Na historia da civilización o ferro transformouse moi

axiña nun dos materiais máis importantes; non só polas

súas propiedades mecánicas, senón tamén por ter o seu

mineral dispoñible en grandes cantidades. Os pobos que

viñeron do norte (os indoeuropeos e os celtas) foron os

primeiros introductores que, xunto co propio material,

trouxeron as técnicas de transformación e elaboración.

A primeira tarefa consistía entransformar o mineral de ferro enferro metálico. Isto facíase nasferrerías. Eran estructuras sinxelassituadas en lugares próximos á minada que se sacaba o mineral; axiñadescubriron a importancia da augacomo elemento enerxético e levaronas estructuras de transformación domineral ás beiras dos ríos. En Galiciatemos moitos lugares co nome deFerrería ou Ferreirúa que noslembran o pasado siderúrxico. Omineral transformábase primeiro

nunha masa esponxosa, zamarra,que contiña co ferro unha grandecantidade de elementos nocivos.Logo era necesario forxalo paraestraer del todos os elementosinútiles. A enerxía da auga tiña nasferrerías unha dobre utilización;primeiro para obter o aire quenecesitaba o lume e logo comoaxuda no traballo da forxa. Xa noséculo XVIII a metalurxia do ferroque denominamos siderurxiamodificou o seu proceso. Eran osdenominados fornos altos os

encargados da transformación, exurdiu o mazo coma o lugar no queos ferreiros elaboraban asferramentas que a vida doméstica eo campo necesitaba: raños, fouces,tixolas... A forxa do ferro non é outracousa que deformar o materialgolpeándoo ata obter as formas eos utensilios desexados;normalmente esta operación facíaseen quente co fin de facilitarlle otraballo ao ferreiro.

O MACHUCO OU MAZO HIDRÁULICO

O traballo do ferro

O MACHUCO OU MAZO HIDRÁULICO

O mazo, dependendo do seu uso,vai ter unha estructura moi diferente.As ferrerías son espacios amploscon almacéns para o mineral e parao carbón, zona de traballo, e sónalgúns caso espacio para vivirenos traballadores. O mazo oumachuco ten unha estructura máissinxela, pero sempre moi superioraos tradicionais muíños. O sistemade derivación, transmisión e

almacenamento da auga manténcaracterísticas xa coñecidas: presa,canle e banzado incrementaron assúas dimensións; se antes pasabandesapercibidas, agora son facilmentevisibles. Compórtanse baixo osmesmos principios de recoller a augauns centros de metros máis arriba enon deixar que perda altura ataalmacenala na presa do mazo, ondeimos proceder á súa transformación

en enerxía mecánica. A estructurado banzado é un dos elementoscaracterísticos, pois se sitúa unpouco retirado. Á altura do tellado ena súa vertical, mesmamentedebaixo, temos unha grande rodada que sae un eixo de madeira queentra no recinto pechado do mazo.Non sempre toma a mesma forma,pero sempre están visibles oselementos descritos.

A estructura

Nada ten que ver o trebello enestudio cos xa coñecidos. Consta dedous mecanismos totalmentediferenciados. O primeiro é otransformador da enerxía hidráulicaen enerxía mecánica de xiro, igualca no muíño, só que agora o eixo daroda está en posición horizontal e aauga cae batendo directamente naspas. A roda hidráulica, a bruia, émoito máis elemental có rodicio domuíño, pero máis grande e robusta.Este eixo ou árbore ten catroelementos importantes: os dousapoios, a roda transformadora daenerxía hidráulica e as levas ousaíntes que van accionar o marteloou mazo encargado de facer a forxa.

O mazo é o segundo mecanismo.Fai a función que realiza o brazocando nós collemos o martelo;érguese e cae co seu peso sobre omaterial sometido á forxa,provocando a deformaciónnecesaria. É unha peza de carballoque se articula como vemos na figurae que na súa cabeza ou parteanterior ten unha maza coa que bate

no ferro. As levas da árbore empurrana parte posterior obrigándoo a subira cabeza; cando a leva perdecontacto co mazo este cae coa forzado seu peso sobre a peza a traballar,deformándoa á vontade do ferreiro.

O que temos aquí é unha novatransformación de enerxía. A enerxíamecánica de xiro que ten o eixo erecibiu da roda invístese en elevara maza do martelo incrementando a

súa enerxía potencial gravitatoria.Esta enerxía é a que vai absorber apeza sometida á forxa.

O conxunto formado pola roda-árboree o mazo é acompañado por outrosmecanismos menores pero nonmenos interesantes: uns adicados aregular o caudal de auga que caíasobre a roda, outros que movían osbarquíns que alimentaban de aire aforxa.

A máquina que chaman de auga

Ponte

Malumbreiro

Eixo

Mazo

Masa

Ingre

Pé sobre a que percute o mazo

Lamia de ferro que evita o desgaste

Dificilmente poderiamos atopar unha imaxe mellor para ver a máquina de auga que emprega o ferreiro no seu traballo.

Algúns machucos obtiñan o aire que necesitaban para alimentar a forxa, daauga. Chámano Trompa de auga. Os martelos pneumáticos traballan conaire comprimido. As forxas necesitaban aire en grandes cantidades, e denovo a técnica parece contradictoria, pois coa axuda da auga podemos obteraire a presión. En realidade parte do invento utilízalo cada día. Baséase nomesmo principio có pulverizador, pois ao pasar unha corrente de aire rozandoun orificio provoca sobre éste unha succión. Se o orificio está en contactocun recipiente de colonia, absorbe parte desta. É o que se denomina efectoVenturi. Fagamos pasar auga por un conducto no que con anterioridadefixemos un buraco. A auga succiona aire que mestura coas súas partículas.Pero ¿cómo separar o aire absorbido da auga? Para iso temos que prepararun asento e un desaugadoiro. Primeiro a auga ao caer golpea no asento,separando as partículas dun e doutro elemento, a auga baixa pola saídainferior o tempo que a tapona, polo que o aire só pode saír polo conductoque leva á forxa.

Sabías que…Bibliografía

RIAL SÁNCHEZ, Antonio eoutros (1993). Tecnoloxía 1.Ed. Xerais Vigo

TURVEY, Peter (1993).Inventos -Inventores e ideasxeniais. Biblioteca Compás,Ed. Xerais. Vigo

O MACHUCO OU MAZO HIDRÁULICO

Podes mirar no mapa da nosacomarca os lugares que teñen ostopónimos de ferrería, mazo oumachuco. E fácil que se trate delugares onde antigos artesánselaboraban e traballaban o ferro.Afortunadamente aínda podemosver preto de nós a súa fermosaestructura. No lugar do Mazo, naparroquia de Cabalar (concello dasPontes), nun pequeno rego queentrega as súas augas ó río Belelletedes un bo exemplo. E preto daFervenza no río Vao que vén de Ancae da Louxeira, había outro machucono lugar que leva o seu nome. Xaen terras do concello das Somozasatoparás unha rica variedade destapeculiar estructura: o machuco dosFreire, orixe da actual Megasa, ou omachuco da Queira, onde a familiaPita facía as súas tixolas. Pero olugar galego máis representativoatópase xa próximo a Asturias, enRiotorto; alí a auga transfórmase encompañeira e amiga de artesáns demans laboriosas e andarespausados. E se chegades ataAsturias, anque en zona de falagalega (Taramundi), atoparedes unrico mostrario e o entusiasmodaquelas xentes pola súa historia eos seus artesáns.

Os nosos machucos

Vista lateral do mazo de San Pedro de Bogo na Pontenova. O banzado ou presa sitúase na parte superior,de onde sae a auga cara á roda ou cara á trompa que alimentará de aire a forxa.