesan katuas-ferik sira, labarik,

Komentáriu Jerál 4 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosial No Kultural – Uma Adekuadu

29

ema ne’ebé iha defisiénsia fízika, ema ne’ebé iha moras la kura ona, ema ne’ebé iha HIV, ema ne’ebé iha beibeik problema saúde nian, ema ne’ebé iha moras mentál, ema ne’ebé sai vítima husi dezastre naturál, ema ne’ebé hela iha fatin sira ne’ebé mak bele hetan dezastre, no grupu sira seluk. Lei no polítika uma ninian sei tau matan ba grupu hirak ne’e nia nesesidade espesiál kona-ba uma. Iha Estadu Partisipante balu, hasa’e asesu ba ema hirak ne’ebé laiha rai no kiak atu hetan rai tenke sai hanesan polítika ninia objetivu prinsipál ida. Presiza dezenvolve governu nia obrigasaun sira ne’ebé mak klaru ona hodi fó konteúdu ba ema hotu nia direitu atu hetan fatin ida ne’ebé seguru hodi sira bele hela, hetan dame no dignidade no mós atu hetan asesu ba rai nu’udar direitu ida;

f) Fatin. Uma adekuadu ida tenke hela iha fatin ida ne’ebé iha asesu ba oportunidadeservisu nian, servisu saúde nian, eskola, sentru ne’ebé hola konta labarik oan sira nofasilidade sosiál sira seluk. Ida-ne’e realidade ida ne’ebé akontese tantu iha sidadeboot sira no iha área rurál sira, ne’ebé kustu finanseiru no tempu atu ba to’o ihaservisu fatin no fila ba uma bele sai todan boot ida ba umakain hirak ne’ebé kiak.Nune’e mós, labele harii uma sira iha fatin ne’ebé iha poluisaun ka iha fatin ne’ebébesik poluisaun ne’ebé ameasa ema nia direitu ba saúde;

g) Tuir kultura. Uma nia konstrusaun, material ne’ebé uza hodi halo uma no polítikane’ebé fó apoiu ba konstrusaun no material hirak ne’e tenke loke dalan loloos baespresaun identidade kulturál no diversidade uma nian. Tenke garante katak atividadene’ebé hala’o hodi dezenvolve no halo modernizasaun iha área uma ninian labele ihaimpaktu ne’ebé la di’ak ba uma nia dimensaun kulturál, no tenke garante, inter alia,fasilidade modernu teknolojia ninian tuir dimensaun kulturál ne’e.

9. Hanesan hateten iha leten ne’ebá, ita labele haree ba direitu ba uma/abrigu ketak kaizoladu husi direitu umanu sira seluk ne’ebé hakerek iha Paktu Internasionál sira no ihainstrumentu internasionál sira seluk ne’ebé bele aplika mós iha ne’e. Halo onareferénsia ida kona-ba asuntu ne’ebé iha relasaun ho konseitu dignidade ema ninianno prinsípiu diskriminasaun laek. Hatutan tan ne’e, gozu totál ba direitu sira seluk -hanesan direitu ba liberdade espresaun (ko’alia), direitu ba liberdade asosiasaun (hariigrupu inkilinu sira nian no grupu komunitáriu sira seluk), direitu ba liberdaderezidénsia nian (hela fatin) no direitu atu partisipa iha desizaun públika – ne’enesesáriu tebes atu direitu ba uma/abrigu adekuadu hetan rekoñesimentu no hetanmanutensaun hosi grupu hotu-hotu iha sosiedade laran. Nune’e mós, direitu atu labelesai objetu ba interferénsia arbiru ka la tuir lei iha ema ida-nia vida privada, nia família,nia uma ka korrespondénsia, ne’e dimensaun ida importante tebes atu define direituba uma/abrigu adekuadu.

10. La haree ba nível dezenvolvimentu nasaun ida nian, iha hakat balu ne’ebé nasaun siratenke hala’o kedas. Hanesan rekoñese ona iha Estratéjia Globál ba Uma/Abrigu no

Komentáriu Jerál 4 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosial No Kultural – Uma Adekuadu

30

análize internasionál sira seluk, medida barak ne’ebé presiza atu promove direitu ba uma/abrigu ezije de’it katak Governu sira atu hasees an hosi hahalok balu no presiza mós grupu sira ne’ebé afetadu ninia kometimentu atu fasilita hodi sira bele "tulun an rasik (“self-help"). Bainhira haree katak asaun ida-ne’e boot liu rekursu másimu ne’ebé Estadu Partisipante ida iha, Estadu ne’e bele husu kedas kooperasaun internasionál, tuir artigu 11 (1), artigu 22 no artigu 23 Paktu ne’e nian hateten, no fó hatene kedas Komité kona-ba ne’e.

11. Estadu Partisipante sira sei fó prioridade loloos ba grupu sosiál sira ne’ebé moris iha

kondisaun ne’ebé la di’ak, hodi fó atensaun espesiál ba sira. Labele halo polítika no lei, ne’ebé fó benefísiu ba grupu sira ne’ebé mak iha tiha ona vantajen no tau todan ba grupu sira seluk. Komité hatene katak fatór sira husi li’ur bele afeta direitu ema nian atu hadi’a nafatin sira-nia kondisaun moris nian, no hatene mós katak nível kondisaun jerál moris ninian iha Estadu Partisipante barak hetan redusaun iha dékada 1980 nia laran. Maibé, hanesan Komité hateten iha nia Komentáriu Jerál No. 2 (1990) (E/1990/23, aneksu III), maske problema ne’ebé mosu husi fatór sira husi li’ur, obrigasaun iha Paktu ne’e nia okos aplika nafatin no pertinente liután iha tempu difikuldade ekonómika nian. Tan ne’e Komité hanoin katak redusaun jerál iha nível kondisaun moris nian no uma/abrigu nian bele iha ligasaun diretamente ho polítika no lei ne’ebé Estadu partisipante sira halo, no bainhira la hala’o hamutuk ho medida kompensasaun nian, sei la sai konsistente ho obrigasaun sira tuir Paktu ne’e hateten.

12. Tan-ba meius hirak ne’ebé apropriadu liu atu hetan realizasaun totál ba direitu ba

uma/abrigu adekuadu sei la hanesan husi Estadu Partisipante ida ba Estadu Partisipante ida, Paktu ne’e husu ba Estadu Partisipante idaidak atu foti medida ne’ebé de’it mak sira presiza hodi bele hetan objetivu ne’e. Medida hirak ne’e bele mós presiza atu harii estratéjia nasionál ida ne’ebé “define objetivu sira dezenvolvimentu ninian ba uma/abrigu ninia kondisaun, identifika rekursus ne’ebé iha hodi hetan objetivu hirak ne’e no oinsá atu uza loloos rekursus ne’e tuir kustu no define responsabilidade no programa hodi implementa medida sira ne’ebé nesesáriu”, hanesan hateten iha parágrafu 32 hosi Estratéjia Globál ba Uma/Abrigu. Tanba razaun relevánsia no efetividade ninian, no mós atu bele asegura respeitu ba ema nia direitu sira seluk, estratéjia ida-ne’e tenke reflete konsultasaun ida ne’ebé luan no loloos ho parte hotu-hotu ne’ebé afetadu, inklui ema ne’ebé laiha uma, ema ne’ebé hela iha uma/abrigu ne’ebé laiha kondisaun di’ak, no sira-nia reprezentante sira, no buka hetan sira-nia partisipasaun iha prosesu ne’e. Hatutan tan ne’e, tenke foti mós medida hodi garante koordenasaun entre ministériu no autoridade lokál no rejionál sira hodi bele halo sira-nia planu no programa sira-nia rekonsiliasaun ho obrigasaun sira ne’ebé hateten iha artigu 11 Paktu ne’e nian, iha área ekonomia, agrikultura, enerjia, no seluk tan.

Komentáriu Jerál 4 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosial No Kultural – Uma Adekuadu

31

13. Monitorizasaun efetiva ba uma/abrigu konstitui mós obrigasaun ida ne’ebé iha efeitu imediatu. Atu Estadu Partisipante ida bele hatán ba nia obrigasaun tuir artigu 11 númeru 1 hateten, nia tenke hatudu, inter alia, katak nia foti ona medida ne’ebé de’it mak nia presiza, mesak ka liu hosi kooperasaun internasionál, hodi determina ema hira iha ninia jurisdisaun laran mak laiha uma/abrigu no moris iha uma/abrigu la’ós adekuadu. Kona-ba ne’e, matadalan jerál kona-ba relatóriu sira-nia forma no konteúdu, ne’ebé Komité adota ona (E/C.12/1991/1), no halo ona revizaun ba, fó énfaze ba nesesidade “atu hato’o informasaun ho detalle kona-ba grupu hirak ne’e iha… sosiedade, ne’ebé vulneravel no laiha vantajen ho relasaun ba uma/abrigu”. Grupu hirak ne’e inklui liuliu ema no família sira ne’ebé laiha uma/abrigu, hela iha uma/abrigu ne’ebé laiha kondisaun no laiha asesu imediatu ba fasilidade/servisu báziku sira, ema sira ne’ebé hela iha fatin/kampu sira ne’ebé “ilegál”, ema sira ne’ebé hasai sira ho forsa hosi fatin ka rai ne’ebé sira hela no grupu sira ne’ebé iha rendimentu ki’ik.

14. Medida hirak ne’ebé halo atu hatán ba Estadu Partisipante ninia obrigasaun kona-ba

direitu ba uma/abrigu adekuadu, bele reflete mistura ida ne’ebé ita bele konsidera hanesan apropriadu hosi medida hirak ne’ebé mai hosi setór privadu no públiku. Iha Estadu balu, bele sai di’ak liu se gasta osan estadu nian diretamente hodi harii uma foun, maibé kazu barak hatudu katak governu sira laiha kbiit atu harii uma ne’ebé presiza ho osan Estadu ninian. Tanba ne’e, presiza fó korajen ba Estadu Partisipante sira atu promove "enabling strategies" (estratejia hodi fó kbiit), hamutuk ho kometimentu tomak atu kumpri sira-nia obrigasaun kona-ba direitu ba uma/abrigu. Iha esénsia, obrigasaun ne’e atu hatudu katak, iha konjuntu, medida hirak ne’ebé mak foti daudaun ne’e nato’on atu hala’o ema hotu nia direitu iha tempu badak liu nia laran, tuir rekursu hotu-hotu ne’ebé Estadu ne’e iha.

15. Medida barak ne’ebé mak bele presiza atu foti sei envolve alokasaun rekursu ninian no

inisiativa polítika iha jerál. Maske nune’e, ita labele hamenus medida lejislativa no administrativa sira-nia importánsia iha kontestu ida-ne’e. Estratéjia Globál ba Uma/Abrigu (paras. 66-67) bolu atensaun ba medida oinsá mak atu bele foti kona-ba ne’e no ba sira-nia importánsia.

16. Iha Estadu balu, direitu ba uma/abrigu hametin ona iha konstituisaun. Kona-ba kazu

hirak ne’e, Komité iha interese liuliu atu hatene forma ida-ne’e nia signifikadu legál no prátiku. Tenke hato’o informasaun ho detalle kona-ba kazu espesífiku sira no forma sira seluk, iha ne’ebé hametin direitu ne’e iha konstituisaun sai ajuda ida di’ak.

17. Komité haree katak komponente barak hosi direitu ba uma/abrigu iha, pelumenus,

konsisténsia ho provizaun sira hosi solusaun legál iha rai-laran ninian. Depende ba sistema legál, área hirak ne’e bele inklui, maibé labele limita de’it ba:

Komentáriu Jerál 4 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosial No Kultural – Uma Adekuadu

32

(a) rekursu ba tribunál, liu husi orden ne’ebé tribunál hatún, hodi prevene planu atu hasai ema hosi uma ka rai ne’ebé sira hela ka sobu uma/abrigu; (b) dalan lei ninian hodi hetan kompensasaun bainhira hasai ema ruma la tuir lei; (c) kesar kona-ba medida ruma ne’ebé la tuir lei, ne’ebé uma na’in ka rai-na’in sira (privadu ka estadu) halo ka fó apoiu kona-ba nível renda ninian, manutensaun uma ninian no diskriminasaun kona-ba rasa ka seluk; (d) alegasaun ruma kona-ba diskriminasaun bainhira fahe no fó asesu ba uma; no (e) kesar hasoru rai-na’in ka uma-na’in kona-ba uma ka rai nia kondisaun ladi’ak atu hela ka ladi’ak ba saúde. Iha sistema legál balu, bele mós buka atu oinsá fasilita asaun ne’ebé presiza hala’o iha situasaun ida ne’ebé ema barak mak laiha uma.

18. Kona-ba ne’e, Komité haree katak kazu hirak ne’ebé hasai ema ho forsa ne’e

reprezenta prima facie ne’ebé la’ós kompatível ho Paktu ne’e nia ezijénsia sira no bele hetan de’it justifikasaun iha situasaun hirak ne’ebé esesionál duni no tuir prinsípiu relevante sira lei internasionál ninian.

19. Ba dala ikus, artigu 11 númeru 1 ramata hodi ko’alia kona-ba Estadu Partisipante sira-nia

obrigasaun atu rekoñese “kooperasaun internasionál ninia importánsia esensiál ne’ebé bazeia ba ema idaidak nia hakarak rasik”. Baibain, asisténsia internasionál la to’o pursentu lima mak fó ba uma ka ema nia hela fatin, no dala barak prosesu atu hato’o asisténsia ne’e responde uitoan de’it ba nesesidade iha grupu hirak ne’ebé kuran liu atu hetan uma. Estadu Partisipante sira, tantu hirak ne’ebé simu no sira ne’ebé fó, sei buka hodi garante finansiamentu ho proporsaun aas hodi hamoris kondisaun atu ikus mai ema barak bele hela iha uma ho kondisaun ne’ebé natoon. Instituisaun finanseira internasionál sira, ne’ebé promove medida hodi halo ajustamentu estruturál, tenke asegura katak medida hirak ne’e sei la kompromete ema-nia direitu atu goza sira-nia direitu ba uma ho kondisaun natoon. Bainhira hanoin atu husu kooperasaun finanseira internasionál, Estadu Partisipante sira tenke buka hodi hatudu área relevante sira ba direitu ba uma ho kondisaun natoon ne’ebé finansiamentu husi rai-li’ur bele iha efeitu boot liu. Pedidu ida-ne’e tenke tau iha konsiderasaun tomak grupu afetadu sira-nia presiza no sira-nia opiniaun.

Komentáriu Jerál No.7 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál – Despeju forsadu

33

DIREITU BA UMA ADEKUADU (Art. 11.1): DESPEJU FORSADU

Komentáriu Jerál No.7 hosi Komité Direitu Ekonomiku, Sosial no Kultural (1997)

Direitu ba uma ida ne’ebé iha kondisaun natoon (artigu 11 númeru 1 hosi Paktu ne’e): despeju forsadu (Sesaun ba dala sanulu resin neen, 1997)

1. Iha nia Komentáriu Jerál No. 4 (1991), Komité haree katak ema hotu tenke iha seguransa balu ba pose (tenure) hodi garante sira-nia protesaun legál hasoru hasai sira ho forsa husi uma ka rai ne’ebé sira hela,, no halo persegisaun no ameasa seluk hasoru sira. Komité to’o ona iha konkluzaun katak hasai ema ida ho forsa husi uma ka rai ne’ebé nia hela, ne’e prima facie ne’ebé la’ós kompatível ho ezijénsia sira Paktu ne’e nian. Haree tiha relatóriu lubun ida kona-ba hasai ema ho forsa iha tinan sira liu ba ne’e, inklui kazu hirak ne’ebé Komité ne’e determina katak Estadu Partisipante sira-nia obrigasaun hetan violasaun, Komité agora ne’e bele ona buka atu fó esplikasaun ida klaru liu kona-ba hahalok hirak ne’e ninia implikasaun ba obrigasaun sira ne’ebé kontein iha Paktu ida-ne’e.

2. Komunidade internasionál rekoñese kle’ur ona katak hasai ema ho forsa husi uma ka rai ne’ebé sira hela, ne’e problema ida todan tebes. Iha 1976, Nasoins Unidas nia Konferénsia kona-ba Harii Fatin ba Ema Hela (United Nations Conference on Human Settlements) haree katak presiza fó atensaun espesiál katak "bele hala’o de’it operasaun limpeza boot sira bainhira laiha posibilidade atu halo konservasaun no reabilitasaun no bainhira iha ona medida atu tau fali ema iha fatin seluk”. 1/ Iha 1988, Estratéjia Globál kona-ba Uma/Abrigu ba Tinan 2000 (Global Strategy for Shelter to the Year 2000), ne’ebé Asembleia Jerál adota iha ninia rezolusaun 43/181, rekoñese “(governu sira-nia) obrigasaun fundamentál atu proteje no hadi’ak uma no fatin haleu uma sira, la’ós atu estraga fali ka sobu uma no fatin hirak ne’e”. 2/ Ajenda 21 deklara katak “lei tenke proteje ema hasoru hasai sira ho forsa husi uma ka rai ne’ebé sira hela”. 3/ Iha Ajenda kona-ba Habitat, governu sira kompromete atu “proteje ema hotu hasoru hasai sira ho forsa husi uma ka rai ne’ebé sira hela, ne’ebé la tuir lei hateten, no fó protesaun legál no hadi’a medida ne’e, tau iha konsiderasaun direitus umanus; (no) bainhira labele evita atu hasai ema husi uma ka rai ne’ebé sira hela, tenke asegura, bainhira apropriadu, solusaun alternativa ne’ebé loloos”. 4/ Komisaun Direitus Umanus hatudu mós katak “hasai ema ho forsa husi uma ka rai ne’ebé sira hela, ne’e sai hanesan violasaun boot ida ba direitus umanus”. 5/ Maibé, biar deklarasaun hirak ne’e importante, sira husik nakloke hela pontu importante tebes ida, liuliu pontu ida kona-ba situasaun ne’ebé mak bele deside hodi husik hasai ema ho forsa husi uma ka rai ne’ebé sira hela no oinsá mak atu proteje hodi asegura respeitu ba Paktu ne’e nia provizaun relevante sira.

Komentáriu Jerál No.7 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál – Despeju forsadu

34

3. Liafuan “despeju forsadu” iha ninia aspetu balu mak hamosu problema. Liafuan ne’e buka atu fó sentidu arbitrariedade (katak halo arbiru) no ilegalidade (katak la tuir lei). Maibé, ba observadór balu, liafuan “despeju forsadu” ne’e iha sentidu hanesan de’it (tautology), enkuantu seluk kritika liafuan “hasai la tuir lei” ho razaun ida katak liafuan ne’e asumi katak dala barak lei relevante sira la proteje direitu ne’e no la tuir saida mak Paktu ne’e hateten. Iha mós sujestaun ida katak liafuan “hasai injustu” ne’e subjetivu liután, tanba nia la halo kualkér referénsia ba enkuadramentu legál. Komunidade internasionál, liuliu iha kontestu Komisaun Direitus Umanus nian, adota ona liafuan “despeju forsadu”, liuliu tanba alternativa sira seluk iha mós defeitu nune’e. Liafuan “despeju forsadu”, ne’ebé uza iha Komentáriu Jerál ida-ne’e, define hanesan hasai permanente ka provizóriu ema ida, família ida no/ka komunidade ida hosi uma no/ka rai ne’ebé sira hela, kontra sira-nia hakarak/vontade, no laiha asisténsia no asesu ba forma legál ruma ka protesaun seluk. Maibé, labele aplika provizaun ne’ebé bandu atu labele hasai ema ho forsa bainhira medida ne’e halo tuir lei no tuir provizaun sira iha Paktu Internasionál kona-ba Direitus Umanus.

4. Prátika despeju forsadu ne’e akontese no afeta ema iha rai dezenvolvidu sira no mós iha rai sira ne’ebé mak sei dezenvolve hela. Tanba inter-relasaun no inter-dependénsia ne’ebé eziste iha direitus umanus hotu-hotu, prátika despeju forsadu ne’e dala barak viola direitus umanus sira seluk. Nune’e, bainhira medida ida-ne’e viola momoos direitu hirak ne’ebé hahii ona iha Paktu ida-ne’e, prátika atu hasai ema ho forsa ne’e bele mós iha rezultadu ne’ebé viola direitu sivil no polítiku, hanesan ema nia direitu ba moris, direitu ba seguransa, direitu atu labele interfere ka tau kanuru tohar iha nia moris privadu, nia família no nia uma, no direitu atu goza iha hakmatek laran buat ne’ebé mak nia iha.

5. Biar prátika hasai ema ho forsa ne’e bele dala ruma akontese liuliu iha área hirak ne’ebé ema barak hela, nia akontese mós bainhira hasai populasaun ho forsa, deslokasaun interna, hasai ema ho forsa husi fatin ida tanba konflitu armadu, movimentu boot populasaun ninian no refujiadu sira. Iha kontestu hirak ne’e hotu, direitu ba uma/abrigu adekuadu no direitu atu labele hasai ema ida ho forsa, bele hetan violasaun husi asaun no omisaun oioin ne’ebé responsabilidade bele monu iha Estadu Partisipante sira. Maske iha situasaun ne’ebé mak iha nesesidade atu impoin limitasaun ba direitu hirak ne’e, tenke halo tuir nafatin artigu 4 Paktu ne’e nian, atu nune’e kualkér limitasaun tenke “lei de’it mak bele determina de’it hosi lei, naran katak limitasaun ne’e la hasoru direitu hirak ne’ebá (ezemplu, direitu ekonómiku, sosiál no kulturál) no atu hetan de’it objetivu ne’ebé buka atu hasa’e moris-di’ak jerál iha sosiedade ida ne’ebé demokrátiku nia laran”.

6. Situasaun barak ne’ebé hasai ema ho forsa iha ligasaun ho violénsia, hanesan situasaun hirak ne’ebé hasai ema ho forsa tanba konflitu armadu internasionál, konflitu iha rai laran no violénsia iha komunidade nia leet no grupu étniku sira.

Komentáriu Jerál No.7 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál – Despeju forsadu

35

7. Iha situasaun seluk, ne’ebé hasai ema ho forsa, ne’e akontese tanba projetu

dezenvolvimentu sira. Hasai ema ho forsa ne’e bele iha ligasaun ho konflitu kona-ba direitu ba rai, kona-ba projetu dezenvolvimentu no infraestrutura nian, hanesan, nu’udar ezemplu, harii fatin atu soe foer ka projetu boot sira kona-ba enerjia, medida atu hola rai ne’ebé iha ligasaun ho planu atu hadi’a fali zona urbana ka uma sira, ka programa atu hafurak sidade, hamoos rai atu kuda ai-han, espekulasaun ne’ebé laiha kontrolu kona-ba rai, ka hala’o eventu boot sira hanesan Jogu Olímpiku sira.

8. Iha esénsia, Estadu Partisipante sira-nia obrigasaun ba Paktu ida-ne’e, ho relasaun ba prátika hasai ema ho forsa, ne’e bazeia ba artigu 11 númeru 1, ne’ebé lee hamutuk ho provizaun relevante sira. Liuliu, artigu 2 númeru 1 obriga Estadu sira atu uza “meius hotu-hotu ne’ebé loos” hodi promove direitu ba uma adekuadu. Maibé, haree ba prátika hasai ema ho forsa ninia natureza, artigu 2 númeru 1 nia referénsia atu hetan progresivamente ninia objetivu, ne’e sei bazeia ba rekursus ne’ebé iha, sei ladún iha relevánsia. Estadu rasik sei hakaas an atu evita hasai ema ho forsa no asegura katak lei tenke aplika ba nia funsionáriu sira ka ema seluk ne’ebé hasai ema ho forsa (hanesan define ona iha parágrafu 3 iha leten). Abordajen ida-ne’e mós hetan liután forsa hosi artigu 17 númeru 1 Paktu Internasionál kona-ba Direitu Sivil no Polítiku ninian, ne’ebé komplementa direitu atu labele hasai ema ida ho forsa bainhira laiha protesaun loloos. Artigu ida-ne’e rekoñese, inter alia, direitu atu hetan protesaun hasoru “intervensaun ne’ebé arbiru no la tuir lei” iha ema ida-nia uma. Presiza haree katak Estadu nia obrigasaun atu garante respeitu ba direitu ne’e la iha kualifikasaun hosi konsiderasaun sira kona-ba rekursu sira ne’ebé iha.

9. Artigu 2 númeru 1 hosi Paktu ida-ne’e ezije Estadu Partisipante sira atu uza “meius hotu-hotu ne’ebé loos”, inklui medida lejislativa hodi promove direitu hotu-hotu ne’ebé hetan ona protesaun iha Paktu ida-ne’e. Maske Komité hatudu ona iha ninia Komentáriu Jerál No. 3 (1990) katak medida hirak ne’e bele la’ós nesesáriu ba direitu hotu-hotu, klaru katak lejislasaun ne’ebé bandu atu hasai ema ho forsa ne’e konstitui baze esensiál atu harii sistema ida hodi fó protesaun efetiva. Lejislasaun ne’e sei inklui medida hirak ne’ebé (a) fó seguransa boot liu ba pose (tenure) hosi ne’ebé hela iha rai ka uma sira-ne’e, , (b) halo tuir Paktu ne’e no (c) prepara atu oinsá bele kontrola loloos no maka’as iha sirkunstánsia ne’ebé loos mak bele hasai ema ho forsa. Lejislasaun ne’e tenke aplika mós ba ajente hotu-hotu ne’ebé hala’o knaar ho Estadu ninia autoridade ka ne’ebé hatán ka responde ba Estadu ne’e. Hatutan tan ne’e, haree ba tendénsia ne’ebé governu sira iha Estadu balu hamenus maka’as sira-nia responsabilidade iha setór uma ninian, Estadu Partisipante sira tenke asegura katak medida lejislativa no medida sira seluk iha kbiit atu prevene no, se bele, fó kastigu ba prátika hirak ne’ebé ema ka órgaun privadu sira hasai ema ho forsa lahó salvaguarda ida loloos. Tanba ne’e Estadu Partisipante sira sei haree hikas lejislasaun no planu ka programa relevante sira hodi garante katak lejislasaun sira-ne’e iha kompatibilidade ho

Komentáriu Jerál No.7 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál – Despeju forsadu

36

obrigasaun sira ne’ebé mosu husi direitu ba uma/abrigu adekuadu no halakon ka muda tiha lejislasaun no programa ka planu sira ne’ebé mak la tuir Paktu ida-ne’e nia ezijénsia sira.

10. Feto, labarik, joven, ema katuas-ferik, ema rai-na’in sira, no grupu no ema individuál sira ne’ebé vulneravel, sira hotu hetan terus maka’as liu tanba prátika ne’ebé hasai sira ho forsa. Liuliu feto sira iha grupu sira ne’ebé mak vulneravel liu, tanba dimensaun estatutáriu no diskriminasaun nia forma sira seluk ne’ebé dala barak aplika ba direitu ba propriedade (inklui propriedade ba uma) ka direitu atu hetan asesu ba propriedade ka uma/abrigu, no sira-nia vulnerabilidade espesifiku ba hahalok sira violénsia ninian no abuzu seksuál bainhira sira laiha uma atu hela. Provizaun sira kona-ba diskriminsaun-laek, hosi artigu 2 númeru 2 no artigu 3 Paktu ne’e nian, impoin liután obrigasaun ba governu sira atu asegura katak, bainhira hasai ema ho forsa hosi uma ka rai ne’ebé sira hela, tenke foti medida hodi garante katak medida hirak ne’e laiha diskriminasaun.

11. Iha situasaun ne’ebé mak bele iha justifikasaun atu hasai ema ida ho forsa, hanesan, nu’udar ezemplu, ema ne’e kontinua la selu nia renda ka estraga propriedade ne’ebé nia aluga, lahó razaun ida ne’ebé razoavel, compete ba autoridade relevante sira atu asegura katak hasai ema ho forsa ne’e tenke hala’o tuir lei hateten, kompativel ho Paktu ne’e, no katak iha rekursu no solusaun legál hotu-hotu ba ema hirak ne’ebé hetan impaktu diretamente husi medida hirak ne’e.

12. Hasai ema ho forsa no sobu ema nia uma hanesan forma kastigu ida, ne’e medida ida ne’ebé la’ós konsistente ho Paktu ne’e nia norma sira. Komité nota obrigasaun hirak ne’ebé hahi’i ona iha Konvensaun sira Jeneva ninian hosi tinan 1949 no Protokolu sira ba Konvensaun hirak ne’e, hosi tinan 1977, kona-ba bandu atu hasai populasaun sivil hosi fatin ida ba fatin seluk no sobu propriedade privadu, hanesan medida ne’ebé iha relasaun ho hahalok hasai ema ho forsa.

13. Molok atu hala’o medida ne’ebé hasai ema ho forsa, no liuliu iha kazu hirak ne’ebé envolve ema barak, Estadu Partisipante sira tenke asegura atu haree no estuda alternativa hotu-hotu, liu husi konsultasaun ho ema hirak ne’e, ho objetivu atu evita, ka pelumenus atu hamenus, uza forsa. Tenke fó solusaun ka hatudu dalan lei ninian ba ema hirak ne’ebé afetadu husi orden ne’ebé hasai sira ho forsa. Estadu Partisipante sira sei haree mós ba kestaun ida-ne’e katak ema hirak ne’e iha direitu atu hetan kompensasaun adekuadu kona-ba sira-nia sasan, rasik ka reál, ne’ebé afetadu. Kona-ba ne’e, importante atu hanoin kona-ba artigu 2 númeru 3 hosi Paktu Internasionál kona-ba Direitu Sivil no Polítiku, ne’ebé ezije Estadu Partisipante sira atu asegura “solusaun ida efetivu” ba ema hirak ne’ebé sira-nia direitu hetan violasaun no obriga “autoridade kompetente sira (atu) hametin solusaun hirak ne’ebé mak hetan ona”.

Komentáriu Jerál No.7 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál – Despeju forsadu

37

14. Iha kazu hirak ne’ebé mak iha justifikasaun atu hasai ema ida ho forsa, medida ne’e tenke hala’o tuir loloos provizaun relevante sira hosi lei internasionál direitus umanus ninian no tuir prinsípiu jerál katak medida ne’e labele makaas liu maibé tenke natoon ka proporsionál. Kona-ba ne’e, importante tebes atu labele haluha Komentáriu Jerál No. 16 hosi Komité Direitus Umanus, ho relasaun ba artigu 17 hosi Paktu Internasionál kona-ba Direitu Sivil no Polítiku, ne’ebé hateten katak interferénsia iha ema ida nia uma bele hala’o de’it ‘iha kazu hirak ne’ebé hateten momoos iha lei”. Komité haree katak lei “tenke tuir Paktu ne’e nia provizaun, meta no objetivu sira no, iha kualkér situasaun, tenke razoavel iha sirkunstánsia idaidak”. Komité ne’e hatudu mós katak “lejislasaun relevante tenke hatudu ho detalle sirkunstánsia ne’ebé loos mak bele husik halo interferénsia ne’e”.

15. Mekanizmu apropriadu protesaun nian no prosesu relevante mak halo parte hanesan aspetu esensiál sira direitus umanus hotu-hotu ninian, maibé sira sai importante liuliu ba kazu hirak ne’ebé hanesan hasai ema ho forsa no temi no uza diretamente direitu lubun ida ne’ebé hetan ona rekoñesimentu iha Paktu Internasionál rua kona-ba Direitus Umanus. Komité konsidera katak mekanizmu protesaun nian ne’ebé sei aplika ba kazu hirak ne’ebé iha relasaun ho hasai ema ho forsa, inklui: (a) fó oportunidade atu halo konsulta ida loloos ho ema afetadu sira; (b) fó avizu adekuadu no razoavel ba ema afetadu hotu-hotu molok to’o loron atu hasai sira; (c) fó informasaun kona-ba planu atu hasai sira, no, iha ne’ebé mak apropriadu, fó informasaun iha tempu natoon nia laran ba ema afetadu hotu-hotu kona-ba objetivu alternativu atu uza rai ka uma ne’e; (d) liu-liu iha situasaun ne’ebé envolve grupu sira, ofisiál sira hosi governu ka sira-nia reprezentante sira tenke iha oin durante operasaun hasai ema hosi rai ka uma ne’ebé sira hela; (e) ema hotu ne’ebé atu hala’o operasaun ne’e tenke identifika an didi’ak; (f) operasaun ne’e labele hala’o iha tempu aat nia laran ka iha kalan, maibé bele hala’o, karik ema afetadu sira hatán; (g) fó solusaun legál; no (h) iha ne’ebé mak bele, fó asisténsia legál ba ema hirak ne’ebé presiza asisténsia hodi tribunál haree hikas sira-nia desizaun.

16. Hasai ema ida hosi uma ka rai ne’ebé nia hela labele halo ema ne’e sai fali ema ida uma laek ka sai vulneravel ba violasaun direitus umanus sira seluk. Bainhira ema afetadu ida labele tau matan ba nia an rasik, Estadu Partisipante tenke foti medida hotu-hotu, to’o iha ne’ebé nia rekursus bele husik, hodi asegura uma/abrigu alternativu no adekuadu ba ema ne’e, ka tau fali ema ne’e iha fatin seluk ka iha situasaun ida ne’ebé nia bele hetan asesu ba rai ne’ebé bele prodús ai-han, se ida-ne’e mak situasaun ne’e envolve.

17. Komité hatene katak projetu barak kona-ba prosesu dezenvolvimentu nian, ne’ebé ajénsia internasionál barak iha Estadu Partisipante sira fó osan hodi hala’o, hamosu situasaun ne’ebé hasai ema ho forsa hosi uma ka rai ne’ebé sira hela. Kona-ba ne’e, Komité fó hanoin kona-ba nia Komentáriu Jerál No. 2 (1990) ne’ebé hateten, inter alia, katak “ajénsia internasionál sira tenke evita envolve iha projetu hirak ne’ebé, nu’udar

Komentáriu Jerál No.7 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál – Despeju forsadu

38

ezemplu….promove ka hametin diskriminasaun hasoru ema ka grupu la tuir provizaun sira iha Paktu ne’e, ka ne’ebé hasai ema barak ka muda ema husi fatin ida ba fatin seluk maibé lahó protesaun no kompensasaun hotu-hotu ne’ebé apropriadu. Tenke halo esforsu hotu, iha faze idaidak projetu dezenvolvimentu ninian, hodi garante katak direitu hirak ne’ebé define ona iha Paktu ne’e hetan konsiderasaun loloos”.6/

18. Instituisaun balu, hanesan Banku Mundiál no Organizasaun ba Kooperasaun Ekonómiku no Dezenvolvimentu (Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD)), adota ona matadalan kona-ba harii fatin seluk ba ema atu hela (relocation or resettlement) ho hanoin ida atu limita hasai ema hosi rai ka uma ne’ebé sira hela no limita ema nia terus hosi situasaun ne’ebé hasai sira ho forsa. Prátika hirak ne’e dala barak mosu hamutuk ho projetu boot sira dezenvolvimentu ninian, hanesan konstrusaun ba fatin soe foer ninian no projetu sira seluk kona-ba enerjia. Importante tebes ba ajénsia sira rasik no ba Estadu sira ne’ebé halo parte iha Paktu ida-ne’e atu respeita tomak matadalan hirak ne’e, liu-liu tanba matadan hirak ne’e reflete obrigasaun sira iha Paktu ida-ne’e. Kona-ba ne’e, Komité fó hanoin ba liafuan sira iha Deklarasaun Viena no Programa Asaun ne’ebé hateten katak “bainhira dezenvolvimentu fasilita hodi hala’o direitus umanus hotu-hotu, labele uza dezenvolvimentu laek hodi justifika fali limitasaun ba direitus umanus hirak ne’ebé hetan ona rekoñesimentu internasionál” (Parte I, para.10).

19. Tuir matadalan kona-ba oinsá atu halo relatóriu, ne’ebé Komité adota tiha ona, Estadu Partisipante sira presiza hato’o informasaun oioin ne’ebé iha relasaun diretamente ho prátika hasai ema ho forsa. Ida-ne’e inklui informasaun kona-ba (a) “ema hira mak despeju forsadu iha tinan lima liu ba no ema hira mak oras ne’e daudaun laiha protesaun legál hasoru hasai sira arbiru ka hasai sira hosi forma oinsá de’it”, (b) “lejislasaun kona-ba ema ne’ebé hela iha rai ka uma no seguransa ba nia direitu atu hela iha rai ka uma ne’e” no (c) “lejislasaun hodi bandu kualkér forma ne’ebé hasai ema hosi uma ka rai ne’ebé sira hela“.7

20. Buka mós atu hatene kona-ba “medida sira ne’ebé foti durante, inter alia, programa atu hadi’a hikas zona urbana sira, projetu sira atu halo fali dezenvolvimentu, hasa’e kualidade fatin ida nian, preparasaun ba eventu internasionál ruma (jogu olímpiku no kompetisaun desportivu sira seluk, espozisaun, konferénsia sira, no seluk tan) kampaña atu ‘hafurak sidade’, no seluk tan, ne’ebé garante protesaun hasoru hasai ema hosi rai ka uma ne’ebé sira hela ka garante atu labele muda ema ida ba fali uma seluk, bazeia ba konsentimentu entre parte rua, hosi ema ruma ne’ebé hela iha fatin ne’ebé afetadu ka besik iha fatin hirak ne’e”. 8/ Maibé, Estadu Partisipante uitoan de’it mak tau informasaun ne’e iha sira-nia relatóriu ba Komité. Tanba ne’e, Komité hakarak afirma katak importante atu Estadu Partisipante sira hato’o informasaun ne’e.

21. Estadu Partisipante balu hatudu ona katak informasaun ho natureza ida-ne’e la iha. Komité fó hanoin dala ida tan katak monitorizasaun efetiva ba direitu ba uma/abrigu,

Komentáriu Jerál No.7 hosi Komité Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál – Despeju forsadu

39

tantu husi governu interesadu ka husi Komité rasik, sei labele la’o se laiha dadus loloos no husu ba Estadu Partisipante sira atu asegura katak sira halibur duni dadus ne’ebé presiza no inklui iha relatóriu ne’ebé sira aprezenta tuir Paktu ne’e hateten.

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

40

PAKTU INTERNASIONÁL BA DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU Adotadu tiha no haloke ba asinatura, ratifikasaun no aderensia liu hosi Rezolusaun

Asembleia Jerál No. 2200 A (XXI), loron 16 fulan Dezembru 1966

PREÁMBULU Estadu sira ne’ebé halo parte iha Konvensaun ida-ne’e; Konsidera katak tuir prinsípiu ne’ebé proklama iha Karta Nasoins Unidas nian, rekoñesimentu ba dignidade inerente no ba direitu hanesan no inalienável membru hotu família humana nian mak baze ba liberdade, justisa, no dame iha mundu ne’e, Rekoñese katak direitu hirak ne’e mosu hosi dignidade ne’ebé inerente ba ema ida-idak, Rekoñese katak tuir Deklarasaun Universál Direitus Humanus nian, ideál kona-ba ema sira livre hodi goza liberdade sivíl no polítika no mós liberdade hosi moris kuran nian, bele hetan de’it bainhira kria kondisaun atu nune’e hotu-hotu bele goza sira-nia direitu sivíl no polítiku no mós sira-nia direitu ekonómiku, sosiál no kulturál, Konsidera katak obrigasaun Estadu sira-nian tuir Karta Nasoins Unidas maka atu promove respeitu universál no tau matan ba ema nia direitu no liberdade sira, Rekoñese katak ema ida-idak, ne’ebé iha dever ba ema sira seluk no ba komunidade ne’ebé nia pertense bá, iha mós responsabilidade atu haka’as an hodi promove no halo tuir direitu sira ne’ebé rekoñese iha Konvensaun ida-ne’e, Konkorda ho artigu sira tuirmai ne’e:

PARTE I

Artigu 1 1. Povu hotu-hotu iha direitu ba autodeterminasaun. Tuir direitu ida-ne’e, sira livre atu

determina sira-nia estatutu polítiku, no livre atu hala’o sira-nia dezenvolvimentu ekonómiku, sosiál, no kulturál.

2. Povu hotu-hotu bele, ba sira-nia finalidade rasik, dispoin sira-nia rikusoin no rekursu naturál ho liberdade lahó prejuízu ba obrigasaun sira be mosu hosi kooperasaun ekonómiku internasionál ne’ebé bazeia ba prinsípiu benefísiu mútuu nian no lei internasionál. Labele iha kazu ruma ne’ebé povu ida hetan privasaun hosi ninia meius subsisténsia rasik.

3. Estadu Partisipante sira, inklui mós sira ne’ebé kaer responsabilidade atu administra territóriu ne’ebé laiha governu rasik ka territóriu iha supervizaun nia okos, tenke promove asaun hodi rekoñese direitu ba autodeterminasaun, no tenke respeita direitu ne’e tuir dispozisaun sira ne’ebé hakerek iha Karta Nasoins Unidas nian.

PARTE II

Artigu 2

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

41

1. Estadu Partisipante sira kompromete atu respeita no garante, ba ema hotu-hotu ne’ebé hela iha nia territóriu laran no sujeitu ba nia jurisdisaun, direitu sira ne’ebé hetan rekoñesimentu iha Konvensaun ida-ne’e, laiha distinsaun oinsá de’it, hanesan rasa, kór, seksu, língua, relijiaun, opiniaun polítika ka seluk, orijen nasionál ka sosiál, propriedade, estatutu moris nian ka seluk.

2. Bainhira laiha dispozisaun ruma iha lejislasaun ne’ebé eziste ona ka tuir medida sira seluk, Estadu Partisipante ida-idak sei kompromete atu hola medida nesesária, tuir prosesu konstitusionál no dispozisaun Konvensaun ne’e nian, hodi adota lei ka medida sira ne’ebé nesesária atu hamoris direitu sira ne’ebé Konvensaun ne’e rekoñese.

3. Estadu ida-idak ne’ebé halo parte iha Konvensaun ida-ne’e kompromete: (a) Atu asegura katak violasaun ba kualkér ema ida nia direitu ka liberdade ne’ebé rekoñese iha ne’e sei hetan solusaun efetiva, maski violasaun ne’e hahalok ida hosi ema sira ne’ebé atua iha sira-nia kapasidade ofisiál; (b) Atu asegura katak kualkér ema ida ne’ebé buka solusaun ne’e sei hetan determinasaun ba ninia direitu hosi autoridade judisiál, administrativa ka lejislativa ne’ebé kompetente, ka hosi autoridade kompetente seluk iha sistema legál Estadu nian hodi dezenvolve posibilidade kona-ba solusaun judisiál ida; (c) Atu asegura katak autoridade kompetente sira sei halo kumpre solusaun sira bainhira konsede tiha ona.

Artigu 3

Estadu Partisipante sira kompromete atu asegura direitu hanesan ba mane no feto sira hodi goza direitu sivíl no polítiku sira ne’ebé estabelese iha Konvensaun ida-ne’e.

Artigu 4

1. Iha tempu emerjénsia públika ne’ebé ameasa moris Estadu nian, no ninia ezisténsia liuhosi proklamasaun ofisiál, Estadu Partisipante sira bele hola medida sira ne’ebé derroga sira-nia obrigasaun iha Konvensaun ne’e to’o pontu ida ne’ebé presiza duni tuir ezijénsia situasaun nian, naran katak medida sira-ne’e la inkonsistente ho sira-nia obrigasaun seluk tuir lei internasionál no la envolve diskriminasaun ne’ebé bazeia mesak ba rasa, kór, seksu, língua, relijiaun ka orijen sosiál.

2. Dispozisaun ida-ne’e la fó dalan atu hamenus Artigu 6, 7, 8 (parágrafu 1 no 2), 11, 15, 16 no 18. 3. Kualkér Estadu Partisipante ida, ne’ebé uza direitu derrogasaun nian, tenke fó hatene

kedas ba Estadu sira seluk ne’ebé mós halo parte iha Konvensaun ida-ne’e liuhosi Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian kona-ba dispozisaun ne’ebé de’it maka nia halo derrogasaun bá no mós razaun tanbasá. Sei tenke halo komunikadu ida tan, liuhosi ema ne’e nafatin, kona-ba loron ne’ebé maka atu hapara derrogasaun ne’e.

Artigu 5

1. Laiha buat ida iha Konvensaun ida-ne’e maka bele interpreta fali hanesan fó direitu ba Estadu, grupu ka ema ida atu hala’o atividade ka asaun ruma ho objetivu atu sobu

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

42

kualkér direitu no liberdade sira ne’ebé rekoñese iha Konvensaun ida-ne’e, ka bele limita sira liután limitasaun ne’ebé determina tiha ona iha Konvensaun ida-ne’e.

2. Labele iha restrisaun bá, ka derrogasaun hosi kualkér direitu fundamentál ema nian ne’ebé rekoñese ka eziste iha Estadu ida ne’ebé halo parte iha Konvensaun ida-ne’e tuir lei, konvensaun, regulamentu ka kostume sira ho pretestu katak Konvensaun ida-ne’e la rekoñese direitu sira-ne’e ka katak rekoñese maibé menus liu.

PARTE III

Artigu 6 1. Ema ida-idak iha direitu inerente atu moris. Direitu ne’e sei proteje liuhosi lei. Ema ida

sei la lakon arbiru ninia direitu atu moris. 2. Iha Estadu sira ne’ebé mak seidauk revoga kastigu mate nian, bele fó de’it kastigu

mate nian ba krime grave sira tuir lei ne’ebé válidu iha momentu krime ne’e akontese, no la kontra dispozisaun sira iha Konvensaun ida-ne’e no Konvensaun kona-ba Prevensaun no Kastigu ba Krime Jenosídiu nian. Kastigu mate ne’e bele hala’o de’it tuir julgamentu ikusliu hosi tribunál ida ne’ebé kompetente.

3. Bainhira privasaun ba ema nia moris sai hanesan jenosídiu, iha komprensaun ida katak laiha buat ida iha artigu ne’e mak autoriza kualkér Estadu Partisipante ida atu hetan derrogasaun hosi ninia obrigasaun tuir dispozisaun sira iha Konvensaun kona-ba Prevensaun no Kastigu ba Krime Jenosídiu nian.

4. Ema ruma ne’ebé simu kastigu mate nian sei iha hela direitu atu buka perdaun ka permuta ba kastigu ne’e. Amnestia, perdaun ka permuta ba kastigu mate nian sei bele fó ba kazu hotu-hotu.

5. Sei labele impoin Kastigu mate nian ba krime sira ne’ebé ema ki’ik liu tinan sanulu resin ualu halo, ka fó kastigu mate nian ba feto isin-rua sira.

6. Laiha buat ida iha artigu ida-ne’e maka kualkér Estadu Partisipante ida bele uza hodi atraza ka prevene abolisaun ba kastigu mate nian.

Artigu 7

Ema ida sei labele hetan sujeisaun ba tortura, ka tratamentu no kastigu kruél, dezumanu no degradante. Liu-liu, ema ida sei labele hetan sujeisaun ba esperimentasaun médika ka sientífika, lahó ninia konsentimentu livre.

Artigu 8 1. Sei labele mantein ema ida iha eskravidaun laran; eskravidaun no tráfiku eskravu nian

ho nia forma oioin proibidu. 2. Sei labele mantein ema ida iha servidaun nia laran. 3. (a) Sei labele husu ema ida atu hala’o servisu forsadu ka obrigatóriu;

(b) Parágrafu 3 (a) sei la impede, iha rai sira ne’ebé bele hamonu pena prizaun ho servisu forsadu nu’udar kastigu ba krime ida, realizasaun servisu forsadu nian hanesan kontinuasaun ba sentensa kastigu hosi tribunál kompetente ida;

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

43

(c) Ba propósitu parágrafu ne’e nian, termu “servisu forsadu ka obrigatóriu” sei la inklui:

(i) kualkér servisu, lahó referénsia iha sub-parágrafu (b), ne’ebé baibain ema prizioneiru tenke hala’o hanesan konsequénsia hosi orden legál tribunál nian, ka ema tenke hala’o durante liberdade kondisionál hosi detensaun;

(ii) kualkér servisu ho karater militár no mós, iha Estadu sira ne’ebé mak rekoñese objesaun konxiénsia nian, servisu militár ruma ne’ebé tuir lei ema sira halo objesaun konxiénsia tenke hala’o;

(iii) kualkér servisu tuir ezijénsia iha kazu emerjénsia nia laran ka kalamidade ne’ebé ameasa komunidade nia moris ka nia di’ak;

(iv) kualkér servisu ne’ebé halo parte obrigasaun sivíl sira ne’ebé normál.

Artigu 9 1. Ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade no seguransa ba nia an rasik. Sei labele sujeita

ema ida ba prizaun ka detensaun arbitrária. Sei labele hasai ema ida nia liberdade exetu ho razaun no tuir prosedimentu sira ne’ebé harii ona iha lei.

2. Ema ruma ne’ebé prende tiha ka detidu tenke hetan informasaun iha momentu ne’ebé prende nia, kona-ba razaun tansá kaer nia no tenke fó hatene kedas ba nia kona-ba akuzasaun ne’ebé foti hasoru nia.

3. Ema ruma ne’ebé prende tiha ka detidu tanba akuzasaun krime, tenke lori kedas nia ba juis ka ofisiál seluk ne’ebé tuir lei iha autoridade atu hala’o podér judisiál, no ema ne’e iha direitu atu hetan julgamentu iha tempu razoável nia laran ka hetan libertasaun. Sei la sai hanesan regra jerál katak ema sira ne’ebé hein julgamentu tenke hetan detensaun, maibé bele liberta ema sira-ne’e ho garantia katak sira sei mosu iha julgamentu, iha kualkér faze prosesu legál nian, no mós karik oportunidade mosu, atu aprezenta an hodi simu sentensa.

4. Ema ruma ne’ebé lakon nia liberdade ka detidu, iha direitu atu foti prosesu legál hodi nune’e tribunál bele hola desizaun katak nia detensaun ne’e legál ka lae, no liberta nia se karik nia detensaun la tuir lei.

5. Ema ruma ne’ebé sai vítima ba detensaun ilegál iha direitu ba kompensasaun ne’ebé tenke kumpre.

Artigu 10

1. Ema hotu-hotu ne’ebé lakon sira-nia liberdade tenke trata ho umanidade no respeitu ba dignidade inerente ema nian.

2. (a) Ema akuzadu sira tenke, exetu iha sirkunstánsia exesionál, hetan segregasaun hosi ema kondenadu sira, no sujeita ba tratamentu oin seluk maibé apropriadu ba sira-nia kondisaun nu’udar ema ne’ebé seidauk kondenadu;

(b) Ema juveníl kondenadu sira tenke haketak hosi adultu sira no lori lailais ba julgamentu.

3. Sistema kadeia nian sei inklui tratamentu ba ema dadur sira ho ninia objetivu esensiál ne’ebé atu reforma no hala’o reabilitasaun sosiál. Infratór juveníl sira tenke hetan

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

44

segregasaun hosi adultu sira, no simu tratamentu apropriadu tuir sira-nia tinan no estatutu legál.

Artigu 11

Ema ida sei labele tama iha kadeia tanba de’it nia labele halo tuir ninia obrigasaun kontratuál.

Artigu 12 1. Ema hotu-hotu ne’ebé legál iha territóriu Estadu ida nian sei iha, iha territóriu ne’e nia

laran, direitu ba liberdade movimentu no liberdade atu hili ninia rezidénsia. 2. Ema hotu-hotu sei livre atu sai hosi kualkér Estadu ida, inklui mós ninian rasik. 3. Direitu sira hato’o iha leten ne’ebá ne’e sei labele hetan restrisaun exetu restrisaun sira

ne’ebé determina iha lei no ne’ebé nesesáriu atu proteje seguransa nasionál, orden públika, saúde públika ka valór morál ka direitu no liberdade ema seluk nian, no mós konsistente ho direitu sira seluk ne’ebé rekoñese iha Konvensaun ida-ne’e.

4. Ema ida sei labele lakon, ho arbitrariedade, nia direitu atu tama iha ninia país rasik.

Artigu 13 Ema estranjeiru ida ne’ebé hela legalmente iha territóriu Estadu Partisipante nian bele hetan de’it espulsaun hosi territóriu ne’ebá liuhosi desizaun ida tuir lei, exetu bainhira razaun konvinsente kona-ba seguransa nasionál ezije oinseluk, no mós nia bele submete razaun kontra ninia espulsaun no iha direitu atu hetan revizaun ba nia kazu hosi autoridade kompetente ka ema sira ne’ebé espesialmente dezignadu hosi autoridade kompetente, no mós atu hetan reprezantasaun ba ida-ne’e.

Artigu 14 1. Ema hotu-hotu hanesan iha tribunál sira-nia oin. Bainhira halo determinasaun ba aku-

zasaun kriminál hasoru ema ida ka determina nia direitu ka obrigasaun iha prosesu le-gál laran, ema hotu-hotu iha direitu ba audiénsia ida ne’ebé públiku no justu hosi tri-bunál kompetente no imparsiál ne’ebé lei estabelese. Bele esklui imprensa no públiku hosi parte balu ka tomak prosesu julgamentu nian tanba razaun morál, orden públika, ka bainhira nesesáriu ba interese privasidade ema nian ka tuir tribunál nia haree katak iha sirkunstánsia espesiál ne’ebé publisidade bele prejudika interese justisa nian; maibé kualkér sentensa ne’ebé hamonu iha kazu kriminál ka sivíl tenke halo públiku exetu, bainhira interese ba ema juveníl sira la permite ka tanba prosesu kona-ba disputa ma-trimoniál ka kustódia labarik nian.

2. Ema hotu-hotu ne’ebé hetan akuzasaun krime iha direitu atu konsidera nia nu’udar sala laek to’o prova katak tuir lei nia sala.

3. Bainhira determina akuzasaun krime ba ema, hotu-hotu sei iha direitu ba garantia mínima hanesan tuirmai, ho igualidade tomak: (a) Atu fó hatene kedas nia ho detalle no iha lia ida ne’ebé nia bele komprende kona-ba akuzasaun ne’e nia natureza no razaun;

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

45

(b) Atu hetan tempu adequadu no fasilidade hodi bele prepara ninia defeza, no mós atu ko’alia ho advogadu ne’ebé nia rasik hili; (c) Atu hetan julgamentu lahó atrazu exesivu; (d) Atu hetan julgamentu iha nia oin rasik, no atu defende nia an rasik ka liuhosi asisténsia legál ne’ebé nia rasik hili; hetan informasaun, karik nia laiha asisténsia legál, kona-ba nia direitu; no mós atu hetan asisténsia legál ne’ebé fó ba nia, iha kualkér kazu bainhira interese ba justisa ezije ne’e, no nia sei la selu se karik nia laiha meius natoon atu selu; (e) Atu ezamina, ka haruka ezamina testemuña sira ne’ebé kontra nia, no mós atu obtein prezensa no ezame ba ninia testemuña sira ho kondisaun hanesan ba testemuña sira ne’ebé kontra nia; (f) Atu hetan asisténsia grátis hosi tradutór ida, karik nia la komprende ka la hatene ko’alia lia ne’ebé uza iha tribunál; (g) Atu labele obriga nia hodi fó testemuñu hasoru nia an rasik ka konfesa nia kulpa.

4. Iha kazu ema juveníl nian, prosedimentu tenkesér ida ne’ebé konsidera sira-nia idade no buka atu promove sira-nia reabilitasaun.

5. Ema ida-idak ne’ebé hetan kondenasaun ba krime ida sei iha direitu atu hetan revizaun ba ninia kondenasaun no sentensa hosi tribunál ida ne’ebé tuir lei boot liu.

6. Bainhira ema ida hetan kondenasaun ba krime liuhosi desizaun finál no tuir fila fali ninia kondenasaun hetan revogasaun ka nia hetan perdaun ho baze ba evidénsia foun ne’ebé mosu no hatudu katak iha erru justisa nian, ema ne’e sei hetan kompensasaun tuir lei, exetu bainhira iha prova katak evidénsia deskoñesidu ne’e la fó sai iha tempu própriu tanba sala tomak ka parsiál ema ne’e nian.

7. Sei labele sujeita ema ida ba julgamentu ka kastigu fila fali ba ofensa ida ne’ebé nia hetan tiha ona kondenasaun bá, ka absolvisaun tuir lei no kódigu penál iha país ida-idak.

Artigu 15

1. Sei labele konsidera ema ida kulpadu tanba hahalok ka omisaun ruma ne’ebé, tuir lei nasionál ka internasionál, seidauk konsidera hanesan krime iha momentu ne’ebé nia komete hahalok ka omisaun ne’e. Nune’e mós labele fó kastigu ida todan liu ida ne’ebé mak bele aplika iha momentu ne’ebé komete ofensa kriminál ne’e. Karik, bainhira komete ofensa ne’e, dispozisaun legál ida mosu hodi impoin kastigu ida ne’ebé kmaan liu, sala-na’in sei hetan benefísiu ne’e.

2. Laiha buat ida iha artigu ne’e mak prejudika julgamentu no kastigu ba kualkér ema ida nia hahalok ka omisaun ne’ebé, iha tempu komete, hanesan krime ida tuir prinsípiu jerál lei nian ne’ebé komunidade nasaun sira rekoñese.

Artigu 16

Ema ida-idak iha direitu atu rekoñese nu’udar ema iha lei nia oin.

Artigu 17

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

46

1. Sei labele sujeita ema ida ba interferénsia arbitrária ka ilegál ba ninia privasidade, família, uma ka korrespondénsia, no mós atake ilegál ba nia onra no reputasaun.

2. Ema ida-idak iha direitu ba protesaun lei nian kontra interferénsia ka atake sira-ne’e.

Artigu 18 1. Ema ida-idak iha direitu ba liberdade atu iha hanoin, konxiénsia no relijiaun. Direitu ida-

ne’e sei inklui liberdade atu iha ka adota relijiaun ka fiar ida ne’ebé nia rasik hili, no mós liberdade nu’udar indivíduu ka komunidade, iha públiku ka privadu, hodi hala’o ninia relijiaun ka fiar ba adorasaun, selebrasaun, prátika no hanorin.

2. Sei labele sujeita ema ida ba koersaun ne’ebé hamenus nia liberdade hodi tuir ka adota reljiaun ka fiar ruma ne’ebé nia hakarak.

3. liberdade ema ida nian hodi hala’o nia relijiaun ka fiar, bele sujeita de’it ba limitasaun sira ne’ebé preskreve iha lei no ne’ebé nesesáriu atu proteje seguransa, orden, saúde no morál públika ka direitu no liberdade fundamentál ema seluk nian.

4. Estadu partisipante sira simu atu respeita liberdade aman inan nian no, bainhira aplikavel, tutór legál nian atu garante edukasaun relijiosa no morál oan sira-nian tuir sira-nia konviksaun rasik.

Artigu 19

1. Ema ida-idak iha direitu atu iha ninia opiniaun rasik lahó interferénsia. 2. Ema ida-idak iha direitu ba liberdade espresaun; direitu ne’e inklui liberdade atu buka,

simu no fó informasaun no hanoin oinoin, la haree ba fronteira, orál, eskrita ka impresu tuir forma arte ka tuir dalan seluk ne’ebé nia hakarak.

3. Uzu ba direitu ne’ebé estabelese iha parágrafu 2 artigu ne’e nian inklui mós dever no responsabilidade espesiál. Nune’e duni bele sujeita ba restrisaun balu, maibé restrisaun sira ne’ebé de’it estabelese iha lei no presisa duni: (a) Atu respeita direitu no reputasaun ema seluk nian; (b) Ba protesaun seguransa nasionál nian ka orden públika, saúde ka moralidade públika.

Artigu 20 1. Kualkér propaganda funu nian sei proibidu tuir lei. 2. Kualkér advokasia kona-ba ódiu nasionál, rasiál ka relijiozu ne’ebé konstitui insentivu

ida ba diskriminasaun, ostilidade ka violénsia sei bandu tuir lei.

Artigu 21 Direitu ema nian atu halibur lahó violénsia rekoñese tiha iha ne’e. Labele tau restrisaun seluk ba ezersísiu direitu ne’e nian duké restrisaun sira ne’ebé iha tuir lei, no ne’ebé nesesáriu iha sosiedade demokrátika ida nia laran tuir interese seguransa nasionál ka seguransa públika, orden públika, protesaun ba saúde ka moralidade públika ka protesaun ba direitu no liberdade sira ema seluk nian.

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

47

Artigu 22 1. Ema ida-idak iha direitu atu halo asosiasaun ho ema sira seluk, inklui mós direitu atu

hari no tama ba sindikatu traballadór hodi proteje nia interese. 2. Labele tau restrisaun seluk ba ezersísiu direitu ne’e nian duké restrisaun sira ne’ebé lei

preskreve, no ne’ebé nesesáriu iha sosiedade demokrátika ida nia laran tuir interese seguransa nasionál ka seguransa públika, orden públika, protesaun ba saúde ka moralidade públika ka protesaun ba direitu no liberdade sira ema seluk nian. Artigu ne’e sei la prevene atu bele impoin restrisaun ne’ebé legál, ba membru forsa armada sira no polísia sira bainhira sira ezerse direitu ida-ne’e.

3. Laiha buat ida iha artigu ne’e ne’ebé fó autorizasaun ba Estadu sira ne’ebe halo parte iha Konvensaun Internasionál Organizasaun Servisu nian hosi 1948 kona-ba Liberdade Asosiasaun no Protesaun ba Direitu atu Organiza, atu hola medida lejislativa ka aplika lei ho maneira ida ne’ebé bele prejudika garantia sira iha Konvensaun ida ne’ebá.

Artigu 23

1. Família maka unidade grupu fundamental no naturál sosiedade nian, nune’e duni intituladu ba protesaun sosiedade no Estadu nian.

2. Direitu kaben ba mane no feto sira ho idade kaben sei rekoñese. 3. Sei labele halo kazamentu bainhira laiha konsentimentu tomak hosi parte rua ne’ebé

atu kaben. 4. Estadu Partisipante sira sei hola medida apropriadu hodi asegura igualidade direitu no

responsabilidade ba mane no feto bainhira kaben, iha kazamentu laran no bainhira hakotu kazamentu. Karik kazamentu kotu, tenke halo provizaun hodi fó protesaun ne’ebé presiza ba oan sira ne’ebé iha.

Artigu 24

1. Labarik hotu-hotu iha direitu, lahó diskriminasaun ba rasa, kór, seksu, língua, relijiaun, orijen nasionál ka sosiál, propriedade ka moris, ba medida protesaun ne’ebé de’it presisa hosi nia família, sosiedade no Estadu tuir nia estatutu hanesan labarik.

2. Labarik hotu-hotu tenke rejista kedas no iha naran ida bainhira moris. 3. Labarik hotu-hotu iha direitu hodi hetan nasionalidade ida.

Artigu 25

Sidadaun hotu-hotu sei iha direitu no oportunidade, lahó distinsaun ne’ebé mensiona iha Artigu 2 no mós lahó restrisaun ne’ebé la justu: (a) Atu halo parte iha asuntu públiku, diretu ka liuhosi representante ne’ebé sira hili ho liberdade; (b) Atu vota no sai eleitu iha eleisaun jenuina no periódika ne’ebé hanesan sufrájiu universál no iguál no tenke tuir votu sekretu hodi nune’e garante espresaun livre hakarak eleitór sira-nian; (c) Atu hetan asesu, ho termu jerál igual nian, ba servisu públiku iha nia país.

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

48

Artigu 26 Ema hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, no intituladu ba protesaun hosi lei ne’ebé hane-san, lahó kualkér diskriminasaun. Nune’e duni, lei sei bandu kualkér diskriminasaun no sei garante ba ema hotu-hotu, protesaun hanesan no efetivu kontra kualkér diskrimi-nasaun ne’ebé bazeia ba rasa, kór, seksu, língua, relijiaun, opiniaun polítika ka seluk, orijen nasionál ka moris nian, propriedade, estatutu moris ka seluk nian.

Artigu 27

Iha Estadu sira ne’ebé mak iha minoria étnika, relijioza ka linguístika, labele nega di-reitu ba ema sira ne’ebé pertense ba minoria sira-ne’e atu kaer sira-nia kultura, rekoñe-se ka pratika sira-nia relijiaun rasik, ka atu uza sira-nia lia rasik hamutuk ho membru seluk komunidade sira-nian.

PARTE IV

Artigu 28 1. Sei estabelese Komisaun Direitu Ema nian (hosi ne’e ba oin refere hanesan Komisaun

iha Konvensaun ida-ne’e). Komisaun ne’e sei harii ho membru sanulu resin ualu no sei hala’o funsaun ne’ebé estabelese hanesan tuir mai.

2. Komisaun ne’e sei harii ho sidadaun hosi Estadu Partisipante sira, nu’udar ema ho kara-ter, morál aas no kompeténsia iha área direitu ema nian, no sei fó konsiderasaun ba va-lór partisipasaun hosi ema sira ne’ebé iha esperiénsia jurídika.

3. Membru Komisaun nian tenkesér eleitu no sei hala’o sira-nia knaar ho sira-nia kapasi-dade pesoál.

Artigu 29 1. Sei hili membru Komisaun nian tuir votu sekretu hosi lista ba ema sira maka iha kuali-

fikasaun ne’ebé preskreve iha Artigu 28, no ne’ebé hetan rekomendasaun hosi Estadu Partisipante sira atu tuur iha Komisaun.

2. Estadu Partisipante ida-idak labele rekomenda liu ema na’in rua. Ema hirak ne’e tenkesér sidadaun hosi Estadu ne’ebé rekomenda sira.

3. Ema ida sei bele hetan nafatin rekomendasaun.

Artigu 30 1. Eleisaun ba dala uluk tenkesér halo iha períodu ne’ebé la liu fulan neen hosi momentu

Konvensaun ida-ne’e komesa válidu. 2. Pelumenus fulan haat molok data eleisaun ida-idak Komisaun nian, exetu eleisaun atu

taka vaga ne’ebé deklara tuir Artigu 34, Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian tenke haruka konvite eskritu ba Estadu Partisipante sira hodi sira halo rekomendasaun ba membru Komisaun nian iha fulan tolu nia laran.

3. Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian tenke prepara lista tuir orden alfabétika ho naran ema sira ne’ebé hetan rekomendasaun ho referénsia ba Estadu ne’ebé maka

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

49

rekomenda, hafoin submete lista ne’e ba Estadu Partisipante sira ho tempu ne’ebé la liu fulan ida molok data eleisaun ida-idak nian.

4. Eleisaun ba membru Komisaun nian sei hala’o iha reuniaun ne’ebé Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian sei organiza ba Estadu Partisipante sira, iha Sede-Jeral Nasoins Unidas nian. Iha reuniaun ida-ne’e, ne’ebé hetan kuorum ho 2/3 Estadu Partisipante sira, ema sira ne’ebé eleitu atu tuur iha Komisaun maka sira ne’ebé hetan númeru votu barak liu no votu maioria absoluta hosi reprezentante Estadu sira ne’ebé prezente no vota.

Artigu 31

1. Komisaun ne’e labele inklui liu sidadaun ida hosi Estadu ida. 2. Iha eleisaun Komisaun nian, sei fó konsiderasaun ba distribuisaun jeográfika ida ne’ebé

hanesan ba membru sira no mós reprezentasaun ba modelu sivilizasaun oinoin no sistema jurídiku prinsipál sira.

Artigu 32

1. Membru Komisaun sira sei eleitu ho mandatu ba tinan haat. Sira sei bele eleitu fila fali karik sira hetan fali rekomendasaun. Maibé mandatu membru na’in sia nian ne’ebé eleitu iha eleisaun ba dala uluk sei remata bainhira tinan rua liu; imediatamente hafoin eleisaun dala uluk nian, Presidente reuniaun nian ne’ebé hetan referénsia iha Artigu 30, parágrafu 4 sei hili hamutuk naran membru na’in sia nian ne’e.

2. Eleisaun sira ne’ebé hala’o bainhira mandatu membru sira-nian remata, tenkesér hala’o tuir artigu sira ne’ebé mai uluk iha Konvensaun ida-ne’e.

Artigu 33 1. Karik, tuir opiniaun unánime hosi membru sira seluk, membru ida Komisaun nian pára

hala’o nia funsaun tanba kauza ruma seluk ne’ebé la’os auzénsia ho karater temporáriu, Presidente Komisaun tenke notifika Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian ne’ebé tenke deklara pozisaun membru ne’e nian vagu.

2. Karik membru ruma Komisaun nian mate ka rezigna an, Presidente Komisaun nian tenke notifika Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian ne’ebé sei deklara pozisaun ne’e vagu hosi data membru mate ka data ne’ebé rezignasaun komesa válidu.

Artigu 34

1. Bainhira deklara vaga temporária ida tuir Artigu 33, no karik mandatu membru nian ne’ebé atu substitui la remata iha fulan neen nia laran hosi loron deklara vaga ne’e, Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian tenke notifika Estadu ida-idak ne’ebe halo parte iha Konvensaun ida-ne’e hodi sira bele aprezenta sira-nia rekomendasaun, iha fulan rua nia laran tuir Artigu 29, atu prenxe vaga ne’e.

2. Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian tenke prepara lista ida tuir orden alfabétika ho naran ema sira ne’ebé hetan rekomendasaun, no tenke haruka lista ne’e ba Estadu

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

50

Partisipante sira. Eleisaun atu prenxe vaga tenke hala’o tuir dispozisaun sira ne’ebé relevante iha Konvensaun nia parte ida-ne’e.

3. Membru Komisaun nian ne’ebé eleitu atu prenxe vaga ida ne’ebé deklara tuir Artigu 33, sei kaer pozisaun ne’e tuir tempu ne’ebé mak sei iha hela ba mandatu hosi membru ne’ebé husik nia pozisaun iha Komisaun laran tuir dispozisaun Artigu 33 nian.

Artigu 35

Membru Komisaun sira sei simu, ho aprovasaun Asembleia Jerál Nasoins Unidas nian, gratifikasaun finanseira hosi rekursu Nasoins Unidas nian tuir termu no kondisaun ne’ebé Asembleia Jerál maka deside ho konsiderasaun ba importánsia responsabilidade Komisaun nian.

Artigu 36 Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian tenke fornese ema no meius ne’ebé nesesáriu ba Komisaun atu bele hala’o ninia funsaun ho efetividade tuir Konvensaun ida-ne’e.

Artigu 37 1. Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian tenke konvoka reuniaun inisiál Komisaun nian iha

Sede- Jerál Nasoins Unidas nian. 2. Hafoin nia reuniaun inisiál, Komisaun tenke reúne iha tempu ne’ebé estabelese iha re-

gra prosedimentu Komisaun nian. 3. Baibain, Komisaun sei reúne iha Sede-Jerál Nasoins Unidas nian ka Eskritóriu Nasoins

Unidas nian iha Jenebra.

Artigu 38 Membru hotu-hotu Komisaun ninian, molok atu kaer sira-nia kargu, tenke halo deklara-saun solene iha Komisaun nakloke katak nia sei hala’o ninia funsaun ho imparsialidade no konxiénsia.

Artigu 39 1. Komisaun sei hili ninia ofisiál sira ba períodu mandatu tinan rua. Sira sei bele eleitu fila

fali. 2. Komisaun sei estabelese nia regra prosedimentu rasik, maibé regra sira-ne’e tenke

estipula, inter alia, katak: (a) Membru sanulu resin rua sei konstitui kuorum; (b) Desizaun sira hosi Komisaun tenke foti ho votu maioria hosi membru sira ne’ebé prezente.

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

51

Artigu 40 1. Estadu Partisipante sira simu atu submete relatóriu kona-ba medida ne’ebé de’it sira

foti hodi fó efeitu ba direitu sira ne’ebé rekoñese iha Konvensaun ida-ne’e, no mós progresu sira halo hodi ema bele hasai proveitu hosi direitu hirak ne’e:

foti hodi fó efeitu ba direitu sira ne’ebé rekoñese iha Konvensaun ida-ne’e, no mós progresu sira halo hodi ema bele hasai proveitu hosi direitu hirak ne’e: (a) Iha tinan ida nia laran hosi validade Konvensaun ida- ne’e nian ba Estadu sira ne’ebé relevante; (b) Hosi tempu ne’e ba oin bainhira Komisaun husu.

2. Relatóriu hotu-hotu sei submete ba Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian ne’ebé sei haruka ba Komisaun atu halo konsiderasaun bá. Relatóriu sira tenke hato’o faktor no difikuldade sira, karik iha, ne’ebé afeta implementasaun Konvensaun ne’e nian.

3. Hafoin konsulta ho Komisaun, Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian bele haruka ba ajénsia espesializada sira, kópia hosi parte ruma relatóriu nian ne’ebé monu ba sira-nia área kompeténsia.

4. Komisaun tenke estuda relatóriu ne’ebé Estadu Partisipante sira submete. Komisaun tenke haruka nia relatóriu no komentáriu jerál ruma ne’ebé Komisaun konsidera apropriadu ba Estadu Partisipante sira. Komisaun bele mós haruka ba Konsellu Ekonómiku no Sosiál, komentáriu hirak ne’e hamutuk ho kópia relatóriu ne’ebé sira simu hosi Estadu Partisipante sira.

5. Estadu Partisipante sira bele submete sira-nia observasaun ba Komisaun kona-ba komentáriu ruma ne’ebé Komisaun halo tuir parágrafu 4 artigu ne’e nian.

Artigu 41

1. Estadu Partisipante ida bele deklara, iha kualkér momentu tuir artigu ida-ne’e, katak nia rekoñese kompeténsia Komisaun nian atu simu no konsidera komunikadu katak Estadu Partisipante ida-ne’e reklama katak Estadu seluk la halo tuir ninia obrigasaun tuir Konvensaun ida-ne’e. Komunikadu tuir artigu ne’e, bele de’it simu no konsidera bainhira submete hosi Estadu Partisipante sira ne’ebé deklara tiha ona katak sira rekoñese kompeténsia Komisaun nian ba sira-nia an rasik. Komisaun sei labele simu komunikadu ida hosi Estadu ruma ne’ebé seidauk halo deklarasaun ida-ne’e. Komunikadu sira ne’ebé simu tuir artigu ne’e tenke trata tuir prosedimentu tuirmai:

(a) Karik Estadu Partisipante ida konsidera katak Estadu Partisipante seluk la fó efeitu ba dispozisaun Konvensaun ne’e nian nia bele, liuhosi komunikadu eskritu, foti kazu ne’e ba atensaun Estadu seluk ne’e nian. Iha fulan tolu nia laran hafoin simu komunikadu ne’e, Estadu ne’ebé simu komunikadu sei fó esplikasaun ka deklarasaun eskritu seluk ba Estadu ne’ebé haruka komunikadu hodi klarifika kestaun no inklui mós referénsia ba prosedimentu doméstiku no medida korretiva ne’ebé foti tiha ona, sei foti ka bele foti kona-ba kestaun ne’e;

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

52

(b) Karik kestaun la konsege ajusta ho satisfasaun ba parte na’in rua relevante iha fulan neen nia laran hafoin Estadu simu komunikadu inisiál, Estadu rua ne’e iha direitu atu refere asuntu ne’e ba Komisaun liuhosi avizu ba Komisaun no ba Estadu ida seluk; (c) Komisaun sei lida ho kestaun ne’ebé refere ba Komisaun, somente bainhira sertifika tiha ona katak medida korretiva domestika hotu-hotu uza tiha ona kona-ba kestaun ne’e tuir prinsípiu lei internasionál nian ne’ebé hotu-hotu rehoñese. Regra ne’e sei la aplika bainhira aplikasaun ba medida korretiva sira-ne’e naruk liu lahó razaun; (d) Komisaun sei hala’o reuniaun fexada bainhira ezamina komunikadu sira ne’ebé monu iha artigu ida-ne’e nia okos; (e) Sujeitu ba dispozisaun sira iha sub- parágrafu (c), Komisaun sei halo nia eskritóriu sira disponível ba Estadu Partisipante sira ho intensaun hodi hetan solusaun amistoza ida ba assuntu ho baze iha respeitu ba direitu ema nian no liberdade fundamentál sira ne’ebé Konvensaun ida-ne’e rekoñese;

(f) Kualkér asuntu ida ne’ebé refere ba Komisaun, Komisaun bele husu Estadu Partisipante relevante ne’ebé hetan referénsia iha sub-parágrafu (b), atu fó kualkér informasaun ne’ebé relevante;

(g) Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu no hetan referénsia iha sub-parágrafu (b), sei iha direitu atu hetan reprezentasaun bainhira kestaun ne’e diskute iha Komisaun laran, no mós direitu atu halo aprezentasaun orál no/ka eskrita;

(h) Komisaun tenke, iha fulan sanulu resin rua nia laran hafoin data simu avizu ida tuir sub-parágrafu (b), submete relatóriu ida:

(i) Karik konsege hetan solusaun ida tuir termu sira iha sub-parágrafu (e), Komisaun sei limita-nia relátoriu ba deklarasaun badak ida kona-ba faktu sira no solusaun ne’ebé hetan;

(ii) Karik la konsege hetan solusaun ida tuir termu sira iha sub-parágrafu (e), Komisaun sei limita-nia relatóriu ba deklarasaun badak kona-ba faktu sira; Aprezentasaun eskrita sira no mós rejistu aprezentasaun orál sira hosi Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu sei tau aneksu ba relatóriu. Ba kestaun hotu-hotu, tenke haruka relatóriu ba Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu.

2. Dispozisaun sira hosi artigu ne’e sei komesa válidu bainhira Estadu Partisipante sanulu halo deklarasaun tuir parágrafu I artigu ida-ne’e nian. Estadu Partisipante sira sei haruka deklarasaun hirak ne’e ba Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian, ne’ebé sei haruka fali kópia ba Estadu Partisipante sira seluk. Bele retira fila fali deklarasaun ida iha kualkér momentu liuhosi notifikasaun ba Sekretáriu-Jerál. Retirada ne’e sei la prejudika konsiderasaun ba kestaun ida hosi komunikadu ne’ebé haruka tiha ona tuir artigu ida-ne’e; Sei la simu tan komunikadu hosi kualkér Estadu Partisipante ida hafoin Sekretáriu-Jerál simu notifikasaun ba retirada deklarasaun nian, bele de’it se Estadu Partisipante envolvidu halo tiha fali deklarasaun foun.

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

53

Artigu 42 1. (a) Karik kestaun ida ne’ebé refere tiha ona ba Komisaun tuir Artigu 41 la konsege

rezolve tuir satisfasaun Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu, Komisaun bele, ho konsentimentu anteriór hosi Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu, hari Komisaun Konsiliatória ad hoc ida (hosi ne’e ba oin refere hanesan Komisaun Konsiliatória). Eskritóriu Komisaun Konsiliatória nian sei disponivel ba Estadu Partisipante sira envolvidu, ho intensaun kona-ba solusaun amistoza ba kestaun ho baze iha respeitu ba Konvensaun ida-ne’e;

(b) Komisaun Konsiliatória sei konstitui ho membru ema na’in lima ne’ebé aseitável ba Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu. Karik Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu la hetan akordu kona-ba kompozisaun tomak ka parsiál Komisaun Konsiliatória nian iha fulan tolu nia laran, membru sira Komisaun Konsiliatória nian ne’ebé la hetan akordu sei eleitu hosi membru Komisaun nia leet tuir votu sekretu ho maioria 2/3 Komisaun nian.

2. Membru Komisaun Konsiliatória nian sei hala’o sira-nia knaar ho sira-nia kapasidadepesoál. Sira sei labele sidadaun hosi Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu, ka hosi Estadu ida ne’ebé la halo parte iha Konvensaun ida-ne’e, ka hosi Estadu Partisipante ida ne’ebé seidauk halo deklarasaun tuir Artigu 41.

3. Komisaun Konsiliatória sei hili nia Presidente rasik no adota nia regra prosedimentu rasik.

4. Reuniaun Komisaun Konsiliatória nian baibain sei hala’o iha Sede-Jerál Nasoins Unidas nian ka iha Eskritóriu Nasoins Unidas nian iha Jenébra. Maibé, reuniaun bele mós hala’o iha fatin konveniente ne’ebé Komisaun Konsiliatória bele determina hafoin halo konsulta ho Sekretáriu- Jerál Nasoins Unidas nian, no mós ho Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu.

5. Sekretariadu ne’ebé estabelese tuir Artigu 36 sei serví mós Komisaun Konsiliatória sira ne’ebé harii tuir artigu ida-ne’e.

6. Sei halo informasaun ne’ebé Komisaun simu no tau hamutuk disponível ba Komisaun Konsiliatória, no Komisaun Konsiliatória bele husu Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu atu fornese tan informasaun seluk ne’ebé relevante.

7. Bainhira Komisaun Konsiliatória konsidera tiha ona kestaun tomak, maibé iha kualkér kazu la tarde liu fulan sanulu resin rua hafoin tau matan ba kestaun ida, Komisaun Konsiliatória sei submete relatóriu ida ba Presidente Komisaun nian atu haruka ba Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu:

(a) Karik Komisaun Konsiliatória inkapás atu kompleta nia konsiderasaun ba kestaun iha fulan sanulu resin rua nia laran, Komisaun Konsiliatória sei limita-nia relatóriu ba deklarasaun badak ida hodi deklara kondisaun konsiderasaun nian ba kestaun ne’e;

(b) Karik hetan solusaun amistoza ida ho baze iha respeitu ba direitu ema nian hanesan rekoñese iha Konvensaun ida-ne’e, Komisaun Konsiliatória sei limita-nia relatóriu ba deklarasaun badak ida kona-ba faktu sira no solusaun ne’ebé hetan;

(c) Karik la hetan solusaun ida tuir termu sub-parágrafu (b), Relatóriu Komisaun Konsiliatória nian sei inklui ninia verediktu kona-ba kestaun faktu nian hotu-hotu

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

54

ne’ebé relevante ba problema entre Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu, no mós Komisaun Konsiliatória ninia opiniaun kona-ba posibilidade ba solusaun amistoza kestaun nian. Relatóriu ne’e sei inklui mós aprezentasaun eskrita sira, no rejistu aprezentasaun orál sira-nian ne’ebé Estadu Partisipante sira envolvidu halo;

(d) Karik relatóriu Komisaun Konsiliatória nian aprezenta tuir sub-parágrafu (c), Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu tenke, iha fulan tolu nia laran hafoin simu relatóriu, notifika Presidente Komisaun nian katak sira aseita ka lae konteúdu relatóriu Komisaun Konsiliatória nian.

8. Dispozisaun hirak artigu ne’e nian la prejudika responsabilidade Komisaun nian tuir Artigu 41.

9. Estadu Partisipante sira ne’ebé envolvidu sei fahe ho forma iguál despeza membru Komisaun Konsiliatória sira-nian tuir estimativa ne’ebé Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian sei fó.

10. Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian sei autorizadu atu selu membru Komisaun Konsiliatória sira-nia despeza, karik presiza, molok reembolsu hosi Estadu Partisipante sira ne’ebé

Artigu 43

Membru Komisaun sira no mós membru Komisaun Konsiliatória ad hoc sira ne’ebé foti tuir Artigu 42, sei iha direitu ba meius, priviléjiu no imunidade sira ne’ebe fó ba perítu iha misaun Nasoins Unidas nian hanesan estabelese iha artigu relevante sira hosi Konvensaun kona-ba Piviléjiu no Imunidade Nasoins Unidas nian.

Artigu 44

Dispozisaun sira ba implementasaun Konvensaun ida-ne’e nian sei aplika, lahó prejuizu, ba prosedimentu sira ne’ebé preskreve ba área direitu ema nian liuhosi ka tuir instrumentu konstitusionál no konvensaun sira Nasoins Unidas nian no mós ajénsia espesializada sira-nian, no sei la prevene Estadu sira ne’ebé halo parte iha Konvensaun ida-ne’e atu rekorre ba prosedimentu sira seluk hodi rezolve disputa tuir akordu internasionál jerál ka espesiál ne’ebé válidu entre sira.

Artigu 45 Komisaun sei aprezenta ba Asembleia Jerál Nasoins Unidas nian, liuhosi Konsellu Ekonómiku no Sosiál, relatóriu anuál ida kona-ba nia atividade sira.

PARTE V

Artigu 46 Laiha buat ida iha Konvensaun ida-ne’e mak bele interpreta fali hanesan hamenus dispozisaun sira iha Karta Nasoins Unidas nian no ajénsia espesializada sira-nia regulamentu ne’ebé define responsabilidade órgaun sira Nasoins Unidas nian, no mós

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

55

responsabilidade ajénsia espesializada sira-nian kona-ba kestaun sira ne’ebé Konvensaun ida-ne’e tau matan bá.

Artigu 47 Laiha buat ida iha Konvensaun ida-ne’e mak bele interpreta fali hanesan hamenus direitu inerente povu hotu-hotu nian atu uza no goza tomak ho liberdade sira-nia rikusoin no rekursu naturál.

PARTE VI

Artigu 48 1. Konvensaun ida-ne’e loke hela ba asinatura hosi kualkér Estadu Membru Nasoins

Unidas nian, ka membru ba nia ajénsia espesializada sira, hosi kualkér Estadu Membru ba Estatutu Tribunál Internasionál Justisa ninian, no mós hosi kualkér Estadu ida ne’ebé hetan konvite hosi Asembleia Jerál Nasoins Unidas nian atu halo parte iha Konvensaun ida-ne’e.

2. Konvensaun ida-ne’e sei sujeita ba ratifikasaun. Instrumentu ratifikasaun nian sei hatama ba Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas nian.

3. Konvensaun ida-ne’e sei loke hela ba adezaun hosi kualkér Estadu ne’ebé refere bá iha parágrafu 1 artigu ida-ne’e nian.

4. Adezaun sei efetua liuhosi hatama instrumentu adezaun nian ba Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian.

5. Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian sei fó hatene ba Estadu hotu-hotu ne’ebé asina ka adere tiha ona ba Konvensaun ida-ne’e kona-ba atu hatama instrumentu ratifikasaun ka adezaun ida-idak nian.

Artigu 49

1. Konvensaun ida-ne’e sei komesa válidu liu fulan tolu hosi data ne’ebé instrumentu ratifikasaun ka instrumentu adezaun númeru tolunulu resin lima tama ba iha Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian.

2. Ba Estadu ida-idak ne’ebé ratifika ka adere ba Konvensaun ida-ne’e liu tiha momentu instrumentu ratifikasaun ka adezaun nian númeru tolunulu resin lima tama, Konvensaun ida-ne’e komesa válidu liu fulan tolu hosi momentu nia hatama ninia instrumentu ratifikasaun ka adezaun rasik.

Artigu 50

Dispozisaun sira Konvensaun ne’e nian sei haluan ba parte hotu-hotu Estadu federal sira-nian lahó kualkér limitasaun ka exesaun.

Artigu 51 1. Kualkér Estadu Partisipante ida bele propoin emenda no arkiva ho Sekretáriu-Jerál

Nasoins Unidas nian. Hafoin simu proposta emenda nian, Sekretáriu-Jerál sei komunika kualkér proposta emenda nian ba Estadu Partisispante sira hodi husu katak sira

Paktu Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku

56

notifika fila fali nia karik sira favorese konferénsia Estadu Partisipante sira-nian ho propózitu atu konsidera no vota ba proposta emenda nian. Se karik pelumenus 1/3 Estadu Partisipante sira favorese konferénsia ne’e, Sekretáriu- Jerál Nasoins Unidas nian sei konvoka konferénsia ida ne’ebé Nasoins Unidas maka sei patrosina. Kualkér emenda ne’ebé adota tuir maioria Estadu Partisipante sira ne’ebé prezente no vota iha konferénsia ne’e, sei submete ba Asembleia Jerál Nasoins Unidas nian atu aprova.

2. Emenda sira sei tama iha vigor bainhira sira hetan aprovasaun hosi Asembleia Jerál Nasoins Unidas nian no aseitasaun hosi maioria 2/3 Estadu Partisipante sira, tuir sira-nia prosesu konstitusionál.

3. Bainhira emenda tama iha vigor, Estadu Partisipante sira ne’ebé simu emenda sira-ne’e iha obrigasaun atu kumpre; Estadu Partisipante sira seluk sei kumpre nafatin Konvensaun ida-ne’e nia dispozisaun no emenda sira uluk ne’ebé sira simu tiha ona.

Artigu 52

Lahó konsiderasaun ba notifikasaun sira ne’ebé halo tuir Artigu 48, parágrafu 5, Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian sei fó hatene ba Estadu hotu-hotu ne’ebé hetan referénsia iha parágrafu I iha Artigu 48, kona-ba detalle hirak tuirmai:

(a) Asinatura, ratifikasaun no adezaun sira tuir Artigu 48; (b) Data ne’ebé Konvensaun ne’e komesa válidu tuir Artigu 49, no data ne’ebé korresaun sira komesa válidu tuir Artigu 51.

Artigu 53

1. Konvensaun ida-ne’e, ne’ebé mós iha testu auténtiku iha lia Xina, Inglés, Rusu, Fransés no Español, sei rai iha arkivu Nasoins Unidas nian.

2. Sekretáriu-Jerál Nasoins Unidas nian sei haruka kópia autentikada Konvensaun ne’e nian ba Estadu Partisipante sira ne’ebé hetan referénsia iha Artigu 48.

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

57

KONVENSAUN INTERNASIONAL KONA-BA ELIMINASAUN FORMA HOTU-HOTU DISKRIMINASAUN BA FETO (1979)

Estadu membru ba konvensaun ne’e, Haree katak Nasoins Unidas nia karta reafirma fiar iha direitus umanus bazikus iha ema ida-idak nia valor no dignidade nune’e mos direitus umanus ne’ebé hanesan ba feto no mane, Haree katak deklarasaun Universal Direitus Umanus afirma prinsipiu ne’ebé la fo kbit ba diskriminasaun no haklaken katak ema hotu husi moris mai livre no iha dignidade no direitu hanesan, katak ema ida-idak iha direitu no liberdade ne’ebe hakerek ona, laiha diferensa iha buat hotu nune’e mos laiha diferensa iha seksu, Haree katak nasaun membru ba konvensaun Internasional kona ba direitus umanus iha obrigasaun atu garante feto ho mane nia direitu hanesan atu goza direitu ekonomia, sosial, kultura sivil no politika, Hanoin katak konvensaun internasional ne’e halo to’o duni rohan iha Nasoins Unidas nia mahon no iha ajensia espesial ne’ebe promove feto ho mane nia direitu hanesan, Haree mos ba rezolusaun, deklarasaun no rekomendasaun ne’ebe Nasoins Unidas adota no promosaun kona ba feto ho mane nia direitu hanesan ne’ebe ajensia espesial halo, maibe preokupa katak maske iha ona instrumentu oin-oin, diskriminasaun bot kontra feto sei iha nafatin, Hanoin katak diskriminasaun kontra feto viola prinsipiu igualdade direitu no respeitu ba ema nia dignidade, diskriminasaun sai nudar obstakulu ba feto nia partisipasaun atu bele hanesan ho mane, iha moris politika, sosial, ekonomia kultura iha sira-nia rain, diskriminasaun halo para kresimentu prosperiedade sosiedade familiar nian no tau difikuldade bot ba feto ne’ebe iha potensia atu fo sira-nia serbisu ba sira-nia nasaun no ba ema moris iha mundu rai klaran, Preokupa katak iha situasaun moris kiak nian, feto iha asesu menus ba aihan, saude, edukasaun, treinu no oportunidade ba empregu no mos ba nesesidade seluk tan, Fiar katak hari tiha orden foun kona ba ekonomia internasional ne’ebe bazeia ba igualdade no justisa sei kontribui bot tebes ba igualdade feto ho mane, Koalia maka’as kona ba halakon apartaid, forma rasismu hotu-hotu, diskriminasaun kulit, kolonialismu, neo kolonialismu, agresaun, okupsaun husi rai seluk, no mai

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

58

domina no tama iha asuntu rai laran nasaun ida nian sai nudar buat improtanti tebes ba feto ho mane atu goza sira-nia direitu, Afirma katak atu hakbit paz no seguransa internasional, hamamar tensaun internasional koperasaun hamutuk ho nasaun hotu-hotu, koperasaun mutua nasaun hot-hotu hodi la hare ba sira-nia sistema ekonomia no sosial, dezarmamentu kompletu no jeral liu-liu iha armamentu nukliar ne’ebe sei hetan kontrola efetivu no maka’as husi Internasional, afirmasaun kona ba prinsipiu justisa, igualdade no benefisiu mutua iha relasaun nasaun sira nian no realizasaun povo nia direitu bainhira iha dominiu kolonial no husi liur, no iha okupasaun husi rai liur hodi lori ba autodeterminasaun ka independensia, nune’e mos respeitu ba soberania nasional no integridade territoriu, sei promove progresu sosial no dezenvolvimentu no buat hirak ne’e hotu mak sei kontribui ba atu hetan igualdade entre feto no mane. Fiar metin katak dezenvolvimentu konpletu no lolos iha nasaun ida, prospriedade mundu nian no kauza ba paz ezigi partisipasaun masima husi feto hanesan ho mane iha area hotu-hotu, Hanoin katak feto sira-nia kontribuisaun bot ba prosperiedade familia no ba dezenvolvimentu sosiedade to’o oras ne’e seidauk hetan lolos rekoñesimentu, signifikadu sosial nudar inan no knar inan aman iha familia laran, no hakiak labarik sira, no hatene katak feto nia knar atu hetan oan labele sai baze ba diskriminasaun, maibe hakiak labarik ezije responsabilidade ne’ebe tenke fahe entre feto no mane no sosiedade nudar parte ne’ebe bot, Hatene katak mudansa ba mane nia knar sociedade nian nune’e mos ba feto nia knar iha sosiedade no iha familia presiza teb-tebes bainhira hakarak hetan igualdade lolos entre feto no mane, Hakotu atu implementa prinsipiu ne’ebe iha ona deklarasaun kona ba eliminasaun forma diskriminasaun oin-onin kontra feto no atu to’o ba objetivu ida ne’e, sei adota medida lolos ba eliminasaun forma oin-oin diskriminasaun no sira-nia manifestasaun, Konkorda ba buat hirak tuir mai ne’e:

PARTE I

Artigu 1

Iha konvensaun ida ne’e, lia fuan ka termo ”Diskriminasaun Kontra Feto” tenke iha nia sentisu hanesan distinsaun, eskluzaun ka restrisaun ne’ebe halo hodi bazeia ba seksu, ne’ebe iha efeitu ka objetivu atu halo la hanesan ka halakon rekoñesimentu, la fo dalan

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

59

ba feto sira atu bele goza ka hala’o sira-nia direitu hodi la hare ba sira-nia estadu nudar kaben nain, bazeia ba igualdade mane no feto, ba sira-nia Direitus Umanus liberdade fundamental iha area politika ekonomia sosial kultura sivil ka seluk tan.

Artigu 2 Estadu membru kondena forma oin-oin diskriminasaun kontra feto, no konkorda atu hetan lalais meius oin-oin ne’ebé lolos no sei la demora halo politika eliminasaun diskriminasaun kontra feto, no atu ba to’o iha ne’ebá sei, hala’o: a) Atu hatama feto no mane nia prinsipiu igualdade iha sira-nia konstituisaun nasional nasaun nian, ka iha lejislasaun seluk ruma ne’ebé lolos. Karik seidauk hatama iha neba, garante realizasaun pratika husi prinsipiu ne’e liu husi lei ka meius seluk ruma ne’ebé lolos; b) Adota lei ne’ebé lolos no medida seluk tan, hanesan sansaun ne’ebé los, hodi bandu diskriminasaun kontra feto; c) Hari í protesaun legal ba feto nia direitu hanesan ho mane, no garante liu husi tribu-nal nasionál ne’ebé kompetente no instituisaun publika protesaun ne’ebé efetivu ba feto kontra hahalok diskriminasaun hotu-hotu; d) Atu tahan an husi hahalok ka pratika ruma ne’ebé lori ba diskriminasaun kontra feto no garante autoridade no instituisaun publika atu hala’o sira-nia knaar tuir obrigasaun ida ne’e; e) Atu hola medidas lolos hot-hotu hodi halakon diskriminasaun kontra feto, husi ema ida-idak, organizasaun ka kompaña; f) Hola medidas los hot-hotu, hanesan halo lei ka lejislasaun, muda ka halakon lei ruma ne’ebe iha, regulamentu, kostume ho pratika balun ne’ebe hamosu diskriminasaun kontra feto; g) Atu hasai tiha lei hotu ne’ebe kona ba kastigu be halo diskriminasaun kontra feto.

Artigu 3

Nasaun membru sei hatama iha area hotu-hotu, liu-liu iha area politika, sosial, ekonomia, kultura, medida hot-hotu, hanesan halo lei ka lejislasaun, garante dezenvolvimentu loloos no lori feto ba oin, ho objetivu atu garante ba sira ezersisiu direitus umanu no liberdade fundamental ne’ebe bazeia ba igualdade ho mane no halo sira goza direitu hirak ne’e.

Artigu 4 1) Adosaun medida espesiál temporáriu ida husi estadu membru ne’ebé haree atu hamosu lalais igualdade entre feto no mane, labele hare hanesan diskriminasaun nu'udar define ona iha konvensaun ne’e, maibé medida sira nee labele lori hanesan konsekuénsia manutensaun padraun ne’ebé la iguál ka separada; medida hirak ne’e

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

60

tenke hapara kedas bainhira hetan ona objetivu oportunidade ho tratamentu ne’ebé hanesan; 2) Adosaun medida espesiál husi estadu membru inklui mós medida hirak ne’ebé hakerek tiha ona iha konvensaun ne’e, ne’ebé atu hare protesaun ba inan sira be koos no hahoris ne’e, labele hare hanesan hahalok diskriminasaun ida.

Artigu 5

Estadu membru sei foti medida hot-hotu ne’ebe los:

a) Atu muda modelu ka padraun sosial no kultura kona ba feto no mane nia hahalok, atu nune’e bele halakon prejuizu kostume no pratika barak seluk tan ne’ebe bazeia ba ideia inferioridade ka superioridade feto no mane nian ka kona ba idea falsu ba feto no mane nia knar;

b) Atu garante katak familia nia edukasaun hatama kompriensaun lolos kona ba inan kous no hahoris nudar funsaun sosial no rekoñesimentu kona ba responsabilidade feto no mane iha knar hakiak no dezenvolve sira-nia oan sira, no kumpriende katak sira-nia oan nia interese mak sei sai hanesan konsiderasaun ba dala uluk iha kazu hot-hotu.

Artigu 6

Estadu membru tenke foti medida hot-hotu ne’ebe inklui lejislasaun, atu halakon forma oin-oin kona ba trafiku ba feto no esplorasaun prostituisaun ba feto sira.

PARTE II

Artigu 7 Estadu membru tenke hola medida hotu ne’ebe diak atu halakon diskriminasaun kontra feto iha moris publika no politika nasaun nian, no liu-liu tenke garante ba feto, direitu ne’ebe hanesan ho mane:

a) Vota iha eleisaun no referendum publiku hot-hotu no bele sai kandidatu ba instituisaun publika atu instituisaun hirak ne’e bele hili nia;

b) Partisipa iha formulasaun governu nia politiku no implementasaun politika hirak ne’e, no kaer eskritoriu publiku iha governu nia nivel hot-hotu;

c) Partisipa iha organizasaun non governamental no assosiasaun hot-hotu ne’ebe preokupa ho vida publika no politika nasaun nian.

Artigu 8

Estadu membru tenke hola medida hotu ne’ebe propria atu garante katak feto sira, iha termu igual ho mane no la ho kualker diskriminasaun, hetan oportunidade atu reprezenta sira-nia governu iha nivel internasional no partisipa iha servisu organizasaun internasional.

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

61

Artigu 9 1) Estadu membru tenke garante ba feto sira katak iha direitu hanesan ho mane atu bele

hetan, muda ka kaer metin nafatin nasionalidade. Estadu membru tenke garante liu-liu atu sira ne’ebé kaben ho ema rai liur ka sira-nia laen troka nia nasionalidade labele muda automatikamente fen nia nasionalidade, hodi tau fen hanesan laiha nasaun ida ka obriga nia laen nia nasionalidade ba nia.

2) Estadu membru tenke garante direitu hanesan ba feto no mane bainhira koalia kona ba oan sira-nia nasionalidade.

PARTE III

Artigu 10

Estadu membru hola medida hotu ne’ebe los atu halakon diskriminasaun kontra feto liu-liu atu garante ba sira direitu be hanesan ho mane iha area edukasaun no liu-liu garantea ida ne’ebe bazeia ba mane ho feto nia igualdade :

a) Kondisaun ne’ebe hanesan atu hetan kareira ba serbisu, orientasaun vokasional, iha asesu ba estudu no hetan diploma iha kategoria edukasaun oin-oin iha area rural no urbanu; igualdade ida ne’e tenke hetan kedas garantea husi edukasaun pre eskolar, jeral, tekniku, profesional no edukasaun tekniku ne’ebe as liu tan, nune’e mos ba treinu vokasional oin-oin;

b) Asesu ba kurikulum ne’ebe hanesan, ezame ne’ebe hanesan, atu hetan edukador ho nivel kualifikasaun ne’ebe hanesan, ba fatin, no kualidade ekipamentu ne’ebe hanesan;

c) Eliminasaun konseitu falsu hot-hotu kona ba feto no mane nia knar iha nivel hot-hotu no iha forma oin-oin edukasaun nian hodi apoia edukasaun hamutuk ba feto no mane, no tipu edukasaun seluk tan ne’ebe sei tulun atu lori ba objetivu ne’e, no liu-liu, husi revizaun ka testu livru nian no programa eskola ho adaptasaun ba metodo atu hanorin;

d) Oportunidade ne’ebé hanesan hodi hetan benefisiu atu hetan bolsu de estudu no tu-lun seluk ruma atu ba estuda tan;

e) Oportunidade ne’ebé hanesan hodi partisipa iha programa edukasaun, hanesan mós eskola ba adultu sira, especialmente kona ba atu hamenus tiha divizaun iha seksaun edukasaun nian entre feto ho mane;

f) Hamenus tiha numero estudante feto drop-out, no organiza programa treinu nian ba feto-raan sira no feto ne’ebé husik tiha ona eskola bainhira seidauk hotu;

g) Oportunidade hanesan atu partisipa ativamente iha desportu no edukasaun fisiku; h) Bele hetan mos informasaun edukasional espesifiku nian atu ajuda hatene didiak

saude kona ba familia nia moris hanesan mos informasaun kona ba planu familia nian.

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

62

Artigu 11 1) Estadu membru tenke hola medida hot-hotu atu halakon diskriminasaun kontra feto

iha area impregu nian atu nune’e garante direitu be hanesan hodi bazeia ba igualdade entre feto no mane, liu-liu:

a) Direitu atu hetan serbisu nudar ema moris nia direitu ne’ebe labele hasai hodi fo fali ba ema seluk;

b) Direitu atu hetan oportunidade empregu ne’ebe hanesan, nune’e mos hetan aplikasaun kriteria selesaun iha materia empregu nian ne’ebe hanesan;

c) Direitu atu ho liberdade hili profisaun ho empregu, direitu atu hetan promosaun, hetan garantea ba serbisu no benefisiu hotu, no mos kondisaun serbisu no direitu atu simu treinu no hetan fali treinu vokasional, nune’e mos atu aprende, treinu vokasional nivel avansadu no hetan beibeik treinu;

d) Direitu atu hetan salariu hanesan, nune’e mos benefisiu, no tratamentu ne’ebe hanesan kona ba valor serbisu ne’ebe hanesan, nune’e mos igualdade tratamentu ne’ebe hanesan iha evaluasaun kualidade serbisu nian;

e) Direitu ba seguransa sosial, liu-liu ba tempu atu hetan pensaun, dezempregu, moras, inválidu no bainhira ferik katuas ona ka inkapasidade seluk atu halo serbisu, direitu atu hetan osan bainhira sira husu lisensa;

f) Direitu atu hetan protesaun ba saude no kondisaun serbisu ne’ebe seguru nune’e mos proteje funsaun reprodusaun.

2) Atu bele prevene diskriminasaun kontra feto, bazeia ba kaben ho sai inan kous no

hahoris ka maternidade no garante direitu afetivitu atu serbisu, estadu membru hola medida lolos hanesan tuir mai ne’e:

a) Bandu, no impozisaun sansaun, hasai husi serbisu tan isin rua ka lisensa husi serbisu tan tur ahi, no halo diskriminasaun hodi hasai husi serbisu ne’ebe bazeia ba estatu estatus kaben nain;

b) Sei selu iha tempu lisensa tur ahi nian, ka fo benefisiu seluk ne’ebe nia valor hanesan no labele lakon serbisu ne’ebe hetan tiha ona, senioridade ka osan sosial seluk ruma ne’ebe sai parte husi serbisu nian;

c) Atu hametin lei ka regulamentu kona ba apoiu nesesariu ba sebisu sosial atu nune’e hakbit inan aman sira bele kombina obrigasaun familia ho responsabilidade serbisu no partisipasaun iha vida publika, liu-liu atu promove hari no dezenvolve redi ida ne’ebe kria fasilidade hodi hare ba labarik sira;

d) Atu fo protesaun espesial ba feto iha tempu kous, liu-liu iha serbisu ne’ebe bele estraga sira-nia isin.

3) Lei atu halo protesaun kona ba buat hirak ne’e hotu ne’ebe koalia iha artigu ida ne’e tenke halo revizaun beibeik iha naroman siensia no matenek teknolojia nian no tenke reve, hasai fali ka haklean tan karik presiza

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

63

Artigu 12 1) Estadu membru tenke hola medida hot-hotu ne’ebe los atu halakon diskriminasaun

kontra feto iha area kuidadu kona ba saude, atu nune’e garante asesu ba serbisu kuidadu ba saude, nune’e mos asesu ba planu familiar ne’ebe tenke bazeia ba feto no mane nia igualdade.

2) Nune’e provizaun paragrafu 1 artigu ide ne’e nian, dehan katak estadu membru tenke garante apoiu ba sira bainhira kous, tempu lisensa atu tur ahi, no tempu hirak tuir mai bainhira tur ahi liu tiha hodi garante apoiu gratuitu bainhira presiza, nune’e mos nutrisaun diak iha tempu kous no tempu fo susu labarik.

Artigu 13

Estadu membru tenke hola medida hotu ne’ebe los atu halakon diskriminasaun kontra feto iha area seluk moris ekonomia no sosial, atu nune’e garante direitu hanesan bazeia ba igualdade feto ho mane liu-liu:

a) Direitu ba familia nia benefisiu; b) Direitu atu hetan imprestimu husi banku, imprestimu atu sosa uma ruma no forma kreditu finansia seluk tan; c) Direitu atu partisipa iha atividade divertimentu, disportu ho aspetu hotu vida kultural nian.

Artigu 14

1) Estadu membru tenke hare problema espesifiku ruma ne’ebe feto sira iha area rural hasoru, no knar signifikanti ne’ebe feto sira halo iha vida ekonomia atu hamoris sira-nia familia, nune’e mos serbisu sira ne’ebe iha sektor privadu ekonomia nian, no tenke hola medidas lolos atu garante aplikasaun lei husi konvensaun ida ne’e, ba feto sira iha area rural.

2) Estadu membru tenke hola medida lolos atu halakon diskriminasaun ba feto sira iha area rural, atu nune’e garante, hodi bazeia ba feto no mane nia igualdade katak sira partisipa iha dezenvolvimentu rural, no hetan benefisiu husi neba, liu-liu garatnti feto sira-nia direitu:

a) Partisipa iha elaborasaun no implementasaun planu dezenvolvimentu iha nivel hot-hotu;

b) Iha asesu ne’ebe diak ba fasilidade kuidadu saude, hanesan informasaun, hetan konsello ka konselin, no apoiu ba planu familiar;

c) Hetan beneficiu direitu husi programa seguransa sosial; d) Hetan treinu oin-oin, edukasaun formal ho non formal hanesan sira ne’ebe iha

relasaun le ho hakerek funsional, nune’e mos husi treinu oin-oin hirak ne’e, fo benefisiu ba komunidade no habelar apoiu atu bele hasa’e tan sira-nia abilidade teknika;

e) Organiza grupu atu hakbit ema ida-idak no koperativu sira atu nune’e bele hetan asesu hanesan ba opurtuniidade ekonomia, liu husi impregu no loke empregu ba an rasik;

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

64

f) Partisipa iha komunidade nia atividade hot-hotu; g) Iha asesu ba kreditu no imprestimu ba agrikultura, fasilidade ba merkadu, teknolojia

ne’ebe lolos no tratamentu ne’ebe hanesan kona ba rai no reforma agraria nune’e mos bainhira muda ema ba fatin foun ruma;

h) Hetan no goza kondisaun moris ne’ebe diak, liu-liu ba buat hirak ne’ebe iha relasaun ho uma, saude, eletrisidade , be, transporte ho komunikasaun.

PARTE IV

Artigu 15 1) Estadu membru tenke garante igualdade ba feto ho mane iha lei nia oin. 2) Estadu membru tenke garante ba feto, iha asuntu sivil, kapasidade legal ida ne’ebe

hanesan ho mane sira, no opurtunidade ne’ebe hanesan atu hala’o kapasidade ida ne’e. Liu-liu tenke fo ba feto sira direitu ne’ebe hanesan atu halo kontratu no atu administra propriedade, no tenke trata sira hanesan iha faze prosesu justisa no tribunal.

3) Estadu membru konkorda katak kontratu hot-hotu no instrumentu privadu hotu-hotu be iha efeitu legal ne’ebe diretamente fo limitasaun ba feto nia kapasidade legal, tenke halo lakon no harahun tiha.

4) Estadu membru tenke garante direitu hanesan ba feto no ba mane iha lei kona ba ema ida-idak nia movimentu no liberdade atu hili sira-nia uma no hela fatin.

Artigu 16 1) Nasaun membru tenke hola medida hotu ne’ebe los atu halakon diskriminasaun

kontra feto iha materia hotu ne’ebe iha relasaun ho kaben no relasaun familia no liu-liu tenke garante hodi bazeia ba feto no mane nia igualdade :

a) Direitu hanesan atu kaben; b) Direitu hanesan ho livre atu hili sira-nia laen no atu kaben maibe tenke ho sira-nia

liberdade no hakarak rasik; c) Direitu no responsabilidade hanesan bainhira hala’o sira-nia moris nudar kaben nain

no bainhira sira fahe malu; d) Iha direitu no responsabilidade ne’ebe hanesan inan ho aman, la hare ba sira-nia

estadu nudar laen ka fen, iha materia hot-hotu ne’ebe iha relasaun ho sira-nia oan; iha kazu hotu, labarik nia interese tenke sai buat ida ne’ebe importanti liu;

e) Direitu ne’ebe hanesan atu ho livre hakotu no sai responsavel kona ba numeru no fatin ba oan sira hela ba, no iha asesu ba informasaun, edukasaun ho meius sira ne’ebe hakbit sira hodi hetan sira nia direitu;

f) Iha direitu no responsabilidade ne’ebe iha relasaun atu hetan ema ne’ebe reprezenta sira, ba fatin administrativu ida no ba nasaun ida no adopsaun ba labarik sira, ka instituisaun ne’ebe hanesan, ne’ebe hatama konseitu hirak ne’e iha sira-nia lejislasaun nasional; iha kazu hot-hot labarik nia interese mak mak bot liu hotu;

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

65

g) Ema ida-idak nia direitu hanesan fen laen, nune’e mos direitu atu hili familia nia naran,profisaun no okupasaun;

h) Fen laen nia direitu ne’ebe hanesan kona ba atu iha, hetan, jere, administra, goza nohetan propriedade, gratuitu ka tamba konsiderasaun bot ruma.

2) Estadu ba oan ida ne’ebe noivadu ka kaben laiha efeitu legal, asaun importante hotuatu halo mak hanesan lejislasaun, hodi espesifika idade minimu atu kaben no tenke barejistu sira-nia kaben iha rejistu ofisial.

PARTE V

Artigu 17 1) Atu bele hare fali progresu ne’ebe halo husi implementasaun konvensaun ida ne’e,

tenke hari Komite Eliminasaun Diskriminasaun kontra Feto (ne’ebe tuir mai sei bolunafatin komite) ne’ebe ho membru 18 iha tempu konvensaun hahu tama iha vigor nobainhira ratifikasaun ka aumentu konvensaun nian ne’ebe estadu membru 35 makhalo, numeru komite sa’e ba 23 foti husi ema sira ne’ebe iha kompetensia no moraldiak iha area konvensau nian. Estadu membru mak tenke hili peritu sira ne’e husi sira-nia nasionalidade no sira sei hala’o serbisu ho kapasidade pesoal, hodi hare mos badistribuisaun jeografika ne’ebe hanesan, no mos hetan reprezentasaun formasivilizasaun oin-oin nune’e mos husi sistema legal oin-oin ne’ebe maka’as tebes.

2) Membru komite sei hili husi eleisaun ne’ebe segredu husi lista ne’ebe estadu membrumak nomeia. Estadu membru sei nomeia ema ida husi sira-nia rain rasik.

3) Eleisaun ba dala uluk sei hala’o iha fulan 6 nia laran bainhira konvensaun ne’e vigoraona. Kuran liu iha fulan tolu nia laran, molok eleisaun ida hahu hala’o, sekretariu jeralnasoins unidas tenke haruka surat ba estadu membru hotu-hotu konvida sira atuhatama sira-nia nomeasaun iha prazu fulan rua nia laran. Sekretariu jeral tenke preparalista ida ho orden alfabetiku kona ba ema hot-hotu ne’ebe tama ba nomeasaun, nohatudu mos nasaun ne’ebe mak nomeia sira, no tenke fo fila naran sira ne’e ba nasaunmembru sira.

4) Eleisaun membru komite nian tenke halo liu husi reuniaun nasaun membru nian ne’ebesekretariu jeral mak sei konvida, atu hasoru malu iha nasoins unidas nia sede sentral.Iha reuniaun ida ne’e, quorum ba nasaun membru nian tenke to’o 2/3 dois tersus, emane’ebe hili ba sai membru komite sei foti husi sira ne’ebe hetan numeru votu bot nohetan husi votu maioria absoluta, husi estadu membru hirak ne’ebe mai reprezenta nofo sira-nia votu.

5) Membru komite sei foti ba periodu tinan 4 nia laran. Maibe prazu ba membru nain 9iha eleisaun ba dala uluk, sei hotu iha tinan 2 nia laran; liu tiha eleisaun ba dala uluk,Prezidenti komite hili kedas ema nain 9 maibe la liu husi selesaun.

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

66

6) Eleisaun ba membru adisional nain 5 komite nian, sei hala’o tuir provizaun iha paragrafu 2, 3, no 4 husi artigu ida ne’e, atu nune’e tuir ratifikasaun ka aumentu ba dala 35. Prazu eleisaun ba membru adisional nain 2 iha tempu ida ne’e, sei hotu tiha iha tinan 2 nia laran, no membru nain 2 ne’e nia naran, Prezidenti komite mak hili la liu husi selesaun.

7) Atu bele kompleta malu bainhira ema balun ba ferias, estadu membru ne’ebe nia peritu halo para nia funsaun nudar membru komite, mak sei hili fali peritu seluk ida husi nia rain rasik, maibe tenke hetan aprovasaun husi komite.

8) Membru komite ho aprovasaun husi asembleia jeral tenke simu salariu husi nasoins unidas nia bolsu ho termu no kondisaun ne’ebe asembleia mak deside, hodi hare mos ba importansia responsabilidade husi komite ida-idak.

9) Sekretariu jeral nasoins unidas tenke fo staff no fasilidade tuir presiza ho efetividade komite hala’o nia funsaun tuir konvensaun ida ne’e.

Artigu 18 1) Estadu membru sei halo relatoriu kona-ba medida lejizlativu, judisial, administrativu ho

seluk tan ne’ebe sira adota ona, atu fo efeitu ba provizaun konvensaun ne’e no progresu ne’ebe hetan kona ba knar ida ne’e, hodi hatama ba sekretariu jeral nasoins unidas, atu nune’e komite bele hare:

a) Iha prazu tinan ida nia laran bainhira konvensaun ne’e tama ona iha vigor iha nasaun ida;

b) Tuir mai, kuran liu iha tinan 4 nia laran no dala balun karik komité mak husu.

2) Relatoriu sei fo sai fator ho difikuldade sira ne’ebe afeta etapa komprimentu obrigasaun iha konvensaun ne’e.

Artigu 19 1) Komite sei adota regulamentu ho nia prosedimentu rasik. 2) Komite sei hili nia empregadu sira atu serbisu iha tinan 2 nia laran.

Artigu 20

1) Komite sei hasoru malu beibeik iha tempu ne’ebe sei labele liu prazu semana 2 iha tinan ida nia laran, atu hare fali relatoriu sira ne’ebe tama tuir dunik artigu 18 husi komisaun ida ne’e.

2) Komite sei hala’o nia reuniaun beibeik iha nasoins unidas nia sede sentral ka iha fatin diak ruma ne’ebe komite mak deiside.

Artigu 21

1) Komite liu husi konselhu ekonomiku no sosial halo relatoriu tinan nian ba asembleia jeral nasoins unidas kona ba nia atividade sira no bele hato’o nia sujestaun no rekomendasaun jeral ne’ebe bazeia ba ezaminasaun ba relatoriu no informasaun

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

67

ne’ebe simu husi estadu membru sira. Sujestaun no rekomendasaun jeral hirak ne’e sei hatama iha relatoriu komite nian hamutuk ho komentariu husi nasaun membru karik iha.

2) Sekretariu jeral nasoins unidas sei hato’o relatoriu komite nian ne’e ba komisaun konaba feto nia estatus hanesan informasaun ida ba sira.

Artigu 22 Ajensia espesial sei iha direitu atu hetan repezentasaun iha implementasaun provizaun husi konvensaun ida ne’e bainhira tama iha sira-nia area atividade. Komite bele konvida ajensia espesial atu hatama relatoriu kona ba implementasaun konvensaun nian iha area ne’ebe tama iha sira-nia atividade.

PARTE VI

Artigu 23 Hare katak konvensaun ida ne’e sei afeta provizaun hot-hotu ne’ebe sei lori ba atu hetan igualdade feto ho mane ne’ebe hakerek ona:

a) Iha estadu membru nia lejislasaun ka;b) Iha konvensaun tratadu akordu internasional seluk ne’ebe nasaun tenke hala’o.

Artigu 24 Estadu membru hakotu atu adota medida hotu-hotu ne’ebé nesesáriu iha nivel nasio-nál, ho objetivu atu hetan realizasaun lolos husi direitu hirak ne’ebé hetan rekoñesi-mentu husi konvensaun ida ne’e.

Artigu 25 1) Konvensaun ne’e sei nakloke ba nasaun hot-hotu atu bele tama no asina.2) Nomeia sekretariu jeral nasoins unidas hanesan ida ne’ebe sei rai konvensaun ne’e.3) Konvensaun ne’e sei hetan nafatin ratifikasaun. Instrumentu ratifikasaun, sekretariu

jeral nasoins unidas mak tenke rai.4) Konvensaun ida ne’e sei nakloke ba estadu hot-hotu atu bele aumenta ka tama tan.

Aumentu ida ne’e sei hetan efeitu liu husi depozitu instrumentu aumentu nian ne’ebesekretariu jeral nasoins unidas nian mak rai.

Artigu 26 1) Pedidu ruma atu halo revizaun ba konvensaun ne’e bele halo iha tempu bainhira deit,

husi estadu membru ida-idak, maibe tenke liu husi hakerek notifikasun hodi haruka basekretariu jeral nasoins unidas.

2) Asembleia jeral nasoins unidas mak hakotu kona ba saida deit mak tenke halo baproposta ruma be tama.

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

68

Artigu 27 1) Konvensaun ne’e sei hahu hala’o bainhira liu tiha loron 30 husi loron ka data

instrumentu ratifikasaun ka aumentu ba dala 20 hatama ba sekretariu jeral nasoins unidas.

2) Ba nasaun ida ne’ebe ratifika no simu konvensaun ida ne’e bainhira hatama tiha instrumentu ratifikasaun ka aumentu ba dala 20, nasaun ne’e tenke tau kedas konvensaun iha vigor liu tiha loron 30 husi loron ka data entrega instrumentu ratifikasaun.

Artigu 28 1) Sekretariu Jeral Nasoins Unidas mak sei simu no fahe ba nasaun membru hotu testu

kona ba rezerva ne’ebe nasaun membru sira halo iha tempu ratifikasaun ka aumentu. 2) Rezerva ruma ne’ebe la kompativel ho materia ka objetivu konvensaun ida ne’e nian,

sei la simu. 3) Bele dada fali rezerva ruma bainhira deit, maibe tenke liu husi notifikasaun kona ba lia

ida ne’e hodi haruka ba Sekretariu Jeral Nasoins Unidas, ne’ebe sei hato’o fali ba nasaun membru hot-hotu. Notifikasaun ida ne’e sei hetan efeitu iha data ka loron notifikasaun ne’e tama.

Artigu 29 1) Disputa ruma entre nasaun membru rua ka liu tan kona ba interpretasaun ka aplika-

saun konvensaun ne’e, ne’ebé labele rezolve liu husi negosiasaun, bele mós rezolve liu husi arbitrajen maibé tenke hetan pedidu husi nasaun membru ne’ebé tama iha dispu-ta. Karik iha fulan 6 nia laran husi data pedidu ba arbitrajen iha nasaun membru dispu-ta balun la konkorda ho organizasaun arbitrajen nian, maka nasaun membru ne’ebé tama iha disputa bele lori lia ne’e ba tribunal justisa internasionál, liu husi pedidu ne’ebé tuir duni estatutu tribunal nian.

2) Nasaun membru ida-idak iha tempu asina ratifika ka aumentu ba konvensaun ne’e, bele deklara katak nia la hanoin atu hala’o parágrafu 1 artigu ida ne’e. Maibé nasaun membru seluk sei la kesi an ho rezerva ne’ebé halo ba parágrafu 1 husi nasaun mem-bru ruma.

3) Nasaun membru hotu ne’ebe halo ona rezerva tuir duni paragafu 2 husi artigu ne’e, bainhira deit bele dada sai fali sira-nia rezerva, maibe tenke liu husi notifikasaun ba Sekretariu Jeral Nasoins Unidas.

Artigu 30

Testu konvensaun ida ne’e nia autentisidade ka orijinalidade hanesan deit maske hakerek ho lian Arabe, China, Ingles, Franses, Rusia ho Espanhol no Seretariu Jeral Nasoins Unidas mak tenke rai.

Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Hotu-Hotu Diskriminasaun ba Feto

69

Sira ne’ebe tuir mai ne’e, sai nudar sasin ba dokumentu ne’e, no hetan duni autorizasaun, no asina konvensaun ida neé.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

70

PRINSÍPIU NO MATADALAN BÁZIKU SIRA KONA-BA DESPEJU NO DEZLOKASAUN BAZEIA BA DEZENVOLVIMENTU

Aneksu 1 ba relatóriu Relatóra Espesiál kona-ba uma adekuada nu’udár komponente ida hosi direitu ba padraun moris nian ida ne’ebé adekuadu

A/HRC/4/18

5 Fevereiru 2007

ÁMBITU NO NATUREZA

1. Estadu sira-nia obrigrasaun atu evita no fó protesaun hosi despeju ho forsa hosiuma uma (sira) no rai nian mosu hosi instrumentu legál internasionál hirak ne’ebéproteje ema nia direitu ba uma adekuadu no direitus umanus sira seluk ne’ebérelasionadu. Instrumentu hirak-ne’e inklui Deklarasaun Universál Direitus Umanus,Konvensaun Internasionál kona-ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál (art. 11,para. 1), Konvensaun kona-ba Direitu Labarik (art. 27, para. 3), provizaun sira badiskriminasaun-laek ne’ebé hetan iha artigu 14, parágrafu 2 (h), hosi Konvensaunkona-ba Eliminasaun Forma Oioin Diskriminasaun Kontra Feto, no artigu 5 (e)Konvensaun Internasionál kona-ba Eliminasaun Forma Oioin Diskriminasaun TanbaRasa (Rasiál).

2. Alende ne’e, no iha konformidade ho indivizibilidade hosi abordajen ida direitusumanus nian, artigu 17 hosi Konvensaun Internasionál Direitu Sivíl no Polítika nianhaklaken katak “Sei labele sujeita ema ida ba interferénsia arbitrária ka ilegál ba niniaprivasidade, família, uma ka korrespondénsia”, no haktuir tan katak “ema hotu-hotuiha direitu atu hetan protesaun hosi lei kontra interferénsia ka atake ilegál ne’e”.Artigu 16, parágrafu 1, hosi Konvensaun kona-ba Direitu Labarik nian mós konteinrekezitu ida hanesan. Referénsia sira seluk iha lei internasionál nian inklui artigu 21hosi Konvensaun 1951 relasionadu ho Estatutu Refujiadu sira nian; artigu 16 hosiKonvensaun Nú. 169 Organizasaun Internasionál ba Traballu (ILO) kona-ba emaindíjena no tribu sira iha nasaun independente sira (1989); no artigu 49 hosiKonvensaun Jenebra relativa ba Protesaun ba Ema Sivíl sira iha Tempu Funu nian,loron 12 Agostu 1949 (Konvensaun Jenebra Dahaat).

3. Matadalan ne’e haree ba implikasaun direitus umanus ne’ebé mosu hosi despejune’ebé ligadu ho dezenvolvimentu no dezlokasaun relasionadu iha area sira urbanano/ka rurál nian. Matadalan hirak-ne’e reprezenta dezenvolvimentu boot ida hosiMatadalan komprensivu direitus umanus nian kona-ba dezlokasaun bazeada badezenvolvimentu (E/CN.4/Sub.2/1997/7, aneksu). Matadalan sira bazeia ba leiinternasionál direitus umanus nian, no konsistente ho komentáriu jerál Nú. 4 (1991)

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

71

no komentáriu jerál Nú. 7 (1997) hosi Komité ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál, Prinsípiu Orientadór sira kona-ba Dezlokasaun Interna sira (E/CN.4/1998/53/Add.2), Prinsípiu Báziku sira no Matadalan kona-ba direitu ba Remédiu no Reparasaun ba Vítima sira Violasaun Grave hosi Lei internasionál direitus umanus nian no Violasaun Grave sira ba Lei Umanitária Internasionál, adota hosi Asembleia Jerál iha ninia rezolusaun 60/147, no Prinsípiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira (haree E/CN.4/Sub.2/2005/17 no Add.1).

4. Konsidera didiak definisaun relevante hotu-hotu hosi prátika “despeju ho forsa”iha kontekstu padraun direitus umanus internasionál nian, matadalan ida-ne’e aplikaba aktu no/ka omisaun sira ne’ebé envolve dezlokasaun ho forsa ka involuntária baema ida-idak, grupu no komunidade sira hosi uma no/ka rai sira no rekursu sirapropriedade komún nian ne’ebé sira okupa ka depende ba, hodi nune’e elimina kalimita ema ruma, grupu ka komunidade nia kapasidade atu hela ka serbisu iha umahela-fatin, rezidénsia ka fatin partikulár ida, lahó fornesimentu ba, no asesu ba,forma adekuada hosi protesaun legál nian ka protesaun seluk1.

5. Despeju ho forsa ne’e konstitui fenómenu distintu ida tuir lei internasionál nian,no dalabarak ligadu ba auzénsia hosi seguransa legál ba pose, ne’ebé konstituielementu esensiál ida hosi direitu ba uma adekuadu. Despeju ho forsa ne’e hamosukonsekuénsia barak ne’ebé hanesan ho hirak ne’ebé rezulta hosi dezlokasaunarbitrária2, inklui transferénsia ba populasaun, espulsaun ba ema lubun boot, ézoduba ema lubun boot, prátika (atu) hamoos-hotu grupu étniku no prátika sira selukne’ebé envolve dezlokasaun ho forsa no involuntária ba ema hosi sira-nia uma, rai nokomunidade.

6. Despeju ho forsa konstitui violasaun grave ba direitus umanus bar-barak ne’ebérekoñese internasionalmente, inklui direitus umanus ba uma adekuadu, ai-han, bee-moos, saúde, edukasaun, serbisu, seguransa ba ema, seguransa ba uma, liberdadehosi tratamentu ne’ebé kruél, dezumanu no hatún ema nia dignidade, no liberdadeba movimentu. Despeju tenke hala’o tuir lei haruka, só deit iha sirkunstánsiaexesionál, no halo-tuir tomak dispozisaun relevante hosi lei internasionál ba direitusumanus no umanitária nian.

7. Despeju ho forsa intensifika dezigualdade, konflitu sosiál, segregasaun no“getizasaun”, no sempre afeta ba ema sira ne’ebé kiak rabat-rai, ema hirak ne’ebé

1 Proibisaun ba despeju ho forsa ne’e la aplika ba despeju sira ne’ebé hala’o tuir lei no mós iha konformidade ho dis-pozisaun ba tratadu sira direitus umanus internasionál nian. 2 Konsistente ho Prinsípiu 6 hosi Prinsípiu Orientadór sira kona-ba Dezlokasaun Interna.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

72

sosialmente no ekonómikamente vulnerável liu no afeta ba sektór marjinalizadu sira hosi sosiedade nian, liuliu feto, labarik, minoria no ema indíjena sira. 8. Iha kontekstu ba matadalan ida-ne’e, despeju bazeada ba dezenvolvimentu nian inklui despeju ne’ebé dalabarak planeadu ka hala’o tuir pretestu atu serbí “di’ak públiku” nian, hanesan hirak ne’ebé ligadu ba projetu sira dezenvolvimentu no infraestrutura nian (inklui projetu sira ba barrajen boot, projetu industriál ka enerjia nian iha eskala boot, ka esplorasaun minerál no indústria estrativa sira seluk); medida sira ba akizisaun rai nian ne’ebé asosiadu ho renovasaun urbana, atualizasaun ba favelas, renovasaun ba uma, embelezamentu ba sidade, ka programa uzu ba rai nian sira seluk (inklui ba finalidade agríkola nian); disputa ba propriedade, sasan imóvel no rai nian; espekulasaun la kontroladu ba rai; eventu internasionál boboot sira ba negósiu ka desportiva nian; no, aparentemente, fin ambientál nian. Atividade hanesan-ne’e mós inklui hirak ne’ebé hetan apoiu hosi asisténsia dezenvolvimentu internasionál nian. 9. Dezlokasaun ne’ebé rezulta hosi destruisaun ka degradasaun ambientál nian, despeju ka evakuasaun sira ne’ebé rezulta hosi distúrbiu públika nian, dezastre naturais ka dezastre ne’ebé kauza hosi ema, tensaun ka instabilidade, konflitu internu, internasionál ka kahur (ne’ebé iha dimensaun doméstika no internasionál nian) no emerjénsia públika, violénsia doméstika, no prátika kulturál no tradisionál balun dalabarak akontese lahó respeitu ba padraun direitus umanus no umanitária ne’ebé eziste, inklui direitu ba uma adekuadu. Situasaun hirak hanesan ne’e bele envolve instrumentu adisionál ida hodi hola konsiderasaun katak matadalan ida-ne’e la trata ho klaru, maladalan mós bele fornese gia ne’ebé útil iha kontekstu hirak-ne’ebá. Bolu atensaun ba Prinsípiu Báziku sira no Matadalan kona-ba direitu ba Remédiu no Reparasaun ba Vítima sira Violasaun Grave hosi Lei internasionál direitus umanus nian no Violasaun Grave sira ba Lei Umanitária Internasionál, Prinsípiu Orientadór sira kona-ba Dezlokasaun Interna , no Prinsípiu sira kona-ba Restituisaun Uma no Propriedade ba Refujiadu no Dezlokadu sira. 10. Maski rekoñese kontestu bar-barak iha-ne’ebé mak despeju ho forsa ne’e akontese, matadalan ida-ne’e foka ba fornese orientasaun ba Estadu sira kona-ba medida no prosedimentu sira atu adota hodi garante katak despeju bazeada ba dezenvolvimentu nian la hala’o kontra padraun internasionál direitus umanus ne’ebé iha no hodi nune’e la konstitui “despeju ho forsa”. Matadalan hirak-ne’e iha objetivu atu fornese instrumentu prátika ida hodi tulun Estadu no ajénsia sira iha dezenvolvimentu ba polítika, lejizlasaun, prosedimentu no medida preventiva sira hodi garante katak despeju ho forsa ne’e sei la akontese, no mós atu fornese remédiu sira ne’ebé efetivu ba ema hirak ne’ebé sira-nia direitus umanus hetan violasaun, se bainhira prevensaun falla.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

73

I. OBRIGASAUN JERÁL SIRA

A. Titulár ba devér sira no natureza obrigasaun nian

11. Maski atór distintu oioin bele hala’o, aprova, ezije, propoin, inisia, tolera kakonkorda ho despeju ho forsa, Estadu sira iha obrigasaun prinsipál hodi aplika normasira direitus umanus no umanitária nian, atu garante respeitu ba direitu sira ne’ebékonsagra ona iha tratadu no prinsípiu jerál sira hosi lei públiku internasionál nianne’ebé obrigratóriu, hanesan refleta iha matadalan ida-ne’e. Ida-ne’e la signifikakatak absolve parte sira seluk, inklui jerente projetu no pesoál sira, instituisaunfinanseiru internasionál no sira seluk ka organizasaun sira, korporasauntransnasionál no sira seluk, no parte ida-idak, inklui proprietáriu no rai-na’in privadusira, hosi responsabilidade hotu-hotu.

12. Tuir lei internasionál nian, Estadu sira-nia obrigasaun inklui respeita, proteje norealiza direitus umanus no liberdade fundamentál hotu-hotu. Ida-ne’e signifika katakEstadu sira tenke: evita atu viola direitus umanus iha nível nasionál no estraterritoriálnian; garante katak parte sira seluk iha Estadu ne’e nia jurisdisaun legál no kontroluefetivu la viola ema seluk nia direitus umanus; no hola medida sira preventiva noremediál nian atu tane aas direitus umanus no fó asisténsia ba ema hirak ne’ebé sira-nia direitu hetan violasaun. Obrigasaun hirak-ne’e kontínua no simultánea, no la fósujestaun ba ierarkia ida ba medida sira.

B. Prinsípiu báziku direitus umanus nian

13. Tuir lei internasionál direitus umanus nian, ema hotu-hotu iha direitu ba umaadekuadu nu’udár komponente ida hosi direitu ba padraun moris ida ne’ebéadekuadu. Direitu ba uma adekuadu inklui, inter alia, direitu ba protesaunhosiinterferénsia arbiru ka la tuir lei ba privasidade, família, uma, no mós baseguransa legál ba pose.

14. Tuir lei internasionál, Estadu sira tenke garante katak protesaun hosi despeju hoforsa, no ema nia direitu ba uma adekuadu no seguransa ba pose, hetan garantialahó diskriminasaun iha kualkér tipu bazeia ba rasa, kór, seksu, lian, relijiaun ka fiar,opiniaun polítika ka seluk, orijen nasionál, étnika ka sosiál, estadu legál ka sosiál,idade, defisiénsia, propriedade, moris ka estatutu sira seluk.

15. Estadu sira tenke garante direitu hanesan ba feto no mane sira atu hetanprotesaun hosi despeju ho forsa no hetan gozu hanesan ba ema nia direitu ba umaadekuadu no seguransa legál ba pose, hanesan refleta iha matadalan ida-ne’e.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

74

16. Ema, grupu no komunidade sira hotu iha direitu ba repovoasaun, ne’ebé inklui direitu ba rai alternativa ne’ebé ho kualidade di’akliu ka hanesan no uma ne’ebé tenke satisfás kritériu tuirmai ba adekuasaun nian: asesibilidade, tuir kbiit atu selu, kondisaun natón atu hela, seguransa legál ba pose, adekuasaun kulturál, adekuasaun ba lokalizasaun, no asesu ba servisu esensiál sira hanesan saúde no edukasaun3. 17. Estadu sira tenke garante katak remédiu legál adekuada no efetivu ka remédiu sira seluk ne’ebé apropriadu disponível ba kualkér ema ne’ebé reklama katak ninia direitu atu hetan protesaun hosi despeju ho forsa ne’e hetan violasaun ka iha ameasa ba violasaun. 18. Estadu sira tenke evita atu introduz kualkér medida regresiva sira ne’ebé relasiona ho protesaun de jure ka de facto hosi despeju ho forsa. 19. Estadu sira tenke rekoñese katak proibisaun ba despeju ho forsa nian inklui dezlokasaun arbitrária ne’ebé rezulta iha alterasaun ba kompozisaun étnika, relijioza ka rasiál hosi populasaun ne’ebé afetada. 20. Estadu sira tenke formula no hala’o sira-nia polítika no atividade sira internasionál tuir sira-nia obrigasaun direitus umanus nian, inklui liuhosi buka tuir no prestasaun ba asisténsia dezenvolvimentu internasionál nian.

C. Implementasaun ba Estadu nia obrigasaun sira 21. Estadu sira tenke garante katak despeju só bele hala’o iha sirkunstánsia sira exesionál. Despeju ezije justifikasaun tomak tanba impaktu adversu ba direitus umanus bar-barak ne’ebé rekoñese internasionalmente. Kualkér despeju tenke: (a) Halo-tuir lei haruka; (b) Hala’o tuir Lei internasionál direitus umanus nian; (c) Hala’o ba deit finalidade hodi promove moris-di’ak jerál nian4; (d) Razoável no proporsionál; (e) Regula hodi garante kompensasaun tomak no justu no reabilitasaun; no (f) Hala’o tuir matadalan ida-ne’e. Protesaun ne’ebé fornese hosi rekezitu prosesuál hirak-ne’e aplika ba ema vulnerável no grupu afetada hotu-hotu, laharee ba karik sira kaer títulu ba uma no propriedade tuir lejizlasaun nasionál nian.

3 Haree Komentáriu Jerál Nú. 4 kona-ba direitu ba uma adekuadu, adota hosi Komité ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kul-turál iha tinan 1991. 4 Iha matadalan ida-ne’e, promosaun ba moris-di’ak jerál nian refere ba medida sira ne’ebé Estadu sira hola konsistente ho sira-nia obrigasaun sira direitus umanus internasionál nian, iha partikulár nesesidade atu garante direitus umanus hosi sira ne’ebé vulnerável liuhotu.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

75

22. Estadu sira tenke adota medida lejizlativa no polítika nian sira hodi banduezekusaun ba despeju ne’ebé la halo-tuir sira-nia obrigasaun sira direitus umanusinternasionál nian. Estadu sira tenke evita atu, to’o iha pontu másimu ne’ebé posível,reklama ka hadau uma ka rai, no iha partikulár bainhira asaun hanesan ne’e lakontribui ba gozu ba direitus umanus. Purezemplu, despeju ruma sei bele konsiderajustifikadu bainhira medida sira ba reforma rai ka redistribuisaun nian, liuliu hodi fóbenefísiu ba ema, grupu ka komunidade sira ne’ebé vulnerável ka privadu (ne’ebélakon sasán ka direitu). Estadu sira tenke aplika sansaun sivíl ka penál sira ne’ebéadekuadu ba kualkér ema ka entidade públiku ka privadu iha ninia jurisdisaun legálne’ebé hala’o despeju iha maneira ida ne’ebé kompletamente la konsistente holejizlasaun no padraun direitus umanus internasionál nian ne’ebé aplikável. Estadusira tenke garante katak medida legál ne’ebé adekuadu no efetivu ka forma remédiusira seluk ne’ebé apropriadu disponível ba ema hotu-hotu ne’ebé sofre, nafatin saivulnerável ba, ka defende sira-nia an hosi despeju ho forsa.

23. Estadu sira tenke hola medidas, to’o másimu rekursu ne’ebé sira iha, hodigarante gozu hanesan ba direitu ba uma adekuadu ba ema hotu-hotu. Estadu sira-niaobrigasaun atu adota medida lejizlativa no polítika sira ne’ebé adekuada hodigarante protesaun ba ema ida-idak, grupu no komunidade sira hosi despeju ne’ebé lahalo-tuir padraun internasionál direitus umanus ne’ebé iha ona, ne’e imediata.5

24. Atu garante katak laiha kualkér forma diskriminasaun, legál ka lá’os legál nian,afeta negativamente gozu ba ema nia direitu ba uma adekuadu, Estadu sira tenkehala’o revizaun komprensivu ba lejizlasaun no polítika nasionál ne’ebé relevante hohanoin ida atu garante sira-nia konformidade ho dispozisaun internasionál sira badireitus umanus nian. Revizaun komprensivu ne’e mós tenke garante kataklejizlasaun, regulamentu no polítika ne’ebé iha ona, trata ho privatizasaun ba servisupúbliku sira, eransa no prátika kulturál sira, hodi nune’e labele rezulta ka fasilitadespeju ho forsa.6

25. Atu bele garante nível másimu ida hosi protesaun legál efetivu hasoru prátika badespeju ho forsa nian ba ema hotu-hotu ne’ebé tama iha sira-nia jurisdisaun legál,Estadu sira tenke hola medida sira ne’ebé imediata ho objetivu atu fó seguransalegál ba pose ba ema hirak-ne’e, uma-kain no komunidade sira ne’ebé daudaun ne’elahetan protesaun hanesan ne’e, inklui ema hotu-hotu ne’ebé laiha títulu formál bauma no rai.

5 Haree Komentáriu Jerál Nú. 3 kona-ba natureza hosi Estadu parte sira-nia obrigasaun, adotadu iha tinan 1990 hosi Komité ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál. 6 Haree matadalan kona-ba uma no diskriminasaun kontein iha relatóriu 2002 hosi Relatór Espesiál Komisaun Direitus Umanus nian kona-ba hela-fatin adekuadu nu’udár komponente ida hosi direitu ba padraun moris nian ida ne’ebé ad-ekuadu (E/CN.4/2002/59).

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

76

26. Estadu sira tenke garante gozu hanesan ba direitu ba uma adekuadu hosi feto nomane sira. Ida-ne’e ezije Estadu sira atu adota no implementa medida espesiál siraatu proteje feto sira hosi despeju ho forsa. Medida hirak-ne’e tenke garante kataktítulu ba uma no rai nian ne’e fó ba feto sira hotu.

27. Estadu sira tenke garante katak padraun obrigatóriu direitus umanus nianintegradu iha sira-nia relasaun internasionál, inklui liuhosi komérsiu no investimentu,asisténsia dezenvolvimentu no partisipasaun iha fórum no organizasaun multilaterálsira. Estadu sira tenke implementa sira-nia obrigasaun direitus umanus nian horespeitu ba kooperasaun internasionál,7 nu’udár doadór ka nu’udár benefisiáriu.Estadu sira tenke garante katak organizasaun internasionál sira iha-ne’ebé makreprezenta sira evita atu fó apoiu ba ka implementa kualkér projetu, programa kapolítika ne’ebé bele envolve despeju ho forsa, ne’e mak despeju ne’ebé la halo-tuirtomak lei internasionál nian, no hanesan espesifika ona iha matadalan ida-ne’e.

D. Estratéjia, polítika no programa preventiva sira

28. Estadu sira tenke adota, to’o másimu rekursu ne’ebé sira iha, estratéjia, polítikano programa sira ne’ebé apropriadu hodi garante protesaun efetivu ba ema ida-idak,grupu no komunidade sira hosi despeju ho forsa no ninia konsekuénsia sira.

29. Estadu sira tenke hala’o revizaun komprensivu ba estratéjia, polítika noprograma relevante sira, ho hanoin ida atu garante sira-nia kompatibilidade honorma internasionál sira direitus umanus nian. Relasiona ho ida-ne’e, revizaun hirak-ne’e tenke koko makaas atu hasai tiha dispozisaun sira ne’ebé kontribui ba sustentaka agrava liután dezigualdade ezistente ne’ebé negativamente afeta ba feto nogrupu sira ne’ebé marjinalizadu no vulnerável. Governu sira tenke hola medidaespesiál sira hodi garante katak polítika no programa sira lá’os formulada kaimplementa iha maneira ida ne’ebe diskriminatória, no sei la marjinaliza liután emahirak ne’ebé moris iha kiak nia laran, iha área sira urbana ka rurál.

30. Estadu sira tenke hola medida preventiva sira ne’ebé espesífiku atu evita no/kaelimina kauza subjasente (abut) sira hosi despeju ho forsa nian, hanesanespekulasaun kona-ba rai no propriedade imóvel. Estadu sira tenke revefunsionamentu no regulamentu kona-ba merkadu uma no arrendamentu nian no,bainhira nesesáriu, halo intervensaun hodi garante katak forsa merkadu nian laaumenta vulnerabilidade hosi grupu sira ne’ebé ho renda ki’ik no mós grupu selukne’ebé marjinalizadu ba despeju ho forsa. Kuandu iha aumentu iha uma ka rai nia

7 Hanesan haklaken ona iha artigu 22, Deklarasaun Universál Direitus Umanus; Artigu 55 no 56 hosi Karta Nasoens Unidas; artigu 2, parágrafu 1, 11, 15, 22 no 23, Konvensaun Internasionál kona-ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál; artigu 23, parágrafu 4, no 28, parágrafu 3, Konvensaun Direitu Labarik.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

77

folin, Estadu sira mós tenke garante protesaun natón hosi presaun fízika ka ekonómika nian ba ema sira ne’ebé hela iha uma ne’e atu husik hela ka lakon uma adekuadu ka rai. 31. Prioridade iha alokasaun uma no rai nian tenke garante ba grupu sira ne’ebé dezvantajen hanesan ema katuas-ferik sira, labarik no ema sira ho defisiénsia. 32. Estadu sira tenke fó prioridade atu esplora estratéjia sira ne’ebé minimiza dezlokasaun. Avaliasaun impaktu komprensivu no olístika tenke hala’o molok inisiasaun ba kualkér projetu ne’ebé bele rezulta iha despeju no dezlokasaun bazeada ba dezenvolvimentu, ho hanoin ida atu garante tomak direitus umanus hosi ema, grupu no komunidade sira hotu ne’ebé potensialmente afetada, inklui sira-nia protesaun hosi despeju ho forsa. Avaliasaun “impaktu despeju” nian mós tenke inklui esplorasaun ba alternativa no estratéjia sira hodi minimiza duni sira. 33. Avaliasaun ba impaktu nian tenke hola konsiderasaun ba impaktu diferensiál sira hosi despeju ho forsa nian ba feto, labarik, ema katuas-ferik sira, no sektór marjinalizadu sira hosi sosiedade nian. Avaliasaun hirak-ne’e hotu tenke bazeia ba kolesaun hosi dadus dezagregadu, hodi nune’e impaktu diferensiál sira-ne’e hotu-hotu bele identifika no trata ho maneira ne’ebé adekuadu. 34. Treinamentu adekuadu iha aplikasaun ba norma internasionál sira direitus umanus nian tenke sai nesesáriu no fornese ba profisionál sira ne’ebé relevante, inklui advogadu sira, ofisiál sira ne’ebé mantein lei no orden, planeadór urbana no rejionál sira no mós pesoál sira seluk ne’ebé envolvidu iha dezeñu, jestaun no implementasaun ba projetu sira dezenvolvimentu nian. Ida-ne’e tenke inklui treinamentu kona-ba direitu feto sira nian, ho énfaze ida kona-ba feto sira-nia preokupasaun partikulár no rekezitu sira ne’ebé mak pertense ba rai no uma. 35. Estadu sira tenke garante divulgasaun ba informasaun adekuada kona-ba direitus umanus no mós lei no polítika sira relasionadu ho protesaun hosi despeju ho forsa. Tenke fó atensaun espesífiku ba divulgasaun ba informasaun ne’ebé oportunu no adekuadu ba grupu sira ne’ebé partikularmente vulnerável ba despeju, liuhosi kanál no métodu sira ne’ebé kulturalmente adekuadu. 36. Estadu sira tenke garante katak ema, grupu no komunidade sira hetan protesaun hosi despeju durante períodu ne’ebé sira-nia kazu partikulár ida sei tetu hela iha orgaun jurídika nasionál, rejionál ka internasionál ida nia oin.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

78

III. MOLOK DESPEJU SIRA

37. Prosesu sira ba planeamentu no dezenvolvimentu urbana ka rurál tenke envolveparte hotu-hotu ne’ebé mak sei afetada no tenke inklui elementu sira tuirmai ne’e:

(a) Avizu adekuada ba ema hotu-hotu ne’ebé potensialmente afetadu katak konsiderahela daudaun atu hala’o despeju no mós katak sei hala’o audiénsia públika kona-baplanu no alternativa sira ne’ebé propoin;

(b) Divulgasaun efikás hosi autoridade sira kona-ba informasaun relevante antes, inkluirejistu rai nian no proposta planu komprensivu sira ba repovoasaun nian ne’ebéespesífikamente trata ho esforsu sira atu proteje grupu vulnerável sira;

(c) Períodu tempu ida razoável ba revizaun públiku, komentáriu kona-ba, no/kaobjesaun ba planu propostu;

(d) Oportunidade no esforsu sira atu fasilita prestasaun ba akonsellamentu jurídiku,tékniku no sira seluk ba ema afetadu sira kona-ba sira-nia direitu no mós ba opsaunsira; no

(e) Realizasaun ba audénsia (s) públika ne’ebé fornese ba ema afetadu sira no sira-niadefensór sira ho oportunidade sira atu kontesta desizaun ba despeju nian no/ka atuaprezenta proposta alternativa sira no mós atu artikula sira-nia ezijénsia noprioridade sira ba dezenvolvimentu nian.

38. Estadu sira tenke esplora tomak alternativa hotu-hotu ne’ebé posível ba despeju.Grupu no ema hotu-hotu ne’ebé potensialmente afetada, inklui feto sira, emaindíjena sira no ema sira ho defisiénsia, no mós ema sira seluk ne’ebé reprezentaema afetadu sira, iha direitu atu hetan informasaun relevante, konsultasaun nopartisipasaun tomak durante prosesu ne’e hotu, no atu propoin alternativa sirane’ebé autoridade sira tenke kosidera lalais. Iha eventu ne’ebé mak la konsege atuhetan akordu kona-ba proposta alternativa ida entre parte interesadu sira, entidadeindependente ida, hanesan tribunál justisa ida, tribunál ka provedoria direitusumanus (ombudsman) tenke halo mediasaun, arbitrasaun ka adjudikasaun bainhiraadekuadu.

39. Durante prosesu sira planeamentu nian, oportunidade sira ba diálogu nokonsultasaun tenke habelar efetivamente ba ema afetadu sira tomak, inklui feto nogrupu sira ne’ebé vulnerável no marjinalizadu, no, bainhira nesesáriu, liuhosiadosaun ba medida ka prosedimentu espesiál sira.

40. Molok ba kualkér desizaun atu hahú despeju ruma, autoridade sira tenkedemonstra katak despeju ne’e inevitável no halo-tuir kompromisu sira direitusumanus internasionál nian ne’ebé fó protesaun ba moris-di’ak jerál nian.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

79

41. Kualkér desizaun relasionadu ho despeju tenke anunsia iha hakerek iha lian lokálnian ba ema hotu-hotu ne’ebé iha interese, ho tempu natón antes despeju. Avizu badespeju nian tenke kontein justifikasaun ida detallada ba desizaun ne’e, inklui kona-ba:

(a) Auzénsia hosi alternativa sira ne’ebé razoável;(b) Detallus tomak hosi proposta alternativa; no(c) Kuandu laiha alternativa, medida hotu-hotu ne’ebé hola no prevista hodi minimiza

efeitu adversu sira hosi despeju. Desizaun finál hotu-hotu tenke submete ba revizaunadministrativa no judisiál. Parte sira ne’ebé afetadu mós tenke hetan garantia atuhetan asesu ba konsellu legál ne’ebé oportunu no gratuita bainhira nesesáriu.

42. Avizu lalais kona-ba despeju nian ne’e tenke permite no fasilita ema hirak ne’ebésai sujeitu ba despeju atu halo inventáriu ida hodi avalia valór hosi sira-niapropriedade sira, investimentu no sasán materiál sira seluk ne’ebé bele hetanestragus. Ema hirak ne’ebé sai sujeitu ba despeju mós tenke hetan oportunidade atuavalia no dokumenta perda/lakon sira lá’os monetária nian ne’ebé atu hetanindemnizasaun.

43. Despeju sei labele halo fali ema sira sai sofre tanba laiha uma ka vulnerável baviolasaun ba direitus umanus sira seluk. Estadu tenke halo dispozisaun ba adosaunba medida adekuada hotu-hotu, to’o másimu rekursu ne’ebé sira iha, liuliu ba emahirak ne’ebé laiha kbiit atu sustenta sira-nia an rasik, hodi garante katak umaalternativa adekuada, repovoasaun ka asesu ba rai produtivu, konforme nune’e, ne’edisponível no fornese duni. Uma alternativa ne’e tenke halo iha fatin ne’ebé besik liutuir posibilidade ne’ebé iha, ba fatin ba rezidénsia uluk nian no mós ba fontesubsisténsia sira hosi ema hirak ne’ebé hetan despeju.

44. Medida repovoasaun hotu-hotu, hanesan konstrusaun ba uma hela-fatin,fornesimentu ba fasilidade sira bee-moos, eletrisidade, saneamentu, eskola sira,estrada ba asesu no atribuisaun ba rai no lokál sira, tenke konsistente ho matadalanida-ne’e no prinsípiu sira direitus umanus ne’ebé rekoñese internasionalmente, nofinaliza tiha molok ema hirak ne’ebé atu hetan despeju ne’e muda ba sira-nia áreasira rezidénsia abituál uluk nian.8

IV. DURANTE DESPEJU SIRA

45. Rekezitus prosedurál hodi garante respeitu ba padraun direitus umanus nianinklui prezensa obrigatória hosi ofisiál governu nian ka sira-nia reprezentante sira ihafatin durante hala’o despeju sira. Ofisiál governamentál sira, sira-nia reprezentantesira no ema sira ne’ebé implementa operasaun ba despeju nian tenke aprezenta sira-

8 Haree seksaun V hosi matadalan ida-ne’e.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

80

nia an ba ema sira ne’ebé hetan despeju no aprezenta autorizasaun formál ba asaun despeju ne’e.

46. Observadór sira ne’ebé neútru, inklui observadór sira rejionál no internasionálnian, tenke permite atu hetan asesu tuir pedidu, hodi garante transparénsia no halo-tuir prinsípiu internasionál sira direitus umanus nian durante operasaun ba kualkérdespeju.

47. Despeju sei labele hala’o iha maneira ida ne’ebé viola dignidade no direitusumanus ba moris no seguransa hosi ema afetadu sira. Estadu sira mós tenke holamedida sira hodi garante katak feto sira sei la sai sujeitu ba violénsia bazeia ba jéneruno diskriminasaun durante despeju nian, no mós katak direitus umanus hosi labariksira nian hetan protesaun.

48. Kualkér uzu legál ba forsa nian tenke respeita prinsípiu sira kona-ba nesesidadeno proprosionalidade nian, nune’e mós Prinsípiu Báziku sira kona-ba Uza Forsa noKilat hosi Ofisiál sira ne’ebé Mantein Lei no Orden no kualkér kódigu kondutanasionál ka lokál nian ne’ebé konsistente ho aplikasaun ba lei internasionál nopadraun direitus umanus nian.

49. Despeju sei labele hala’o iha tempu aat (bad weather) nia laran, iha kalan,durante festivál ka feriadu relijioza nian sira, molok ba eleisaun, ka durante ka ihatempu besik ba ezame eskolár nian.

50. Estadu no sira-nia ajente sira tenke hola medida sira hodi garante katak laiha emaruma mak sai sujeitu ba atake sira ne’ebé direta ka indiskriminada ka hahalokviolénsia sira seluk, liuliu hasoru feto no labarik sira, ka arbitráriamente lakon direituba sira-nia propriedade ka pozesaun nu’udár rezultadu ida hosi demolisaun, inséndiuno forma seluk hosi destruisaun deliberada, neglijénsia ka kualkér forma hosipunisaun koletiva. Propriedade no pozesaun sira ne’ebé husik hela ho forma ne’ebéinvoluntária tenke hetan protesaun hosi destruisaun no apropriasaun, okupasaun kauzu arbitrária ka ilegál.

51. Autoridade sira no sira-nia ajente sira nunka bele ezije ka obriga ema hirakne’ebé hetan despeju atu sobu sira-nia uma uma ka estrutura sira seluk. Opsaun atuhalo nune’e tenke fornese ba ema afetadu sira tanba ida-ne’e sei fasilita salvamentuba pozesaun no materiál konstrusaun nian.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

81

V. DEPOIZDE DESPEJU IDA: ASISTÉNSIA IMEDIATA NO RELOKASAUN

52. Governu no kualkér parte seluk ne’ebé responsável hodi fornese kompensasaunne’ebé justu no akomodasaun alternativa ne’ebé natoon, ka restituisaun bainhiraviável, tenke halo lailais kedas ida-ne’e depoizde despeju, exetu iha situasaun forsamaiór nian. Iha mínimu, laharee ba sirkunstánsia sira no lahó diskriminasaun,autoridade kompetente sira tenke garante katak ema ka grupu hirak ne’ebé hetandespeju, liuliu ema hirak ne’ebé laiha kbiit atu tau-matan ba sira-nia an rasik, hetanasesu ne’ebé ho protesaun no seguru ba:(a) Ai-han esensiál, bee moos ba hemu no saneamentu;(b) Abrigu no uma báziku;(c) Roupa adekuadu;(d) Servisu médiku ne’ebé esensiál;(e) Fonte sira ba subsisténsia nian;(f) Hahán ba animál no asesu ba rekursu sira propriedade komún nian ne’ebé uluksira depende ba; no(g) Edukasaun ba labarik sira no fasilidade ba kuidadu labarik nian (krexés). Estadusira mós tenke garante katak membru sira hosi família ne’e rasik ka hosi komunidadenian sei la fahe malu nu’udár rezultadu ida hosi despeju.

53. Tenke halo esforsu espesiál hodi garante partisipasaun hanesan hosi feto sira ihaprosesu planeamentu hotu-hotu no mós iha distribuisaun ba servisu no suprimentubáziku sira.

54. Atu garante protesaun ba ema nia direitu atu hetan nível aas liu ba saúde fízikano mentál nian, ema hotu ne’ebé hetan despeju ne’ebé kanek no moras, nune’e mósema hirak ne’ebé ho defisénsia, tenke hetan kuidadu saúde no atensaun ne’ebé sirapresiza to’o iha nível másimu ne’ebé posível no mós labele demora liu, lahódistinsaun ba kualkér razaun duké razaun sira médiku nian. Bainhira nesesáriu, emahirak ne’ebé hetan despeju tenke iha asesu ba servisu sira psikolójika no sosiál nian.Tenke fó atensaun espesiál ba:

(a) Nesesidade saúde feto no labarik sira, inklui asesu fornesidór kuidadu saúde fetonian bainhira nesesáriu, no mós ba servisu sira hanesan kuidadu saúde reprodutivano konsellu ne’ebé apropriadu ba vítima sira abuzu seksuál no abuzu sira seluk nian;

(b) Garante katak tratamentu médiku kontínuu sei lahetan impedimentu nu’udárrezultadu ida hosi despeju ka relokasaun nian; no

(c) Prevensaun ba moras kontajiozu no infektuozu, inklui HIV/SIDA, iha fatin relokasaunnian.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

82

55. Fatin sira ne’ebé identifikadu ba relokasaun nian ne’e tenke prenxe kritériu bauma adekuadu tuir Lei internasionál direitus umanus nian. Kritériu ne’e inklui:9

(a) Seguransa legál ba okupasaun;(b) Servisu, materiál, fasilidade no infraestrutura sira hanesan bee moos ba hemu,

enerjia ba te’in, akesimentu no iluminasaun, fasilidade sanitária sira no mós ba fasenian, meiu sira atu rai ai-han, fatin soe fo’er nian, sistema ezgotu no servisuemerjénsia nian, no mós ba rekursu sira naturál no komún nian, bainhira apropriadu;

(c) Uma ne’ebé tuir kbiit atu selu;(d) Uma ne’ebé ho kondisaun natón atu hela (abitável) ne’ebé fó espasu adekuadu ba

abitante sira, protesaun hosi malirin, umidade, manas, udan, anin ka ameasa siraseluk ba saúde nian, perigu estruturál no ajente sira ne’ebé lori moras, no garanteseguransa fízika ba ema ne’ebé hela;

(e) Asesibilidade ba grupu sira ne’ebé dezvantajen;(f) Asesu ba opsaun sira empregu nian, servisu sira saúde nian, eskola sira, sentru sira

ba tau-matan labarik nian (krexés) no fasilidade sosiál sira seluk, iha área sira urbanano mós rurál; no

(g) Uma ne’ebé kulturalmente adekuada. Atu garante seguransa ba uma, uma adekuadumós tenke inklui elementu esensiál sira tuirmai ne’e: privasidade no seguransa;partisipasaun iha halo desizaun; liberdade hosi violénsia; no asesu ba remédiu sira bakualkér violasaun ne’ebé sira sofre ona.

56. Hodi determina kompatibilidade hosi repovoasaun nian ho matadalan ida-ne’e,Estadu sira tenke garante katak iha kontekstu ba kualkér kazu repovoasaun nianhalo-tuir kritériu sira tuirmai ne’e:

(a) Repovoasaun ruma la bele akontese to’o iha momentu ne’ebé mak iha polítikakomprensivu ida ba repovoasaun nian ne’ebé konsistente ho matadalan ida-ne’e noprinsípiu sira direitus umanus ne’ebé rekoñese internasionalmente;

(b) Repovoasaun tenke garante katak direitus umanus feto, labarik, ema indíjena sira nogrupu vulnerável sira no ema seluk nian hetan protesaun hanesan, inklui sira-niadireitu ba pose ba propriedade no asesu ba rekursu sira;

(c) Atór ne’ebé propoin no/ka realiza repovoasaun ne’e iha obrigasaun tuir lei atu seluba kualkér kustu asosiadu, inklui kustu hotu-hotu ba repovoasaun nian;

(d) Laiha ema, grupu ka komunidade afetada ruma mak sei bele sofre detriment/lakonba sira-nia direitus umanus, no mós sira-nia direitu atu hadi’ak beibeik sira-niakondisaun moris nian sei la sujeitu ba infrasaun. Ida-ne’e aplika igualmente bakomunidade rai-na’in sira iha fatin sira repovoasaun nian, no ema, grupu nokomunidade afetadu sira ne’ebé sai sujeitu ba despeju ho forsa;

9 Haree Komentáriu Jerál Nú. 4 kona-ba hela-fatin adekuadu ne’ebé adota hosi Komité ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kulturál iha tinan 1991.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

83

(e) Tenke garantia direitu hosi ema, grupu no komunidade afetadu sira atu fó konsentimentu informadu tomak no antes relokasaun. Estadu tenke fornese fasilidade sira, servisu sira no oportunidade ekonómiku hotu-hotu ne’ebé nesesáriu iha fatin ne’ebé propoin;

(f) Tempu no kustu finanseira ne’ebé nesesáriu hodi halo viajen ba no hosi serbisu-fatin ka atu hetan asesu ba servisu esensiál sira sei labele hatuur ezijénsia ne’ebé boot liu ba orsamentu hosi uma-kain sira ne’ebé ho renda ki’ik;

(g) Fatin sira ba relokasaun nian ne’e tenke labele iha fatin ne’ebé iha poluisaun ka fatin ne’ebé besik liuresik ba fonte sira poluisaun nian ne’ebé fó ameasa ba ema nia direitu atu hetan nível aas liu ba saúde mentál no fízika nian;

(h) Informasaun sufisiente tenke fó ba ema, grupu no komunidade afetadu sira kona-ba Estadu nia projetu no planu hotu-hotu no mós prosesu implementasaun sira ne’ebé relasionadu ho repovoasaun, inklui informasaun kona-ba uzu suposta uma no fatin sira ba despeju no ninia benefisiáriu propostu sira. Tenke fó atensaun partikulár hodi garante katak ema indíjena sira, minoria, laiha rai, feto no labarik sira hetan reprezentasaun no inkluidu iha prosesu ida-ne’e;

(i) Prosesu repovoasaun ne’e tomak tenke hala’o ho partisipasaun tomak hosi no mós ho ema, grupu no komunidade sira ne’ebé afetada. Estadu sira tenke, iha partikulár, hola konsiderasaun ba planu alternativu hotu-hotu ne’ebé propoin hosi ema, grupu no komunidade sira ne’ebé afetada;

(j) Se karik, depoizde audiénsia públika ida ne’ebé kompleta no justa, hetan katak sei iha nafatin nesesidade ida atu kontinua ho repovoasaun ne’e, entaun ema, grupu no komunidade afetadu sira tenke hetan avizu pelumenus iha loron 90 nia laran molok data ba repovoasaun nian; no

(k) Funsionáriu governu lokál sira no observadór sira ne’ebé neútru, ne’ebé identifikadu lalais, tenke iha oin durante repovoasaun hodi nune’e bele garante katak operasaun ne’e sei la envolve forsa, violénsia ka intimidasaun ruma. 57. Polítika sira reabilitasaun nian tenke inklui programa sira ne’ebé dezeña ba feto no grupu sira ne’ebé marjinalizadu no vulnerável hodi garante sira-nia gozu hanesan ba direitus umanus ba uma, ai-han, bee, saúde, edukasaun, serbisu, seguransa ba ema, seguransa ba uma, liberdade hosi tratamentu kruél, dezumanu ka degradante, no liberdade ba movimentu. 58. Ema, grupu ka komunidade sira ne’ebé afetadu hosi despeju ruma sei labele hetan detrimentu ba sira-nia direitus umanus, inklui sira-nia direitu ba realizasaun progresiva ba direitu ba uma adekuadu. Ida-ne’e aplika igualmente ba komunidade rai-na’in sira iha fatin relokasaun nian.

VI. REMÉDIU SIRA BA DESPEJU HO FORSA

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

84

59. Ema hotu-hotu ne’ebé hetan ameasa hosi ka sai sujeitu ba despeju ho forsa ihadireitu atu hetan asesu ba remédiu ne’ebé oportunu. Remédiu sira ne’ebé adekuaduinklui audiénsia ne’ebé justu, asesu ba konsellu legál, asisténsia legál, fila hikas,restituisaun, repovoasaun, reabilitasaun no kompensasaun, no tenke halo-tuir,bainhira aplikável, ba Prinsípiu Báziku sira no Matadalan kona-ba Direitu ba Remédiuno Reparasaun ba Vítima sira Violasaun Grave nian hosi Lei internasionál direitusumanus nian no Violasaun Grave sira hosi Lei Umanitária Internasionál.

A. Kompensasaun

60. Bainhira despeju ne’e inevitável, no nesesáriu duni ba promosaun moris-di’akjerál nian, Estadu tenke fornese ka garante kompensasaun ne’ebé ekitativa no justuba kualkér perda pesoál, reál ka propriedade ka sasán sira seluk, inklui direitu kainterese sira iha propriedade nian. Tenke fó kompensasaun ba kualkér estragu sirane’ebé ekonómikamente avaliável, iha forma ne’ebé adekuada no proporsionál bagravidade hosi violasaun ne’e no mós sirkunstánsia sira hosi kazu ida-idak nian,hanesan: lakon vida ka parte ruma hosi isin-lolon nian; danu fízika ka mentál nian;oportunidade sira ne’ebé lakon, inklui empregu, edukasaun no benefísiu sosiál sira;estragu materiál sira no lakon rendimentu, inklui lakon poténsia ba rendimentu nian;estragu morál; no kustu sira ne’ebé nesesáriu ba asisténsia legál ka espesialista nian,ai-moruk no servisu médiku sira, no mós servisu sira psikolójika no sosiál nian.Kompensasaun ho osan nian, iha sirkunstánsia ne’ebé deit, labele substituikompensasaun reál iha forma ba rai no rekursu sira propriedade komún nian. Ihasituasaun ne’ebé mak rai ne’e foti ona, ema ne’ebé hetan despeju tenkekompensadu ho rai ne’ebé proporsionál iha kualidade, ninia boot no valór, ka di’akliu.

61. Ema hotu-hotu ne’ebé hetan despeju, laharee ba sira iha títulu ba sira-niapropriedade ka lae, tenke iha direitu atu hetan kompensasaun ba perda sira,salvamentu no transporte ba sira-nia propriedade sira ne’ebé afetada, inkluiabitasaun orijinál no rai ne’ebé lakon ka hetan estragu iha prosesu ne’e.Konsiderasaun ba sirkunstánsia sira hosi kazu ida-idak nian tenke permite provizaunba kompensasaun ba perda sira relasionadu ho propriedade informál, hanesanabitasaun favelas.

62. Feto no mane sira tenke sai kó-benefisiáriu ba pakote kompensasaun hotu-hotu.Inan solteira no feto-faluk sira hotu tenke iha direitu atu hetan sira-niakompensasaun rasik.

63. To’o iha pontu ne’ebé mak la kobre hosi asisténsia ba relokasaun nian,avaliasaun ba estragu sira ekonómiku nian tenke tau iha konsiderasaun ba perda no

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

85

kustu sira, purezemplu, kona-ba parsela rai no estrutura uma nian; konteúdu; infraestrutura; ipóteka ka multa debe nian sira seluk; uma provizóriu; taxa sira birokrátika no legál nian; uma alternativa; saláriu no rendimentu ne’ebé lakon tiha ona; oportunidade sira edukativu nian ne’ebé lakon tiha ona; tratamentu saúde no médiku nian; repovoasaun no kustu ba transporte (liuliu kuandu iha relokasaun ne’ebé dook hosi fonte ba subsisténsia nian). Iha-ne’ebé mak uma no rai mós sai nu’udár fonte subsisténsia ida ba abitante sira ne’ebé hetan despeju, avaliasaun ba impaktu no perda nian tenke tau konta ba valór hosi perda ba negósiu nian, ekipamentu/inventáriu, animál hakiak, rai, ai-horis/kolleita, no lakon/diminuisaun ba saláriu/renda.

B. Restituisaun no fila hikas

64. Sirkunstánsia sira hosi despeju ho forsa nian ne’ebé ligadu ba projetu sira dezen-volvimentu no infraestrutura (inklui hirak ne’ebé temi ona iha parágrafu 8 iha leten)dala ruma deit mak permite ba restituisaun no fila hikas. Maski nune’e, bainhirasirkunstánsia sira permite, Estadu sira tenke prioritiza direitu hirak-ne’e ba ema,grupu no komunidade hotu-hotu ne’ebé sai sujeitu ba despeju ho forsa. Maibé ema,grupu no komunidade sira sei labele hetan obriga kontra sira-nia hakarak rasik atufila hikas ba sira-nia uma, rai ka fatin uluk nian.

65. Bainhira posível duni atu fila hikas ka repovoasaun adekuada tuir matadalanhirak-ne’e mak la fornese, autoridade kompetente sira tenke estabelese kondisaunsira no fornese meiu sira, inklui finanseira, atu fila ho voluntáriu ho protesaun noseguransa, no mós ho dignidade, ba sira-nia uma uluk ka fatin rezidénsia abituál.Autoridade responsável sira tenke fasilita reinsersaun ba ema sira ne’ebé fila hikasno halo esforsu sira hodi garante partisipasaun tomak hosi ema, grupu nokomunidade afetadu sira iha planu no jestaun ba prosesu sira ba fila hikas nian. Seinesesita medida espesiál sira hodi garante feto sira-nia partisipasaun ne’ebé hanesanno efetivu iha prosesu sira ba fila hikas ka restituisaun nian hodi responde baprekonseitu ezistente sira hosi uma-kain, komunidade, institusionál, administrativa,legál ka prekonseitu jéneru nian sira seluk ne’ebé kontribui ba marjinalizasaun kaeskluzaun ba feto sira.

66. Autoridade kompetente sira iha devér no responsabilidade atu tulun ema, grupuka komunidade sira ne’ebé fila hikas hodi rekupera, to’o iha pontu másimu ne’ebéposível, propriedade no pozesaun sira ne’ebé sira husik hela ka ne’ebé lakon tihahafoin sira-nia despeju.

67. Bainhira la posível atu fila hikas ba ida-nia fatin rezidénsia no rekuperasaun bapropriedade no pozesaun nian, autoridade kompetente sira tenke fó ba vítima sira

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

86

hosi despeju ho forsa nian, ka ajuda sira hodi hetan, kompensasaun adekuada ka forma seluk hosi reparasaun ne’ebé justu.

C. Repovoasaun no Reabilitasaun

68. Maski parte hotu-hotu tenke fó prioridade ba direitu atu fila hikas, sirkunstánsiabalun (inklui ba promosaun moris-di’ak jerál nian, ka iha-ne’ebé mak seguransa,saúde no gozu ba direitus umanus nian ezije nune’e duni) bele nesesita repovoasaunba ema, grupu no komunidade partikulár tanba despeju bazeada ba dezenvolvi-mentu nian. Repovoasaun hanesan ne’e tenke realiza iha maneira ida ne’ebé justuno ekuitativa hodi halo-tuir tomak Lei internasionál direitus umanus nian hanesanhakerek ona iha seksaun V hosi matadalan hirak-ne’e.

VII. Monitorizasaun, Avaliasaun no Akompañamentu

69. Estadu sira tenke ativamente monitoriza no halo avaliasaun kuantitativa nokualitativa nian hodi determina númeru, tipu no konsekuénsia prazu naruk hosidespeju sira, inklui despeju ho forsa, ne’ebé akontese iha sira-nia jurisdisaun legál noterritóriu ba kontrolu efetivu nian. Relatóriu no rezultadu sira hosi monitorizasaunnian tenke halo disponível ba públiku no parte internasionál sira ne’ebé interesaduhodi promove dezenvolvimentu ba prátika di’ak sira no esperiénsia sira rezolusaunba problema nian bazeia ba lisaun sira ne’ebé aprende ona.

70. Estadu sira tenke fó fiar ba entidade nasionál ida independente, ne’e makhanesan instituisaun nasionál ida ba direitus umanus nian, hodi monitoriza noinvestiga despeju ho forsa no Estadu nia konformidade ho madalan hirak-ne’e nomós lei internasionál direitus umanus nian.

VIII. Papél Komunidade Internasionál Nian, Inklui Organizasaun Internasionál Sira

71. Komunidade internasionál nian iha obrigasaun atu promove, proteje no realizaema nia direitu ba uma, rai no propriedade. Instituisaun no ajénsia internasionálfinanseiru, negósiu, dezenvolvimentu no instituisaun no ajénsia relevante sira seluk,inklui membru ka Estadu doadór sira ne’ebé iha direitu ba votu iha entidade hirakhanesan ne’e nia laran, tenke hola konsiderasaun tomak ba proibisaun ba despeju hoforsa tuir lei internasionál direitus umanus nian no padraun sira ne’ebé iha ligasaun.

72. Organizasaun internasionál sira tenke estabelese ka adere ba mekanizmu sira bakeixa kona-ba kazu sira despeju ho forsa nian ne’ebé rezulta hosi sira-nia prátika nopolítika sira rasik. Tenke fornese medida legál sira ba vítima sira tuir matadalan hirak-ne’e.

Prinsípiu no matadalan báziku sira kona-ba despeju no dezlokasaun bazeia ba dezenvolvimentu

87

73. Korporasaun transnasionál no empreza sira negósiu nian sira seluk tenkerespeita ema nia direitu ba uma adekuadu, inklui proibisaun ba despeju ho forsa, ihasira-nia área atividade no influénsia respetiva nian.

I. INTERPRETASAUN

74. Matadalan hirak kona-ba despeju no dezlokasaun bazeada ba dezenvolvimentunian ne’e labele interpreta hanesan limita, altera ka prejudika direitu ne’ebé makrekoñese tuir lei direitus umanus internasionál nian, refujiadu, penál ka umanitárianian no mós padraun sira relevante, ka direitu sira ne’ebé konsistente ho lei no pa-draun hirak-ne’e nu’udár rekoñese tuir kualkér lei nasionál nian.

Prinsípiu orientadór kona-ba seguransa ba pose ba ema kiak iha área urbana

89

PRINSÍPIU ORIENTADÓR KONA-BA SEGURANSA BA POSE10 BA EMA KIAK IHA ÁREA URBANA11

Relatora Espesiál kona-ba uma adekuada nu’udár komponente ida hosi direitu ba padraun moris nian ida ne’ebé adekuadu no naun diskriminasaun, sesaun 25

Konsellu Direitus Umanus Nasoins Unidas, A/HRC/25/24, Marsu 2014

Seguransa ba pose refere ba relasaun lubuk ida ne'ebé relasiona ho abitasaun no rai, ne'ebé estabelesidu liuhosi direitu tuir lei ka tradisaun ka dispozisaun informál ka íbrida, ne'ebé permite indivíduu atu hela iha nia uma ho seguru, pás no dignidade. Ida-ne’e sai nu’udar parte integrál husi direitu ba abitasaun adekuada no komponente nesesáriu hodi permite ema ida goza nia direitu sivíl, kulturál, ekonómiku, polítiku no sosiál barabarak. Ema hotu-hotu tenke iha seguransa ba pose ne'ebé natoon hodi garante protesaun legál hasoru despeju forsadu, asédiu no ameasa seluk.

Situasaun ne'ebé ema kiak iha área urbana enfrenta daudaun hamosu dezafiu boot ida ba seguransa ba pose, liuliu tanba nivel urbanizasaun aumenta ba beibeik iha mundu tomak. Prinsípiu hirak-ne’e iha objetivu atu fó orientasaun ba Estadu sira no atór sira seluk hodi tau matan ba dezafiu ida-ne’e hodi garante abitasaun adekuada ba ema ne'ebé kiak no vulneravel iha área urbana no periurbana.

Prinsípiu hirak-ne’e bazeia ba presupostu katak indivíduu no komunidade ne'ebé okupa rai ka propriedade atubele realiza sira-nia direitu ba abitasaun adekuada, no laiha opsaun seluk ne'ebé adekuadu, iha direitu lejítimu relasiona ho pose ne'ebé tenke garantidu no protejidu. Konseitu direitu lejítimu relasiona ho pose la'ós de’it kobre nosaun komún kona-ba propriedade privada, no inklui mós forma oioin husi pose, ne'ebé mai husi sistema oioin kona-ba pose.

10 Tuir publikasaun Nasoins Unidas nian hamutuk ho Gabinete Altu Komisáriu ba Direitus Umanus, kona-ba Feto no Direitu ba Uma Adekuadu (2012), “pose iha forma oioin, ne’ebé inklui aluga uma (públiku no privadu), kooperativa uma nian, renda, na’in rasik hela iha nia uma, uma emerjénsia nian no hela fatin informál, inklui okupa ema nia rai ka propriedade. Ba kada tipu pose nian, ema hotu tenke iha nivel ka grau seguransa ba nia pose, ne’ebé garante protesaun legál nune’e labele hasai sira ho forsa husi uma ka rai ne’ebé sira hela, ka halo persegisaun ka ameasa sira seluk, la haree ba forma pose ne’e ninian. Estadu Partisipante tenke fó seguransa legál ba pose ba ema no umakain hirak ne’ebé agora laiha protesaun ne’e, liu husi konsultasaun loloos ho ema no grupu sira ne’ebé afetadu”, pajina 18. 11 Prinsípiu orientadór kona-ba seguransa ba pose ba ema kiak iha área urbana ne’e aprezenta husi Relatór Espesiál Raquel Rolnik, kona-ba hela-fatin adekuadu nu’udár komponente ida hosi direitu ba padraun moris nian ida ne’ebé adekuadu no naun diskriminasaun iha sesaun 25 Konsellu Direitus Umanus Nasoins Unidas nian, Marsu 2014. Dokumentu kompletu (A/HRC/25/54) bele hareé iha www.ohchr.org no www.righttohousing.org. Konsellu Direitus Umanus, iha Rezolusaun 25/17 “ (…) rekonese ho apresiasaun partikularmente Relatoriu Espesiál kona-ba prinsípiu orientadór kona-ba seguransa ba pose ba ema kiak iha área urbana no enkoraje Estadu sira atu uza gia neé bainhira halo planu no implementasaun hodi hadiak seguransa ba pose ba ema kiak iha área urbana”.

Prinsípiu orientadór kona-ba seguransa ba pose ba ema kiak iha área urbana

90

1 Hametin forma oioin husi pose

Estadu sira tenke promove, proteje no hametin forma oioin husi pose, inklui sira ne'ebé mai husi sistema estatutáriu, konsuetudináriu, relijiozu no íbridu kona-ba pose. Tenke dezenvolve lei, polítika no programa hotu-hotu ne'ebé relevante bazeia ba avaliasaun sira ne'ebé sukat impaktu ba direitus umanus, ne'ebé identifika no prioriza akordu pose ba ema sira ne'ebé vulneravel no marjinalizadu liu hotu. Tenke promove, hametin no proteje pose ne'ebé halista iha okos ne’e, entre sira seluk, tuir nesesidade iha kontestu ida-idak:

(a) Direitu pose;

(b) Direitu uzufrutu;

(c) Aluga;

(d) Propriedade plena; no

(e) Dispozisaun koletiva.

2 Hadi’ak seguransa ba pose

Hodi hadi’ak seguransa ba pose, liuliu ba ema vulneravel no marjinalizadu no grupu ema kiak ne'ebé hela iha povuasaun urbana, Estadu sira, inklui autoridade relevante, tenke adota medida sira tuir mai:

(a) Halo avaliasaun iha sidade tomak ba dispozisaun kona-ba pose;

(b) Identifika povuasaun no grupu populasaun ne'ebé la seguru, inklui ema uma-laek;

(c) Dezenvolve estratéjia sira ba sidade tomak hodi garante pose no renovadispozisaun sira kona-ba kategoria rai oioin, ho dispozisaun oioin kona-ba pose;

(d) Revee no reforma planu no regulamentu urbanu hodi integra povuasaun sira;

(e) Adota no implementa polítika realojamentu ne'ebé tane aas direitus umanus,ne'ebé aplikavel bainhira laiha solusaun iha fatin ne’e;

(f) Fasilita mapeamentu ba povuasaun, enumerasaun no rejista pose ne'ebépartisipativu;

(g) Estabelese mekanizmu ne'ebé justu no efetivu hodi rezolve disputa kona-ba rai;

(h) Aloka fundu sufisiente ba ministériu, munisípiu no governu lokál hodiimplementa medida hirak-ne’e; no

(i) Adota ka revee lejizlasaun hodi rekoñese no proteje dispozisaun múltipla kona-ba pose.

3 Prioriza solusaun iha fatin ne’e

Tenke iha garantia kona-ba pose iha fatin ne’e exetu iha sirkunstánsia exesionál ne'ebé justifika despeju no halo-tuir lei internasionál kona-ba direitus umanus.

Prinsípiu orientadór kona-ba seguransa ba pose ba ema kiak iha área urbana

91

Labele uza regulamentu sira ne'ebé iha objetivu atu proteje saúde no seguransa públika no ambiente ka atu hamenus risku ba populasaun nu’udar justifikasaun hodi prejudika seguransa ba pose. Bainhira posivel, tenke buka solusaun iha fatin ne’e: (a) hodi hamenus no jere risku dezastre no ameasa ba saúde no seguransa públika; ka (b) ekilibra protesaun ambientál ho seguransa ba pose; exetu bainhira okupante sira hili atu ezerse sira-nia direitu ba realojamentu.

4 Promove funsaun sosiál husi propriedade

Propriedade iha funsaun sosiál ne'ebé importante tebes inklui abitasaun adekuada ba ema kiak iha área urbana. Estadu sira tenke ekilibra direitu ba propriedade ho funsaun sosiál husi propriedade bainhira dezeña no implementa polítika kona-ba abitasaun no polítika sira seluk ne'ebé relevante. Liuliu, Estadu sira, inklui autoridade relevante, tenke promove asesu ba abitasaun ne'ebé segura iha lokalizasaun apropriada ba ema kiak iha área urbana, liuhosi, entre sira seluk, medida sira tuir mai:

(a) Halo auditoria ba sidade tomak kona-ba rai, abitasaun no edifísiu ne'ebémamuk no subutilizadu;

(b) Halo avaliasaun ba nesesidade espasiál hodi fó abitasaun ba ema kiak iha áreaurbana, inklui ema uma-laek, ne'ebé konsidera tendénsia atuál no tendénsiaantesipada;

(c) Aloka rai públiku ne'ebé disponivel hodi fornese abitasaun ba ema sira horendimentu ki’ik;

(d) Adota medida sira hodi kombate espekulasaun no subutilizasaun ba rai,abitasaun no edifísiu privadu;

(e) Adota estratéjia no regulamentu inkluzivu kona-ba planeamentu urbanu;

(f) Adota medida sira hodi regula no estimula merkadu arrendamentu ba ema horendimentu ki’ik no forma koletiva relasiona ho seguransa ba pose; no

(g) Adota medida sira hodi regula merkadu finansiamentu abitasaun noinstituisaun finanseira sira.

5 Kombate diskriminasaun bazeia ba pose

Lejizlasaun polítika no prátika sira tenke garante no proteje naun-diskriminasaun bazeia ba situasaun pose. Garantia ida-ne’e tenke aplikavel ba forma hotu-hotu husi pose. Tenke garante naun-diskriminasaun bazeia ba situasaun pose iha kontestu sira tuir mai, entre sira seluk:

(Asesu ba fasilidade no servisu báziku;

(b) Asesu ba seguransa sosiál;

(c) Halibur no aprezenta dadus ofisiál;

Prinsípiu orientadór kona-ba seguransa ba pose ba ema kiak iha área urbana

92

(d) Programa administrasaun rai;

(e) Lejizlasaun no polítika kona-ba abitasaun;

(f) Planeamentu urbanu;

(g) Akuisisaun ba rai no utilizasaun ba objetivu públiku;

(h) Prosedimentu polisiál; no

(i) Asisténsia umanitária, inklui asesu ba abrigu.

6 Promove feto sira-nia seguransa ba pose

Igualdade jéneru de jure no de facto mak esensiál hodi permite feto sira atu goza sira-nia direitu ba abitasaun adekuada. Relasiona ho ida-ne’e, Estadu sira tenke hametin no proteje feto sira-nia seguransa ba pose, sein haree ba idade, estadu matrimoniál, sivíl ka sosiál, no ketak husi sira-nia relasaun ho mane iha uma laran ka komunidade laran.

7 Respeita seguransa ba pose iha atividade komersiál

Empreza komersiál tenke foti medida hotu-hotu ne'ebé relevante hodi garante katak:

(a) laiha impaktu negativu ruma ba seguransa ba pose nu’udar rezultadu husi ka relasiona ho sira-nia atividade ka relasaun emprezariál; no

(b) tau matan ba impaktu negativu ruma, inklui liuhosi fornesimentu remédiu sira ba ema ne'ebé afetadu. Empreza komersiál tenke garante negosiasaun ne'ebé transparente, livre no justa kona-ba kualkér transferénsia ka modifikasaun ba direitu pose ho respeitu tomak ba ema ka komunidade sira-nia direitu atu simu ka rejeita oferta.

8 Hametin seguransa ba pose iha kooperasaun dezenvolvimentu

Ajénsia dezenvolvimentu multilaterál no bilaterál tenke garante katak sira-nia operasaun no projetu promove no la prejudika seguransa ba pose, inklui adota polítika protesaun ne'ebé vinkulativu ho objetivu atu realiza direitu ba abitasaun adekuada. Ajénsia hirak-ne’e tenke apoia Estadu sira ne'ebé laiha rekursu sufisiente atu foti medida hotu-hotu ne'ebé nesesáriu hodi hametin seguransa ba pose ba ema kiak iha área urbana.

9 Habiit ema kiak iha área urbana no responsabiliza Estadu sira

Indivíduu no komunidade sira ne'ebé kiak iha área urbana hala’o papél esensiál hodi hametin seguransa ba pose. Estadu sira tenke iha responsabilizasaun ba ema kiak iha área urbana hodi implementa prinsípiu orientadór hirak-ne’e, entre sira seluk: (a) Fornese informasaun kona-ba pose ba públiku ho asesu di’ak no iha tempu adekuadu;

Prinsípiu orientadór kona-ba seguransa ba pose ba ema kiak iha área urbana

93

(b) Garante transparénsia bainhira foti desizaun, inklui justifikasaun ba desizaunsira;

(c) Garante katak ema kiak iha área urbana bele partisipa ho livre, ho maneirasignifikativa no informada kona-ba dezeñu no implementasaun ba medida sirane'ebé sei garante sira-nia situasaun pose;

(d) Dezenvolve indikadór no marku-referénsia ne’ebé apropriadu ho kontestu hodisukat hakat ba oin no hakat ba kotuk; no

(e) Halo relatóriu periódiku kona-ba progresu iha nivel nasionál no internasionál.

10 Garante asesu ba justisa

Situasaun pose labele hamosu barreira ba ema atu hetan asesu ba remédiu efetivu ba violasaun direitus umanus. Estadu sira tenke garante asesu ba remédiu administrativu no/ka judisiál ne'ebé efetivu ba violasaun kontra direitu ba abitasaun adekuada, ne'ebé akontese, entre sira seluk, tan-ba:

(a) Diskriminasaun bazeia ba situasaun pose, inklui diskriminasaun múltipla;

(b) Diskriminasaun bazeia ba motivu ne'ebé proibidu relasiona ho direitu atu gozaseguransa ba pose;

(c) La adota medida sira ne'ebé apropriadu iha tempu adekuadu hodi tau matan bainseguransa relasiona ho pose ba ema kiak iha área urbana; no

(d) Prejudika seguransa ba pose inklui liuhosi despeju forsadu.

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

94

PRINSIPIU SIRA KONA-BA RESTITUISAUN UMA NO PROPRIEDADE BA REFUJIADU NO DEZLOKADU SIRA

Sub-Komisaun kona-ba Protesaun no Promosaun Direitus Umanus adota iha 2005 iha Rezolusaun 2005/21

‘ Prinsipiu Pinheiro’

PREÁMBULU

Rekoñese katak refujiadu tokon ba tokon no ema dezlokadu sira iha mundu tomak kontinua moris iha situasaun difisil no inserteza hirak, no katak refujiadu no ema dezlokadu sira iha direitu ida atu fila ho voluntariu, seguru no dignidade, ba sira-nia uma ka rai habitual uluk hirak,

Sublina katak fila voluntariu ho seguru no dignidade tenke bazeia ba liberdade atu hetan informasaun, opsaun individual no katak refujiadu no dezlokadu sira tenke hetan informasaun kompletu, ne’ebé imparsial, informasaun ne’ebé foun no loos, inklui kona-ba asuntu fiziku, material no seguransa legal hirak iha nasaun ka fatin orijine hirak,

Reafirma direitu refujiadu no dezlokadu feto no labarik feto sira, no rekoñese nesesidade atu hola medida pozitivu hirak atu garante katak sira-nia direitu ba restituisaun ba uma, rai no propriedade hirak garante duni,

Apresia katak instituisaun nasional no internasional barak hirak-ne’ebé maka hari’i ona iha tinan hirak foin lailais ne’e atu garante direitu restituisaun refujiadu no dezlokadu sira, no mós lei nasional no internasional barak, estandar, deklarasaun politika hirak, akordu no liña orientasaun hirak-ne’ebé maka rekoñese no reafirma ona direitu ba restituisaun ba uma, rai no propriedade,

Konvense ona katak direitu ba restituisaun ba uma, rai no propriedade maka esensial/importante liu ba rezolusaun konflitu no atu hari’i dame hafoin konflitu, regresu/fila ne’ebé seguru no sustentavel no estabelesementu regra lei hirak, no katak monitorizasaun diak ba programa restituisaun hirak, iha parte organizasaun internasional sira no Estadu ne’ebé maka afeita maka importante tebes atu garante sira-nia implementasaun ne’ebé diak/efektivu,

Konvense ona mós katak implementasaun husi programa restituisaun ba uma, rai no propriedade hirak-ne’ebé hetan susesu, nu’udar elementu xave ida atu restaura fali justisa, kontribui ba halakon efektivamente situasaun dezlokasaun iha futuru no hari’i dame ne’ebé sustentavel.

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

95

SEKSAUN I. ESKALA NO APLIKASAUN

1. Eskala no aplikasaun

1.1 Prinsípiu hirak kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no ema dezlokadu sira-ne’ebé maka halo ona artikulasaun iha-ne’e, mak dezeñu ona atu asiste ator relevante hotu, nasionál no internasionál, wainhira haree ba asuntu le-gal no tékniku hirak kona-ba restituisaun uma, rai no propriedade iha situasaun ne’ebé dezlokasaun hatutan ona ba situasaun iha ne’ebé ema lakon sira-nia uma uluk, rai hirak, propriedade hirak ka hela fatin rezidensiál hirak arbiru ka la tuir lei.

1.2 Prinsípiu kona-ba restituisaun ba uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira aplika igual ba refujiadu hotu, dezlokadu internu hirak no sira ne’ebé maka iha situasaun hanesan ne’ebé halai liutiha fronteira hirak maibé hirak-ne’ebé maka dala ruma la haktuir definisaun legal ba refujiadu (“refujiadu no ema dezlokadu sira”) ne’ebé maka lakon sira-nia uma uluk, rai, propriedade ka fatin rezidénsia habitual hirak, la interese ba natureza ka sirkunstánsia hirak oinsá dezlokasaun mosu loloos.

SEKSAUN II. DIREITU BA RESTITUISAUN BA UMA NO PROPRIEDADE

2. Direitu ba restituisaun ba uma no propriedade

2.1 Refujiadu no ema dezlokadu sira hotu iha direitu atu hetan fali sira uma, rai no/ka propriedade ne’ebé maka hadau husi sira arbiru no latuir lei, ka hetan restituisaun kualker uma, rai no/ka propriedade ne’ebe faktualmente imposivel atu restaura nu’udár determina ona hosi tribunal independente no imparsial.

2.2 Estadu tenke hatudu prioritizasaun direitu ba restituisaun hanesan remediu ne’ebé maka prefere liúba dezlokasaun no nu’udár elementu xave ida atu restaura fali justisa. Direitu ba restituisaun eziste hanesan direitu distintu, no la depende ba ema ne’ebe dezlokadu ka refujiadu ne’ebe iha direitu ba restituisaun uma, rai no propriedade, aktualmenente fila ka la fila.

SEKSAUN III. PRINSIPIU ‘OVERARCHING’/JERAL

3. Direitu diskriminasaun laek

3.1 Ema hotu-hotu iha direitu atu la hetan diskrimnasaun bazeia ba rasa, kor, seksu, lian/lingua, relijiaun, opiniaun politika ka seluk, orijin nasionál ka sosiál, propriedade, defisiénsia, estatutu moris ka seluk.

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

96

3.2 Estadu tenke garante diskriminasaun de fakto no de jure bazeia ba razaun temi iha leten ne’e bandu/proibidu no katak ema hotu, inklui refujiadu no ema dezlokadu sira, konsidera hanesan tuir lei.

4. Direitu ba igualidade entre mane no feto sira

4.1 Estadu tenke garante direitu ne’ebé hanesan ba feto no mane, no direitu ne’ebé hanesan ba labarik mane no feto sira, ba restituisaun ba uma, rai no propriedade. Estadu tenke garante direitu ne’ebé hanesan ba mane no feto sira, no direitu ne’ebé hanesan ba labarik mane no feto sira, inter alia , atu voluntariamente fila ho seguru no ho dignidade, garante seguransa legal ba posesaun, na’in ba propriedade, asesu ne’ebé hanesan ba erensa, nune’e mós ba utilizasaun, kontrola no asesu uma, rai no propriedade.

4.2 Estadu tenke garante katak programa restituisaun ba uma, rai no propriedade, politika no pratika hirak rekoñese nain hamutuk entre xefe uma kain mane no feto sira hanesan komponente espesifiku iha prosesu restituisaun, no katak programa, politika no pratika restituisaun hirak refleta aprozimasaun sensitivu ba jeneru.

4.3 Estadu tenke garante katak programa restituisaun ba uma, rai no propriedade, politika no pratika hirak la kria dezvantajen ba feto no labarik feto sira. Estadu tenke adota medida pozitiva hirak atu garante igualidade jeneru iha asuntu ida-ne’e.

5. Direitu atu hetan protesaun husi dezlokasaun5.1 Ema hotu-hotu ida direitu atu hetan protesaun hasoru dezlokasaun arbiru husi nia uma, rai ka rezidensia habitual.

5.2 Estadu tenke inklui protesaun hasoru dezlokasaun iha lejizlasaun domestika, ho konsistensia ho lei direitu umanus internasional nian no lei humanitariu no estandar hirak-ne’ebé maka iha ligasaun, no tenke haboot protesaun hirak-ne’e ba ema hotu iha sira-nia juridikasaun legal ka kontrola efektiva.

5.3 Estadu tenke bandu despeju obrigatoriu, demolisaun/halo rahun uma hirak no destruisaun areia agrikultura hirak no konfiskasaun arbiru ka espropriasaun rai hanesan medida penalidade/punitiva ka hanesan meiu ida ka metode funu nian.

5.4 Estadu tenke foti pasu hirak atu garante katak laíha ema ida maka hetan dezlokasaun husi Estadu ka ator la’os Estadu hirak. Estadu mós tenke garante katak invidual sira, empreza sira, no entidade sira seluk iha sira-nia jurisdisaun legal ka kontrolu efektivu, la hala’o ka sé la partisipa iha dezlokasaun.

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

97

6. Direitu ba privasidade no respeitu ba uma

6.1 Ema hotu-hotu ida direitu atu hetan protesaun hasoru intervensaun arbiru ka latuir lei ho nia privasiade iha ninia uma. 6.2 Estadu tenke garante katak ema hotu-hotu hetan protesaun hosi prosesu loloos hasoru intervensaun arbiru kala tuir lei ho nia privasidade iha ninia uma.

7. Direitu ba goza ho dame ba buat-soin 7.1 Ema hotu iha direitu ba goza ho dame nia buat-soin hirak. 7.2 Estadu tenke subordena deit ba utilizasaun no goza posesaun hirak iha interese publika nian no haktuir kondisaun hirak-ne’ebé maka lei hakerek ona no tuir prinsipiu jeral husi lei internasional. Tempu saida deit maka iha posibilidade, “interese sosiedade nian” tenke komprende restritivamente, nune’e atu fó sentidu ba interferensia temporariu deit ho direitu ba goza ho dame buat-soin hirak.

8. Direitu ba uma ne’ebé adekuada

8.1 Ema hotu-hotu ida direitu ba uma ne’ebé adekuada.

8.2 Estadu tenke adota medida pozitiva hirak ho intensaun atu halakon situasaun refujiadu sira no ema dezlokadu sira moris iha uma-ne’ebé la adekuada.

9. Direitu ba movimentu livre 9.1 Ema hotu-hotu ida direitu ba movimentu livre no direitu atu hili nia hela fatin. Laíha ema ida maka hetan obrigasaun arbiru no la tuir lei atu hela nafatin iha teritoriu, areia ka rejiaun ida. Nune’e mós, la bele obriga arbiru ka la tuir lei atu sai husi teritoriu, areia ka rejiaun ida. 9.2 Estadu tenke garante katak liberdade movimentu no direitu atu hili ema idak-idak nia rezidensia la subjeitu ba kualker restrisaun so deit ba hirak-ne’ebé lei fornese ona, maka nesesariu atu proteje seguransa nasional, orden publika, saúde publika ka moral ka direitu no liberdade seluk nian no tenke tuir lei direitu umanus internasional nian, lei refujiadu no umanitariu no estandar ne’ebé iha ligasaun.

SEKSAUN IV. DIREITU ATU FILA VOLUNTARIA HO SEGURU NO DIGNIDADE

10. Direitu atu fila voluntaria ho seguru no dignidade

10.1 Refujiadu no ema dezlokadu hotu iha direitu atu fila voluntaria ba sira-nia uma uluk, rai no fatin rezidensia habitual hirak ho seguru no dignidade. Fila/regresu voluntaria ho seguru no dignidade tenke bazeia ba opsaun individual ida-ne’ebé livre no informadu duni. Refujiadu ho dezlokadu sira tenke hetan informasaun

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

98

ne’ebé kompleta, objetivu, foun no loos, inklui kona-ba asuntu fiziku, material no seguransa legal hirak iha nasaun ka fatin orijine hirak. 10.2 Estadu tenke permite refujiadu no ema dezlokadu sira-ne’ebé maka hakarak atu fila voluntaria ba sira-nia uma, rai ka rezidensia habitual uluk. Labele halo restrisaun ba direitu ida-ne’e tuir kondisaun hirak husi suksesaun estadu nian, no la bele halo limitasaun tempu arbiru ka latuir lei ba direitu ne’e. 10.3 Refujiadu no ema dezlokadu sira labele hetan obrigasaun, ka presaun direita ka indireita, atu fila ba sira-nia uma, rai ka rezidensia habitual uluk. Refujiadu ka dezlokadu sira tenke bele efektivamente buka solusaun ne’ebé permanente ba dezlokasaun duke fila, sé karik sira hakarak nune’e, la ho prejudikasaun ba sira-nia direitu ba restituisaun ba sira-nia uma, rai no propriedade. 10.4 Estadu tenke, wainhira nesesariu, husu Estadu sira seluk ka organizasaun internasional sira asistensia finansial ka teknika atu fasilita refujiadu no ema dezlokadu sira atu fila voluntaria, ho seguru no ho dignidade.

SEKSAUN V. MEKANIZMU LEGAL, POLITIKU, PROSEDURAL NO INSTITUSIONAL ATU HALO IMPLEMENTASAUN

11. Kompatibilidade ho lei direitus umanus internasional, refujiadu no umanitariu

no estandar hirak-ne’ebé maka iha ligasaun 11.1 Estadu tenke garante katak prosedura, instituisaun, mekanizmu no kuadru legal restituisaun uma, rai no propriedade hirak iha duni kompatibilidade ho estandar lei direitus umanus internasional nian, refujiadu no umanitariu hirak, no mos garante direitu atu fila voluntaria ho seguru no ho dignidade rekoñese iha laran.

12. Prosedimentu nasional, instituisaun no mekanizmu 12.1 Estadu tenke hari’i no suporta prosedimentu instituisaun no mekanizmu hirak ne’ebé justu, tuir tempu, independente, transparante no laíha diskriminasaun, atu avalia no reforsa reklamasaun restituisaun ba uma, rai no propriedade hirak. Iha situasaun ne’ebé prosedimentu, instituisaun no mekanizmu ne’ebe eziste ona bele efektivamente responde ba asuntu hirak-ne’e, Estadu tenke garante disponibilidade finansa, rekursu umanu no seluk adekuadu atu fasilita restituisaun iha maneira/hahalok ida-ne’ebé justu no tuir tempu. 12.2 Estadu tenke garante katak prosedimentu, instituisaun no mekanizmu restituisaun ba uma, rai no propriedade hirak, mak sensitivu ba tinan no jeneru, no rekoñese igualidade direitu husi mane no feto sira no mós igualidade direitu ba

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

99

labarik mane no feto sira, no refleta prinsipiu jeral hirak ba ”interese diak liu” ba labarik sira.

12.3 Estadu tenke hola medida administrativa, lejislativu no juridiku loloos hirak atu suporta no fasilita prosesu restituisaun ba uma, rai no propriedade. Estadu tenke fornese ajensia relevante hotu ho rekursu finansial, umanu no seluk adekuadu atu halo sira-nia serbisu kompletu ho susesu ho maneira ne’ebé justu no tuir tempu. 12.4 Estadu tenke hari’i liña orientasaun ne’ebé garante efektividade husi prosedimentu, institusaun no mekanizmu relevante hotu ba restituisaun ba uma, rai no propriedade, inklui liña orientasaun ba organizasaun institusional, formasaun/treinu ba funsionariu no kazu, investigasaun no prosedimentu ba keixa hirak, verifikasaun pose ba propriedade ka direitu seluk pose nian, no mos ba mekanizmu foti desizaun, haforsa no rekursu hirak. Estadu dalaruma bele integra mekanizmu rezolusaun disputa alternativa ka informal ba iha prosesu hirak-ne’e, kuandu mekanizmu hotu hirak hanesan ne’e lao tuir lei direitus umanus internasional, refujiadu no umanitariu no estandar hirak-ne’ebé maka iha ligasaun hirak, inklui direitu atu la hetan diskriminasaun. 12.5 Iha ne’ebé deit estadu direitu la lao ona, ka iha ne’ebé Estadu la iha abilidade atu implementa prosedimentu, instituisaun no mekanizmu hirak-ne’ebé maka presiza atu fasilita prosesu restituisaun ba uma, rai no propriedade iha maneira/hahalok ne’ebé tuir tempu no justu, Estadu tenke husu asistensia teknika no kooperasaun husi ajensia internasional relevante hirak atu hari’i rejime provisional hirak atu fornese ba refujiadu no ema dezlokadu sira prosedimentu, instituisaun no mekanizmu hirak-ne’ebé maka presiza atu garante remediu restituisaun ne’ebé efektivu. 12.6 Estadu tenke inklui prosedimentu restituisaun, institusaun no mekanizmu uma, rai no propriedade hirak iha akordu dame no akordu repatriasaun voluntariu hirak. Akordu dame hirak tenke inklui asaun espesifika husi partidu hirak atu rezolve loloos asuntu uma, rai no propriedade ne’ebé presiza remediu tuir lei internasional nian ka ne’ebé ameasa atu demoraliza prosesu dame sé karik husik hela laho solusaun, no evidentemente prioritiza direitu restituisaun hanesan remediu ne’ebé maka prefere iha kazu ida-ne’e.

13. Asesibilidade prosedimentu reklamasaun ba restituisaun nian 13.1 Ema hotu ne’ebé lakon uma, rai no/ka propriedade arbiru ka latuir lei tenke iha posibilidade atu hatama reklamasaun/keixá ida ba restituisaun no/ka kompensasaun ba instituisaun independente no imparsial, no atu simu

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

100

determinasaun ida ba sira-nia keixá. Estadu labele hari’i kualker prekondisaun hirak ba hato’o reklamasaun ba restituisaun. 13.2 Estadu tenke garante katak aspeitu hotu husi prosesu reklamasaun ba restituisaun, inklui prosedura rekursu, mak justu, tuir tempu, bele asesu, gratuitu, no sensitivu ba tinan no jeneru. Estadu tenke adota medida pozitiva hirak atu garante katak feto sira bele partisipa ho baze hanesan tomak ida iha prosesu ne’e. 13.3 Estadu tenke garante katak labarik sira-ne’ebé separadu ka ne’ebé laíha akompañamentu bele partisipa no reprezenta tomak iha prosesu reklama restituisaun, no katak kualker desizaun ne’ebé iha relasaun ba reklama restituisaun husi labarik sira-ne’ebé separadu ka ne’ebé laíha akompañamentu haktuir prinsipiu “interese diak liu” labarik nian. 13.4 Estadu tenke garante katak refujiadu no ema dezlokadu sira seluk iha asesu ba prosesu reklama ba restituisaun la hare’e ba sira-nia rezidensia durante periodu dezlokasaun, inklui iha nasaun orijine, nasaun buka azilu ba ka nasaun hirak iha ne’ebé sira halai ba ona. Estadu tenke garante katak ema hotu ne’ebé maka afetadu iha koñesementu/informasaun kona-ba prosesu reklama restituisaun, no katak informasaun kona-ba prosesu ne’e mak disponsivel didiak, inklui iha nasaun orijine, nasaun azilu ka nasaun hirak ne’ebé sira halai ba ona. 13.5 Estadu presiza buka atu hari’i sentru no serbisu fatin hirak atu halo prosesu ba reklamasaun ba restituisaun iha areia/fatin hirak ne’ebé ema ne’ebé sira-ne’ebé karik se halo reklama hela ba. Atu fasilita asesu ne’ebé diak ba sira-ne’ebé afetadu ona, tenke iha posibilidade atu hatama reklamasaun ba restituisaun tuir koreiu ka tuir reprezentante no mós nu’udár ema isin lolon rasik. Estadu mós tenke konsidera estabelese unidade movel atu garante asesibilidade ba reklamador potensial hotu sira. 13.6 Estadu tenke garante katak ema ne’ebe uza uma, rai no/ka propriedade, inklui sira-ne’ebé aluga, iha direitu atu partisipa iha prosesu reklamasaun ba restituisaun, inklui hatama dokumentu ba reklamasaun restituisaun kolektivu hirak. 13.7 Estadu tenke dezenvolve formulariu hirak ba reklamasaun ba restituisaun ne’ebé simples no fasil atu komprende no uza no halo formulariu hirak-ne’e iha lian popular hirak ka lian husi grupu ne’ebé maka afetadu. Asistensia kompetente tenke disponivel atu ajuda ema sira-ne’ebé kompleta no hatama ona formulariu reklamasaun ba restituisaun hirak, no asistensia hirak hanesan ne’e tenke fornese ho maneira/hahalok ida-ne’ebé sensitivu ba tinan no jeneru.

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

101

13.8 Kuandu formulariu reklamasaun ba restituisaun hirak la bele simplifika sufisiente tanba komplexidade hirak-ne’ebé maka inerente ba prosesu reklamasaun, Estadu tenke involve ema kualifikadu sira atu entrevista ho konfidensialidade reklamador potensial, no iha maneira ne’ebé maka sensitivu ba tinan no jeneru, atu bele hetan informasaun hirak-ne’ebé maka nesesariu no halo kompletu formulariu reklamasaun hirak hodi sira-nia naran. 13.9 Estadu tenke estabelese periodu klaru atu hatama reklamasaun ba restituisaun nian. Informasaun ida-ne’e tenke fahe tomak no tenke nato’on atu garante katak sira-ne’ebé maka afeita iha oportunidade adekuada atu hatama reklamasaun ba restituisaun ida, konsidera numeru potensial ba reklamador sira, difikuldade potensial hirak ba informasaun no asesu, nivel dezlokasaun nian, asesibilidade ba prosesu ba grupu potensial dezvantajem no individual vulneravel sira, no situasaun politika iha nasaun ka rejiaun orijine. 13.10 Estadu tenke garante katak ema sira-ne’ebé presiza asistensia espesial, inklui hirak-ne’ebé lahatene lee no hakerek no ema sira-ne’ebé iha defisiénsia, mós hetan asistensia hanesan ne’e atu garante katak asesu ba prosesu reklama restituisaun lataka ba sira. 13.11 Estadu tenke garante katak iha asistensia legal adekuada, no gratuita se posivel, ba ema halo reklamasaun ba restituisaun. Maske asistensia legal bele fornese husi governu no la’os governu nian (nasional ka internasional), asistensia legal hanesan ne’e tenke tuir estandar adekuada relasaun ho kualidade, laíha diskriminasaun, justu no iha imparsialidade atu labele prejudika prosesu reklamasaun ba restituisaun. 13.12 Estadu tenke garante katak laiha ema ida maka hetan persigisaun ka kastigu tamba halo reklamasaun ba restituisaun.

14. Konsultasaun adekuada no partisipasaun iha prosesu foti desizaun

14.1 Estadu no atór internasionál no nasionál sira-ne’ebé envolve tenke garante ka-tak repatriasaun voluntária no programa restituisaun ba uma, rai no propriedade hala’o ho konsultasaun no partisipasaun adekuada ho ema, grupu no komunidade sira-ne’ebé maka afeita ona. 14.2 Estadu no atór internasionál no nasionál sira-ne’ebé envolve tenke, partiku-larmente, garante katak feto, ema rai nain, minoria rasiál ka étnika sira, katuas/ferik sira, sira-ne’ebé maka iha defisiénsia no labarik sira reprezenta no inklui adekuada iha prosesu foti desizaun ba restituisaun hirak, no iha meius no informasaun apro-priadu atu partisipa efetiva. Nesesidade husi individual vulneravel sira inklui katu-

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

102

as/ferik, feto xefe uma kain mesak, labarik ne’ebé separadu ka laiha akompaña-mentu, no ema ne’ebé iha defisiénsia tenke hetan atensaun partikular.

15. Dokumentasaun uma, rai no propriedade

15.1 Estadu tenke estabelese ka hari’í filafali kadastru nasionál ho objetivu oioin ka sistema seluk ne’ebé loos ba rejistrasaun uma, rai no direitu propriedade sira hane-san komponente integral husi kualkér programa restituisaun, respeitu direitu refu-jiadu no ema dezlokadu sira wainhira halo ne’e. 15.2 Estadu tenke garante katak kualkér anunsiu judisiál, kuasi-judisial, administrati-vu ka kustomairu kona-ba pose justu ka direitu ba uma, rai no/ka propriedade akompaña husi medida hirak atu garante rejistrasaun ka demarkasaun husi uma, rai no/ka propriedade hanesan nesesáriu atu garante seguransa legal ba pose. Deter-minasaun hirak-ne’e tenke haktuir lei direitus umanus internasionál, refujiadu no umanitáriu no estándar relevante hirak, inklui direitu atu la hetan diskriminasaun. 15.3 Estadu tenke garante wainhira loos, katak sistema rejistrasaun halo dokumen-tasaun no/ka rekoñese direitu pose husi komunidade tradisionál no rai nain sira ba rai koletivu hirak. 15.4 Estadu no autoridade ka instituisaun seluk ne’ebé maka iha responsabilidade tenke garante katak sistema rejistrasaun ne’ebé maka eziste la estraga iha tempu konflitu no hafoin konflitu. Medida sira atu prevene destruisaun ba uma, rai no dokumentasaun propriedade bele inklui protesaun iha “situ” ka, sé presiza, muda tiha ba tempu badak nia laran ba fatin ka detensaun ne’ebé seguru. Sé hasai, dokumentu hirak tenke lori fila mai lailais liu tuir posibilidade hafoin funu para ona. Estadu no autoridade seluk ne’ebé maka responsabiliza bele mós konsidera estabe-lese prosedimentu hirak ba halo kopia ba dokumentu sira (inklui iha formatu di-jitál), transfere ho seguru no rekoñese autentisidade husi kopia hirak. 15.5 Estadu no autoridade ka instituisaun seluk ne’ebé maka responsabiliza tenke fornese, tuir rekerimentu reklamador nian ka nia reprezentante, kopia husi kualkér evidénsia dokumentáriu ne’ebé maka sira iha ne’ebe suporta reklamasaun ba resti-tuisaun. Evidensia dokumentariu hirak hanesan ne’e tenke fornese gratuitamente, ka ho folin minimu ida. 15.6 Estadu no autoridade ka instituisaun seluk ne’ebé maka responsabiliza hala’o rejistrasaun ba refujiadu ka ema dezlokadu sira tenke halibur informasaun relevante atu fasilita prosesu restituisaun, nu’udár ezemplu hodi inklui iha formulariu rejistrasaun kestaun hirak kona-ba fatin no estatutu uma, rai, propriedade ka rezidensia habitual uluk husi refujiadu individual ka ema dezlokadu

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

103

nian. Informasaun hanasan ne’e tenke buka wainhira halibur informasaun husi refujiadu no ema dezlokadu sira, inklui iha tempu ema halai. 15.7 Estadu bele, iha situasaun dezlokasaun boot iha ne’ebe evidensia dokumentu uitoan maka eziste relasaun ho direitu ba pose ka posesaun, adota presumsaun konkluzivu ne’ebé katak ema ne’ebé halai hosi sira-nia uma durante periodu ida-ne’ebé maka violensia mosu ka tanba dezastre, halo nune’e ona tamba razaun ne’ebé iha ligasaun ba violensia ka dezastre no nune’e iha direitu ba restituisaun ba uma, rai no propriedade. Iha kazu hirak-nune’e, autoridade administrativa no judisial bele estabelese independentemente faktu sira realsaun ho reklamasaun ba restituisaun ne’ebé ladokumentada. 15.8 Estadu labele rekoñese hanesan validu kualker transasaun uma, rai no/ka propriedade, inklui kualker transferensia ne’ebé maka halo iha presaun nia okos, ka ne’ebé maka halo ho obrigatoriu ka ho obriga, direita ka indireitamente, ka ne’ebé maka hala’o kontra estandar/nivel direitus umanus internasional hirak.

16. Direitu atu sai okupante no ema seluk ne’ebe la’os nain

16.1 Estadu tenke garante rekonesimentu iha programa restituisaun ba direitu ba okupante, direitu-nain ba okupasaun sosial no okupante ka utente lejitimu sira seluk ba uma, rai no propriedade sira seluk. To’o nivel masimu ne’ebe posivel, Estadu tenke garante katak ema sira hanesan ne’e bele fila ba no hetan fali pose no uza sira-nia uma, rai no propriedade iha maneiru ne’ebé hanesan kompara ba ema hirak-ne’ebé maka iha direitu ba pose formal hirak.

17. Okupante sekundariu 17.1 Estadu tenke garante katak okupante sekundariu hetan protesaun husi despeju forsadu arbiru ka latuir lei. Estadu tenke garante, iha kazu hirak-ne’ebé despeju ba okupante sira-hanesan ne’e konsidera justifikadu no labele evita ho objetivu ba restituisaun uma, rai no propriedade, katak despeju hirak-ne’ebé hala’o iha maneira/hahalok ne’ebé mak tuir lei no estandar direitus umanus internasional, hanesan okupante sekundariu sira hetan protesaun prosesu loloos nian, inklui oportunidade ida ba konsultasaun loloos, notifikasaun ne’ebé maka adekuada no razoavel, no provizaun remediu legal hirak, inklui oportunidade hirak ba rezolusaun legal. 17.2 Estadu tenke garante katak protesaun husi prosesu loloos ba okupante sekundariu sira labele prejudika direitu husi nain, okupante sira-ne’ebé lejitimu no ema seluk ne’ebe iha direitu, atu hetan fali uma, rai no propriedade ne’e iha maneira ida-ne’ebé justu no tuir tempu.

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

104

17.3 Iha kazu hirak iha ne’ebé despeju hasoru okupante sekundariu sira bele justifika no la bele evita, Estadu tenke hola medida pozitiva hirak atu proteje sira-ne’ebé laíha meius hirak atu asesu kualker hela fatin seluk duke hirak-ne’ebé maka sira okupa oras-ne’e, husi situasaun uma laíha no violasaun seluk ba sira-nia direitu ba uma ne’ebé adekuada. Estadu tenke halo identifikasaun no fornese uma no/ka rai alternativa ba okupante hirak hanesan ne’e, inklui ho baze temporariu, nu’udár meiu ida husi fasilita restituisaun uma, rai no propriedade ba refujiadu no ema dezlokadu sira. Falta alternativa hanesan, la bele atraza la ho nesesariu, implementasaun no haforsa ba dezisaun hosi institusaun relevante ba restituisaun ba uma, rai, no propriedade. 17.4 Iha kazu ne’ebé okupante sekundariu fa’an ona ba terseiru parte ho boa fet uma, rai no propriedade, Estadu bele konsidera estabelesimentu mekanizmu atu fo kompensasaun ba terseira parte hirak-ne’ebé maka hetan impatu. Maibé iha dezlokasaun flagrante no grave, karik bele fó notisia konstrutiva ba ilegalidade hosi sosa propriedade, no prevene mosu interese propriedade ho boa fet iha situasaun sira ne’e.

18. Medida Lejizlativa sira

18.1 Estadu tenke garante katak direitu refujiadu no ema dezlokadu sira ba restituisaun ba uma, rai no propriedade rekoñese hanesan komponente esential ida husi estadu de direitu. Estadu tenke garante direitu ba restituisaun ba uma, rai no propriedade liúhusi medida lejislativa hirak-ne’ebé maka presiza, inklui liúhusi adosaun, emandementu, reforma, ka revoga lei, regulamentu no/ka pratika hirak relevante. Estadu tenke dezenvolve kuadru legal ida atu proteje restituisaun ba uma, rai no propriedade ne’ebé klaru, konsistente no, iha ne’ebé maka presiza, konsolida iha lei. 18.2 Estadu tenke garante katak lei relevante hotu-hotu marka klaru ema ida-idak no/ka grupu hirak-ne’ebé iha direitu legal ba restituisaun ba uma, rai no propriedade, no liu-liu refujiadu no ema dezlokadu sira. Reklamador subsidiariu sira mós tenke rekoñese hanesan, inklui membru familia husi rezidente nian iha tempu dezlokasaun, fén-laen sira, parseiru domestika sira, dependente sira, desendente/susesor legal sira no sira seluk ne’ebé tenke iha direitu atu reklama iha baze hanesan ho reklamador primariu sira. 18.3 Estadu tenke garante katak lejizlasaun nasional ne’ebé iha ligasaun ba restituisaun ba uma, rai no propriedade internalmente konsisten, no mós haktuir akordu relevante ne’ebe eziste ona, hanesan akordu dame no akordu repatriasaun voluntariu hirak, wainhira akordu hirak-ne’e rasik haktuir duni lei direitus umanus internasional, refujiadu no lei umanitariu no estandar hirak-ne’ebé maka relevante.

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

105

19. Prohibisaun ba lei arbitratiu no diskriminatoriu hirak

19.1 Estadu labele adota ka aplika lei ne’ebé prejudika prosesu restituisaun, liu-liú husi lei ka estatutu limitasaun sira ne’ebe arbitrariu, diskriminatoriu, ka injustu seluk. 19.2 Estadu tenke hola hikas pasu hirak kedas atu revoga lei injustu ka arbitrariu no lei hirak-ne’ebé iha efeitu diskriminatoriu seluk ida ba goza direitu husi restituisaun ba uma, rai no propriedade, no tenke garante remediu hirak ba sira-ne’ebé hetan impatu ona hosi aplikasaun lei hirak ne’e. 19.3 Estadu tenke garante katak politika nasional hotu ne’ebé iha ligasaun ba direitu ba restituisaun ba uma, rai no propriedade proteje tomak direitu feto no labarik feto sira-nian atu la hetan diskriminasaun no ba igualidade iha lei no pratika.

20. Haforsa desizaun no julgamentu hirak ba restituisaun 20.1 Estadu tenke dezigna ajensia publika espesifika atu hetan fiar atu haforsa desizaun no julgamentu hirak ba restituisaun ba uma, rai no propriedade hirak. 20.2 Estadu tenke garante, liúhusi lei no medida propria seluk hirak, katak autoridade lokal ka nasional iha obrigasaun legal atu respeitu, implementa no haforsa desizaun no julgamentu hirak-ne’ebé maka halo ona husi instituisaun relevante kona-ba restituisaun uma, rai no propriedade. 20.3 Estadu tenke adota medida espesifika sira atu prevene impedementu publiku ba implementasaun desizaun no julgamentu ba restituisaun uma, rai no propriedade hirak. Ameasa ka ataka hasoru ofisial sira ka ajénsia hirak-ne’ebé ha-la’o programa restituisaun tenke hetan investigasaun no prosesu kriminal komple-tu. 20.4 Estadu tenke adota medida espesifika hirak atu prevene estragu ka na’ok sasan hosi uma, rai no propriedade ne’ebé maka sujeitu ba disputa ka abandona ona. Atu hamenus estragu no na’ok sasaun, Estadu tenke dezenvolve prosedimentu atu alista konteudu husi uma, rai ka propriedade ne’ebé ema maka reklama iha kontestu programa restituisaun uma, rai no propriedade hirak nian. 20.5 Estadu tenke implementa kampaña informasaun publika hirak ho objetivu atu informa okupante sekundariu hirak no parte relevante sira kona-ba sira-nia direitu no kona-ba konsekuensia legal husi la tuir desizaun no julgamentu kona-ba restituisaun uma, rai no propriedade, inklui falla atu hamamuk ho volutariu uma, rai

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

106

ka propriedade ne’ebé maka okupa, halo estraga no/ka na’ok sasan uma, rai no propriedade ne’ebé maka okupa.

21. Kompensasaun 21.1 Refujiadu no ema dezlokadu sira iha direitu ba kompensasaun tomak no efetiva nu’udár komponentu integral ida husi prosesu restituisaun. Kompensasaun bele osan ka sasan. Estadu tenke, atu haktuir prinsipiu husi justisa restorativu, garante katak remediu ba kompensasaun só uza deit wainhira remediu husi restituisaun faktualmente imposivel, ka wainhira parte ne’ebé maka afeita simu ho konsiensia no voluntariu kompensasaun duke restituisaun, ka wainhira termu husi solusaun dame ida-ne’ebé negosia ona fornese kombinasaun ida husi restituisaun no kompensasaun. 21.2 Estadu tenke garante katak, nu’udár regra ida, katak restituisaun faktualmente konsidera imposivel deit iha sirkumstansia exesional, katak wainhira uma, rai no/ka propriedade hetan estragu total ona ka wainhira la eziste ona, hanesan determina ona husi tribunal independente no imparsial. Maibe iha situasaun hirak hanesan ne’e, ema ne’ebe ne’ebe mak iha direitu ba uma, rai no/ka propriedade tenke iha opsaun atu hadiak ka hari’i fila fali wainhira iha posibilidade. Iha situasaun balun, kombinasaun husi kompensasaun no restituisaun hirak maka dala ruma remediu no forma ne’ebé maka loos liu ba justisa restorativu.

SEKSAUN VI. PAPÉL KOMUNIDADE INTERNASIONAL NIAN, INKLUI ORGANIZASAUN INTERNASIONAL HIRAK

22. Responsibilidade komunidade internasional nian 22.1 Komunidade internasional tenke promove no proteje direitu restituisaun ba uma, rai no propriedade, no mós direitu atu fila voluntaria ho seguru no ho dignidade.

22.2 Instituisaun no ajensia internasional finanseiru, negosiu, dezenvolvimentu no instituisaun no ajensia relevante sira seluk, inklui membru ka Estadu doador sira-ne’ebé maka iha direitu vota iha organizasaun hirak hanesan ne’e nia laran, tenke toma konsiderasaun tomak ba proibisaun hasoru dezlokasaun la tuir lei ka aribiru, no liuliu, proibisaun tuir lei direitus umanus internasional nian no estandar ne’ebé iha ligasaun ba pratika despeju ho forsa hirak. 22.3 Organizasaun internasional hirak tenke serbisu hamutuk ho governu nasional hirak no fahe konesimentu peritu kona-ba dezenvolvimentu politika no programa nasional restituisaun ba uma, rai no propriedade no ajuda katak politika no programa nia kompatibilidade ho lei direitus umanus, refujiadu no umanitariu

Prinsipiu sira kona-ba restituisaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira

107

internasional nian no estandar ne’ebé maka relevante. Organizasaun internasional hirak tenke suporta mós monitorizasaun politika no programa nia implementasaun.

22.4 Organizasaun internasional hirak, inklui ONU, tenke buka atu garante katak akordu dame no repatriasaun voluntariu hirak inklui provizaun hirak-ne’ebé iha ligasaun ba restituisaun ba uma, rai no propriedade, inklui liúhusi estabelesimentu prosedimentu, instituisaun, mekanizmu no kuadru legal nasional hirak.

22.5 Operasaun internasional dame hirak, wainhira implementa sira-nia mandatu jeneral, tenke ajuda atu mantein ambiente ida-ne’ebé seguru no estavel iha ne’ebé programa no politika restituisaun ba uma, rai no propriedade bele implementa no haforsa ho susesu.

22.6 Tenke husu operasaun internasional dame, depende ba kontestu misaun nian, atu suporta protesaun ba restiuisaun ba uma, rai no propriedade, inklui liúhusi haforsa desizaun no julgamentu hirak. Membru Konsellu Seguransa tenke konsidera inklui funsaun ida-ne’e iha mandatu operasaun dame hirak.

22.7 Organizasaun internasional hirak no operasaun dame tenke evita okupasaun, aluga ka sosa uma, rai no propriedade ne’ebé maka nain ne’ebé iha direitu laíha asesu ka kontrola, no tenke husu sira-nia funsionariu halo hanesan nee mos. Hanesan mós, organizasaun internasional no operasaun dame hirak tenke garante katak instituisaun ka prosesu hirak-ne’ebé maka iha sira-nia kontrola ka supervizaun nia okos la impede, direita ka indireitamente, restituisaun ba uma, rai no propriedade.

SEKSAUN VII. INTERPRETASAUN 23. Interpretasaun

23.1 Prinsipiu kona-ba kompensasaun uma no propriedade ba refujiadu no dezlokadu sira labele interpreta hanesan limita ka altera ka prejudika direitu ne’ebé maka rekoñese iha lei direitus umanus internasional, refujiadu no umanitariu no estandar relevante, ka direitu ne’ebe konsistente ho lei hirak-ne’e no estandar ne’ebé rekoñese iha lei nasional.

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

108

PRINSÍPIU ORIENTADOR SIRA KONA-BA DEZLOKASAUN INTERNA (E/CN.4/1998/53/Add.2)

11 Fevereiru 1998

Prefásiu ba Prinsípiu Orientadora sira hosi Sub-Sekretáriu-Jerál ba Asuntu Umanitária, Sr. Sergio Vieira de Mello

Komunidade umanitária hetok iha koñesimentu liután kona-ba krize dezlokasaun interna nian ne’ebé afeta liu ema milaun 20 iha mundu tomak. Embora responsabilidade ba protesaun Ema Dezlokadu Interna (EDI) sira-ne’e uluk nanain iha governu nasionál no autoridade lokál sira-nia liman, importante ba komunidade internasionál atu haree oinsá komunidade internasionál bele kontribui hodi hadi’a protesaun ba EDI sira iha konflitu no situasaun sira krize nian. Ita mós tenke dezeña asisténsia umanitária ho maneira ida-ne’ebé sei promove protesaun ba EDI.

Iha sistema Nasoins Unidas nia laran, pasu signifikante sira foti tiha ona atu hadi’a atuasaun ida-ne’ebé lalais no efetivu ba nesesidade sira ema dezlokadu interna sira nian. Komisaun Permanente Inter-Ajénsia (KPIA) fó tiha ona fiar mai ha’u ho responsabilidade atu sai hanesan Pontu Fokál iha sistema ONU nia laran ba kestaun sira ne’ebé relasiona ho ema dezlokadu interna sira. Atu hala’o mandatu ida-ne’e, ha’u iha kompromisu atu hadi’a kapasidade Nasoins Unidas nian, jeralmente, atu responde ba situasaun dezlokasaun interna nian no mós atu promove koordenasaun forte no divizaun responsabilidade sira institusionál nian ida-ne’ebé klaru liután, no apoiu ne’ebé adekuadu ba ajénsia operasionál sira.

Iha kontestu ida-ne’e, ha’u sauda publikasaun Prinsípiu Orientadora sira kona-ba Dezlokasaun Interna hosi Sekretáriu-Jerál nia Reprezentante Espesiál kona-ba EDI sira. Prinsípiu hirak ne’e, ne’ebé bazeia ba lei umanitária internasionál no instrumentu sira direitus umanus nian, sei serbii hanesan padraun internasionál ida hodi orienta governu sira no mós ajénsia sira dezenvolvimentu no umanitária internasionál nian atu fornese asisténsia no protesaun ba EDI sira.

KPIA apoia tomak Prinsípiu Orientadora sira no enkoraja tiha ona ninia membru sira atu partilla buat sira-ne’e ho sira-nia Konsellu Ezekutivu no sira-nia funsionáriu sira, espesialmente sira ne’ebé iha kampu operasaun, atu garante katak Prinsípiu sira-ne’e aplika iha sira-nia atividade sira hodi ema dezlokadu interna sira-nia naran.

Ha’u fiar katak Prinsípiu Orientadora sira-ne’e bele hala’o knaar signifikante ida atu aumenta koñesimentu kona-ba nesesidade EDI sira-nian, mobiliza apoiu iha komunidade umanitária sira no tulun kolega sira kampu operasaun nian hodi hetan solusaun bainhira hasoru ho nesesidade sira protesaun no asisténsia nian ba ema

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

109

dezlokadu interna sira. Prinsípiu sira-ne’e sei tulun mós governu sira hodi fornese seguransa no prosperidade ba sira-nia populasun dezlokadu sira.

Ha’u hein katak imi ida-idak sei servisu hodi garante deseminasaun boot liuhotu no aplikasaun ba Prinsípiu Orientadora sira-ne’e, hodi alkansa melloramentu ne’ebé presiza tebetebes iha estatutu no tratamentu ba ema dezlokadu interna sira.

Nota Introdutória hosi Reprezentante Sekretáriu-Jerál nian ba Ema Dezlokadu sira, Sr. Francis M. Deng

Komunidade internasionál hasoru knaar monumentál atu garante protesaun ba ema sira ne’ebé ho forsa sai hosi sira-nia uma tanba konflitu violentu sira, violasaun boot ba direitus umanus no eventu traumátiku sira seluk, maibé kontinua hela iha fronteira sira-nia rai rasik nia laran. Sira kuaze sempre terus hosi deprivasaun boot, susar no diskriminasaun. Atu enfrenta dezafiu ida-ne’e, maka Prinsípiu Orientadora sira ba Dezlokasaun Interna ne’e dezenvolve.

Prinsípiu sira-ne’e identifika direitu no garantia sira ne’ebé relevante ba iha protesaun ba ema dezlokadu interna sira iha faze sira hotu dezlokasaun nian. Prinsípiu sira-ne’e fornese protesaun kontra dezlokasaun arbitrária, oferese baze ida ba protesaun no asisténsia durante dezlokasaun, no hato’o garantia sira ba repatriamentu ne’ebé seguru, repovoasaun no reintegrasaun. Maske prinsípiu sira-ne’e la konstitui instrumentu ida-ne’ebé kesi metin, Prinsípiu hirak ne’e refleta no konsistente ho lei direitus umanus internasionál no lei umanitária no mós lei refujiadu ne’ebé hanesan.

Prinsípiu sira-ne’e dezenvolve iha tinan balu nia laran tuir mandatu ne’ebé fó mai ha’u iha tinan 1992 hosi Komisaun Direitus Umanus no reforsa hosi rezolusaun subsekuente sira Komisaun no Asembleia Jerál nian. Inisialmente, ha’u hetan pedidu atu estuda kauza no konsekuensia sira dezlokasaun interna nian, estatutu ema dezlokadu interna sira-nian iha lei internasionál, iha ámbitu ne’ebé sira-nia nesesidade sira ne’e tau matan hela tuir arranju institusionál sira oras ne’e nian, no maneira sira atu hadi’a protesaun no asisténsia ba sira.

Portantu, dezenvolve enkuadramentu institusionál no jurídiku sira ne’ebé nesesáriu ba ema dezlokadu interna sira no hala’o misaun sira país nian hodi envolve Governu sira no sira seluk iha diálogu ida hodi sira-nia naran sai tiha ona nu’udar atividade prinsipál sira ba ha’u-nia mandatu. Ho kolaborasaun ho ekipa peritu jurídiku internasionál nian ida, ha’u ezamina iha ámbitu ne’ebé ema dezlokadu interna sira simu kobertura adekuadu tuir lei internasionál no prodús “Kompilasaun no Análize Norma Jurídiku sira” ida (E/CN.4/1996/52/Add.2). Estudu ne’e haree katak maske lei ne’ebé eziste ne’e fornese kobertura ne’ebé substansiál ba ema dezlokadu sira, iha

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

110

mós área signifikante sira ne’ebé estudu ne’e falla atu fornese baze ida-ne’ebé adekuadu ba sira-nia protesaun no asisténsia. Subsekuentemente, Komisaun no Asembleia Jerál husu mai ha’u atu prepara enkuadramentu normativu ida-ne’ebé apropriadu ba ema dezlokadu sira. Buat ne’e lori hodi halo ezbosu ba Prinsípiu Orientadora sira ne’ebé deklara foun fali norma sira ne’ebé eziste no buka atu klarifika área sira ne’ebé la klaru no hamenus lakuna sira.

Hafoin tiha ha’u aprezenta Prinsípiu Orientadora sira ba Komisaun iha tinan 1998, Komisaun ne’e adota rezolusaun ida-ne’ebé toma nota kona-ba Prinsípiu Orientadora sira no ba ha’u-nia intensaun ne’ebé deklara tiha ona hanesan Reprezentante Sekretáriu-Jerál nian atu uza prinsípiu sira-ne’e iha ha’u-nia diálogu ne’ebé kontinua hala’o ho Governu sira no sira hotu ne’ebé iha mandatu no atividade sira relasiona ho nesesidade sira ema dezlokadu interna sira-nian. Komisaun mós toma nota kona-ba desizaun Komisaun Permanente Inter-Ajénsia nian, ne’ebé sauda tiha oha Prinsípiu sira-ne’e no enkoraja nia membru sira atu partilla prinsípiu sira-ne’e ho sira-nia Konsellu Ezekutivu no funsionáriu sira, espesialmente iha kampu operasaun, no aplika prinsípiu sira-ne’e iha sira-nia atividade sira lori ema dezlokadu interna sira-nia naran.

Prinsípiu Orientadora sira-ne’e fornese orientasaun prátika ne’ebé iha valór ba Governu sira, autoridade kompetente sira seluk, organizasaun sira inter-governamentál no ONG sira iha sira-nia servisu ho ema dezlokadu interna sira. Nu’udar ha’u-nia esperansa katak prinsípu sira-ne’e sei sirkula amplamente no fó aplikasaun prátika iha kampu operasaun.

Prinsípiu Orientadora sira kona-ba Dezlokasaun Interna: introdusaun, eskala no objetivu

1. Prinsípiu Orientadora sira-ne’e tau matan ba nesesidade sira espesífiku emadezlokadu interna sira iha mundu tomak. Prinsípiu sira-ne’e identifika direitu nogarantia sira ne’ebé relevante ho protesaun ema sira-nian hosi dezlokasaunforsadu no ba sira-nia protesaun no asisténsia durante dezlokasaun no mósdurante repatriamentu ka repovoasaun no reintegrasaun.

2. Ba objetivu sira Prinsípiu sira-ne’e nian, ema dezlokadu interna sira ne’e maka emasira ka grupu ema sira ne’ebé forsadu tiha ona ka obrigadu tiha ona atu halai ka la’ohela sira-nia uma sira ka fatin sira hela fatin baibain, partikularmente nu’udarrezultadu hosi ka atu evita efeitu sira konflitu armadu, situasaun sira hosi violénsiajeneralizadu, violasaun sira direitus umanus nian ka dezastre sira ne’ebé ema makahalo no dezastre naturál, no ema sira ne’ebé seidauk hakat liu fronteira Estadu ida-ne’ebé rekoñesidu internasionalmente.

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

111

3. Prinsípiu sira-ne’e refleta no konsistente ho lei direitus umanus internasionál no leiumanitária internasionál. Prinsípiu sira-ne’e fornese orientasaun ba:

(a) Reprezentante Sekretáriu-Jerál nian ba ema dezlokadu interna sira hodi hala’onia mandatu;

(b) Estadu sira bainhira hasoru ho fenómenu dezlokasuan interna nian;

(c) Autoridade sira seluk hotu, grupu sira no ema sira iha sira-nia relasaun ho emadezlokadu interna sira; no

(d) Organizasaun inter-governamentál no naun-governamentál bainhira tau matanba dezlokasaun interna.

4. Prinsípiu Orientadora sira-ne’e tenke desimina no aplika amplamente posivel.

Seksaun I. Prinsípiu Jerál sira

Prinsípiu 1 1. Ema dezlokadu interna sira tenke goza, ho igualdade tomak, direitu no liberdade

hanesan tuir lei internasionál no rai laran nian hanesan ho ema sira seluk iha sira-niarain. Sira labele hetan diskriminasaun atu goza kualker direitu no liberdade horazaun katak sira-ne’e sai nu’udar ema dezlokadu interna.

2. Prinsípiu sira-ne’e sein iha prekonseitu ba responsabilidade kriminál individual tuirlei internasionál, partikularmente ne’ebé relasiona ho jenosídiu, krime sira kontraumanidade no krime sira funu nian.

Prinsípiu 2 1. Prinsípiu sira-ne’e tenke hala’o tuir hosi autoridade sira hotu, grupu sira, no ema

sira, la haree ba sira-nia estatutu jurídiku no aplika sein distinsaun ne’ebédesfavorável. Kumpri prinsípiu sira-ne’e labele afeta estatutu jurídiku hosi kualkerautoridade, grupu ka ema sira ne’ebé envolvidu.

2. Prinsípiu sira-ne’e labele interpreta atu restrita, modifika ka impede provizaun sirahosi kualker instrumentu lei direitus umanus internasionál ka lei umanitáriainternasionál ka direitu sira ne’ebé lei rai laran fo ba ema. Partikularmente, prinsípiusira-ne’e la prejudika direitu atu buka no goza azílu iha rai sira seluk.

112

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

Prinsípiu 3 1. Autoridade nasionál sira iha knaar prinsipál no responsabilidade atu fornese

protesaun no asisténsia umanitária ba ema dezlokadu interna sira iha sira-niajurisdisaun laran.

2. Ema dezlokadu interna sira iha direitu atu husu no simu protesaun no asisténsiaumanitária hosi autoridade sira-ne’e. Sira labele hetan prosekusaun ka hetankastigu tanba halo pedidu ida hanesan ne’e.

Prinsípiu 4 1. Prinsípiu sira-ne’e tenke aplika la ho diskriminasaun ba kualker tipu, hanesan rasa,

koor, seksu, lian, relijiaun ka fiar, opiniaun polítika ka opiniaun seluk, orijin nasionál,étniku ka sosiál, estatutu legál ka sosiál, tinan, defisiensia, propriedade, moris, kaba kualker kritéria seluk ne’ebé hanesan.

2. Ema dezlokadu interna balu, porezemplu labarik sira, espesialmente idade minorsira ne’ebé laiha inan-aman, inan sira isin-rua, inan sira ho labarik foin sa’e sira, xefeuma kain feto sira, ema sira ho defisiensia no ema ferik-katuas sira, tenke iha direituatu hetan protesaun no asisténsia ne’ebé presiza tanba sira-nia kondisaun no batratamentu ne’ebé tau konsiderasaun ba sira-nia nesesidade espesiál sira.

Seksaun II. Prinsípiu sira Relasiona ho Protesaun hosi Dezlokasaun

Prinsípiu 5 Autoridade sira no autór internasionál sira hotu tenke respeita no garante respeitu ba sira-nia obrigasaun sira tuir lei internasionál, inklui lei direitus umanus no lei umanitária, iha sirkumstánsia sira hotu, atu prevene no evita kondisaun sira ne’ebé bele karik lori dezlokasaun ba ema sira.

Prinsípiu 6 1. Ema ida-idak iha direitu atu hetan protesaun kontra dezlokasaun

arbitráriamente hosi nia uma ka fatin hela fatin baibain.

2. Proibisaun ba dezlokasaun arbitrária inklui dezlokasaun:

(a) Bainhira buat ne’e bazeia ba iha polítika sira apartheid nian, “halakon étniku”ka prátika sira hanesan ne’ebé iha objetivu atu/ka rezulta hodi muda kompozisaunrasiál, relijiozu ka étniku hosi populasaun ne’ebé afetadu;

(b) Iha situasaun sira konflitu armadu nian, karik seguransa sivil nian sira la envolveka razaun sira militár nian ne’ebé imperativu ne’e ezije duni;

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

113

(c) Iha kazu sira projetu dezenvolvimentu eskala-boot nian, ne’ebé la justifika hosiinterese públiku sira ne’ebé kompelativu no dominante;

(d) Iha kazu sira dezastre nian, karik protesaun no saúde ema sira ne’ebé laafetadu ne’e ezije sira-nia evakuasaun; no

(e) Bainhira buat ne’e uza hanesan kastigu koletivu ida.

3. Dezlokasaun labele han tempu liu duké sirkumstánsia sira ezije.

Prinsípiu 7 1. Molok kualker desizaun ne’ebé ezije dezlokasaun ema sira-nian, autoridade sira

ne’ebé envolvidu tenke garante katak alternativu sira hotu ne’ebé viavel ne’eesplora atu evita dezlokasaun tomak. Bainhira alternativu sira la eziste, medida sirahotu tenke foti atu minimiza no ninia efeitu sira ne’ebé desfavorável.

2. Autoridade sira ne’ebé tau matan ba dezlokasaun hanesan ne’e tenke garante, ihaámbitu pratikavel ne’ebé boot liuhotu, akomodasaun própia ba ema dezlokadusira, katak dezlokasaun sira ne’e halo iha kondisaun satisfatória sira ba seguransa,nutrisaun, saúde no ijiene, no katak membru sira hosi família ne’ebé hanesan lahaketak malu.

3. Karik dezlokasaun ne’e akontese iha situasaun sira la’os durante faze siraemerjénsia nian hosi konflitu armadu sira no dezastre sira, garantia sira tuirmaitenke halo tuir:(a) Desizaun espesífiku ida tenke foti hosi autoridade Estadu ida-ne’ebé hetanpoder hosi lei atu fo orden ba medida sira hanesan ne’e:(b) Medida sira ne’ebé adekuadu tenke foti atu garante, ba sira ne’ebé saidezlokadu, informasaun tomak kona-ba razaun no prosedimentu sira ba sira-niadezlokasaun no, bainhira aplikavel, kona-ba kompensasaun no relokasaun;(c) Tenke buka konsentimentu ne’ebé informadu no livre hosi ema dezlokadu sira;(d) Autoridade sira ne’ebé envolvidu tenke haka’as an hodi envolve sira ne’ebéafetadu, partikularmente feto sira, iha planeamentu no jestaun ba sira-niarelokasaun;(e) Medida sira reforsu lei nian, bainhira presiza, tenke foti hosi autoridade jurídikusira ne’ebé kompetente; no(f) Direitu ba reparasaun ida-ne’ebé efetivu, inklui revizaun ba desizaun sirahanesan ne’e hosi autoridade judisiál sira ne’ebé apropriadu, tenke hetan respeitu.

Prinsípiu 8 Dezlokasaun labele hala’o iha maneira ida-ne’ebé viola direitu sira ba moris, dignidade, liberdade no seguransa hosi sira ne’ebé afetadu.

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

114

Prinsípiu 9 Estadu sira iha obrigasaun partikulár ida atu proteje kontra dezlokasaun ema indíjina sira, minoria, natar/to’os na’in, karau-atan sira no grupu sira seluk ho dependénsia espesiál ba no ligasaun ba sira-nia rai sira.

Seksaun III. Prinsípiu sira ne’ebé Relasiona ho Protesaun Durante Dezlokasaun

Prinsípiu 10 1. Ema ida-idak iha direitu inerente ba moris ne’ebé tenke proteje hosi lei. Laiha ema

ida maka tenke hetan impedimentu arbitrariamente ba nia moris. Ema dezlokaduinterna sira tenke hetan protesaun, partikularmente, kontra:

(a) Jenosídiu;

(b) Oho;

(c) Ezekusaun sumária ka arbitrária sira; no

(d)Dezaparesimentu eforsadu, inklui abdusaun ka detensaun ne’ebé la rekoñesidu,ameasa ka rezulta iha mate.

Ameasa sira no soran atu komete kualker atu sira temi antes tenke hetan proibisaun.

2. Atake sira ka atu sira seluk violénsia nian kontra ema dezlokadu interna sira ne’ebéla partisipa ka la partisipa tan ona iha ostilidade sira hetan proibisaun ihasirkumstánsia sira hotu. Ema dezlokadu interna sira tenke hetan protesaun,partikularmente, kontra:

(a) Atake sira direta ka indiskriminativu ka atu violénsia sira seluk, inklui kriasaunárea sira ne’ebé atake sira ba ema sivil sira ne’e hetan permisaun;

(b) Hamlaha hanesan métodu ida funu nian;

(c) Uzu atu defende objetivu sira militár nian hosi atake ka atu defende, a favór kaimpede operasaun sira militár nian;

(d) Atake sira kontra sira-nia kampu dezlokadu ka povuasaun sira; no

(e) Uzu minas terreste anti-pesoál nian.

Prinsípiu 11

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

115

1. Ema ida-idak iha direitu ba dignidade no integridade fízika, mentál, no morál.

2. Ema dezlokadu interna sira, seraké sira-nia liberdade ne’e restrita ka lae, tenkehetan protesaun partikularmente kontra:

(a) Raptu, mutilasaun, tortura, tratamentu degradante ka kruel no dezumanu kakastigu, no injúria sira seluk ba dignidade pesoál, hanesan atu sira violénsiaespesífiku jéneru, prostituisaun forsadu no kualker forma asaltu ne’ebé xokante;

(b) Eskravidaun ka kualker forma eskravidaun kontemporáriu, hanesan fa’an ba ihakazamentu, esplorasaun seksuál, ka servisu forsadu ba labarik sira; no

(c) Atu sira violénsia nian ne’ebé iha intensaun atu habelar terror entre emadezlokadu interna sira.

Ameasa sira no soran atu komete kualker atu sira ne’e tenke hetan proibisaun.

Prinsípiu 12 1. Ema ida-idak iha direitu ba liberdade no seguransa pesoál. Laiha ema ida maka

tenke hetan kapturasaun arbitrária ka detensaun.

2. Atu fó efeitu ba direitu ida-ne’e ba ema dezlokadu interna sira, sira labele detein kasulan iha kampu dezlokadu ida. Karik iha sirkumstánsia eksepsionál internamentuka detensaun hanesan ne’e sai nesesáriu absolutamente, buat ne’e labele la’o kleurduké presiza hosi sirkumstánsia sira.

3. Ema dezlokadu interna sira tenke hetan protesaun hosi kaptursaun diskriminatóriano detensaun hanesan rezultadu ba sira-nia dezlokasaun.

4. Laiha kazu ida maka ema dezlokadu interna sira tenke sai refein.

Prinsípiu 13 1. Laiha sirkumstánsia ida ne’ebé labarik dezlokadu sira bele hetan rekrutamentu ka

hetan rekerimentu ka permisaun atu hola parte iha ostilidade sira.

2. Ema dezlokadu interna sira tenke hetan protesaun kontra prátika sirarekrutamentu nian ne’ebé diskriminatória ba iha kualker forsa armada ka grupu siranu’udar rezultadu ba sira-nia dezlokasaun. Partikularmente kualker prátika sirane’ebé kruel, dezumanu ka degradante ne’ebé obriga ema atu kumpri ka kastiguema kuandu la kumpri ho rekrutamentu, ne’e tenke proiba iha sirkumstánsia sirahotu.

116

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

Prinsípiu 14 1. Ema dezlokadu interna ida-idak iha direitu ba liberdade movimentu no liberdade

atu hili ninia rezidénsia.2. Partikularmente, ema dezlokadu interna sira iha direitu atu muda ho livre ba no sai

hosi kampu dezlokadu sira ka hela fatin sira seluk.

Prinsípiu 15 Ema deslokadu interna sira iha:

a) Direitu atu buka protesaun iha parte ida seluk rai laran nian;b) Direitu atu la’o hela sira-nia rain;c) Direitu atu buka auzíliu iha rai seluk; no d) Direitu atu hetan protesaun kontra repatriamentu ne’ebé forsadu ba ka

repovoasaun iha kualker fatin ne’ebé sira-nia moris, protesaun, liberdade no/kasaúde sei hetan risku.

Prinsípiu 16 Ema dezlokadu interna sira hotu iha direitu atu hatene kona-ba destinu no paradeiru família sira ne’ebé lakon.

1. Autoridade sira ne’ebé envolvidu tenke halo esforsu atu fó hatene destinu noparadeiru ema dezlokadu ne’ebé relata katak lakon, no koopera ho organizasauninternasionál relevante sira ne’ebé envolve iha knaar ida-ne’e. Sira tenke informaba familia besik sira kona-ba progresu investigasaun no notifika ba sira kona-bakualker rezultadu.

2. Autoridade sira ne’ebé envolvidu tenke halo esforsu atu rekolla no identifika mateisin sira, prevene mate isin sira-nia destrusaun ka mutilasaun, no fasilitarepatriasaun ba mate isin sira-ne’e ba familia besik ka hakoi ho respeitu.

3. Rate ema dezlokadu interna sira tenke hetan protesaun no respeitu ihasirkumstánsia sira hotu. Ema dezlokadu interna sira tenke iha direitu atu iha asesuba fatin rate ba sira-nia família sira ne’ebé mate.

Prinsípiu 17 1. Ema ida-idak iha direitu atu hetan respeitu ba nia moris familiár.

2. Atu fó efeitu ba direitu ida-ne’e ba ema dezlokadu interna sira, membru família sirane’ebé hakarak atu kontinua hamutuk tenke hetan permisaun atu hala’o buat ne’e.

3. Família sira ne’ebé haketak malu hosi dezlokasaun tenke hamutuk filafali seduposivel. Pasu apropriadu sira hotu tenke foti atu aselera reunifikasaun família sira-ne’e, partikularmente bainhira envolve labarik sira. Autoridade sira ne’ebé

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

117

responsavel tenke fasilita inkéritu ne’ebé halo hosi membru família sira no enkoraja no mós koopera ho servisu organizasaun sira umanitária nian ne’ebé envolve iha knaar reunifikasaun família nian.

4. Membru sira família dezlokadu interna nian ne’ebé sira-nia liberdade pesoál restritatiha ona hosi internamentu no enkarseramentu iha kampu dezlokadu sira tenke ihadireitu atu kontinua hamutuk.

Prinsípiu 18 1. Ema dezlokadu interna sira hotu iha direitu ba padraun moris nian ida-ne’ebé

adekuadu.

2. Minimalmente, la haree ba iha sirkumstánsia sira no sein iha diskriminasaun,autoridade sira ne’ebé kompetente tenke fornese ba ema dezlokadu interna sirano garante asesu seguru ba:

(a) Ai-han esensiál no bee-hemu;

(b) Abrigu báziku no uma;

(c) Hatais ne’ebé apropriadu; no

(d) Servisu médiku no saneamentu ne’ebé esensiál.

3. Esforsu espesiál sira tenke hala’o atu garante partisipasaun tomak feto sira-nian iha planeamentu no distribuisaun fornesimentu báziku sira-ne’e.

Prinsípiu 19 1. Ema dezlokadu interna sira hotu ne’ebé kanek no moras, no mós sira ne’ebé ho

defisiensia tenke hetan, iha ámbitu pratikavel tomak liuhotu no adiamentu ne’ebéposivelmente menus, kuidadu saúde no atensaun ne’ebé sira presiza, seindistinsaun ba kualker razaun duké razaun sira médiku nian. Bainhira nesesáriu, emadezlokadu interna sira tenke iha asesu ba servisu sira sosiál no psikolójika nian.

2. Atensaun espesiál tenke fó ba nesesidade saúde feto sira-nian, inklui asesu bafornesidór kuidadu sáude feto nian no servisu sira, porezemplu hanesan, kuidadusaúde reprodutivu, no mós konsellu ne’ebé apropriadu ba vítima sira abuzu seksuálno abuzu sira seluk nian.

3. Espesiál atensaun tenke fó ba iha prevensaun moras kontajiozu no infektuozu,inklui SIDA, entre ema dezlokadu interna sira.

118

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

Prinsípiu 20 1. Ema ida-idak iha direitu ba rekoñesimentu iha ne’ebé de’it hanesan ema ida iha lei

nia okos.

2. Atu fó efeitu ba direitu ida-ne’e ba ema dezlokadu interna sira, autoridade sirane’ebé envolvidu tenke fó sai ba sira dokumentu sira hotu ne’ebé nesesáriu bagozu no ezersísiu ba sira-nia direitu jurídiku, hanesan pasaporte, dokumentuidentifikasaun pesoál, sertifikadu nasimentu no sertifikadu kazamentu sira.Partikularmente, autoridade sira-ne’e tenke fasilita fó sai dokumentu foun sira katroka dokumentu sira ne’ebé lakon iha momentu dezlokasaun, sein impórkondisaun sira ne’ebé la razoavel, hanesan ezije repatriamentu ba ema ida nia árearezidénsia baibain atu hetan dokumentu sira ne’e ka dokumentu sira seluk ne’ebépresiza.

3. Feto no mane sira tenke iha direitu hanesan atu hetan dokumentu sira nesesáriuhanesan ne’e no tenke iha direitu atu hetan dokumentasaun hanesan ne’e, ne’ebéfó sai ho sira-nia naran.

Prinsípiu 21 1. Laiha ema ida maka bele hetan deprivasaun arbitraria hosi/lakon arbitrariu sira-nia

propriedade no sasan sira.

2. Propriedade no sasan sira ema dezlokadu interna sira-nian tenke, iha sirkumstánsiasira hotu, hetan protesaun, partikularmente, hosi:

(a) Pillajen;

(b) Atake sira ne’ebé direta no indiskriminatóriu ka violénsia sira seluk;

(c) Uza namanas atu proteje operasaun sira militár ka objetivu sira;

(d) Uza hanesan objetu ba retaliasaun; no

(e) Estraga ka apropria hanesan forma ida kastigu koletiva nian.

3. Propriedade no sasan sira ne’ebé husik hela hosi ema dezlokadu interna sira tenkehetan protesaun hasoru destruisaun no aproriasaun ilegál no arbitrária, okupasaunka uzu.

119

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

Prinsípiu 22 1. Ema dezlokadu interna sira, seraké sira hela namanas iha kampu dezlokadu ka la’e,

labele hetan diskriminasaun nu’udar rezultadu ba sira-nia dezlokasaun iha gozu badireitu sira tuirmai:

a) Direitu ba liberdade hanoin, konxiénsia, relijiaun ka fiar, opiniaun no espresaun;b) Direitu atu buka oportunidade ho livre ba empregu no atu partisipa iha atividade

ekonómiku sira;c) Direitu atu asosia ho livre no partisipa ho hanesan iha asuntu sira komunidade nian;d) Direitu atu vota no partisipa iha asuntu governamentál no públiku, inklui direitu atu

hetan asesu ba iha meius nesesáriu hodi ezerse direitu ida-ne’e; noe) Direitu atu komunika iha lian ida-ne’ebé sira komprende.

Prinsípiu 23 1. Ema ida-idak iha direitu ba edukasaun.

2. Atu fó efeitu ba direitu ida-ne’e ba ema dezlokadu interna sira, autoridade sirane’ebé envolvidu tenke garante katak ema sira hanesan ne’e, partikularmentelabarik dezlokadu sira, simu edukasaun ne’ebé tenke livre no obrigatória iha nivelprimária. Edukasaun tenke respeita sira-nia identidade kulturál, lian no relijiaun.

3. Esforsu espesiál tenke hala’o hodi garante partisipasaun tomak no hanesan hosifeto no labarik feto sira-nian iha programa edukasionál sira.

4. Fasilidade sira edukasaun no formasaun nian tenke halo prontu ba ema dezlokaduinterna sira, partikularmente adolesente no feto sira, seraké moris iha kampudezlokadu sira ka la’e, bainhira kondisaaun sira permite.

Seksaun IV. Prinsípiu sira Relasiona ho Asisténsia Umanitária

Prinsípiu 24 1. Asisténsia umanitária hotu tenke hato’o tuir prinsípiu umanidade no imparsialidade

no sein diskriminasaun.

2. Asisténsia umanitária ba ema dezlokadu interna sira labele desvia, partikularmentetanba razaun sira polítika no militár nian.

120

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

Prinsípiu 25 1. Knaar no responsabilidade prinsipál atu fornese asisténsia umanitária ba ema

deslokadu interna sira, iha autoridade nasionál sira-nia liman.

2. Organizasun umanitária internasionál sira no atór apropriadu sira seluk iha direituatu oferese sira-nia servisu hodi apoia ema dezlokadu interna sira. Oferta hanesanne’e labele konsidera hanesan atu ida-ne’ebé la amigável ka interferénsia ida ihaasuntu interna Estadu nian no tenke konsidera ho fiar di’ak. Aleinde ne’e, labelehato’os metin konsentimentu arbitrariamente, partikularmente bainhiraautoridade sira ne’ebé envolvidu labele ka lakohi atu fornese asisténsia umanitáriane’ebé presiza.

3. Autoridade sira hotu ne’ebé envolvidu tenke fó no fasilita pasajen livre baasisténsia umanitária no fó asesu ne’ebé laiha impedimentu ba ema sira ne’ebéenvolve iha provizaun asisténsia hanesan ne’e, ba ema dezlokadu interna sira.

Prinsípiu 26 Ema sira ne’ebé envolve iha asisténsia umanitária, sira-nia transporte no sasan oferta sira tenke hetan respeitu no protesaun. Sasan sira ne’e labele sai objetu atake ka violénsia nian sira seluk.

Prinsípiu 27 1. Organizasaun umanitária internasionál sira no atór apropriadu sira seluk bainhira

fornese asisténsia hetan konsiderasaun tomak ba nesessidade sira protesaun nianno direitus umanus ema dezlokadu interna sira-nian no foti medida sira ne’ebéapropriadu iha kestaun ne’e. Bainhira hala’o ida-ne’e, organizasaun no atór sira-ne’e tenke respeita padraun internasionál no kódigu konduta sira ne’ebé relevante.

2. Parágrafu ne’ebé tuirmai ne’e laiha prekonseitu ba responsabilidade sira protesaunnian ba organizasaun internasionál, ne’ebé hetan mandatu ba objetivu ida-ne’e,ne’ebé sira- nia servisu sira bele oferese ka husu hosi Estadu sira.

Seksaun V. Prinsípiu sira ne’ebé Relasiona ho Repatriamentu, Repovoasaun no Reintegrasaun

Prinsípiu 28 1. Autoridade kompetente sira iha knaar no responsabilidade prinsipál atuestabelese kondisaun sira, no mós fornese meius, ne’ebé permite ema dezlokaduinterna sira atu fila voluntariamente ho seguru no ho dignidade ba sira-nia uma kafatin hela fatin baibain sira, ka hela fali voluntariamente iha parte seluk rai larannian. Autoridade sira hanean ne’e tenke halo esforsu atu fasilita reintegrasaun baema dezlokadu interna sira ne’ebé fila ona no hela fali iha fatin foun.

Prinsípiu orientador sira kona-ba dezlokasaun interna

121

2. Esforsu espesiál sira tenke hala’o hodi garante partisipasaun tomak emadezlokadu interna sira iha planeamentu no jestaun ba sira-nia repatriamentu karepovoasaun no reintegrasaun.

Prinsípiu 29 1. Ema dezlokadu interna sira ne’ebé fila ona ba sira-nia uma ka fatin hela fatinbaibain ka ne’ebé hela fali iha parte seluk rai laran nian labele hetan diskriminasaunnu’udar rezultadu ba sira-nia an sai ema dezlokadu. Sira tenke iha direitu atupartisipa tomak no hanesan iha asuntu públiku sira iha nivel sira hotu-hotu nohetan asesu hanesan ba servisu públiku sira.

2. Autoridade kompetente sira iha knaar no responsabilidade atu tulun emadezlokadu interna sira ne’ebé fila ona no/ka sira ne’ebé hela fali iha fatin foun hodirekupera, iha ámbitu posivel, sira-nia propriedade no sasan sira ne’ebé sira husikhela ka lakon iha momentu sira-nia dezlokasaun. Bainhira iha rekuperasaun bapropriedade no sasan sira hanesan ne’e la sai posivel, autoridade kompetente siratenke fornese ka tulun ema sira-ne’e atu hetan kompensasaun ne’ebé apropriaduka forma reparasaun justu seluk.

Prinsípiu 30 Autoridade sira hotu ne’ebé envolvidu, kuandu halao ba sira-nia mandatu respetivu sira, tenke garante no fasilita ba organizasaun umanitária internasionál sira asesu ne’ebé lalais no la bele iha impedimentu ba ema dezlokadu interna sira hodi tulun sira iha sira-nia repatriamentu ka repovoasaun no reintegrasaun.

Rekomendasaun mekanizmu direitus umanus ONU sira ba Timor-leste kona-ba uma

122

III. REKOMENDASAUN MEKANIZMU DIREITUS UMANUS ONU SIRA BATIMOR-LESTE RELASAUN HO DIREITU BA UMA12

Hafoin restaurasaun independensia 20 Maiu 2012 no sai membru Organizasaun Nasoins Unidas (ONU) nian, Timor-Leste ratifika instrumentu direitus umanus lubuk ida. Rekomendasaun tuir mai neé mai hosi mekanizmu direitus umanus ONU sira ne’ebe haree ba implementasaun konvensaun ne’ebe ratifika ona, ne’ebe hato’o ba Timor-Leste relasaun ho asuntu rai.

Adota lei kona-ba rai no propriedade ne’ebé sei rezolve estatutu rai husi tempu Portugés no Indonézia nian no estabelese mekanizmu hodi halo rejistu no fó títulu ba rai .13

Aselera adosaun, ho prazu klaru, ba projetudalei sira ho relasaun ba (...) rai, expropriasaun, fundu finanseiru ba propriedade imovel (...)14

Adota lahó atrazu liután pakote lei rai tolu no asegura katak feto rurál sira iha asesu ba rai hanesan ho mane sira, inklui liuhosi hasa’e koñesimentu kona-ba importánsia hosi feto sira-nia asesu iguál ba rai nu’udar fatór ba dezenvolvimentu nomós hodi realiza igualdade substantivu ba feto ho mane sira nomós liuhosi promosaun direitu ba rai konjuntu nomós/ka direitu ba rai ba feto sira.15

Asegura katak enkuadramentu legál foun ne’ebe regula propriedade imovel iha kumprimentu tomak ho enkuadramentu legál direitus umanus internasionál nian relevante ba despeju no asegura katak feto sira goza kompensasaun justu no ekuitavel, inklui re-alokasaun ba rai ho baze hanesan de’it ho mane sira.16

Asegura katak interese komundidade lokál sira-nian, inklui feto rurál sira, mak protejidu bainhira dezenvolve polítika rai no halo alokasaun rai nian, inklui liuhosi prosesu konsultasaun ho signifikasaun.17

12 Ba informasaun klean kona-ba lalaok mekanizmu direitus umanus ONU, bele haree iha website: www.ohchr.org/EN/HRBodies/Pages/HumanRightsBodies.aspx (iha Ingles), no mos, iha Tetum, Timor-Leste: Kooperasaun ho Sistema Direitus Umanus ONU nian, Kompilasaun ba rekomendasaun sira husi mekanizmu direitus umanus ONU nian ba Timor-Leste, UNMIT Seksaun Direitus Umanus no Justisa Tranzisional kolabora ho Governu Timor-Leste nian no Provedoria Direitus Umanus no Justisa, Outubru 2012. 13 Konkluzaun Prinsipál no Rekomendasaun sira, Reprezentante Sekretáriu-Jerál kona-ba Direitu Umanu Ema Sira Ne’ebé Dezlokadu iha Rai-laran, Vizita mai Timor-Leste 6-13 Dezembru 2008, A/HRC/10/13, paragrafu 42 (iv) (depois temi: Relatoriu RSED). 14 Observasaun konkluindu kona-ba relatóriu periódiku daruak no datoluk kombinadu hosi Timor-Leste, CEDAW/TLS/CO/2-3, 20 Novembru 2015, Verzaun Avansadu La Edita, para 9 (b) (depois temi Relatoriu CEDAW 2015). 15 Ibid, para 35 (a). 16 Ibid, para 35 (b). 17 Ibid, para 35 (c).

Rekomendasaun mekanizmu direitus umanus ONU sira ba Timor-leste kona-ba uma

123

Asegura katak feto rurál sira iha asesu ba servisu no infraestrutura báziku sira, hanesan kuidadu saúde, edukasaun, transporte públiku, ai-han, bee no saneamentu, oportunidade atu hetan rendimentu no protesaun adekuadu nomós ba rekursu no teknolojia agríkola ho baze hanesan de’it ho mane sira nomós ho sira-nia kontraparte urbana sira.18

Regula na’in ba rai ho alokasaun rai ne’ebé ekitavel19

Asegura katak padraun direitus umanus internasionál ne’ebé relevante ho despeju/despeju obrigatoriu reflete iha lei nasionál.20

Konsidera impaktu direitus umanus molok atu hahú projetu ruma ne’ebé mak bele rezulta iha dezlokasaun populasaun nian, atu prevene despeju forsadu no asegura respeitu totál ba ema, grupu no komunidade ne’ebé karik sei afetadu sira-nia direitus umanus. 21

Foti pasu hodi asegura responsabilizasaun ba krime ne’ebé komete relasaun ho dezlokadu, ho komunidade internasionál hodi suporta governu iha esforsu ida ne’e hodi oferese rekursu no kapasidade ne’ebé presiza ne’ebé determina husi konsulta ho governu. 22

Relasaun ho kestaun rai ho propriedade, governu, ho suporta husi komunidade internasionál, haforsa mekanizmu tradisionál kona-ba rezolusaun ba disputa hodi responde ba kazu hodi halo mediasaun iha nivel komunidade, hanesan ba segunda okupante. 23

Relasaun ho kestaun rai ho propriedade, governu, ho suporta husi komunidade internasionál, tenke fornese rekursu ne’ebé adekuadu ba resolusaun lalais ba disputa ne’ebé ultimu, rekere solusaun formal. 24

18 Ibid, para 35 (d). 19 Relatoriu RSED, para 42 (iv), Obervasaun Final Komité CEDAW ba Timor-Leste, CEDAW/C/TLS/CO/1, Agostu 2009, para 42, Observasaun Final Komite Direitu Labarik, CRC/C/TLS/CO/1, Fevereiru 2008, para 61 (b), no Relatoriu husi Relatora Espesiál kona-ba kiak estremu no direitus umanus, misaun ba Timor-Leste iha Novembru 2011, A/HRC/20/25/Add.1, Maiu 2012, para 83 (j) (depois temi Relatoriu REKE). 20 Relatoriu REKE, para 83 (j) no Relatoriu RSED, para 42 (iii). 21 Relatoriu REKE, para 83 (i) no Relatoriu RSED, para 42 (iii). 22 Relatoriu RSED, para 43. 23 Relatoriu RSED, para 42 (i). 24 Relatoriu RSED, para 42 (ii).

Rekomendasaun mekanizmu direitus umanus ONU sira ba Timor-leste kona-ba uma

124

Adota estratéjia koerente kona-ba feto sira-nia empoderamentu ekonómiku ne’ebé kontribui ba estratéjia dezenvolvimentu jerál parte Estadu nian no ne’ebé akompaña liuhosi indikadór adekuadu no mekanizmu monitorizasaun ida-ne’ebé inklui nu’udar elementu xave sira, asesu ba (...) rai no rekursu produtivu sira-seluk ho baze hanesan de’it ho mane sira.25

Emenda Kódigu Sivíl atu rekoñese uniaun de facto sira no salva guarda direitu ba rai no propriedade ba feto sira iha parseria de facto.26

Asegura katak lei no polítika rai nasionál laiha deferénsia ba sistema tradisionál ba administrasaun prátiku rai nian.27

25 Relatoriu CEDAW 2015, para 33 (c). 26 Ibid, para 39 (e). 27 Ibid, 39, para (f).