OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de...

142
Edita: Colección: Odón Fernández Rego Falas gaias o meu son Lois Pérez Leira Coordinador de la edición Coordinador da edición

Transcript of OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de...

Page 1: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Edita: Colección:

Odón Fernández Rego

Falas gaias o meu son

Lois Pérez Leira

Coordinador de la ediciónCoordinador da edición

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 3

Page 2: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Edita: Grupo de Comunicación Galicia en el Mundo, S.L.C/San Francisco, 57. 5º - 36202 Vigo (España)E-mail: [email protected]ón: Graciela Alba BurgosCorrección y traducción lingüística: Gael VaamondeColección: Crónicas de la Emigración

I.S.B.N.: 978-84-937683-2-4Depósito legal: VG 70-2010Impreso en Obradoiro Gráfico, S.L.Polígono Industrial do Rebullón, 52DMos-Pontevedra

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 2

Page 3: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 4

Page 4: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

PPrróóllooggoo

Los recuerdos de mi abuelo remiten a mi primera infancia. Lo veosentado, en pijama, en su dormitorio. El ruido de un reloj de fondo. Meveo junto a mi hermano Carlos correteando a su alrededor, provocandosu pícara vejez que nos alentaba a darle pelea, a despabilarlo inclusocon alguna inofensiva patadita de niño de tres años.Supongo que tendría un cierto orgullo de esos diablos argentinos

hijos de su hija mayor, Pilar Argentina Fernández, mi madre, a quien ledecían Pilucha, para diferenciar el nombre del de la otra Pilar, la espo-sa de Odón, mi abuela madrileña, casada a los dieciséis años con unodontólogo gallego de más de cuarenta.¡Pilar!…bramaba el abuelo, convocando a su mujer para que cese el

hostigamiento de sus nietos.Odón Fernández Regó se despediría de esas lides con su descenden-

cia menor, poco después, y también lo haría de toda su historia.La historia de mi abuelo Odón es tan difusa como aquellos recuer-

dos. Trato cada tanto de armar el puzzle de su vida, con piezas queaporta mi madre a sus 88 años y otras que vienen del relato de mis tíos.En el museo de la inmigración encontré la prueba de su llegada aBuenos Aires en 1909 en el vapor Frankfurt. Tenía entonces 27 años,por lo que sospecho que ese podría haber sido un segundo o tercer viajea Buenos Aires. Escuché contar que había estado en Cuba y que allí unabruja, negra o gallega, quién sabe, le había profetizado un destino enBuenos Aires. La leyenda familiar relata que su padre se había casadoen Asunción del Paraguay con la hija de un presidente. Mi bisabueloera bastante “señorito” y se dedicaba al comercio en un escenario quesupo ir de Rusia a las tierras guaraníes. Más allá de lo del presidente ysu hija, algo de verdad hay en la historia, porque el bígamo de mi bis-abuelo fue “excomulgado” por su mujer gallega, mi bisabuela, quiensolo atinó a perdonarlo y enterrarlo cuando los restos de mi bisabueloyacían en su receptáculo final.

Falas gaias o meu son 5

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 5

Page 5: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Sus hijos debieron haber tomado partido por la madre, ya que lasreferencias al padre fueron escasas en la vida de mi madre.Odón se recibió de odontólogo en Buenos Aires, pero mantuvo

siempre una confesa pasión por el arte, en especial por la poesía y ladramaturgia. Sus obras de teatro están perdidas y una de ellas alimen-ta otra leyenda: deseoso de estrenar una de sus piezas teatrales, le diouna copia al más exitoso de los autores del momento (finales del vein-te), Florencio Parravicini. Un día alguien le recomendó a Odón quefuera a ver una obra de reciente estreno del actor y director en quienhabía confiado. Para sorpresa suya, descubrió su propia obra estrena-da, claro que con otro autor. Mi abuelo permaneció de pie al fondo dela sala esperando que Parravicini saliera a recibir los fervorosos aplau-sos, para dedicarle otro tipo de expresión menos enjundiosa.Parravicini esa noche renunció a los aplausos y a los epítetos que des-contaba le dedicaría, como mínimo, el verdadero autor de Los tresberretines. ¿Será cierta la historia? Tampoco se sabrá, aunque la tra-yectoria de Parravicini la vuelve creíble. Los tres berretines fue lleva-da al cine y ese es el punto más cercano entre mi abuelo y yo en rela-ción a mi actual profesión. Como poeta, Odón publicó un par de libros. El único que aún se

conserva y es motivo de esta reedición es Falas gaias o meu son, unarecopilación de poemas en gallego que reflejan su doble identidad cul-tural. En sus versos cohabita el pasado de Galicia con su nueva perte-nencia. ¿Qué nacionalidad termina teniendo un hombre cuando haengendrado cinco hijos en una tierra diferente a la de su nacimiento?La respuesta me parece obvia: ambas nacionalidades le pertenecen. Asu hija, Pilar Argentina, la primera indiana de siglos de españoles lepuso Argentina para que no quedaran dudas de que, como HernánCortés, él a su manera había quemado las naves. Pero no se desprendióde su matriz indeleble y lo demostró con versos en los que convivensueños, amores, quijotes y criollaje.Yo no honraría a mi abuelo ni a la crítica siendo analista de sus ver-

sos. Me parecen propios como partes de su rostro que reconozco en mirostro (Llevo apellido italiano pero algunos amigos me dicen gallego ycon razón). De él heredé parte de mi identidad y también una parte desu Galicia. Por él reconozco a esa tierra como propia y me permito sen-tir que soy un argentino de raíz gallega, sin desconocer otras raíces. Porél soy Fernández y Rego y Hermida, que era el apellido de su madre.Y sospecho que también por él encaré un camino de versos, imáge-

nes, dramaturgia, … aunque no de odontólogo.

Falas gaias o meu son6

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 6

Page 6: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Leyendo las páginas de sus Falas Gaias deduzco que la empresaartística ha sido en mi familia una carrera de postas y que no he hechomás que continuar una vocación que comenzó en las inquietudes de unrapaz de Lugo, a finales del siglo diecinueve, en la casa de San Roque20, cerca de la muralla.Lo imagino entre esas paredes viejas, soñando con su partida al día

siguiente rumbo A Coruña. E imaginando como sería esa América, quele había mentado su padre. Qué magnífica empresa llevaría adelante y al mismo tiempo qué

pequeña en la magnitud de la gran empresa de miles de españoles y enespecial gallegos, reinventando una ciudad con nombre de esperanza,para los hijos de la tierra donde tanto llueve.Sólo me resta la curiosa tarea de darle la bienvenida a Odón mi

abuelo, que está de vuelta en su tierra de la manera que seguramente élmás hubiera valorado: en las páginas de un libro, su libro, sus FalasGaias, su regreso a casa. Prometo ir muy pronto, con su libro, a recitar en voz alta sus poe-

mas, en la pasarela de la muralla más completa de España, mirando asu Lugo, a su Galicia, a su tierra, que es la mía.

Jorge Coscia

Falas gaias o meu son 7

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 7

Page 7: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

PPrróóllooggoo

Os recordos do meu avó remiten á miña primeira infancia. Véxoosentado, en pixama, no seu dormitorio. O ruído dun reloxo de fondo.Véxome ó carón do meu irmán Carlos corricando ó seu redor, provo-cando a súa pícara vellez que nos alentaba a lle dar pelexa, a espertalomesmo con algunha inofensiva patadiña de neno de tres anos.Supoño que tería un certo orgullo deses diaños arxentinos fillos da

súa filla maior, Pilar Argentina Fernández, miña nai, a quen lle dicíanPilucha, para diferencia-lo nome do da outra Pilar, a esposa de Odón,miña avoa madrileña, casada ós dezaseis anos cun odontólogo galegode máis de corenta.¡Pilar!…bramaba o avó, convocando á súa muller para que cesase o

acoso dos seus netos.Odón Fernández Regó despediríase desas lides coa súa descenden-

cia menor, pouco despois, e tamén o faría de toda a súa historia.A historia do meu avó Odón é tan difusa coma aqueles recordos.

Trato cada tanto de arma-lo puzzle da súa vida, con pezas que aporta amiña nai ós seus 88 anos e outras que veñen do relato dos meus tíos.No museo da inmigración atopei a proba da súa chegada a Bos Aires en1909 no vapor Frankfurt. Tiña daquela 27 anos, polo que sospeito queesa puido ser unha segunda ou terceira viaxe a Bos Aires. Escoitei con-tar que estivera en Cuba e que aló unha bruxa, negra ou galega, quensabe, lle profetizara un destino en Bos Aires. A lenda familiar relata queo seu pai casara en Asunción do Paraguai coa filla dun presidente. Meubisavó era bastante “señorito” e adicábase ó comercio nun escenarioque soubo ir de Rusia ás terras guaraníes. Máis aló do asunto do presi-dente e a súa filla, algo de verdade hai na historia, porque o bígamo domeu bisavó foi “excomungado” pola súa muller galega, miña bisavoa,quen só atinou a perdoalo e soterralo cando os restos do meu bisavóxacían no seu receptáculo final.Os seus fillos deberon tomar partido pola nai, xa que as referencias

ó pai foron escasas na vida da miña nai.

Falas gaias o meu son 9

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 9

Page 8: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Odón licenciouse en odontoloxía en Bos Aires, pero mantivo sem-pre unha confesa paixón pola arte, en especial pola poesía e a drama-turxia. As suas obras de teatro están perdidas e unha delas alimentaoutra lenda: desexoso de estrear unha das súas pezas teatrais, deulleunha copia ó máis exitoso dos autores do momento (finais do vinte),Florencio Parravicini. Un día alguén lle recomendou a Odón que fosever unha obra de recente estreo do actor e director no que confiara. Paraa súa sorpresa, descubriu a súa propia obra estreada, claro que con otroautor. Meu avó permaneceu de pé ó fondo da sala agardando queParravicini saíra a recibi-los fervorosos aplausos, para lle adicar outrotipo de expresión menos sustanciosa. Parravicini esa noite renunciou ósaplausos e ós epítetos que descontaba lle adicaría, como mínimo, o ver-dadeiro autor de Los tres berretines. ¿Será certa a historia? Tampoucose saberá, aínda que a traxectoria de Parravicini faina crible. Los tresberretines foi levada ó cine e ese é o punto máis achegado entre o meuavó e máis eu en relación á miña actual profesión. Como poeta, Odón publicou un par de libros. O único que aínda se

conserva e é motivo desta reedición é Falas gaias o meu son, unharecopilación de poemas en galego que reflicten a súa dobre identidadecultural. Nos seus versos cohabita o pasado de Galicia coa súa novapertenza. ¿Que nacionalidade acaba tendo un home cando enxendroucinco fillos nunha terra diferente á do seu nacemento? A resposta paré-ceme obvia: ambas nacionalidades lle pertencen. Á súa filla, PilarArgentina, a primeira indiana de séculos de españois, púxolleArgentina para que non quedasen dúbidas de que, coma Hernán Cortés,el ó seu xeito tamén quemara as súas naves. Pero non renunciou a súamatriz indeleble e demostrouno con versos nos que conviven soños,amores, quixotes e crioulaxe.Eu non honraría ó meu avó nin á crítica sendo analista dos seus ver-

sos. Parécenme propios como partes do seu rostro que recoñezo no meurostro (Levo apelido italiano pero algúns amigos chámanme galego econ razón). Del herdei parte da miña identidade e tamén unha parte dasúa Galicia. Por el recoñezo esa terra como propia e permítome sentirque son un arxentino de raizame galega, sen descoñecer outras raíces.Por el son Fernández e Rego e Hermida, que era o apelido da súa nai.E sospeito que tamén por el encarei un camiño de versos, imaxes,

dramaturxia, … aínda que non de odontólogo.Lendo as páxinas das súas Falas Gaias deduzo que a empresa artística

foi na miña familia unha carreira de postas e que non fixen máis ca conti-nuar unha vocación que comezou nas inquedanzas dun rapaz de Lugo, afinais do século dezanove, na casa de San Roque 20, preto da muralla.

Falas gaias o meu son10

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 10

Page 9: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Imaxínoo entre esas paredes vellas, soñando coa súa partida ó díaseguinte cara A Coruña. E imaxinando cómo sería esa América, que lledixera seu pai. Que magnífica empresa levaría adiante e ó mesmo tempo que

pequena na magnitude da gran empresa de milleiros de españois e enespecial galegos, reinventando unha cidade con nome de esperanza,para os fillos da terra onde tanto chove.Só me resta a curiosa tarefa de lle dar a benvida a Odón meu avó,

que está de volta na súa terra do xeito que seguramente el máis tivesevalorado: nas páxinas dun libro, o seu libro, as súas Falas Gaias, o seuregreso a casa. Prometo ir axiña, co seu libro, a recitar en voz alta os seus poemas,

na pasarela da muralla máis completa de España, mirando o seu Lugo,a súa Galicia, a súa terra, que é a miña.

Jorge Coscia

Falas gaias o meu son 11

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 11

Page 10: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Odón Julio María Fernández Rego nació el 9 de septiembre de 1882en la ciudad de Lugo, exactamente en la calle San Roque 20, frente lahistórica muralla romana que hoy es Patrimonio de la Humanidad. Supadre, Pedro Manuel Fernández Domínguez, era oriundo de laParroquia de Santiago de Vilariño (Castroverde), provincia de Lugo; sumadre, Josefa Marcelina Rego Hermida, había nacido el 2 de junio de1855 en Santa Mariña de Muimenta, en el ayuntamiento de Cospeito, Tanto Pedro Manuel como Josefa Marcelina se habían trasladado de

sus respectivas aldeas a vivir a la ciudad de Lugo, donde se conocieron.Luego de un corto noviazgo se casaron en la iglesia de Santiago, enLugo, el 22 de febrero de 1879.El padre de Odón era un próspero comerciante dedicado al comer-

cio de granos. Sus actividades comerciales lo llevaron a realizar nego-cios desde el Paraguay hasta Rusia. El matrimonio tuvo seis hijos:cinco hombres y una mujer.Los viajes al exterior de Manuel Fernández Domínguez lo llevaron

a recalar en el Paraguay, donde se comenta que se enamoró de la hijadel presidente de este país y se casó con ella, manteniendo en secretoesta nueva relación sentimental. Durante muchas décadas éste fue el“secreto de familia” mejor guardado. Todos sabían, pero nadie decíanada. Lo cierto es que Don Manuel, como muchos otros indianos, man-tuvo de forma paralela las dos familias, hasta que un día no regresónunca más a su tierra natal.Paraguay hacía poco que había salido de una guerra contra

Argentina, Brasil y Uruguay: fue la guerra llamada del Paraguay o gue-rra de la Triple Alianza (1865-1870). Tal conflicto provocó la ruina delpaís, diezmó la población masculina y originó su ocupación por el ejér-cito brasileño hasta 1876. Por otra parte, Paraguay debió ceder laregión de Misiones y el territorio situado al norte del río Apa a Brasil,así como una parte del Chaco a Argentina.

Falas gaias o meu son 13

Odón Julio María Fernández Rego

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 13

Page 11: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

En este país se asentó un grupo reducido de comerciantes gallegos,entre ellos Manuel Fernández. La necesidad de personas emprendedo-ras facilitaba la rápida integración de quienes querían ayudar a reflotarla economía, diezmada por la guerra.Mientras esto sucedía, Odón y sus hermanos vivían una vida muy

acomodada. Eran hijos de un comerciante próspero que podía enviar-los a estudiar. Desde pequeño, sus padres todos los veranos lo llevabana él y a sus hermanos a pasar una larga temporada de vacaciones aViveiro, una de las villas predilectas para veranear de la gente rica deLugo. Este puerto marinero del norte lucense quedaba a bastantes horasde recorrido. Por aquellos años, la falta de transporte y los caminos rús-ticos y accidentados hacían que cada viaje fuera una aventura. Tambiéneran frecuentes los viajes a Santiago de Vilariño o Muimenta para visi-tar a sus respectivas familias. A Odón le gustaba mucho que lo llevarana Mondoñedo, un pueblo de montaña con muchos edificios históricos.Cuando termina los estudios secundarios en 1904, sus padres lo envíana Compostela para realizar sus estudios en la Universidad Literaria deSantiago. Durante aquellos años, Odón vivió en una residencia estu-diantil. En aquella ciudad realizó una vida bohemia, frecuentando losambientes literarios. Será en esta etapa en la que Odón se apasione porla literatura y profundice sus ideales republicanos.Según algunas informaciones familiares, al terminar sus estudios en

Compostela se trasladó durante una temporada a Cuba para probar for-tuna. La isla le gustó, aunque los problemas familiares le obligaron aregresar a Galicia.

La emigración

Ante la situación familiar y el desamparo con que se encontraba lamadre, motivada por la ausencia prolongada del padre, deciden emigrar ala Argentina. Primero lo harían Odón y sus dos hermanos. Luego, cuandoestuvieran instalados, se trasladarían su madre y el resto de los hermanos.El 27 de septiembre de 1909, Odón parte del puerto de la Coruña en

el barco Frankfurt, propiedad de la línea naviera Lloyd Norte Alemáncon sede en Bremen. Ese mismo día, hace escala en el puerto deVilagarcía para embarcar pasajeros y seguir rumbo al puerto de Vigo.El martes 28, el Frankfurt entraba en la ciudad olívica. El periódicoFaro de Vigo de ese día resaltaba la reconquista de Gurugú, uno de lospuntos clave de las posesiones españolas en Marruecos. La noticia pro-vocó una ola de patriotismo desbordado, aunque la alegría española no

Falas gaias o meu son14

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 14

Page 12: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

duraría mucho tiempo. También la prensa local hacía referencia alaccidente que había tenido la mundialmente conocida “Bella Otero”,que casi termina con su cara quemada por el fuego. Una multitud esperaba al Frankfurt en el puerto. Su llegada coinci-

día con la entrada del buque inglés “Oravia”, que también tenía comodestino Buenos Aires. El mulle estaba lleno de carros con maletas ybaúles, pasajeros inquietos que se movían de un lado para otro.Mientras, se visualizaban dramáticas caras de tristeza de los familiaresque se abrazaban con los que partían en el último adiós.Por la tarde el barco zarpó. Cuando traspasó las Islas Cíes, se per-

dió en el horizonte. El navío era moderno. Estaba preparado para atender a los pasaje-

ros españoles de tercera categoría, con un servicio especial. Llevabacocineros y camareros españoles. El billete incluía menú español, convino y pan fresco, así como ropa de cama. El Frankfurt comenzó anavegar en 1899. Era un barco de 7.431 toneladas y de dos hélices. Entotal hizo seis viajes a Suramérica, el primero de los cuales comenzó el19 de septiembre de 1908. Después de pasar las Islas Canarias, el barco se encaminó hacia las

costas brasileñas. Salvador de Bahía fue el primer puerto en desembarcarpasajeros y correspondencia. Luego, el transatlántico se trasladó hastaRío de Janeiro, para luego recalar en el puerto de Santos. Posteriormente,hizo escala en Montevideo y desde allí zarpó a Buenos Aires.Años después, El Frankfurt pasaría a la historia por ser el primer

barco que recibiría el mensaje de auxilio del gran transatlántico“Titanic”, luego de que éste chocara con un iceberg.Los acontecimientos se desarrollaron de la siguiente manera. El 6 de

abril de 1912 partía El Frankfurt del puerto de Galveston en Texas. Elbarco hizo varias escalas en Estados Unidos, antes de internarse en marabierto, con destino final en Alemania. El viaje trascurría con total normalidad para los pasajeros del

Frankfurt, hasta la noche del 14 de abril –que sería fatídica para elTitanic–. No parecía ser diferente de las demás: fría, con un poco deviento y un tanto aburrida. Se cumplían ocho días en altamar y todavíafaltaban siete. Cerca de la media noche, el telegrafista del barco alemánrecibió un mensaje que se repetía sistemáticamente. Según el testimo-nio de un tripulante del barco Gustavo Aguirre Benavides:“El capitán del Frankfurt recibió el S.O.S del Titanic, ordenó parar

las máquinas y cambiar el rumbo para atender al llamado de auxilio. Pero

Falas gaias o meu son 15

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 15

Page 13: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

se encontraban aún más lejos que el Carpathia, que estaba a cuatro horasdel Titanic. El Frankfurt llegó al lugar del desastre en la mañana del 15de abril, cuando el océano hacía horas que se había tragado entero alTitanic. El Carpathia había arribado desde las cinco horas y luego de res-catar a los pocos supervivientes se retiraba del lugar. En espera de algu-na otra señal de vida, el capitán del Frankfurt decidió permanecer en elsitio del hundimiento por cuatro horas. El lugar de la tragedia sería visi-ble sólo algunos momentos más, mientras los restos del naufragio y lospropios muertos lo señalaran. Luego, todo quedaría cubierto por lasaguas, tan azules como las de cualquier otro punto de la Tierra.”.Durante la primera Guerra Mundial, el Frankfurt sirvió al gobierno

alemán, rindiéndose a Gran Bretaña en 1919.

El Centenario

Odón y sus hermanos llegan a Buenos Aires el 19 de octubre de1909. Tenía 27 años. Algunos comentarios familiares indican que unode los motivos de su viaje a la Argentina se debió a un acto de rebeldíaque había cometido. Parece ser que quemó un buzón de corresponden-cia y la policía lo tenía fichado por revoltoso y republicano. La reali-dad es que la familia, a partir de la ausencia del padre, decide que lomás conveniente era empezar una nueva vida en el país del Plata.Por aquellos años, Buenos Aires tenía un atractivo especial. La

Argentina estaba preparando el Centenario de la Revolución de Mayode 1810 y estaba dispuesta a “tirar la casa por la ventana”. Se estabanrealizando grandes obras civiles, que le cambiarían el rostro a la ciudad. El gobierno conservador de Figueroa Alcorta invita a personalida-

des notables de diferentes nacionalidades y organiza todo tipo de even-tos, tales como ceremonias civiles y religiosas, desfiles militares, con-gresos, banquetes, funciones de gala, entre otros.A partir de 1909, llegaron a Buenos Aires muchos visitantes del

prestigio de Georges Clemenceau, Anatole France, Guillermo Marconi,el filósofo Jean Jaurés, uno de los teóricos del socialismo utópico etc.Entre los españoles más destacados -a parte de la Infanta Isabel- parti-ciparon de los festejos Ramón del Valle Inclán, Vicente Blasco Ibáñezy Santiago Rusiñol y Prats (1861-1931). Dictan conferencias enBuenos Aires escritores e historiadores como Adolfo Posada y RafaelAltamira, y el sabio catalán Augusto Pi y Suñer.

Falas gaias o meu son16

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 16

Page 14: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

La Infanta Isabel de Borbón en su visita a Buenos Aires durante losfestejos del Centenario llega a declarar: “Buenos Aires es la ciudadgallega más grande del mundo”.Mientras la oligarquía quería mostrarse ante el mundo como una

nueva potencia económica, la conflictividad social estaba en aumento.En 1909 y 1910 se registró el número más elevado de huelgas y distur-bios obreros.

1909-1910: años de luchas obreras

El 1 de mayo de 1909 estaban convocados dos actos para conmemo-rar el día de los trabajadores. A las cinco de la tarde debía comenzar laconcentración organizada por los anarquistas en Plaza Lorea (hoy partede Plaza Congreso). Poco antes de que empiecen a hablar los oradores,el jefe de Policía en persona, coronel Ramón L. Falcón, dio la orden dedisolver el acto. El escuadrón de seguridad, a las órdenes de su jefe JollyMedrano, ataca entonces a caballo a la multitud a sablazos y tiros derevólver. Matan a ocho obreros y hieren a 40, varios de ellos de grave-dad. Algunos miles huyen corriendo por lo que hoy es la Avenida deMayo hacia 9 de Julio. Ahí se encuentra con una columna de aproxima-damente 20.000 personas: era la convocatoria socialista, que se habíaconcentrado en Constitución y marchaba hacia Plaza Colón (detrás de laCasa de Gobierno) para realizar su acto. La noticia de la represión corrióde boca en boca. Una multitud, ahora enorme, engrosada por los anar-quistas que llegaban de Plaza Lorea, marchó en absoluto silencio hastaPlaza Colón, con paños negros sobre las banderas rojas socialistas. Lapolicía reforzó sus batallones de caballería pero, ante semejante multitud,no se atrevió a actuar. Al llegar al lugar donde estaban levantadas las tri-bunas de lo que iba a ser el acto socialista, los oradores proponen "ladeclaración de la huelga general por tiempo indefinido como desagravioa la clase obrera, ofendida en las víctimas de Plaza Lorea y para exigir larenuncia del jefe de policía y el castigo de todos los responsables de lamasacre". Se alzan decenas de miles de manos y la propuesta es aproba-da por aclamación. Dardo Cúneo, testigo de los sucesos, relata: "entre losque han llegado hasta los socialistas desde la Plaza Lorea con las noticiasdel crimen policial, un muchacho pugna por abrirse paso... en la manoaprisiona un pañuelo ensangrentado. –Esta es la sangre de los hermanosque cayeron allá– va diciendo en su dicción extranjera...en la mano agi-taba el pañuelo ensangrentado. Después se sabría –los diarios publicarí-an su retrato– que aquel muchacho se llamaba Simón Radowitzky.”

Falas gaias o meu son 17

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 17

Page 15: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

El paro comienza de inmediato. Será total en la Capital Federal ycon alta adhesión en el interior del país. Se cumple una semana de huel-ga general. No hay trenes, no circulan los tranvías, los comercios per-manecen cerrados. Se calcula en 200.000 el número de obreros en huel-ga. El gobierno busca quebrarla con la represión. La ciudad es ocupa-da por el ejército para reforzar a una policía desbordada. Para evitar lasasambleas son clausurados los locales obreros pero las reuniones serealizan igual en la calle. Cientos de militantes gremiales y políticos,anarquistas y socialistas, son encarcelados. Se persigue a los que distri-buyen La Vanguardia y La Protesta, diarios socialista y anarquista, res-pectivamente, que dan cuenta de la huelga. Finalmente, el día 8 elComité Ejecutivo del Partido Socialista, que durante toda la semanahabía hecho llamamientos a "la moderación de los obreros", pero quese había encontrado totalmente desbordado por la base, retoma el con-trol de la situación. Se reúne con el gobierno y obtiene del presidentedel Senado la garantía de que una reunión en el sindicato de cocherosva a ser "autorizada", y de que si se levanta la huelga se liberará a lospresos y se permitirá la reapertura de los locales. Las direcciones delmovimiento obrero aceptaron la "negociación" ofrecida por el gobier-no. El movimiento huelguístico va a terminar dos días después, el 10de mayo. Muchos obreros retoman el trabajo con fuertes rencores haciasus direcciones. Se había levantado la huelga sin obtener la principalreivindicación: la renuncia del jefe de policía.El 14 de noviembre de 1909, aquel joven obrero anarquista llamado

Simón Radowitzky hace justicia por mano propia, arrojándole unabomba al carruaje del jefe de policía Falcón, que muere en el acto. Esamisma noche se decreta el estado de sitio en todo el país, desatándosenuevamente una brutal represión.En febrero de 1910, se aprobó la Ley de Defensa Social para exten-

der la represión contra los socialistas y anarquistas, la mayoría de ellosinmigrantes gallegos o italianos. Los sindicatos de la época a través deConfederación Obrera Regional Argentina intentan organizar el 18 demayo una huelga general para impedir los festejos y conseguir la dero-gación de la Ley de Residencia. El gobierno neutraliza esta protestaordenando al Congreso la implantación del estado de sitio. Comienzauna intensa represión y la expulsión de centenares de inmigrantes,muchos de ellos gallegos. Uno de aquellos expulsados será el míticolíder anarco-sindicalista gallego, Manuel Fandiño, más conocido por elseudónimo de Alejandro Silvetti.Al poco tiempo de llegar a Buenos Aires, intenta homologar sus

estudios para poder anotarse en la Facultad de Odontología. El 4 de

Falas gaias o meu son18

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 18

Page 16: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

marzo de 1910 se inscribe en la facultad, adjuntando el certificado queacredita su probidad. El 31 de abril de ese año, la Comisión deEnseñanza se expide favorablemente, aceptándolo como alumno regu-lar de Odontología. Luego su hermano Marcelino, egresado tambiéncomo él de la Universidad Literaria de Santiago, se inscribe en la carre-ra de Odontología en 1918.Otro de los hermanos, Sadot, que había inciado sus estudios en

Compostela en la Facultad de Farmacia, se dedica a la fabricación decalcetines, logrando un gran éxito económico.

“La Armonía”

Odón Fernández además de la odontología tenía otra pasión, la poe-sía. En los momentos libres escribía sus versos en idioma gallego.También probó otras facetas artísticas, como la pintura. Cuando la pro-fesión y sus ocupaciones familiares se lo permitían frecuentaba la peñagallega Los céltigos que se juntaba en el famoso bar La Armonía, lugarde encuentro de periodistas e intelectuales de la década del veinte.La Armonía había sido fundada en 1899 por los hermanos Caneda,

y estaba en la Avenida de Mayo número 1000. El Café había ganadofama por su exquisito chocolate con churros. Entre los que se juntaban casi regularmente para comer el “puche-

ro” (plato parecido al cocido) y hablar de Galicia estaban: Xosé R.Lence, Rial Seijo, Eliseo Pulpeiro, Xosé Benito Abraira, EduardoBlanco Amor y Ramón Suárez Picallo. La mayoría de los tertulianoscolaboraban en la Revista Céltiga. También había tertulianos destaca-dos de otros lugares de la península, como Enrique Borras, José Tallavi,Pedro Llanos, Pedro Cuyas, Pepe Santiago, José Palmada, JuanReforzo y Lola Membrives. Entre los habituales locales estaban ElíasAlippi, Segundo Pomar, Julio Sánchez Gardel, Vicente MartínezCuitiño, José A Saldias y Evaristo Carriego.El 2 de junio de 1920, cuando Odón tenía 38 años, se casa con Pilar

Márquez, una joven madrileña de 15 años. Al año del casamiento naceel 15 de marzo de 1921 su primera hija, a quien ponen de nombre PilarArgentina. Durante la primera etapa, la familia llevaba una vida muy holgada eco-

nómicamente. Residían en Carlos Pelegrini Nº 14, esquina Avenida deMayo. La casa tenía cocinero y una mucama. A Odón le gustaba el buen

Falas gaias o meu son 19

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 19

Page 17: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

vivir y la Argentina de aquellos años daba para darse sus buenos lujos.No tardó mucho en meterse en el mundo intelectual porteño. Le gusta-ba el tango, escolasear (jugar a las cartas por dinero) en el bar de siem-pre y los fines de semana acercarse hasta el Hipódromo de Palermo parajugarse algunos boletos. Como se diría en la Argentina, al gallego legustaban “los Burros”. Su vida bohemia le potenció su actividad artística. Parece ser que se

sentía más realizado escribiendo y participando de las tertulias quecomo odontólogo. En 1930, cuando aún gozaba de una buena posicióneconómica, selecciona un conjunto de poemas y decide editar su pro-pio libro en idioma gallego, Falas gaias o meu son. El libro refleja lasinquietudes de un intelectual gallego que intenta valorar sus dos com-ponentes culturales. Su pertenencia a la cultura gallega y la nueva cul-tura de adopción.Es llamativo que el libro fuera escrito en idioma gallego, cuando

todavía no existía demasiada conciencia nacional entre los escritores dela época. Se nota en el trabajo un buen manejo del idioma natal, de loque se desprende que fue desde siempre un gallego falante.El poeta Miro Villar señala sobre el biografiado: “como poeta su

estilo se caracteriza por la constante presencia de la Tierra, una nos-talgia que evoca los paisajes y el mundo de su infancia. Junto a ellotampoco es despreciable la temática histórica que pretende la reivindi-cación patriótica.

Desde el punto de vista formal es un poeta que cultiva la versifica-ción más tradicional, echando mano de estrofas y composicionensrimadas, en la línea de una poesía "neopopularista", a veces demasia-do folclorizante”.En los años treinta, coincidiendo con la crisis económica, la caída

de Hipólito Irigoyen, la economía de Odón comienza a entrar en crisis.Su hija Pilar Argentina comenta: “Mi padre había enfermado de lasmanos. Como era odontólogo, tenía que ponerse guantes para atendera sus pacientes, y como la gente comenzó a pensar que tenía lepra fueperdiendo la clientela”.Ante aquella situación de pérdida de clientes comenzaron a surgir

los problemas económicos. Tuvieron que vender su casa, trasladándo-se a un departamento de alquiler. Luego de vivir en distintos domici-lios, la familia se traslada en 1936 a vivir a James Craig, una ciudadque se encuentra en el departamento Tercero Arriba, provincia deCórdoba. Está inmersa en el corazón de la llanura pampeana, con ungran desarrollo agrícola-ganadero.

Falas gaias o meu son20

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 20

Page 18: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Su traslado a la provincia de Córdoba coincide con el alzamiento delGeneral Franco y el inicio de la Guerra Civil española. Por sus ideasrepublicanas, Odón no duda en tomar posición al lado del bando repu-blicano. Por aquellos años, en la capital cordobesa, en Alta Gracia y enotros puntos de la provincia, se forman comités de ayuda a la Españarepublicana, donde participan intelectuales argentinos y los propiosexiliados que se radican en la zona. Entre los animadores de aquellasolidaridad se encontraban la familia Guevara, el escritor CayetanoCórdova Iturburu, tío de Ernesto Guevara, los Ferrer Zorrilla, la fami-lia González Aguilar, el general republicano Enrique Jurado Barrio,héroe de la batalla de Guadalajara, etc.La ciudad de James Craig quedaba muy cerca de la capital de la pro-

vincia. Odón regularmente se trasladaba a la histórica ciudad paraseguir en contacto con la intelectualidad de su tiempo. Cuando su pro-fesión y su familia se lo permitían, realizaba alguna escapada en tren aBuenos Aires. Allí le quedaban sus viejos amigos y realizaba una queotra escapada al Hipódromo.Como la economía de los Fernández no era muy boyante, su hija

Pilar Argentina se tuvo que emplear en la famosa tienda Gath &Chávez, ubicada en la calle 9 de Julio 165 de la ciudad de Córdoba.En 1948, durante el gobierno del General Franco, Odón decide via-

jar a Galicia para encontrarse con su madre y convencerla de que setraslade a la Argentina. En aquel viaje fue con su segunda hija de nom-bre Nelly. El objetivo también era arreglar la sucesión y poder venderalgunas tierras que le pertenecían por herencia. Aunque pensó dejararreglado todo en poco tiempo, los trámites lo retuvieron casi dos años.Cuando todo estaba preparado para regresar a la Argentina en 1950, atan solo 5 días de embarcarse, doña Josefa fallece.Durante la estancia en Lugo, su hija Nelly conoce a un próspero

comerciante, Darío Pin, que termina siendo representante de la empre-sa de seguros La Unión y el Fénix Español, en la ciudad de Barcelona,logrando hacerse de una importante fortuna.Al regresar de Galicia, con el dinero que le correspondía por la

herencia familiar, decide radicarse nuevamente en Buenos Aires, resi-diendo en sus últimos años en el barrio de Flores.El 10 de junio de 1956, Odón Fernández Rego fallecía a los 74 años

de edad en compañía de su familia. Entre sus descendientes está sunieto Jorge Coscia, actual Secretario de Cultura de la Nación, quienheredó de su abuelo su pasión por la cultura y el arte.

Falas gaias o meu son 21

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 21

Page 19: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Odón Xulio María Fernández Rego naceu o 9 de setembro de 1882na cidade de Lugo, exactamente na rúa San Roque 20, fronte á históri-ca muralla romana que hoxe é Patrimonio da Humanidade. O seu pai,Pedro Manuel Fernández Domínguez, era oriúndo da Parroquia deSantiago de Vilariño (Castroverde), provincia de Lugo; a súa nai,Xosefa Marcelina Rego Hermida, nacera o 2 de xuño de 1855 en SantaMariña de Muimenta, no concello de Cospeito, Tanto Pedro Manuel coma Josefa Marcelina trasladáranse das súas

respectivas aldeas a vivir á cidade de Lugo, onde se coñeceran. Logodun curto noivado casaron na igrexa de Santiago, en Lugo, o 22 defebreiro de 1879.O pai de Odón era un próspero comerciante adicado ócomercio de grans. As súas actividades comerciais levárono a realizarnegocios desde o Paraguai ata Rusia. O matrimonio tivo seis fillos:cinco homes e unha muller.As viaxes ó exterior de Manuel Fernández Domínguez levárono a

recalar no Paraguai, onde se comenta que se namorou da filla do presi-dente deste país e casou con ela, mantendo en segredo esta nova relaciónsentimental. Durante moitas décadas éste foi o “segredo de familia”mellor gardado. Todos sabían, pero ninguén dicía nada. O certo é queDon Manuel, como moitos outros indianos, mantivo de forma paralela asdúas familias, ata que un día non regresou nunca máis á súa terra natal.Paraguai había pouco que saíra dunha guerra contra Arxentina,

Brasil e Uruguai: foi a guerra chamada do Paraguai ou guerra da TripleAlianza (1865-1870). Tal conflito provocou a ruína do país, devastou apoboación masculina e orixinou a súa ocupación polo exército brasilei-ro ata 1876. Por outra banda, Paraguai debeu cede-la rexión deMisiones e o territorio situado ó norte do río Apa a Brasil, así comaunha parte do Chaco a Arxentina.Neste país asentouse un grupo reducido de comerciantes galegos,

entre eles Manuel Fernández. A necesidade de persoas emprendedoras

Falas gaias o meu son 23

Odón Julio María Fernández Rego

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 23

Page 20: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

facilitaba a rápida integración dos que querían axudar a reflota-la eco-nomía, minguada pola guerra.Mentres isto sucedía, Odón e os seus irmáns vivían unha vida moi

acomodada. Eran fillos dun comerciante próspero que podía envialos aestudar. Desde pequeno, os seus pais tódolos veráns levábano a el e ósseus irmáns a pasar unha longa tempada de vacacións a Viveiro, unhadas vilas predilectas para veranear da xente rica de Lugo. Este portomariñeiro do norte lucense quedaba a bastantes horas de camiño. Poraqueles anos, a falta de transporte e os camiños rústicos e accidentadosfacían que cada viaxe fose unha aventura. Tamén eran frecuentes asviaxes a Santiago de Vilariño ou Muimenta para visitar ás súas respec-tivas familias. A Odón gustáballe moito que o levaran a Mondoñedo,un pobo de montaña con moitos edificios históricos. Cando termina osestudos secundarios en 1904, os seus pais envíano a Compostela pararealiza-los seus estudos na Universidade Literaria de Santiago. Duranteaqueles anos, Odón viviu nunha residencia estudantil. Naquela cidaderealizou unha vida bohemia, frecuentando os ambientes literarios. Seránesta etapa na que Odón se apaixone pola literatura e profundice osseus ideais republicanos.Segundo algunhas informacións familiares, ó remata-los seus estu-

dos en Compostela trasladouse durante unha tempada a Cuba para pro-bar fortuna. A illa gustoulle, aínda que os problemas familiares obrigá-rono a regresar a Galicia.

A emigración

Ante a situación familiar e o desamparo co que se atopaba a nai,motivada pola ausencia prolongada do pai, deciden emigrar aArxentina. Primeiro faríao Odón e os seus dous irmáns. Logo, candoestiveran instalados, trasladaríanse a súa nai e o resto dos irmáns.O 27 de setembro de 1909, Odón parte do porto da Coruña no barco

Frankfurt, propiedade da liña naviera Lloyd Norte Alemán con sede enBremen. Ese mesmo día, fai escala no porto de Vilagarcía para embar-car pasaxeiros e seguir cara ó porto de Vigo. O martes 28, o Frankfurtentraba na cidade olívica. O xornal Faro de Vigo dese día resaltaba areconquista de Gurugú, un dos puntos clave das posesións españolas enMarrocos. A nova provocou unha onda de patriotismo desbordado,aínda que a ledicia española non duraría moito tempo. Tamén a prensalocal facía referencia ó accidente que tivera a mundialmente coñecida“Bella Otero”, que case termina coa súa cara queimada polo lume.

Falas gaias o meu son24

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 24

Page 21: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Unha multitude agardaba ó Frankfurt no porto. A súa chegada coin-cidía coa entrada do buque inglés Oravi”, que tamén tiña como destinoBos Aires. O peirao estaba cheo de carros con maletas y baúis, pasaxei-ros inquedos que se movían dun lado para outro. Mentres, visualizá-banse dramáticas caras de tristura dos familiares que se apertaban cosque partían no último adeus.Pola tarde o barco zarpou. Cando traspasou as Illas Cíes, perdeuse

no horizonte. O navío era moderno. Estaba preparado para atender ós pasaxeiros

españois de terceira categoría, cun servicio especial. Levaba cociñeirose camareiros españois. O billete incluía menú español, con viño e panfresco, así coma roupa de cama. O Frankfurt comezou a navegar en1899. Era un barco de 7.431 toneladas e de dúas hélices. En total fixoseis viaxes a Suramérica, o primeiro dos cales comezou o 19 de setem-bro de 1908. Despois de pasa-las Illas Canarias, o barco encamiñouse cara ás

costas brasileiras. Salvador de Baía foi o primeiro porto en desembar-car pasaxeiros e correspondencia. Logo, o transatlántico trasladouse ataRío de Xaneiro, para logo recalar no porto de Santos. Posteriormente,fixo escala en Montevideo e desde alí zarpou a Bos Aires.Anos despois, O Frankfurt pasaría á historia por se-lo primeiro

barco que recibiría a mensaxe de auxilio do gran transatlántico Titanic,logo de que éste chocara cun iceberg.Os acontecementos desenvolvéronse do seguinte xeito. O 6 de abril

de 1912 partía o Frankfurt do porto de Galveston en Texas. O barcofixo varias escalas en Estados Unidos, antes de se internar en mar aber-to, con destino final en Alemaña. A viaxe transcorría con total normalidade para os pasaxeiros do

Frankfurt, ata a noite do 14 de abril –que sería fatídica para o Titanic–.Non semellaba ser diferente das demáis: fría, cun pouco de vento e untanto aburrida. Cumpríanse oito días en altamar e aínda faltaban sete.Cerca da media noite, o telegrafista do barco alemán recibiu unha men-saxe que se repetía sistematicamente. Segundo o testemuño dun tripu-lante do barco Gustavo Aguirre Benavides:“O capitán do Frankfurt recibiu o S.O.S do Titanic, ordenou para-

las máquinas e cambia-lo rumbo para atende-la chamada de auxilio.Pero atopábanse aínda máis lonxe có Carpathia, que estaba a catrohoras do Titanic. O Frankfurt chegou ó lugar do desastre na mañá do15 de abril, cando o océano había horas que se tragara enteiro ó Titanic.O Carpathia arribara desde as cinco horas e logo de rescatar ós poucos

Falas gaias o meu son 25

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 25

Page 22: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

superviventes retirábase do lugar. Na espera dalgunha outra sinal devida, o capitán do Frankfurt decidiu permanecer no sitio do afundimen-to por catro horas. O lugar da traxedia sería visible só algúns intresmáis, mentres os restos do naufraxio e os propios mortos o sinalaran.Logo, todo quedaría cuberto polas augas, tan azuis coma as de calque-ra outro punto da Terra.”.Durante a primeira Guerra Mundial, o Frankfurt serviu ó gobierno

alemán, rendíndose a Gran Bretaña en 1919.

O Centenario

Odón e os seus irmáns chegan a Bos Aires o 19 de outubro de 1909.Tiña 27 anos. Algúns comentarios familiares sinalan que un dos moti-vos da súa viaxe a Arxentina debeuse a un acto de rebeldía que come-tera. Parece ser que queimou un buzón de correspondencia e a policíatíñao fichado por revoltoso e republicano. A realidade é que a familia,a partir da ausencia do pai, decide que o máis conveniente era empezarunha nova vida no país do Plata.Por aqueles anos, Bos Aires tiña un atractivo especial. A Arxentina

estaba preparando o Centenario da Revolución de Maio de 1810 e esta-ba disposta a “tira-la casa pola ventá”. Estábanse a realizar grandesobras civís, que lle cambiarían o rostro á cidade O goberno conservador de Figueroa Alcorta invita a personalidades

notables de diferentes nacionalidades e organiza todo tipo de eventos,tales coma cerimonias civís e relixiosas, desfiles militares, congresos,banquetes, funcións de gala, entre outros.A partir de 1909, chegaron a Bos Aires moitos visitantes do presti-

xio de Georges Clemenceau, Anatole France, Guillermo Marconi, ofilósofo Jean Jaurés, un dos teóricos do socialismo utópico etc. Entreos españois máis salientados -ademais da Infanta Isabel- participarondos festexos Ramón del Valle Inclán, Vicente Blasco Ibáñez e SantiagoRusiñol e Prats (1861-1931). Ditan conferencias en Bos Aires escrito-res e historiadores como Adolfo Posada e Rafael Altamira, e o sabiocatalán Augusto Pi e Suñer

A Infanta Isabel de Borbón na súa visita a Bos Aires durante os fes-texos do Centenario chega a declarar: “Bos Aires é a cidade galegamáis grande do mundo”.

Falas gaias o meu son26

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 26

Page 23: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Mentres a oligarquía queríase amosar ante o mundo como unhanova potencia económica, a conflitividade social estaba en aumento.En 1909 e 1910 rexistrouse o número máis elevado de folgas e distur-bios obreiros.

1909-1910: anos de loitas obreiras

O 1 de maio de 1909 estaban convocados dous actos para conme-mora-lo día dos traballadores. Ás cinco da tarde debía comeza-la con-centración organizada polos anarquistas en Praza Lorea (hoxe parte dePraza Congreso). Pouco antes de que empecen a falar os oradores, oxefe de Policía en persoa, coronel Ramón L. Falcón, deu a orde dedisolve-lo acto. O escuadrón de seguridade, ás ordes do seu xefe JollyMedrano, ataca entón a cabalo á multitude a sabrazos e tiros de revól-ver. Matan a oito obreiros e firen a 40, varios deles de gravidade.Algúns miles fuxen correndo pola que hoxe é a Avenida de Maio caraa 9 de Xulio. Aí se atopan cunha columna de aproximadamente 20.000persoas: era a convocatoria socialista, que se concentrara enConstitución e marchaba cara a Praza Colón (detrás da Casa doGoberno) para realiza- lo seu acto. A nova da represión correu de bocaen boca. Unha multitude, agora enorme, engrosada polos anarquistasque chegaban de Praza Lorea, marchou en absoluto silencio ata PrazaColón, con panos negros sobre as bandeiras vermellas socialistas. Apolicía reforzou os seus batallóns de cabalería pero, ante semellantemultitude, non se atreveu a actuar. Ó chegar ó lugar onde estabanlevantadas as tribunas do que ía se-lo acto socialista, os oradores pro-poñen "a declaración da folga xeral por tempo indefinido como des-agravio á clase obreira, ofendida nas vítimas de Praza Lorea e paraesixi-la renuncia do xefe de policía e o castigo de tódolos responsablesda masacre". Érguense decenas de miles de mans e a proposta é apro-bada por aclamación. Dardo Cúneo, testemuña dos sucesos, relata:"entre os que chegaron ata os socialistas desde a Praza Lorea coasnovas do crime policial, un rapaz pugna por abrirse paso... na man apri-siona un pano ensanguentado. –Este é o sangue dos irmáns que caíronalá– vai dicindo na súa dición estranxeira...na man axitaba o panoensanguentado. Despois habíase de saber –os diarios publicarían o seuretrato– que aquel rapaz se chamaba Simón Radowitzky.”O paro comeza de inmediato. Será total na Capital Federal e con alta

adhesión no interior do país. Cúmprese unha semana de folga xeral.Non hai trenes, non circulan os tranvías, os comercios permanecen

Falas gaias o meu son 27

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 27

Page 24: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

pechados. Calcúlase en 200.000 o número de obreiros en folga. Ogoberno busca crebala coa represión. A cidade é ocupada polo exércitopara reforzar a unha policía desbordada. Para evita-las asambleas sonclausurados os locais obreiros pero as reunións realízanse igual na rúa.Centos de militantes gremiais e políticos, anarquistas e socialistas, sonencarcerados. Perséguese ós que distribúen A Vanguardia e A Protesta,diarios socialista e anarquista, respectivamente, que dan conta da folga.Finalmente, o día 8 o Comité Executivo do Partido Socialista, quedurante toda a semana fixera chamamentos “á moderación dos obrei-ros", pero que estaba totalmente desbordado pola base, retoma o controlda situación. Reúnense co goberno e obteñen do presidente do Senado agarantía de que unha reunión no sindicato de cocheros vai ser "autoriza-da", e de que se se levanta a folga serán liberados os presos e permitira-se a reapertura dos locais. As direccións do movemento obreiro acepta-ron a "negociación" ofrecida polo goberno. O movemento folguísticovai terminar dous días despois, o 10 de maio. Moitos obreiros retomano traballo con fortes rancores cara ás direccións. Levantárase a folga senobte-la principal reivindicación: a renuncia do xefe de policía.O 14 de novembro de 1909, aquel mozo obreiro anarquista chama-

do Simón Radowitzky fai xustiza pola súa man, guindándolle unhabomba á carruaxe do xefe de policía Falcón, que morre no acto. Esamesma noite decrétase o estado de sitio en todo o país, desatándosenovamente unha brutal represión.En febreiro de 1910, aprobouse a Lei de Defensa Social para esten-

de-la represión contra os socialistas e anarquistas, a maioría deles inmi-grantes galegos ou italianos. Os sindicatos da época a través deConfederación Obreira Rexional Arxentina intentan organizar o 18 demaio unha folga xeral para impedi-los festexos e consegui-la derogaciónda Lei de Residencia. O goberno neutraliza esta protesta ordenando óCongreso a implantación do estado de sitio. Comeza unha intensa repre-sión e a expulsión de centenares de inmigrantes, moitos deles galegos.Un daqueles expulsados será o mítico líder anarco-sindicalista galego,Manuel Fandiño, máis coñecido polo alcume de Alejandro Silvetti.Ó pouco tempo de chegar a Bos Aires, intenta homologa-los seus

estudos para poder anotarse na Facultade de Odontoloxía. O 4 demarzo de 1910 inscríbese na facultade, adxuntando o certificado queacredita a súa probidade. O 31 de abril dese ano, a Comisión deEnsinanza expídese favorablemente, aceptándoo como alumno regularde Odontoloxía. Logo o seu irmán Marcelino, egresado tamén como elda Universidade Literaria de Santiago, inscríbese na carreira deOdontoloxía en 1918.

Falas gaias o meu son28

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 28

Page 25: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Outro dos irmáns, Sadot, que iniciara os seus estudos enCompostela na Facultade de Farmacia, adícase á fabricación de calce-tíns, logrando un gran éxito económico.

“A Armonía”

Odón Fernández ademais da odontoloxía tiña outra paixón, a poe-sía. Nos intres libres escribía os seus versos en idioma galego. Taménprobou outras facetas artísticas, como a pintura. Cando a profesión e assúas ocupacións familiares llo permitían frecuentaba a peña galega Oscéltigos que se xuntaba no famoso bar A Armonía, lugar de encontro dexornalistas e intelectuais da década do vinte.

A Armonía fora fundada en 1899 polos irmáns Caneda, e estaba naAvenida de Maio número 1000. O Café gañara fama polo seu exquisi-to chocolate con churros. Entre os que se xuntaban case regularmente para comer o “puche-

ro” (prato semellante ó cocido) e falar de Galicia estaban: Xosé R.Lence, Rial Seijo, Eliseo Pulpeiro, Xosé Benito Abraira, EduardoBlanco Amor e Ramón Suárez Picallo. A maioría dos tertulianos cola-boraban na Revista Céltiga. Tamén había tertulianos destacados dou-tros lugares da península, como Enrique Borras, Xosé Tallavi, PedroLlanos, Pedro Cuyas, Pepe Santiago, Xosé Palmada, Xoán Reforzo eLola Membrives. Entre os habituais locais estaban Elías Alippi,Segundo Pomar, Julio Sánchez Gardel, Vicente Martínez Cuitiño, XoséA Saldias e Evaristo Carriego.O 2 de xuño de 1920, cando Odón tiña 38 anos, casa con Pilar

Márquez, unha moza madrileña de 15 anos. Ó ano do casamento naceo 15 de marzo de 1921 a súa primeira filla, á quen poñen de nome PilarArxentina. Durante a primeira etapa, a familia levaba unha vida moi folgada

economicamente. Residían en Carlos Pelegrini Nº 14, esquina Avenidade Maio. A casa tiña cociñeiro e unha mucama. A Odón gustáballe o bovivir e a Arxentina daqueles anos daba para darse os seus grandesluxos. Non tardou moito en se meter no mundo intelectual porteño.Gustáballe o tango, escolasear (xogar ás cartas por diñeiro) no bar desempre e as fines de semana achegarse ata o Hipódromo de Palermopara xogar algúns boletos. Como se diría na Arxentina, ó galego llegustaban “os Burros”.

Falas gaias o meu son 29

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 29

Page 26: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

A súa vida bohemia potencioulle a súa actividade artística. Pareceser que se sentía máis realizado escribindo e participando nas tertuliasque como odontólogo. En 1930, cando aínda gozaba dunha boa posi-ción económica, selecciona un conxunto de poemas e decide edita-loseu propio libro en idioma galego, Falas gaias o meu son. O libroreflicte as inquedanzas dun intelectual galego que intenta valora-losseus dous compoñentes culturais. A súa pertenza á cultura galega e anova cultura de adopción.É salientable que o libro fose escrito en idioma galego, cando aínda

non existía demasiada conciencia nacional entre os escritores da época.Nótase no traballo un bo uso do idioma natal, do que se desprende quefoi desde sempre un galego falante.O poeta Miro Villar sinala sobre o biografiado: “como poeta o seu

estilo caracterízase pola constante presenza da Terra, unha saudadeque evoca as paisaxes e o mundo da sua infancia. Canda eles non é des-prezable a temática histórica que pretende a reivindicación patriótica.

Do punto de vista formal é un poeta que cultiva a versificación máistradicional, botando man de estrofas e composicións rimadas, na liñadunha poesía "neopopularista", ás veces sobexo folclorizante”.Nos anos trinta, coincidindo coa crise económica, a caída de Hipólito

Irigoyen, a economía de Odón comeza a entrar en crise. A súa filla PilarArxentina comenta: “Meu pai enfermara das mans. Como era odontó-logo, tiña que poñerse luvas para atender ós seus pacientes, e como axente comezou a pensar que tiña lepra foi perdendo a clientela”.Ante aquela situación de perda de clientes comezaron a xurdi-los

problemas económicos. Tiveron que vende-la súa casa, trasladándose aun piso de aluguer. Logo de vivir en distintos enderezos, a familia tras-ládase en 1936 a vivir a James Craig, unha cidade que se atopa no depar-tamento Terceiro Arriba, provincia de Córdoba. Está inmersa no cora-zón da chaira pampeana, cun gran desenvolvemento agrícola-gandeiro.O seu traslado á provincia de Córdoba coincide co alzamento do

Xeneral Franco e o inicio da Guerra Civil española. Polas súas ideasrepublicanas, Odón non dubida en tomar posición polo bando republica-no. Por aqueles anos, na capital cordobesa, en Alta Gracia e noutros pun-tos da provincia, fórmanse comités de axuda á España republicana, ondeparticipan intelectuais arxentinos e os propios exilados que se radican nazona. Entre os animadores daquela solidariedade atopábanse a familiaGuevara, o escritor Cayetano Córdova Iturburu, tío de Ernesto Guevara,os Ferrer Zorrilla, a familia González Aguilar, o xeneral republicanoEnrique Xurado Barrio, heroe da batalla de Guadalaxara, etc.

Falas gaias o meu son30

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 30

Page 27: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

A cidade de James Craig quedaba moi preto da capital da provincia.Odón regularmente trasladábase á histórica cidade para seguir en con-tacto coa intelectualidade do seu tempo. Cando a súa profesión e a súafamilia llo permitían, realizaba algunha escapada en tren a Bos Aires.Alí lle quedaban os seus vellos amigos e realizaba unha que outra esca-pada ó Hipódromo.Como a economía dos Fernández non era moi próspera, a súa filla

Pilar Arxentina tívose que empregar na famosa tenda Gath & Chávez,situada na rúa 9 de Xullo 165 da cidade de Córdoba.No 1948, durante o goberno do Xeneral Franco, Odón decide viaxar

a Galicia para atoparse coa súa nai e convencela de que se traslade áArxentina. Naquela viaxe foi coa súa segunda filla de nome Nelly. Oobxectivo tamén era arranxa-la sucesión e poder vender algunhas terrasque lle pertencían por herdanza. Aínda que pensou deixar arranxadotodo en pouco tempo, os trámites retivérono case dous anos. Candotodo estaba preparado para regresar á Arxentina en 1950, a tan só 5 díasde embarcar, dona Xosefa falece.Durante a estadía en Lugo, a súa filla Nelly coñece a un próspero

comerciante, Darío Pin, que termina sendo representante da empresa deseguros A Unión e o Fénix Español, na cidade de Barcelona, lograndofacerse unha importante fortuna.Ó regresar de Galicia, co diñeiro que lle correspondía pola herdan-

za familiar, decide radicarse novamente en Bos Aires, vivindo os seusúltimos anos no barrio de Flores.O 10 de xuño de 1956, Odón Fernández Rego morría ós 74 anos de

idade en compaña da súa familia. Entre os seus descendentes está o seuneto Jorge Coscia, actual Secretario de Cultura da Nación, quen herdoudo seu avó a súa paixón pola cultura e a arte.

Falas gaias o meu son 31

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 31

Page 28: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Apéndice fotográfico

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 33

Page 29: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 35

Odón Julio María Fernández Rego.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 35

Page 30: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son36

Acta de matrimonio de Pedro Manuel Fernández Dominguez y JosefaMarcelina Rego Hermida, padres de Odón Fernández Rego.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 36

Page 31: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 37

Partida de nacimiento de Odón Fernández Rego.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 37

Page 32: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son38

Puerta de Santiago (Lugo), a pocos metros del lugar de nacimiento de Odón Fernández Rego.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 38

Page 33: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 39

Carreteando equipajes hacia los barcos. A Coruña, a principios del siglo XX.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 39

Page 34: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son40

Emigrantes en cubierta rumbo a Buenos Aires.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 40

Page 35: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 41

Llegada de inmigrantes al puerto de Buenos Aires a principios del siglo XX.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 41

Page 36: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son42

Buenos Aires a principios del siglo XX.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:34 Página 42

Page 37: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 43

Ramón del Valle Inclán en su visita a Buenos Aires, durante los festejos del centenario, en la foto Valle Inclán junto a su esposa,

Clodomiro Moreno Durán y Luis Ruiz de Velasco.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 43

Page 38: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son44

Dibujo del destacado caricaturista gallego José María Cao, en alusión al centenario argentino.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 44

Page 39: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 45

Publicidad promocionando el Centenario.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 45

Page 40: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son46

Durante las primeras décadas del siglo pasado se produjeron multitudes de manifestaciones y huelgas obreras.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 46

Page 41: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 47

Acto anarquista a principios del siglo XX.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 47

Page 42: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son48

Pilar Márquez, esposa de Odón Fernández Rego.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 48

Page 43: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 49

Buenos Aires, años 20. Foto Horacio Coppola.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 49

Page 44: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son50

Documento de identidad argentino deOdón Fernández Rego, año 1922.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 50

Page 45: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 51

Casamiento de Odón Fernández Rego con Pilar Márquez.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 51

Page 46: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son52

Pilar Argentina Fernández (Pilucha), hija de Odón Fernández.En la foto con su madre Pilar en Buenos Aires, año 1923.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 52

Page 47: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 53

Odón Fernández junto a su hija Pilar Argentina y su nieto Carlos Coscia.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 53

Page 48: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son54

Odón Fernández Rego rodeado de su familia.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 54

Page 49: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 55

Pasaporte Argentino de Odón Fernández, que utilizo para trasladarse a Lugo en el año 1947.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 55

Page 50: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son56

Autorización de residencia española de Odón Fernández, durante su residencia en Lugo, año 1948.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 56

Page 51: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 57

Jorge Coscia prestando juramento como Secretario de Cultura de la Nación, ante la presidenta de la República Argentina

Cristina Fernández, año 2009.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 57

Page 52: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son58

Odón Fernández Rego y su nieto Jorge Coscia, actual Secretario de Cultura de la Nación.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 58

Page 53: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Odón Fernández Rego

Falas gaias o meu son

BUENOS AIRES

Talleres Gráficos Argentinos L. J. RossoSarmiento 779 y Doblas 955

1930

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 59

Page 54: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

A Galicia

A la República Argentina

O.F.R.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 61

Page 55: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Adro

O poeta, o novo artista probe, calesqueransexan seus valors, sofre desterro no comenzo, fora da vida normale da ciudade, e o paria errante da civiliciacioe, suxeto a fereza i-o arbitro do rico i-esposto a ostilidade dos istitutos oficias retrogrados.E perciso un longo heroismo e moita sorte o talento pra empoñerse.

NON SEI QUEN

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 63

Page 56: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Porteco

SAI SAI ALGARADAQUE NO MEU MAXINBULES MALFADADA,SAI QUE NON SENTINCAVO DE MIN FADATAN DESAMAÑADADESQUE CHE NACIN.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 65

Page 57: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 67

Mai

Eu quixera maiciña adourada solauzar meu espirto, merandoos teus ollos, c-aluman a estrada do meu pensamento, cando vou cantando.Eu quixera maiciña adourada,a tua frent-a mais limpa bicar,cando teño a-lma, tuda acurrucadanun recon do corpo por non t-atopar.Eu quixera maiciña adourada miña testa pousar no teu colo, s-a malenconia, facendom-aldradaso preguiza doente, fai de min un tolo.Eu quixera maiciña adourada fonder miñ-alma pra sempre co-a tuana noita calada, moi crara, estrelada,rubindo pro ceo n-un raio da lua.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 67

Page 58: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son68

Martin Fierro

Home d-os llanios, d-a pampa cantore, que falas refras, i-alentas honore,levas peito alzau, limpo curazono-que nin congoxas arripian, nin medos;po-lo teu coraxe, sen pompa e remedosde maxo, che digo: abofe-s varon.Es avispo, nobre, frogal e calau,teu orgulo amosa, teu corpo avalaupo-lo rezmo sano d-a saneda sua,por qu-e fincamento, d-a raza futura,galana e xeitosa, que tera bravura,orme, encrevantabel, coma foi a tua.Centauro curtido por chuvias e feros curiscos, soleiras e ventos pampeiros,que coma cuchilos as gorxas rebanan; so a tua campia, doura enmensidaded-espigas, que serven pra c-a humanidademanteña o seu corpo e cu-el a saudade,c-as suas vitaminas no gluten entranan.Potros e cabalos, xarifos, tan bravos,que costa unha e cento, facelos escravos;soment- ese alento, que Fierro sembrouno chan, fizo ese, vaqueano e xeitosoc-o fai sometiu, pacente, homildoso,s-aperta a-s hillargas, com-el os dobrou.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 68

Page 59: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 69

Ondo lazo abate, animas qu-e treta,pra vacas, ou touro, ou pra boi corneta,c-aqui n-hai cabestros, c-os leven tra si, pra parar rodeios, pra facer partixa,que so cuel o gaucho, s-abasta pr-alixa,que lazo e cabalo, chegan pr-el ali.Rebaños d-ovellas, que co tempo an serd-esta terra ferme, fermoso poder,requeza podrosa, que dar fartur-á,milloes de seres, n-este chan c-a nobreoutro mais belido o ceo non cobre;facendo texidos maxicos co-a la.Martin Fierro, sina co teu simbo o siñoc-a esta Arxentina, lle marque o destiño,ti que fuches home sen rango nin ringo,que viviche sempre do teu curazon,que non che s-esqueza xamais a ocasion para ensiñar costumes, oxe a tanto gringo.*

Fai qu-esos teus fillos, que cando volviched-aquel fero encerrro, a mai nin e-ls viche,lles dig-a coscencia os teus netos,c-a tradicio santa d-o llar hospedario,d-o amore pra terra, e bocabulario,e fai falla afella s-impoñan respeutos.Pois un estranxeiro c-acaba de viredixo qu-e tan treste o vosco vivire

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 69

Page 60: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son70

que me crespou tudo c-o tal botaratedixese boutada tan xorda d-envexa,de malinidade, que-nela ind-arrexaterquedade vesta, d-un mais desparate.

D-eses falangueiros,loces de fagueiros, charamuscas tudasco-as tuas axudas,libr-os teu Martin

tanta gallería merdenta d-honor,c-o home qu-e rinvotalo e mellor.

Salv-os teus bon Fierro,i-esoita d-achego este berrod-un Gallego enxebre, que sabe quen e,i-o que leva drento, e cal seu afan,!cerra Martin Fierro! as portas d-o chan,o-que con orellas e ollos, nin oie nin ve.

*gringo-o pue non fala o edioma d-un.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 70

Page 61: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 71

A cervantes

Cervantes d-un hom-a ofrendarescibe, c-o darcha ch-ofreendao que ten, espirto forxado

en letras garzadomoi nobres por en.Eu son cal ninguencoido hai no meu ren;c-as xentes a uaollando pra lua, roubanll-a friaxe,c-a que fan aldraxe n-a babia que sua,tan sua, tan sua.Ti fuches Maiestrono vivir senestro

do teu sono augur,de fio segursopesa;¡ai vid-a tua vidatan en sonos presa

cal foi da desgracea unxida!(Cans doentes,bufos zalameiros,rastros cal serpentes,ecos agoreiros)

Pasache i-es lux

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 71

Page 62: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son72

que sal da tua cruxi-e pra humanidade ua craridade,limpeda, arrumada,a sua llamarada

di d-eternidade.¡Pobo do nacichenon podes sabere se nascer o viche!¡tal tiña que sere!Xa e moita sortealcanza-lo honore

de c-axa un c-a morte, viva, de tan gran Señore.Xa ten que gabara xente,moeda correnteter de que falar.

(Cans doentes,bufos zalameiros, rastros cal serpentes, ecos agoreiros)

Daslle a un nobre fama eternao-por o-seu nome

n-o adro do teu DON QUIXOTE,cando a carne enfermavai botand-o homena foxa de cote;

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 72

Page 63: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 73

es xentil e galan en supervo,dislle amo, pois chamaste servo

de quen moito s-estima en grandezaque xa s-esquezera, si ti non lladeras ali d-unha peza.

(Cans doentes,bufos zalameiros, rastros cal serpentes,ecos agoreiros).

I-o sempar cabaleiro D-A TRESTE FIGURA, co seu escudeiro,qu-en trafogo levas, de Castela ó res,e sombro de xentes, xa pro mundo enteiro,que trema, que reza fincad-o-seus pes, loando seus feitos edioma estranxeiro.I-a sua DOLCINEA, a parba, que feraseu curazon forte qu-esperafacela imortal, vivindopor ela, canto vai sentindo!Canto a nos nos das colmado o merar amante tan enamorado!

Po-la lux que se faino seu miollo, candoestinguindose vaia su-alma deixandoo corpo, de que sai;un bico ei dar,no teu libr-o finar.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 73

Page 64: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son74

Carvallos

Espirto d-o chan, carvallos ladeirosd-a costa gallega, mariñaus unxidosde veneracion, ou, carvallos enteiros,copudos verdentos, no ceo cingidos,parescedes solios de vellos mosterios.

Carvallos fiadoso, com-un adouridomarmulando agoiros sempre de queixume,c-a raiz xinuente, cuasi desprendido,ala d-un petouto zoando n-a cume,avalando sempre, n-o aire sostido.

Carvallo farulla, de follas garzadase ramallas tortas, coma paus de sebea borda d-os rios sen conta espalladas;carvallos frioleiros, c-aguantais a neve,orvallos, granizos, chuvias e xeadas.

Ou, carvallo d-as chousas, enhesto, varil,de poluda copa, onde o aureolde fios colgaxa o seu niño, pr-acanarse ile mais a polada, a que trai mistol,n-a fronda que torna raiolas d-o sol.

Carvallo soliño d-os encrucixados,escascarallado por mozas e mozos que n-o tronco deixan siños d- amorados,

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 74

Page 65: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 75

fleitas, corazoes, iñicias de gozoso seu ren sentidos, e de naide ollados.

Ou carvalleirales d-a terra sagradade Lucus Augusti, por Doncos, Monforte,Sarria, Mondoñedo, de copa axustadaunha cavo d-outra, dispostos de sortec-asemellan osos n-a noite preñadade medos, cando bate n-eles a ventada forte.

Carvallos cativos, pequenos queixigos,a quens chama o pobo femia carvallada,vendaus con orelos, untaus c-a leite d-os figos,e puses d-as chagas d-a tangarañada,d-o neno tolleito, e d-a mal parida,d-o gafo c-a morte d-a carne prendida.

Carvallo que dona suas follas, na pola ou a parte,que son cal acantos emblema d-o recio,d-o nobre, d-a larga vivencia c-o vello deus Martecinguiuse con elas,pois tivoas aprecio,velloucin dourado tan repinicado xeitado con arte.

Carvallo d-a porta, de tepeda folla,carvallo hospedario, c-o pe tes asentopra calquer romeiro se quer a tu-acolla,upa d-as mulleres pra cabalgamento,e d-alfombra branda d-a rama qu-esfolla.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 75

Page 66: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son76

Ou carvallo d-a eira, baldquin d-a mesado xantar se serve n-a casa d-aldea,ond-a fe do llar se manten acesa,rezas-o rosario e deixa a Estadea,que pouse seu corpo sua postreira presa.

Ou carvallo petrucio, palio d-a xusticia,tan xusta, tan orme, sanedade santa,carvallo tudo fortaeza, lateg-ou caricia,duro como pena, tes alma que cantapor enteiro a vida d-a nosa Galicia.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 76

Page 67: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 77

Voume mina mai

Avo María, lembrete Deus,quen crera avo María,qu-iba a ver cos meus ollos, o c-oxe veria.

I-aste d-ir pra lonxe, deixa-la tua maimordida d-o dor d-a malenconia,sen ter a ninguen, teu pai foise coma ti, quers mais agunia,foise coma ti, e xa non volveu,foise coma ti, i-ala se morreu.!A diaño de mundo, eres falangueiro!¿Que feitizo gardas, qu-eu non adiviño?

Ai Xan non señas romeiro ti d-ese camiño:queda cabo minvas a ter mal fin.Olla po-la vidac-o bon deus che deu,deixa cubecidaquedate c-o teu.¿Non eres zoqueiro, bon mozo, desperto?

Apouta c-atrencha, foupas d-avidueiro,a que temos pendre de tellas cuberto.

Non te fuxas Xan,

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 77

Page 68: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son78

non deixes o chan:Aló quen sab-o c-atopas,que o que ch-espera,uha cunca de sopasnon cha ten calquera.O Anxelus tocan,rezemos filliñopo-los que s-atopan

facendo camiñopo-los que no mar

c-o medo doentesnon poden chorar,non poden berrar,

e treman c-os dentes;Virxen d-o Carmeloqu-estas e-nel cielo,divina Señora,reina celestial, salvanos agorad-este grande mal.

Po-los que vivindo n-eses grandes pobossintense soliños, e coma entres lobos.

¿Choras meu filliño?eu t-enxugarei,ven que t-aloumiñomeu Anxo, meu Rei.Tua mai te cubiza,

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 78

Page 69: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 79

querte ver contento,a fada espreguiza,vota novo alento.Acouga non choreso-co mundo vai,cousas pode verboas, non melloresd-as c-aco che hai,!fillo non cho nego!

pero mais belidas, non che poden ser,qu-estas nosas frores,qu-estas nosas veigas,tan bruxas tan meigas,d-este chan gallego.

Quedatem-aco, sabes traballar,c-o home,cal riopequeno ou grandio,

mestur-a-suas augas, co-as augas d-o mar,e perden pureza n-ese trafogar.

Mai, biqueme alongandoo bico n-a frente, qu-estaba soñandosen tela presente.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 79

Page 70: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son80

Solo ti...

Cantan os noveos a uhaese son que daca o amor,en falas, bicos, a sua cancion sen tremor.A mai d-o berce o caron,cant-o fillo que xestou,i-el canta seu cant-o sond-a risa ou choro que dou.I-os paxaros n-alboredacantan, i-o muiño cando moe,e cant-auga d-o rio,xinuando terra que roe.Cant-o sapo cant-a rá,e cant-o lobo ouveando,a bubela e a pega rebordá,i-avenza, canciós balando.Cant-o mar n-a costa brava,n-a praia e na soedade,ond-a fonda covas cava,en dombos d-enmensidade.E cant-a chuvia i-o vento,i-o trono, canta tudo canto encerrauha cancion que o marmurentoensono que gard-a terra.Solo ti hom-emigraucalas, debendo cantarn-a terra qu-es aloxaupra que vexan que tes lar.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 80

Page 71: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 81

Vida

Vida dura como pena,amasada con dôr,tes entranas d-hena;xa sei que gardas o amorsospiroso de saudadepra infundirnos o valor,por que ten eternidade;mais pr-alcanzalo que xogo,non ben estas derradeirodesparexes, e un logoanque corra o mundo enteiroonde t-atopar non sei,nin adiviñalo podo,qu-eres ben señor e reipra gobernamento todo.Barafulla cabo min,barafulla cabo ti,un barafullar sen fin,vida es, seras asi.Home a home s-arreoxa,a vella furga usmexando,a moza xa non s-enrroxade canto vai escoitando.Nenas e pequenosxogan e xogandodeixan de ser nenos.Na moza i-o mozoo querer retozasi alcanzan o gozoc-o gozar se goza.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 81

Page 72: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son82

A muller casada e mai o parirmais dise cansadade tanto sofrir.A xusticia alzadade Themis balanzave canto recadapan par-a sua panza.I-os santos varósd-a I rexia rezandoas suas oraciósvanse percurando.Por boca de Deusxa Eclesiastes di,pros teus e pros meus,o que copio eiqui.Tempo de nacertempo de medrartempo de corrertempo d-acougartempo de vivirtempo de folgartempo de chorartempo de reirtempo de xantartempo de sabertempo de calare de p decer.¿quers mais tempo ter?haino, avo maría,non se m-esqueciatempo de morrer.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 82

Page 73: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 83

O meu fillo Odón

Xoga neno

Xoga neno xogasolouzate ben,brinca desafogaunha vez e cen.Co-alma despidana santa pureza,que tes unha vidae vida e beleza.Qu-es com-unha frorqu-esta na alboradainda pimpolada,nado po-lo amor.Ri c-a risa bruxad-o neno c-o ren no seu rir dibuxao pracer que ten.O rir c-atesourad-inocencia cheoluces c-o sol doura pra lumiar seu ceo.Xoga pequeniñofai pontes, fai ríos,que vas de camiñoi-hai invernos fríos.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 83

Page 74: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son84

Forxa mil castelosde pau nunha cume,si sabes facelos,e prendelles lume.Sonche cousas lelasc-o home oprimiron,e mir-as estrelasc-a lux que fulxiron.Qu-elas chan de dir,s-as ollas a xeito,ond-as dirixirteus pasos ben dreito.N-esta vida tola,c-o mundo ovilandoenrrola que bolaque xira rodando.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 84

Page 75: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 85

Crepusco

Cai a tarde, latexandocom-un cendal sobre d-elaa noite que vai chegandovaise trsfundindo n-ela.

A paxarada marmura piandon-un leñaral, seu son monocorde,descompas, c-aia, afiandoagoreiro o ultemo acorde.

D-entre as uces pardentasd-o monte qu-esta o caron d-o camiño, escascalla, vocentas graznas, raposo ladron.

A fonte chirla no valo o sónd-auga, que baixa sirtando d-a serra,saindo incansabel seu chorro a cachónqu-enche un regatiño c-acoucha n-a terra.

O fuxir pro val, fai o seu camiñodando zegadios, pra hortas e prados,i-hastra move pedras, d-acea ou muiño,cando dun repeito sal os pretuxados.

...E no crepusco, c-as escumaradasbrancas com-a neve, finxiran

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 85

Page 76: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son86

sospiros d-auga, laudando bicadaso vento, n-o que garimosas se solouzaran...

...E no crepusco, cando as remoadastorbadas, escuras, xirando, xirando,xirando as circadas, fan as embudadas c-agolan, c-agolan, canto vai pasando...

...E no crepusco, cando saindo cedon-un limpado ceo, a suairisacioe meiga, riela un enrredode polecromias so as augas a lua...

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 86

Page 77: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 87

Ria de Viveiro

Ria de Viveiro, d-auga sereacomo lengoa gasalleira,cal salaio, alen d-areaselenciosa feiticeira.Rebordada n-un encaixecamariña c-aló embaixelumia, lumia, sempr-a terraque com-en aperta cerra.Festoadas en blondiña tes as praiastodas elas conchegadas, aminchadas,c-oidio n-elas d-as oreas d-as pardaiasfrorexadas, ou cintadas d-as algadas.Teus redores no paisaxe fan nadal,corredoiras que sertean, asilvadas,pertas d-hedras, redadeiras, espiñal,c-o fiuncho e dixitaes mesturadas;sobr-os valos amusgados, son orlada d-os camiñosretortiños, agallados, estrelados, estreitiños,onde chout-o son do carro cantareiro,i-a vozada d-o trafogo, i-o fulxidod-o lostrgo d-a farola d-o torreiro,ou d-o barco c-a bofaga seu selbido.N-as planias, n-os baixios, locidiñas, branquexadas,as casiñas como pombas pousadiñas,c-os-eus orreos, eiras, medas ben coidadas,

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 87

Page 78: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son88

orredor espilidiños, galos, polos e galiñas.I-o caron case da ria,as Irexas enxergadas,c-o atreo i-a campa d-a romaria,e tras d-elas d-o Cimiterio as lousadas.Paz de Deus xamais turvadacon mil salaios no vento,que canturra na alboradae que d-o paisaxe alento.Mesturado c-as canciósd-as mozas e mais os mozos, que cal soes d-ilusiós,son covizos, ou recordos d-os seus gozos.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 88

Page 79: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 89

Eu ouvin

Mentras xetades corazós malditos,odeos, enrredos, confabulaciós, o amor traballa, cantos venditos;escoitademe, eu ouvin suas canciós.

Alma que levas corpo chagado,e mente probe do conocer,es branca o mesmo, sabes que nadocanto te garda ten que morrer.

Unha merada, si o espirto saipo-los teus ollos muller, e luxque fia, fia, canto en ti hai,pra que poidamos co-a nosa crux.

Un agarimo, c-o nervo levapo-los desexos tra-la ilusión,val mais c-ouro, c-avaro cebavivindo morto, co-a sua pasión.

Un bico, dado nado d-o amor,ten, tod-a vida que gard-o mundo,xa de allegria, xa de dôr,pois e-nfinito preso en segundo.

E s-e de mai, e com-estrela,c-aluma, aluma seu resprandora nosa vida, ¿como sen ela merar podemos nosco redor?

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 89

Page 80: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son90

O espantallo

Vin un espantallo nuh-agra sementada,tiña un non sei quequ-impoñi-abofe

medo, coa sua traza tan escangallada.

N-un cangallo, furado chapeo c-ala chiscada,us trapos en crux, en xeito de home na veste

que tivera este,asi com-avalos de tripa encestada.

Dous corvos rondando, acas a calazapensaran que fose, sen adourecida,villizcaron n-el, tivo tremezon so a haza,sen governamento po-l-acometida,i-o vento axitouno piltrafa bulida.

E desenganados despois c-asi ollaronvatindo a-suas negras espalladas ás,ruvirons-acanga e n-ela graznaron sua ferente grazna, de tetrecos guáslanzandos-o voho os dous a compas.

E unha vez idos, catro paxariñoscomo nunha pola n-el postos cantaban,os seus sos de chirlos, redobres, piiños,sin darlles un corno no que s-avalavan.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 90

Page 81: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 91

Fidalgo

Fidalgo es, tes abondocoa fidalguia, tua,ora d-o que tes respondo que certo s-olla fortua.Se te verei cal ti és,d-espirto averto, fidalgo,drento e fora nai envésn-un home se fillo dalgo.No paz-onde te cobixas,hai goteiras e papés comestosd-os ratos, mais ti non t-aflixasc-ainda lles quedan por catar us cestos.Hai tullas con teas d-arañai-un c-outro farrapo esquizadoc-a merda d-o mico, c-a entradaconeze, pois leva n-os ollos candil alumado.Hai cuartos faiados e si esnaquizados,n-eles bulen, roxen, tropeleira correde liros famentos, tan afamentadosque comendo pedras, diaño nin un morre.Os pisos servenche d-estelasn-as noites d-inverno, c-o fero curiscopatexa n-as portas d-as casas, as d-a tua ond-elasxa sei c-as ventás ficechelas cisco. Xuroche fidalgo, ti tes corazón,

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 91

Page 82: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son92

non che dou consello, pidll-o veciñous mollos de palla, cang-un cañazónde polvora seca, mech-astr-o camiñoi-o diaño con todo; ¿pra que tes que verteu llar, uneco sagrado c-ai que venerar,vaia tan a modo pro desparecer?Borron conta nova, que non ch-a faltar

amo que servirse quers traballar,o que descurrir se queres folgar.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 92

Page 83: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 93

Un

E tolo, dizque leva un castelo n-a napia,

sintese felize durm-o pe d-unha tapia.Lev-os calzos rachados e contonea como siñor,ten os cabelos enmarañados,se lav-a cara e c-o sudor.Si di non, e si o que di,que volt-a ser nonpr-el, pra min, pra ti,qu-el non fai cuestiond-un non ou d-un si.Mais xamai-s-osballacando nom-a terra,o ceo, a canalla, que lle fai a guerra.

E tolo, dizque leva un castelo n-a napia,

sintese felize durm-o pe d-unha tapia.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 93

Page 84: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son94

Eu

¿Quen ten do de min?!Non sei, non son grei,son des-que nacinun sen..., sen rei.Orfo de coidadovou pr-onde saicanto en terra e nado,qu-ela e nosa mai.Como Ourizo-cacho somosque pra camiñar fai bolad-espiños por mor d-os lomoscando vai rola que rola.Canta trola, canta trolacavo d-un, home cume aforcado d-unha polavirach-eu a xeitume.Senistra verdadeque s-a d-enseñareoxe a mocedadepra civilizare.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 94

Page 85: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 95

O heroe

Canixo, pequeno,co-a cara de neno,escuchimizau,veste de soldaue na bocamangaleva tres galosc-a xineta canga,moi terciau o ros

que cabo laurado n-a guerrae con crux rentada, namentras n-a terra

governen de dono,os que solo derond-o que dispoñerondandos-eles tono.

Caill-o traxe a-quel homiñopequerrecho, c-hai que vere un home tan pequeniño,poida tan valente sere.Embaixo da sua guerreiratal peito ten o caron,

c-a bala, alfanxe ou gumieira,non-ll-arredra o curazonTen pernas d-encunicaucom-as d-un probe a pedir,tal-as ten d-escangallau

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 95

Page 86: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son96

o que xa grori-a vivir.Amosano cal tesouroe tan perciau no valorequ-ir cavo d-el e un honore,!ten il morto tanto mouro!...Peitou en tanta batalla,de xeito e de tal maneiraque foi aceiro a metrallaque n-el chiscou derradeira.Fusils. bandeiras, gumias,hastra homes impoentesxungiu el todo-los dias,asin-asombrou as xentes.Que faria si-o tiveron que laurarc-ua crux, inda tendo-a el mais grande, c-a calzou melitarpr-asi ter as duas pra-el.Esnaquizou un Cadi,longo,forte e de fereza,que outro non houbo di,tivera mais enteireza.I-el foi quen lle deu a morteloitou co-el e loitandotal fixo que fixo a sortec-hoxe lle vedes gozandoTrouxo despois a-s rastradas,ferido, e cal baldreu emporcau,

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 96

Page 87: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 97

ant-o pasmo d-as olladasd-o xeneral i-o soldau.Viña c-a napia colgando,un ollo fora esbarrau,un brazo en pendo avalandod-un tendon tiña colgau.Como xa non se sostiña deitarono d-o chan soi-o fiseco a presa axiñafizoll-a cura sen do.

Sacoull-as piltrafas d-ollo sen vida,a orella d-un saque cortoull-o cercen,espechillicoulle n-o brazo, tapoull-a ferida,e logo moi serio, dixo; Dio-lo-fade-ven.El xusto recordo d-aquello non ten,mais lembra d-un aire asi com-aside febre na testa, que lle cheg-a senlatexando n-ela, baixandoll-ali,ond-hoxe aquel brazo que tivo non ten.........................................................................................................................................................................

E cando volveu en sin-a campa d-a sua vitoriafalaball-o xefe asi;cubrichet-hoxe de groria,—¿Sabes quen e o que trougueche?—Eu non si voste n-o di!

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 97

Page 88: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son98

—Pois e Mulei Absadi,—¿Pro vencer como fixeche?—Caleino n-a baioneta,saqueina, volvin calar,fixen outra sacanetae doblouse sin falar,despois pilleino d-o peloarrepeitando d-anhelo,i-arrastreino d-un tironcon menos forza que fépr-amosarll-o xigantonc-aqui ten diante vosté.—¿Como techamas soldado?—Eu chamome Xan Barral,e son en Galica nado.—Capitan, eu Rui Lope, xenerald-a cento catro brigada,propoño pra laurexadaterceira clas San Fernando,canto fizo como e cando anotaraslle tal cal,i-agora c-uel o hospedal..........................................................................................................................................Xa d-alta consentementoderonlle pra vir a terra,dicindolle; abondo a guerra

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 98

Page 89: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 99

fixeche con locemento.Meteuse n-un barco e veu,d-os seus a naid-atopou,unha hirma lonxe casou,o pai xa vello morreu,i-a mai, pras Amerecas marchou cav-un fillo c-a chamou.Na vila, o Auntamentorescebiuno, i-oubo viño,museca, esparecementopo-la mor d-o seu filliño.Despois com-era cesteirode pequeno, segue send-od-un xaneiro a-utro xaneiropor c-algo a de dir facendo.co-a mau pra irse entretendo.

E cando chega Nosa SEÑORA,que festa n-a vila sen par,pons-o indumento que xa e vello hagora,i-o adro d-a Irexa, vais-unha i-outr-horaa contala hestoria, por d-algo falar,dind-o acabar: !vaiteles vida! e romp-a chorar.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 99

Page 90: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son100

Melitar

Morrer po-la patrea,vai ven se morreu,ise xa ten matrea c-a morte lle deu.Sempr-a nosa maivamos po-la covaque berce que faidesfacend-a ovaonde todo sai.Haivos na vermadac-a mosca portou,un son d-alboradaque naid-escoitouHai chirrismiscadassen tomas nin dacas,e n-as trafogadasnon hai alaracas.A de ser-asina,un comes-a podre,i-outro est-apoquinapor que todo e odre.Vermellada c-armonian-os teus compases d-andar pra todo hai unh-agunia,PAZO, ALCAZRE, MULLADAR.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 100

Page 91: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 101

Paraseto

O home que verraviv-a desceplina,e-scravo n-a terra,labr-a sua ruinai-a d-o tempo meu,c-o tempo n-e seu,e piollo famento,paraseto a ser.Home, creba ise tormentoque mellor morrer.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 101

Page 92: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son102

Es xeneral...

Es xeneral, nos fas ben,deixas de ser home,cen sardiñas..., cen,un home n-as come.Ti non ves a vida tal e como e,direicho enseguidaeu sei o por-que,O home espiñazoxamais debe ser,millor e ser brazopra porse manter.Se non m-entendicheque che vou facer, inda non morrichei-haste de morrer.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 102

Page 93: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 103

XIII?

—¿Sabes quen e? - !Non—Pois voucho a-spricarse non te ris homcoido c-as pemsar.Un home cal eue cal ti, cal foi teu abo,cal o meu,que xa podreceu.—Xa entendo ... bo, bo.

?

Hai que calar ninguen pode vero teu padecerse quers axudar.N-o cepo trincadoconteras a queixa,o labeo pechado,

ovilo c-ovila fina madeixa.Unhos pra sofrir,outros pra morrer,outros pra vencer,outros pra vivir.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 103

Page 94: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son104

Despertar

—Mai, esta noit-escoiteio lobo ouvear,

i-unha pega lembrein-a ventá grazñar.

—Tamen eu filliño, ben mal-a pasei,pois amañecin, como me deitei,¡algo estrano socede na terra!

—¿Mai, hai guerra?—Filliño non sei.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 104

Page 95: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 105

Sen parolas

Huuuuuuuum, o, a, ris tras, ri qui ri,traca, traca, traca, traca, traca, traca, chan... ric rac, ric... chas, zita... fooooc, hum cafiiiiiiiiiiiiiiiiii... tun a aiiiiiiii..........

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 105

Page 96: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son106

No fondo d-o val

No fondo d-o val amodiño, amodiño,entr-o pedregalfai o rio camiño.A terr-a verdellapo-lo seu redormeiga c-asemellaun xardin d-amor.Embalsase quedopor pecho caneirod-enfilau penedocombado en lombeiro.Onde bagoas choraesmorosiñadasborbotando fora espechilicadas.C-auga combeasempr-en direuciónd-a boca d-a ceasalindo a cachón.Choutando escumac- afuma azuadac-and-o sol aluma sua repinicada.Borbollon fleridode nacre, diamante,oxidian pulido,fulxido brilante.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 106

Page 97: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 107

Covas

Covas, covas de lobossenistras, na boca peladas,upadas n-a cima cal tobospicosos, de terras mouradas.Covas, covas de rapososde uzes garnidas,furados en xema, xeitosospr-andar a-s fuxidas.Covas, covas de xabalis fortes,estradas de toxos e xesta,cubiles cegaus semellando cortesqu-esvaha quentume c-apesta.Covas , covas de lagartosarnas, de ventres amarelecidose lombos verdentos, famentos ou fartos longados o sol mainiños durmidos.Covas, covas prodixiosas de lendas douradas,do durmen prencesas fermosasn-elas encantadas;ond-hai un dragón,endriagos e trasgos, c-a xent-amudecee lles pasm-alma sempre co-a emociónc-a verba ant-os ollos a tradició mece.Covas, covas de mouros na serra labradas,do diz c-hai tesouros

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 107

Page 98: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son108

en arcas de ferro, pechadas po-las sete chavesc-a cabala pecha,que coidan as serpes, vixian as avesespidas so as nubes, pra que naide as vexa .Covas, covas d-auga cheas,sen fondo, ond-a cordalladacon pedra sopesa, nin atopa areas,nin barro, cando xa finadaun cabo a outro añuda,outro c-a cordadaalonga d-axudasen que de bastada,qu-en sempre n-ai longo pra topa-lo fondo.Covas, abertas a eixada

pra c-o corpo deco-a vida finadaa terra canto e,nosa mai sagrada.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 108

Page 99: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 109

N-o muiño

Bru-o vento en torbellosa terra fai remoiñadasde follas i-esguellosque s-erguen oupadas.O regato d-a fonte d-a Coxaleva gres a tona, orelandobarbada, n-as bordas a noxad-escumas, como rebordando.Un espiño vrabo, cal mau que sinara espanto doido,emerxe n-uha veira pelau,tolleito d-augadas, d-a morte ferido.Cantarino rosm-o rego o seus pesque serpa fuxindo, pra balsar anchado,o caron d-a seve, d-o caneir-o ress-agoma caendo a cachon pelado,

so a roda d-o muiñoque choclea movendopouco a pouco, miudiño,graus, e graus, que vai moendo.

Todo enfariñau,moa e muiñeiro,o piso o faiaufoleco i-arneiro,hastr-o velon

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 109

Page 100: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son110

d-a viga colgautodo blanquexausua notiña pon,selenciosa puraalumand-alburad-ultemo rencon.

No tragalux por aforave-s-a negrura d-a noite pechasen lua, com-o ceo chora,n-os cristas o vento arrecha.I-a moa segue movendochoquele choquelexando,moendo, moendo, moendo,graus que vai pisando.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 110

Page 101: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 111

Morcegos

Ind-alba non era, deitado n-a cama sen mor de faceres, soar escoiteia tola d-a irexa, seu chama que chama,mainiño, mainiño, que m-espabilei.Erguinme depresa e botei pra forasen pensar en nada, sen saber a que,ouvia os meus zocos, chascar con sonorachascada, n-a lousa d-a rua , qu-impoñia abofe.Ande i-ant-a irexa m-hachei;irexa velliña d-o meu Mondoñedoque de neno vin, que xa non verei,d-un estilo rusteco, labrada en penedo,goteca no abside, porteco latino,verxales mudexares, barrocos altares,santos chafarrosos d-arte Bizantino,ond-a Peregrina durm-entre lumiares.Eu teño ant-os ollos exvotos de ceramarela, marela como maus de morto,pendentes de cintas , d-un côr calqueraso as paredes tuas, os que vexo asorto.Vexo teus floreiros tan repinicadoscu-esas sempre vivas, que chirran s-as tocan,sen olor, sen vida, n-eles sen coidadosde mau de muller, que noxo probocan.Ramiños d-escama, e frores de trapo,

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 111

Page 102: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son112

calas de papel con rizos e lazos;en fanas us osos, de pito ou de sapo,que lles-din reliqueas, de pes, espiñazo,de santos benditos, quind-enchen o papo.O papo d-o crego, d-obispo, d-o papa, qu-en texes menexes c-as suas oraciós,van metendo esmolas n-un peto con tapa,ou vendendo a porro sempre bendiciós...A felegresada, que reza pidindon-a terra un xeitiño pra ila vivindo,n-a groria... n-a groria ... n-a groria...que Deus fag-o gusto, se garda mamoria....... Asi cavilando, sentin voandeirozoar de beata rozarme n-un pé,e como pantasma bordand-o cruzeirocolarse n-a irexa; e dixenme, andé.Entrarei tamen e recordareicanto n-ela vin, non canto rezei.Por mor d-as vatentes, a porta mulidarempuxei despaceo, e fun os palpexoso caron d-o muro, que d-a humedecida,bahava d-augaxes c-o cheiro d-os mexos.

D-o abside n-o escurocav-un arquitravesentin un ruxido cherrento,cativo, que cas me pon duro,e pensei:! quen sabe

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 112

Page 103: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 113

se de sofremento,c-as almas latexan doidas na morte,pra que no nas vexan!(Eu non son entrepedonin teño fogaxe,meu nervo e-vos calmo,eu non fago aldraxe

nin tremo,por Deus nin o Demo,c-os ollos i-o mioloensargo pro xuzgo,que de-les tan soloconclusios deduzgo)Despois d-o ruxido sentin un afogo n-o vento blandidoque se calmou logo.Mais meu curazónvateu trepedantezocolotrozónextralosistante;¿Quen controlorea o rezmo cardeaco? ¿Que fagos-o musculo se desasereacando mand-o vago?!Acas-o rezumo espelido

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 113

Page 104: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son114

d-o endócro n-arteria,o faga mantido

pra darm-esta leria...... E pensei, sen caloutramentona porca d-a casa cebada,e vina en canal, aberta, grasada,os bofes sopesos d-a gorxad-anelos, tod-acanutadapendentes d-o peito, como d-unha alforxa.

... Defendiame co-ese pensamento,se non que fora de minpois coido c-o abatementonon trai cousa boa, sendo co-m-e rin......I-abismau co-il, contaball-a-setetetas a cocha, cand-oio a leituza cantare,i-ollei inquirindo ?do diaño se mete?cando vin so un poio, seus ollos brilare,e dixen, xa sei, afogo n-o vento,voar de leituza, i-un misto prendin,xa sacab-un pito, i-oin chirrar drento,!tate! son morcegos, pensei e salin.Xa fora d-a irexa seguin cavilando,¿s-al-ind-hai aceite que llan de facerese liquedo, pra ilo acabando?a-no d-ir queimando, a-no de sorbere.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 114

Page 105: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 115

A San Roque

Santo d-os gafos e dos doentesc-amosa las chagas a toda-las xentes,romeiro que levas sempre teu bordón acalabazado cheiño de viñocal s-inda tiveras que facer camiñodo ruxiu Donisio cheo d-ilusión.Nobre pelengrin, tan perseverante,que sofres calado ese mal punzante,sen c-oteu miolo por casualidadesonsaque da farmaca o fatod-unguentos, pomadas, mercurio, nitrato,pra que seque ou cerre chagas d-humedade.Ou santo pacent-e d-embergo,cabaleiro errante d-aludo chambergo,es mais c-un xigante! berroche salux!mesturau c-as xentes d-o sigro que corretan a sua ventura, que tan mal descorrecurtinas d-a vida, nin cando se morre,es dino abofellas, de levar tua crux.Olla esas mulleres bafadas en baixo,c-a saia rabona c-antes foi refaixo,cabelo curtado cal us-o varon,os labeos bermellos, por qu-estan pintados,os ollos c-o tingue alongados,i-as fontes d-a vida, feitas acordion.Di ti que tes xenio sobrado,se xeito pro home barbado, facer morisquetas, cuciar,

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 115

Page 106: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son116

revira-los ollos, rizar os cabelose falar xemindo d-anhelos,perdido pra sempre no seu desexar.E vida dirasme que corre,i-esa solo para rapaz cando morre,

inda ali non parac-a carne da o verme,que nada hai enerme,c-a senteses ara.

Asoma n-a fror, n-a pranta, n-o fruto,N-o home, n-a ave, n-o bruto,

N-auga sinxela,n-a brisa d-o vento,

n-o sol que fermenton-o brilar d-a estrela.

E quedei pensandon-o santo, c-o miollo merandoauguento, chagado,i-an qu-incunicado,surrindo sereodrento d-o seu ceo,o can o carónc-o anaco en zoqueto,ollando pro cuetod-o pau d-o bordón,sen solta-lo panque xusta cos dentes,c-animás ou xentesviven seu afan.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 116

Page 107: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 117

Luatica

Unha nub-esbalandradadesfaise desfiachadablanchada d-o ventopo-lo fermamento.I-agoiron-a Luatras d-el-a sua guiñada fadadafai nuha nob-asomada.Sempr-a-sere nenaSelen-embruxada,dona d-a pena,n-o mal traballada,e casquevana,rameira xetana;se Lourenzo quixerninguen t-habia ver;louquexada d-o vicionon tes desperdicio;ti sabe la sorte d-a vida e d-a morte;conqueridora,e moi sabidora...As augas fluxentras ti,e refluxenceando pra si.Auguenta se chea

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 117

Page 108: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son118

tua cara de roda panfela, bobalocochea,empasibel toda;

hastr-os cans ch-ouvean ou ladranlengoaxes que tanben che cadran.

Pois mudadora com-esemportach-o dreito, mesmo c-o reves.

Menguando desfastefacendo cornellos e vaste. Vella pendongueirac-a tua napia esfondas canto es mas corneira antes que t-escondas.Semellas muller,ou pita -os corcobos,pois é teu facer, por cornos ou ovos.Lumieira d-as bruxas,cabrós, meigalladas entre cen curuxas,so escobas, forcadas, indo en perneirasas fornicaciósrosmand-agoreiras,pestes, maldiciós.Ensevadas c-o miolo d-o año,

d-o año non nado, e sevo d-ovella,e cinza d-os pelos e cornos d-o Diaño,

i-argas de sardiñas, secadas n-un seo de vella.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 118

Page 109: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 119

Ollos de Biqueira, que ave pardada.c-anida n-os toxos e ten roxos ollosque deixan a fada, se votan ollada,formento de lendres do san os piollos.

A- se de cazaro craro luar en coiros pelausc-os ollos vendausmembros afeitausmolladas as maus,molladas c-o mexo,de lebr-ou conexo,unha sabidorachora que te chora a de murmurar;menfadame cede suque,edes edes non enrredesvatizona non valduque

fode frade, f-espermédes,canta galo, pita cloca,zoco zoco, zoca zocaziqui zaque, ziqui zas,Diaños diante, Diaños tras.

Bruxos e bruxas an cantar hastra c-unha d-elas semelle d-inchada

un fol finchau, c-a-stoupar,que ningures ach-algo por nada.A-se de facer antes d-a Lua se poñer,c-a morrer danado, s-o aquellarre n-e acabado

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 119

Page 110: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son120

sempre co-ela i-en noite d-o sabado.Os que n-o fagan a xeitoou bobalicos, no tornen o leitopra incubo apertar de patas de chivobarbudo que tivoganas de folgarhanse malfadar,

c-a sua luz e bulrradorae labra disgracea treidora...

A Lua n-a veigabrula cal a meiga.O castañarvai paseiar.O pradobeixo, que regalado.No rio brila namorada

movendose toda cal serpe combada.No mar gostalle rilar.

S-o monte averto, vai mainiñofacendo sen presa camiño.N-alcoba d-a virxen, xogacabrileando so-a boca d-ela,s-ela durme, ou roga,se non con dano a desvela.S-o berce d-o neno, sinxelasraiolas texen avaneos,fulxindo brilares d-estrelas

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 120

Page 111: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 121

de cores fermoso com-as c-hai n-os ceos.S-o seo d-a mai, vai e ven,com-avergoñada, que ceo tamen.So á gadaña afia ferentebrancor agresado c-anela en serpente.N-agunia e plombada,fria, fria com-auga xeada.So-a santa compaña que pasa,rindo desparece tra la nub-escura,pois deixa c-a cubr-a noite que gasa, c-o loito en noitebras, enfonde pavura. E so-a foxa sempr-a Lua lueiraremilga c-a folla, c-a fror, e c-a lousa,Xoga nada recorda, danzarineira que nin corpo nin pes n-o chan pousa.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 121

Page 112: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son122

Sonos d-amores

Sonos d-amores,embruxamentospra quen o-s ten,son com-as frores o-s pensamentos que van e ven.Son com-o ventocando d-a queixad-atroz dôr, com-o lamentoc-alma deixacabo d-o amor.¿Cando bicades a nos-almapra c-a deixadesmurxa, sen calma,sonos d-amor.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 122

Page 113: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 123

Abi, ven

Abi, ven i-aláSus c-o ve, di;ven il fará ca-li vas tiXaquin, i-alóAbi d-eiquis-ira pr-alicon ti d-acó.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 123

Page 114: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son124

A unha bruxa

Chora, sofre, pendanga vella,o teu vivir astroso, porco e-podre,c-arrastras co-ese corpo que te cobre,e c-un monton de bosta s-asemella.Laia vella d-o demo, laia qu-esemarmurento rezongo d-o teu bofe,que com-o entendo a de darme gozeoirche brasfemar o que ch-empeze.Pedirche non fixeras mais conxuros fora pidirll-olmo dese peras,o que n-a ser, seica c-a cho xuro, pois naide pode dar cousas alleas;que ti m-entendes d-elo estou seguro,anque a forca me leves co-as ideas.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 124

Page 115: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 125

A mariquiña

¿Pore que levas n-a car-a surrisa,e n-os ollos a ialma bailando?¿Pore que move teu corpo unha brisa,Mariquiña se vas camiñando?Pore que tés a boquiña pequenai-os dentes branquiños,pore que tes os cabelos cal sedai-os pes pequeñinos.Pore que seique che dixo Farrucon-a fiada d-a dona Sabela,augurento, semelland-o cuco,¡es linda rapaza! ¡ semellas estrela!Pore que tes as meixelas d-a côreque teñen as pomas cando estan maduras,pore qu-estas enfermiña d-amore,e seica che xuro que d-esta non curas.Pore que vas queimadiña d-amores,

c-a mente cangadade millos e millos d-ilusioes,e ti Mariquiña non advirtes nada.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 125

Page 116: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son126

¿...? Bicos non

Chegou ela docemente,tapoum-os ollos, calou,e pasoume po-la mente¡bicame! e non me bicou.Cand-o xa tempo pasarapergunteill-a coitadiña o por que non me bicara,i-a rapaz-avergoñada,n-as meixels a côre e n-o labeo mil tremuras,dixo; non te biquei meu amore por c-os bicos dan calore,i-eu non quero calenturas.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 126

Page 117: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 127

Volvoreta

Volvoreta xentil, loz-as tuas galasbonitiñas feiticeiras

que logo an que ti non queiras moi logo as mirra las alas.

com-as mirr-o paxariño cand-o ren cas-o nascerentrabrind-o seu piquiñoo probe ten que morrer.Liba n-o crabel, n-a rosa,n-a homildosa Margarita,a c-a natureza Diosate fizo eisi de bonitavolvoretiña perciosa,pois a fror gana en guapurao pousareste ti n-ela,tal loze de fermosura.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 127

Page 118: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son128

?

Cando pas-o meu caron un crego gordo, cebado,digolle, vallate Dios,prob-home como te posc-os aunos, mal pocado,i-el sempre me fai a figa,sera por ter d-iso ganapois non llalcontro motivo !que ficera si lle digo!canto te coid-a tua ama.Corvos, cregos,leituzas, mouchos,garduñas, morcegos,papa douchos.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 128

Page 119: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 129

?

Aldraxes non fagas consellos non des coida das tuas bragas olla pros teus ves,Pensa c-andan diañosruando nas portassempre con liañospleitos, e-liortas.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 129

Page 120: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son130

Ris

¿Ris? Ven fas,e bon e ven,c-o rir das,c-o dor alem.!Ri! rir é, bon afé.Ri homi-asi xa dor te nonaldraxara.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 130

Page 121: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 131

Peropos

Quen se pudera gabar de chegar a ser teu home,

!quen se pudera gabar!

Os bicos d-unha mullersempre son motivo abondo

pra c-un se deixe querer.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 131

Page 122: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son132

Vin

Un hom-en terra estrana con salux,vino canso levar pesada crux;

castego que d-a terra qu-e d-un maio que d-ela se foi, por onde vai.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 132

Page 123: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 133

Copras

Vou de camiño, non teñoleit-onde descansare,levo n-alma o veleñod-un vivir que m-a matare.

O meu pensamento e longovai deixando tras de siunha escuredad sen fondoque se perde terra en ti.

Us envexan as requezas, outros saber moita cencia,i-eu penso que millor fora, ter vergonza e ter pacencia.

Canso, soletario, errante,sen patrea sen ilusios,?Si an ser salaio as cancios,como queredes que cante.

Eu non canto por que quero,pois cant-o meu curazon,cando canto, allegria ou dôr fero,qu-eu son somentre-seu son.

Non hai vara mais xuncalc-a d-acebro, dobra, dobra,

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 133

Page 124: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son134

non se creva, fimbra cal,s-enrrisca ou se corv-a cobra.

Eu pasi e ti merache,e com-unha tentaciónen-eses teus ollos mostrachequ-inda sentes ilusióne.

Andé, andé xa te vexo,ves pra teu devertimentopois dismo no teu desexode forxar o meu tormento.

De seguro c-adiviñoc-ouviche decir, hom-istecal cepreste vai trestiño,ponlle ti o ceprest-un niñoe dime ti-enton se triste.

Como pomar florecidoas de ser ti c-o dôr,a un acano rescebidosolta unha chuvia de fror.

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 134

Page 125: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 135

¡Adeus!

Se che dixeron, non e triste dala despedida dill-o que cho diga que

el se despida.

FIN

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 135

Page 126: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Poeta y emigrante solitario

Durante muchos largos años se supo de Odón Fernández Rego(1882-1956) y de su libro Falas gaias, o meu son (o Falas gaias, ó meuson) por la escueta mención que se incluye en el Diccionario Bio-bibliográfico de Couceiro Freijomil. De esta obra, saltó el poeta luguésy argentino, sin ningún incremento, a la Gran Enciclopedia Gallega, dela que desaparece, igual que otras valiosas entradas, cuando esta obrase publica en gallego. Finalmente, Odón Fernández Rego tuvo acogidaen el Diccionario de Literatura Galega, de Galaxia, donde se conside-ra Falas gaias, o meu son.Gracias al trabajo de contextualización histórica y al rescate del

texto literario de Fernández Rego que realiza Lois Pérez Leira, pode-mos hoy acercarnos a la obra de este escritor que casi había naufraga-do en las aguas tormentosas de la historia del siglo XX.Nos encontramos ante un hombre de formación universitaria y deter-

minado por la cultura y las vivencias urbanas, como lo fueron los escri-tores de la Xeración Nós que, igual que Odón, habían nacido en la déca-da de 1880 a 1890. Pero la enunciación poética de éste no es semejantea la de un Antón Zapata García, configurado en la emigración argentinae ideológicamente próximo a las Irmandades da Fala y a Nós. OdónFernández Rego constituye una figura singular y algo enigmática.Su poesía, que conocemos exclusivamente por el libro Falas gaias,

o meu son, revela un lector de la producción literaria española del sigloXIX y XX, también implicado en nuestra literatura oral y popular.La presencia de Martín Fierro es suficiente en esta dirección, y nos

abre el pathos del autor a una sensibilidade progresista, individualistay liberadora. Este individualismo es el que lo incita a focalizar su inte-rés en tipos y figuras populares de Galicia.Con todo, y desde el punto de vista estilístico, la poesía de Odón

Fernández Rego no aparece emparentada con la poética de los gallegoscontemporáneos suyos. Nos produce una sensación de lateralidad. Entemas, estrofismo, ritmos, imaginario, Odón es un autor que no se

Falas gaias o meu son 137

CCrrííttiiccaa lliitteerraarriiaa

Xosé Luis Méndez Ferrín

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 137

Page 127: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

corresponde con sus contemporáneos. Tampoco sentimos en él la vozde Pondal, o la del Cabanillas más implicado, resonando y transfor-mándose. Algo en él nos indica que es un poeta desligado de la contem-poraneidad que se dirige a sí mismo o a un círculo muy especial de alle-gados. Lo que se aprecia en la lengua.La lengua literaria de Fernández Rego no guarda relación con la len-

gua que, mirándose unos a otros, sus contemporáneos en Galicia y enBuenos Aires iban constituyendo como instrumento común y de rela-ción culta.Varias opciones lingüísticas son exclusividad suya, como es el caso

de la terminación –ado que sistemáticamente se convierte, como en elcastellano vulgar y en el asturiano, en –au. Ningún escritor gallego coe-táneo de Odón, o anterior o posterior, hizo tal cosa. Otros sufijos, par-tículas, palabras, inventados o realmente existentes en el habla, sontambién exclusivos del universo de nuestro poeta. La comprensión delsentido de sus versos puede hacerse difícil. Seguramente, FernándezRego, consciente de su tendencia a la individualidad lingüística, llegaa escribir un poema en perfecto trampitán al estilo de Don Juan de laCoba: el titulado Sin palabras.Con todo, la lectura de la poesía de Odón Fernández Rego es recon-

fortante. Late en ella una vivencia profunda y solidaria de humanidadsufriente. Puede ser crítica y compasiva. Por veces la evocación se hacenocturna, y la oscuridad de la lengua se une a la somnolencia de los con-ceptos y el resultado puede ser onírico y lírico sombrizo. La rítmica y lamétrica se mueven entre el popularismo y la invención particular.El acercamiento a Falas gaias, o meu son es incitador. Nos trans-

porta a un universo que no es el que nosotros vivimos, lo cual nos dis-tancia de su autor. Pero, por otra parte, su nebulosa sustancia nos atraey nos hace partícipes de que allí canta un solitario. Solitario que porencima del tiempo y por encima de circunstancias como océanos, senos revela como poeta amigo y próximo.

Falas gaias o meu son138

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 138

Page 128: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Poeta e emigrante solitario

Durante moi longos anos só se soubo de Odón Fernández Rego(1882-1956) e do seu libro Falas gaias, o meu son (ou Falas gaias, ó meuson) pola cativa mención que se inclúe no Diccionario Bio-bibliográficode Couceiro Freijomil. Desta obra, saltou o poeta lugués e arxentino, senningún incremento, á Gran Enciclopedia Gallega, da cal desaparece,igual ca outras valiosas entradas, cando esta obra se publica en galego.Finalmente, Odón Fernández Rego tivo acollida no Diccionario deLiteratura Galega, de Galaxia, onde se considera Falas gaias, o meu son.

Grazas ao labor de contextualización histórica e ao rescate do textoliterario de Fernández Rego que fai Lois Pérez Leira, podemos hoxeachegarnos á obra deste escritor que case naufragara nas augas tormen-tosas da historia do século XX.

Encontrámonos perante un home de formación universitaria edeterminado pola cultura e as vivencias urbanas, como o foron os escri-tores da Xeración Nós que, igual ca Odón, naceran na década de 1880a 1890. Pro a enunciación poética del non é semellante a dun AntónZapata García, configurado na emigración arxentina e ideoloxicamen-te próximo as Irmandades da Fala e a Nós. Odón Fernández Rego cons-titúe unha figura singular e algo enigmática.

A súa poesía, que coñecemos exclusivamente polo libro Falasgaias, o meu son, revela un lector da producción literaria española doséculo XIX e XX, tamén implicado na nosa literatura oral e popular.

A presenza de Martín Fierro abonda nesta dirección, e ábrenos opathos do autor a unha sensibilidade progresista, individualista e libe-radora. Este individualismo é o que o incita a focalizar o seu intereseen tipos e figuras populares de Galicia.

Con todo, e do punto de vista estilístico, a poesía de OdónFernández Rego non aparece aparentada coa poética dos galegos con-temporáneos seus. Prodúcenos unha sensación de lateralidade. Entemas, estrofismo, ritmos, imaxinaria, Odón é un autor que non se

Falas gaias o meu son 139

CCrrííttiiccaa lliitteerraarriiaa

Xosé Luis Méndez Ferrín

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 139

Page 129: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

corresponde cos seus contemporáneos. Tamén non sentimos nel a voz dePondal, ou a do Cabanillas máis implicado, resoando e transformándose.Algo nel nos indica que é un poeta disterado da contemporaneidade que sedirixe a si mesmo ou a un círculo moi especial de achegados. O que sedenota na lingua.

A lingua literaria de Fernández Rego non garda relación coa linguaque, ollando uns para os outros, os seus coevos en Galicia e en BosAires ían constituíndo como instrumento común e de relación culta.

Varias escollas lingüísticas son esclusivas del, como é o caso daterminación –ado que sistematicamente se convirte, como no vulgarcastelán e no asturiano, en –au. Ningún escritor galego coetáneo deOdón, ou anterior ou posterior, fixo tal cousa. Outros sufixos, partícu-las, palabras, inventados ou realmente existentes na fala, son taménexclusivos do universo do noso poeta. A comprensión do sentido dosseus versos pode facerse difícil. Seguramente, Fernández Rego, cons-ciente da súa tendencia á individualidade lingüística, chega a escribirun poema en perfecto trampitán ao estilo de Don Juan de la Coba: otitulado Sin palabras.

Con todo, a lectura da poesía de Odón Fernández Rego é reconfor-tante. Latexa nela unha vivencia fonda e solidaria da humanidadesofrente. Pode ser crítica e compasiva. Por veces a evocación faise noc-turna, e a escuridade da lingua únese á somnolencia dos conceptos e oresultado poder ser onírico e lírico sombrizo. A rítmica e a métricamóvense entre o popularismo e a invención particular.

O achegamento a Falas gaias, o meu son é incitador. Transpórtanosa un universo que non é o que nós vivimos, o cal nos distancia do seuautor. Pro, por parte, a súa neboenta substancia atrainos e fainos partí-cipes de que alí canta un solitario. Solitario que por cima do tempo epor riba de circunstancias coma océanos, se nos revela como poetaamigo e próximo.

Falas gaias o meu son140

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 140

Page 130: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Datos biográficos de los colaboradores

Datos biográficos dos colaboradores

Jorge Coscia, prólogo

Lois Pérez Leira, biografía

Xosé Luis Méndez Ferrín, crítica literaria

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 141

Page 131: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son 143

Jorge Edmundo Coscia nació el 26 de agosto de 1952. Es egresadodel Centro de Experimentación y Realización Cinematográfica (CERC)que actualmente es la Escuela Nacional de Experimentación yRealización Cinematográfica (Enerc), perteneciente al InstitutoNacional de Cine y Artes Audiovisuales (Incaa).Desde 2005 ocupaba la banca de diputado nacional y presidente de

la Comisión de Cultura de dicha Cámara.Entre 2002 y 2005, fue presidente del Instituto Nacional de Cine y

Artes Audiovisuales (Incaa). Durante la gestión se recuperó la autar-quía del organismo, se implantó la Cuota de Pantalla, y se obtuvieronrécords de estrenos, producción y premios internacionales en festiva-les. Se inauguraron salas (Espacios Incaa) en el país y en el exterior. Sefirmaron convenios de coproducción y distribución con España,Francia e Italia como parte del Programa Raíces. También se firmaronconvenios de coproducción y distribución con países de América latinacomo parte de la RECAM.Entre 1999 y 2001, se desempeñó como asesor en Cultura de la

Dirección General de Escuelas de la provincia de Buenos Aires.Su trayectoria como cineasta incluye los largometrajes Luca Vive

(2002), Canción desesperada (1996), Comix, cuentos de amor, devideo y de muerte (1995), El general y la fiebre (1992), Cipayos (la ter-cera invasión) (1989), Chorros (1987), y Sentimientos Mirtha deLiniers a Estambul (1987). Y los cortometrajes 17 de octubre, unatarde de sol (1995), Rosas, 200 años (1993), Laura (corto de tesis degraduación del Instituto Nacional de Cinematografía), Danza contem-poránea argentina I y II (199293), y Lecciones de vida: documentalessobre plásticos argentinos y su obra.Dicta clases de Guión en la Escuela Nacional de Experimentación y

Realización Cinematográfica (Enerc) y en la Universidad de BellasArtes de La Plata.Ha publicado numerosos artículos sobre política, cine y cultura en

medios como Clarín, La Nación, Página 12, Revista 5 Sentidos,Raíces, Sudestada y Caras y Caretas, entre otros.Ha dictado numerosas conferencias e integrado paneles en la Feria

del Libro, universidades nacionales, festivales, y presentaciones depelículas y libros.

Jorge Coscia

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 143

Page 132: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Falas gaias o meu son144

Además, realizó una ponencia en el Tercer Congreso Internacionalde la Lengua Española, celebrado en Rosario en 2004, sobre el tema“El español de los textos cinematográficos: filmes y doblajes, series ytelenovelas del mundo hispánico”.Forma parte de la generación que ingresa a la militancia y al movi-

miento nacional con el Cordobazo.Participó del Encuentro Calafate 1 (Calafate, provincia de Santa

Cruz) y 2 (Tanti, provincia de Córdoba).Integra el consejo honorario de la Fundación Calafate; y el consejo

asesor del Instituto para la Victoria.El 17 de agosto de 2005 presentó su libro Del estallido a la espe-

ranza. Reflexiones sobre cine, cultura y peronismo.Recibió premios nacionales e internacionales por sus películas entre

los que se encuentran el Premio Discepolín a la cultura y las artes(1989), el Premio Arturo Jauretche, del Instituto Jauretche (2004), elDiploma de Honor del Senado de la Nación por “su valioso aporte anuestra cultura”, la Beca de Honor del Colegio Mayor Argentino deMadrid, y el Premio Podestá a la Trayectoria Honorable, de laAsociación Argentina de Actores, otorgado por el Senado de la NaciónArgentina. Participó del Primer Congreso Argentino de Cultura, reali-zado en Mar del Plata en agosto de 2006.Fue distinguido con el Grado de Caballero en la Orden de las Artes

y las Letras en marzo de 2007 por el Presidente de la RepúblicaFrancesa. Recientemente fue nombrado secretario de Cultura de laNación .

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 144

Page 133: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Jorge Edmundo Coscia naceu o 26 de agosto de 1952. É egresadodo Centro de Experimentación e Realización Cinematográfica (CERC)que actualmente é a Escola Nacional de Experimentación e RealizaciónCinematográfica (Enerc), pertencente ao Instituto Nacional de Cine eArtes Audiovisuais (Incaa).Desde 2005 ocupaba a banca de deputado nacional e presidente da

Comisión de Cultura de devandita Cámara.Entre 2002 e 2005, foi presidente do Instituto Nacional de Cine e

Artes Audiovisuais (Incaa). Durante a xestión recuperouse a autarquíado organismo, implantouse a Cota de Pantalla, e obtivéronse marcas deestreas, produción e premios internacionais en festivais. Inauguráronsesalas (Espazos Incaa) no país e no exterior. Asináronse convenios decoprodución e distribución con España, Francia e Italia como parte doPrograma Raíces. Tamén se asinaron convenios de coprodución e dis-tribución con países de América latina como parte da RECAM.Entre 1999 e 2001, desempeñouse como asesor en Cultura da

Dirección Xeral de Escolas da provincia de Bos Aires.A súa traxectoria como cineasta inclúe as longametraxes Luca Vive

(2002), Canción desesperada (1996), Comix, contos de amor, de vídeoe de morte (1995), O xeneral e a febre (1992), Cipayos (a terceirainvasión) (1989), Chorros (1987), e Sentimentos Mirtha de Liniers aIstambul (1987). E as curtametraxes 17 de outubro, unha tarde de sol(1995), Rosas, 200 anos (1993), Laura (curto de tese de gradación doInstituto Nacional de Cinematografía), Danza contemporánea arxen-tina I e II (199293), e Leccións de vida: documentais sobre plásticosarxentinos e a súa obra. Dita clases de Guión na Escola Nacional deExperimentación e Realización Cinematográfica (Enerc) e naUniversidade de Belas Artes da Prata. Publicou numerosos artigos sobre política, cine e cultura en medio

como Clarín, La Nación, Páxina 12, Revista 5 Sentidos, Raíces,Sudestada e Caras e Caretas, entre outros. Ditou numerosas conferen-cias e integrado paneis na Feira do Libro, universidades nacionais, fes-tivais, e presentacións de películas e libros. Ademais, realizou un relatorio no Terceiro Congreso Internacional da

Lingua Española, celebrado en Rosario en 2004, sobre o tema “O espa-ñol dos textos cinematográficos: filmes e dobraxes, series e telenovelas

Falas gaias o meu son 145

Jorge Coscia

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 145

Page 134: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

do mundo hispánico”. Forma parte da xeración que ingresa á militan-cia e ao movemento nacional co Cordobazo. Participou do EncontroCalafate 1 (Calafate, provincia de Santa Cruz) e 2 (Tanti, provincia deCórdoba).Integra o consello honorario da Fundación Calafate; e o consello

asesor do Instituto para a Vitoria. O 17 de agosto de 2005 presentou o seu libro Do estalido á espe-

ranza. Reflexións sobre cine, cultura e peronismo. Recibiu premios nacionais e internacionais polas súas películas

entre os que se atopan o Premio Discepolín á cultura e as artes (1989),o Premio Arturo Jauretche, do Instituto Jauretche (2004), o Diploma deHonra do Senado da Nación por “o seu valioso achegue á nosa cultu-ra”, a Bolsa de Honra do Colexio Maior Arxentino de Madrid, e oPremio Podestá á Traxectoria Honorable, da Asociación Arxentina deActores, outorgado polo Senado da Nación Arxentina. Participou doPrimeiro Congreso Arxentino de Cultura, realizado en Mar do Prata enagosto de 2006. Foi distinguido co Grao de na Orde das Artes e as Letras en marzo

de 2007 polo Presidente da República Francesa. Recentemente foinomeado Secretario de Cultura da Nación .

Falas gaias o meu son146

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 146

Page 135: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

(Celanova-Ourense, 7 de agosto de 1938) es un escritor en lenguagallega, ampliamente reconocido como uno de los más importantes yrepresentativos de la literatura gallega contemporánea.En su infancia residió en Orense con estancias en Celanova. En

1955 se traslada con su familia a Vigo, ciudad que deja al poco tiempopara ir a estudiar Filosofía y Letras en la Universidad de Santiago deCompostela. Allí toma contacto con el galleguismo cultural, articuladoen torno a la Editorial Galaxia y a la figura de Ramón Piñeiro. En 1956obtuvo el primer premio de poesía en las Fiestas Minervais deSantiago. En 1957 fue a Madrid dónde tres años después se licenció enFilología Románica. En esta ciudad mantiene estrecho contacto con elgalleguismo allí ubicado. Así, en 1958, se crea el grupo Brais Pinto, entorno a la editorial del mismo nombre. En 1961 siguió un curso de cul-tura inglesa en la Universidad de Oxford. Entre los años 1963 y 1965realizó diversos viajes por Europa. Después de hacer el servicio militaren Canarias pasó dos años, entre 1962 y 1964, en Lugo, ejerciendo deprofesor en el Colegio Fingoi hasta que en 1965 obtiene la Cátedra deLengua y Literatura Española del Instituto Santa Irene de Vigo, ciudaddonde se instala. En el año 2008 se jubiló y abandonó la docencia.Debido a su actividad política fue procesado en tres ocasiones

pasando en algunas de ellas un período en la cárcel. Es columnista enel periódico Faro de Vigo y dirige la revista de pensamiento crítico ATrabe de Ouro, con gran influencia en la cultura gallega. Ferrín esmiembro de la Real Academia Gallega y Doctor Honoris Causa por laUniversidad de Vigo. Es Doctor en Filología.Xosé Luis Méndez Ferrín fue propuesto al Premio Nobel de

Literatura en el año 1999 por la Asociación de Escritores en LenguaGallega. Ha sido galardonado con numerosos premios como el Premiode la Crítica de narrativa gallega, Premio de la Crítica Española,Premio de la Crítica Galicia, Premio Losada Diéguez o el Premio EjeAtlántico. En el año 2008 consiguió el Premio Nacional de Literaturade la Junta de Galicia.

Falas gaias o meu son 147

Xosé Luis Méndez Ferrín

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 147

Page 136: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Xosé Luís Méndez Ferrín (Celanova-Ourense, 7 de agosto de 1938)é un escritor en lingua galega, amplamente recoñecido como un dosmáis importantes e representativos da literatura galega contemporánea.Na súa infancia residiu en Orense con estancias en Celanova. En

1955 trasládase coa súa familia a Vigo, cidade que deixa ao poucotempo para ir estudar Filosofía e Letras na Universidade de Santiago deCompostela. Alí toma contacto co galeguismo cultural, articulado aoredor da Editorial Galaxia e á figura de Ramón Piñeiro. En 1956 obti-vo o primeiro premio de poesía nas Festas Minervais de Santiago. En1957 foi a Madrid onde tres anos despois licenciouse en FiloloxíaRománica. Nesta cidade mantén estreito contacto co galeguismo alísituado. Así, en 1958, créase o grupo Brais Pinto, ao redor da editorialdo mesmo nome. En 1961 seguiu un curso de cultura inglesa naUniversidade de Oxford. Entre os anos 1963 e 1965 realizou diversasviaxes por Europa. Logo de facer o servizo militar en Canarias pasoudous anos, entre 1962 e 1964, en Lugo, exercendo de profesor noColexio Fingoi ata que en 1965 obtén a Cátedra de Lingua e LiteraturaEspañola do Instituto Santa Irene de Vigo, cidade onde se instala. Noano 2008 xubilouse e abandonou a docencia. Debido á súa actividade política foi procesado en tres ocasións

pasando nalgunhas delas un período no cárcere. É columnista no perió-dico Faro de Vigo e dirixe a revista de pensamento crítico A Trabe deOuro, con gran influencia na cultura galega. Ferrín é membro da RealAcademia Galega e Doutor Honoris Causa pola Universidade de Vigo.É Doutor en Filoloxía. Xosé Luís Méndez Ferrín foi proposto ao Premio Nobel de

Literatura no ano 1999 pola Asociación de Escritores en Lingua Galega.foi galardoado con numerosos premios como o Premio da Crítica denarrativa galega, Premio da Crítica Española, Premio da Crítica Galicia,Premio Losada Diéguez ou o Premio Eixo Atlántico. No ano 2008 con-seguiu o Premio Nacional de Literatura da Xunta de Galicia.

Falas gaias o meu son148

Xosé Luis Méndez Ferrín

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 148

Page 137: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Nació en Vigo en 1953, emigrando a la Argentina con sus padressiendo aún un niño. En Buenos Aires tuvo una destacada actuación enla vida política argentina, como así también en la colectividad gallega.Fue miembro de la Federación de Sociedades Gallegas y frecuento loscírculos galleguistas de este país.En 1990 retorno definitivamente a Galicia, especializándose en

temas migratorios. Durante estos últimos años escribió numerososlibros sobre la emigración gallega e impartió distintas conferencias endistintos países del mundo. Entre sus libros podemos nombrar: OGalego Soto, líder de la Patagonia Rebelde (1999, Editorial Xerais);Protagonistas de unha epopea colectiva (1999, Editorial Galicia en elMundo); Galegos na Bahia de todos os Santos (2002, Editorial Galiciaen el Mundo); Galegos no Sindicalismo Americano (2004, AGER);Galegos na Arxentina, unha ollada fotográfica (2006 FESGA);Galegas na diáspora (2006, AGER) escrito conjuntamente conGraciela Alba Burgos; Galegos vítimas do Xenocidio arxentino (2007),Bauprés) con Mónica Lázaro Jodar; Cuba os Galegos e o Che (2008,Bauprés); Carmen Arias, a nai galega do Che (2008 EditorialLocalizados), con Mónica Lázaro Jodar; Ramón Suárez Picallo, el pri-mer diputado de la Emigración (2008, Editado por Grupo deComunicación de Galicia en el Mundo, S.L.); Antonio Soto, desdeFerrol hasta el fin del mundo (2009, Editado por Grupo deComunicación de Galicia en el Mundo, S.L.); Protagonista de una epo-peya colectiva, Editado por Grupo de Comunicación de Galicia en elMundo, S.L. (Reedición) 2009; Mujeres de la emigración, Editado porGrupo de Comunicación de Galicia en el Mundo, S.L. 2009.

Falas gaias o meu son 149

Lois Pérez Leira

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:35 Página 149

Page 138: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Naceu en Vigo en 1953, emigrando á Arxentina cos seus pais sendoaínda un neno. En Bos Aires tivo unha destacada actuación na vidapolítica arxentina, como así tamén na colectividade galega. Foi mem-bro da Federación de Sociedades Galegas e frecuento os círculos gale-guistas deste país. En 1990 retorno definitivamente a Galicia, especializándose en

temas migratorios. Durante estes últimos anos escribiu numerososlibros sobre a emigración galega e impartiu distintas conferencias endistintos países do mundo. Entre os seus libros podemos nomear: OGalego Soto, líder da Patagonia Rebelde (1999, Editorial Xerais);Protagonistas dunha epopea colectiva (1999, Editorial Galicia noMundo); Galegos na Bahia de todos os Santos (2002, Editorial Galiciano Mundo); Galegos non Sindicalismo Americano (2004, AGER);Galegos na Arxentina, unha ollada fotografica (2006 FESGA);Galegas na diáspora (2006, AGER) escrito conxuntamente conGraciela Alba Burgos; Galegos vítimas do Xenocidio arxentino (2007),Bauprés) con Monica Lázaro Jodar; Cuba os Galegos e o Che (2008,Bauprés); Carmen Arias, a nai galega do Che (2008 EditorialLocalizados), con Monica Lázaro Jodar; Ramón Suárez Picallo, o pri-meiro deputado da Emigración (2008, Editado por Grupo deComunicación de Galicia no Mundo, S.L.); Antonio Soto, desde Ferrolata o fin do mundo (2009, Editado por Grupo de Comunicación deGalicia no Mundo, S.L.) Protagonista dunha epopea colectiva, Editadopor Grupo de Comunicación de Galicia no Mundo, S.L.(Reedición)2009; Mulleres da emigración, (Editado por Grupo de Comunicaciónde Galicia no Mundo, S.L. 2009).

Falas gaias o meu son150

Lois Pérez Leira

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:36 Página 150

Page 139: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:36 Página 151

Page 140: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:37 Página 152

Page 141: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Prológo (Jorge Coscia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

Biografía (Lois Pérez Leira) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

Apéndice fotográfico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Falas gaias o meu sonOdón Fernández Rego

Adro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63Porteco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65Mai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67Martin Fierro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68A Cervantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 Carvallos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74Voume mina mai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77Solo ti... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81O meu fillo Odón/Xoga neno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83Crepusco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85Ria de Viveiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87Eu ouvin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89O espantallo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90Fidalgo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91Un . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93Eu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94O heroe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95Melitar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Paraseto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101Es xeneral... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102XIII/? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103Despertar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104

Índice

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:37 Página 153

Page 142: OdónFernándezRego - Crónicas de la Emigración · con alguna inofensiva patadita de niño de tres años. Supongo que tendría un cierto ... la hija de un presidente. ... Por el

Sen parolas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105No fondo d-o val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106Covas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107N-o muiño . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109Morcegos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111A San Roque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115Luatica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117Sonos d-amores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122Abi, ven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123A unha bruxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124A mariquiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125¿...? Bicos non . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126Volvoreta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129Ris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130Peropos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131Vin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132Copras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133¡ Adeus! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135

Crítica literaria (Xosé Luis Méndez Ferrín) . . . . . . . . . . . . . . . . .137

Datos Biográficos de los colaboradores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141

libro coscia.qxp:Maquetación 1 18/1/10 13:37 Página 154