NOTÍSIAS ABRIL Timor-Leste no Austrália asina …2018 04 Iha loron 6 fulan Marsu tinan 2018,...
Transcript of NOTÍSIAS ABRIL Timor-Leste no Austrália asina …2018 04 Iha loron 6 fulan Marsu tinan 2018,...
201804
Iha loron 6 fulan Marsu tinan 2018, Timor-Leste no Austrália asina Tratadu Fronteira Marítima istóriku ida iha Nasoens Unidas nia Sede iha Nova Iorke. Tratadu Fronteira Marítima ne’e estabelese ba dahuluk fronteiras marítimas permanente entre Timor-Leste no Austrália iha Tasi Timor. Asina tratadu ne’e hakotu prosesu konsiliasaun obrigatória, tuir Nasoens Unidas nia Konvensaun ba Lei Tasi nian, ne’ebé Timor-Leste mak hahú iha fulan Abril tinan 2016. Tratadu ne’e estabelese fronteiras marítimas permanente iha Tasi Timor bazeia ba lei internasional, hodi hakotu Timor-Leste nia disputa naruk kona-ba fronteira marítima ho Austrália. Hodi fó rekoñesimentu ba Timor-Leste ninia direitu ba nia tasi sira, asina Tratadu ne’e marka hakat importante tebes ida ba povu Timoroan iha sira nia luta ba soberania kompleta no independénsia.
Tratadu Fronteira Marítima estabelese liña mediana ida iha Tasi Timor, ho ajustamentu oitoan deit hodi hetan rezultadu ekitativa ida tuir ezizénsia lei internasional nian. Tuir akordu ne’e, Timor-Leste no Austrália sei fahe Greater Sunrise, ho maioria iha Timor-Leste nia área marítima no maioria husi reseita ne’e sei mai Timor-Leste.
Fronteira marítima ne’ebé konkorda ona ne’e tau kampu rekursu sira uluk iha Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Hamutuk (JPDA) iha Timor-Leste nia plataforma kontinental. Ida ne’e katak, la hanesan ho aranjus fahe rekursu sira iha molok ne’e, títulu ba reseita sira iha futuru husi kampu Bayu-Undan no Kitan sei transfere ba Timor-Leste.
Gabinete Fronteiras Marítimas dezenvolve ona fixa informativu ida relasiona ho Tratadu Fronteira Marítima hodi informa ba públiku kona-ba akordu ne’e no nia prosesu tomak. Bele hetan fixa ne’e iha www.gfm.tl
Agora fronteiras marítimas entre Timor-Leste no Austrália rezolve tiha ona, Gabinete Fronteiras Marítimas sei kontinua nia servisu hodi fó apoia ba rezolusaun ida ba fronteiras marítimas entre Timor-Leste no Indonézia, ne’ebé konsistente ho UNCLOS no lei internasional.
Reprezentante ba Timor-Leste iha Konsiliasaun, Ministru Agio Pereira asina Tratadu Fronteira Marítima ho Austrália nia Ministra Negósius Estranjeirus Julie Bishop iha Nasoens Unidas nia Sede, Nova Iorke, iha loron 6 fulan Marsu tinan 2018.
Timor-Leste no Austrália asina Tratadu Fronteira Marítima ida
Sesaun fahe informasaun husi GFMGFM kontinua fahe informasaun ba organizasaun sira, komunidade no grupu relijiozu sira no sosiedade sivil kona-ba Timor-Leste nia fronteiras marítimas.
Iha Kuarta-feira, loron 21 fulan Marsu tinan 2018, GFM fahe informasaun ba ekipa husi La’o Hamutuk kona-ba tratadu fronteira marítima entre Timor-Leste no Austrália.
GFM halo aprezentasaun rua ba UNTL. Ida iha Sexta-feira, loron 30 fulan Marsu ba estudante 65 husi Kursu Koalia Inglés (ECC) no ida seluk iha Kuarta-feira, loron 4 fulan Abril ba estudante 40 husi Departamentu Relasaun Internasional. Estudante sira iha interese tebe-tebes ba iha prosesu konsiliasaun obrigatória no tratadu ne’ebé hanesan rezultadu husi prosesu ne’e.
Iha Kuarta-feira, loron 28 fulan Marsu, GFM fahe informasaun ba estudante besik 30 no professor balu iha Universidade João Saldanha iha Becora, Díli.
GFM fó apoia ba Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão hodi fahe informasaun ba públiku dala rua kona-ba fronteiras marítimas – ida iha loron 3 fulan Abril ba ema besik 600 iha Salaun Katedral, Vila-Verde no ida seluk iha loron 8 fulan Abril ba estudante besik 2000 iha Sentru Treinamentu Don Bosco iha Díli. Ema hirak ne’ebé atende sesaun sira ne’e iha interese no ativu hodi rona kona-ba fronteiras marítimas no tratadu fronteira marítima ho Austrália ne’e signifika saida ba Timoroan sira.
GFM fahe informasaun ba estudante sira iha UNTL
Ekipa La’o Hamutuk no ekipa GFM
Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão fahe informasaun ba públiku iha Díli, loron 3 fulan Abril tinan 2018
Gabinete Fronteiras Marítimas mak Sekretáriadu ba Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas, ne’ebé responsabiliza ba negosiasaun ba fronteiras marítimas ho Indonézia no Austrália.
Gabinete Fronteiras MarítimasKonsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras MarítimasDíli, Timor-Leste+670 7742 [email protected]
BOLETIN NOTÍSIAS ABRIL 2018
Boletin Notísias Abril 2018
Atu hetan tan informasaun bele kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas Governu Repúblika Demokrátika Timor-Leste [email protected] +670 7742 5544
TIMOR-LESTE NIA KONSILIASAUN HO AUSTRÁLIA
KONA-BA FRONTEIRAS MARÍTIMAS
Iha 11 Abril 2016, Governu Timor-Leste hahú konsiliasaun obrigatória ho Austrália tuir Nasoens Unidas
nia Konvensaun ba Lei Tasi nian (UNCLOS). Husi ne’ebá kedas, nasaun rua ne’e halo ona pasu bo’ot ho
nia objetivu atu hetan akordu ida kona-ba fronteiras marítimas permanentes.
Saida mak konsiliasaun obrigatória?
Konsiliasaun obrigatória hanesan prosesu ida tuir UNCLOS
ne’ebé iha painel konsiliador ida asisti parte Estadu sira hodi
hetan solusaun amigavél ida ba sira nia disputa.
Bele uza prosesu ida ne’e bainhira iha sirkumstánsia hirak
ne’ebé Estadu viziñu sira la hetan akordu ida no Estadu ida halo
deklarasaun hodi hasees-án husi
jurisdisaun orgaun obrigatória
hodi buka rezolusaun ba disputa
kona-ba fronteiras marítimas.
Konsiliasaun ne’e painel ida ho
konsiliador independente nain
lima mak halao, ne’ebé ema
hanaran Komisaun Konsiliasaun.
Komisaun ne’e buka atu
komprende faktu sira no pozisaun
legal husi estadu idak-idak.
Timor-Leste mak nasaun ida
ne’ebé hahú uluk konsiliasaun obrigatória tuir UNCLOS.
Saida mak ita atinji ona iha kosiliasaun ne’e?
Audiénsia sira: Audiénsia prosesual dahuluk ba konsiliasaun
ne’e halao iha Haia iha 28 Jullu 2016. Tuir fali audiénsia públika
ida iha 29 Agostu 2016, ne’ebé Timor-Leste no Austrália
aprezenta sira nia pozisaun publikamente. Audiénsia ne’e
fó sai direta husi Tribunal Arbitrajen Permanente (PCA) nia
website.
Kompeténsia: Austrália dezafia komisaun nia kompeténsia
(ne’e mak, legalidade ba prosedimentu sira) durante
audiénsia prosesual ida iha 31 Agostu 2016. Maibé,
hafoin ne’e Komisaun desidi ho lian ida deit katak sira iha
kompeténsia (ka ‘jurisdisaun’) hodi rona disputa ne’e no fó sai
desizaun ne’e iha 26 Setembru 2016.
Hakotu CMATS: Reuniaun seluk tan halao iha Singapura husi
13 Outubru 2016. Iha reuniaun hirak ne’e Governu Timor-Leste
no Austrália konkorda ba pakote medida integradu ida hodi
kria kondisaun hodi hetan akordu ida ba fronteiras marítimas
permanentes. Hanesan parte ba pakote ne’e, Timor-Leste
notifika Austrália iha 10 Janeiru 2017 kona-ba nia intensaun
atu hakotu Tratadu Ajuste Marítimu Balu iha Tasi Timor
(CMATS), tratadu provizóriu hodi fahe rekursu sira. Tratadu
ne’e sei mate iha fulan 3 nia laran hahú husi data notifikasaun.
Timor-Leste no Austrália konkorda katak, tuir fali CMATS nia
terminasaun, Tratadu Tasi Timor 2002 no nia kuadru regulador
sei vigora nafatin tuir nia forma orijinal. Ida ne’e sei fó serteza
ba investidor mina sira to’o fronteiras marítimas rezolve ona.
Hapara kazu legal sira seluk: Hanesan parte husi pakote
medida integradu ne’e konkorda hodi loke dalan ba
negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas, Timor-Leste
hakotu kazu arbitrajen rua kontra Austrália iha 20 Janeiru 2017,
relasiona ho jurisdisaun fiskal no alegada espionajen durante
negosiasaun ba tratadu CMATS nian.
Negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas: Iha Dezembru
2016, Timor-Leste no Austrália halo kompromisu istóriku hodi
halo negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas permanentes
ho Komisaun Konsiliasaun nia apoiu, fó sai iha Deklarasaun
Konjunta ida iha 9 Janeiru 2017. Komisaun halao reuniaun tan
iha Janeiru 2017 iha Singapura hodi esplora nasaun rua nia
pozisaun kona-ba fronteira marítima iha Tasi Timor ne’e tenki
to’o iha ne’ebé.
Saida mak sei halo tuir mai?
Negosiasaun ne’e sei kontinua iha tinan ne’e nia laran, bazeia
ba konfidensialidade, molok prosesu konsiliasaun remata iha
Setembru 2017. Timor-Leste no Austrália konfirma tiha ona
katak sira sei tuir prosesu ne’e ho boa fé ho vizaun ida atu
hetan akordu ida kona-ba fronteiras marítimas iha Setembru.
Se la hetan akordu ida, Komisaun Konsiliasaun sei fo
relatóriu ida ba Sekretáriu Jeral Nasoens Unidas nian ho
rekomendasaun hodi hetan rezolusaun. Austrália no Timor-
Leste sei iha obrigasaun atu halao negosiasaun ho boa fé
bazeia ba komisaun nia relatóriu.
Oinsa ho Indonézia?
Indonézia no Timor-Leste konkorda tiha ona atu negosia
fronteiras marítimas permanentes bilateralmente, tuir lei
internasional. Indonézia la hola parte ba konsiliasaun ne’ebé
agora lao hela ne’e tanba prosesu hirak ne’e só haree deit ba
fronteira entre Timor-Leste no Austrália. Rezultadu final husi
konsiliasaun nian sei la afeta ba Indonézia nia direitu marítima.
Haree informasaun tan kona-ba prosesu konsiliasaun nian iha
PCA nia website: https://pcacases.com/web/view/132
Aprende tan @ www.gfm.tl ka kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas
Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas
Governu Demokrátika Repúblika Timor-Leste
e: [email protected] tel: +670 7742 5544 FIXA INFORMASAUN 2017
Komisaun Konsiliasaun
konsisti husi Embaixador
Peter Taksøe-Jensen
(Prezidente) (Dinamarka),
Juiz Abdul Koroma (Serra
Leoa), Juiz Rüdiger Wolfrum
(Alemaña), Dra Rosalie Balkin
(Austrália) no Profesor
Donald McRae (Kanadá no
Nova Zelándia).
TIMOR-LESTE NIA KONSILIASAUN HO AUSTRÁLIA
KONA-BA FRONTEIRAS MARÍTIMAS
Iha 11 Abril 2016, Governu Timor-Leste hahú konsiliasaun obrigatória ho Austrália tuir Nasoens Unidas nia Konvensaun ba
Lei Tasi nian (UNCLOS), ne’ebé Tribunal Permanente Arbitrajen (PCA) mak administra. Liu hosi prosesu ida ne’e, Komisaun
Konsiliasaun hasoru malu beibeik ho Timor-Leste no Austrália ho objetivu, atu hetan akordu ida kona-ba fronteiras marítimas.
Iha 1 Setembru 2017, PCA fó sai katak Timor-Leste no Austrália hetan ona akordu prinsípiu kona-ba elementu sentral ba akordu
fronteira marítima ida.
Saida mak konsiliasaun obrigatória?
Konsiliasaun obrigatória hanesan prosesu ida tuir UNCLOS ne’ebé
iha painel konsiliador ida asisti parte Estadu sira hodi hetan solusaun
amigavél ida ba sira nia disputa.
Bele uza prosesu ida ne’e bainhira iha sirkumstánsia hirak ne’ebé
Estadu viziñu sira la hetan akordu ida no Estadu ida halo deklarasaun
hodi hasees-án husi jurisdisaun orgaun obrigatória hodi buka
rezolusaun ba disputa kona-ba fronteiras marítimas.
Konsiliasaun ne’e painel ida ho konsiliador independente nain lima
mak halao, ne’ebé ema hanaran Komisaun Konsiliasaun. Komisaun
ne’e buka atu komprende faktu sira no pozisaun legal husi estadu
idak-idak.
Timor-Leste mak nasaun ida ne’ebé hahú uluk konsiliasaun
obrigatória tuir UNCLOS.
Saida mak ita atinji ona iha
kosiliasaun ne’e?Audiénsia sira: Audiénsia prosesual dahuluk ba konsiliasaun ne’e
halao iha Haia iha 28 Jullu 2016. Tuir fali audiénsia públika ida iha
29 Agostu 2016, ne’ebé Timor-Leste no Austrália aprezenta sira nia
pozisaun publikamente. Audiénsia ne’e fó sai direta husi Tribunal
Permanente Arbitrajen (PCA) nia website.
Kompeténsia: Austrália dezafia komisaun nia kompeténsia (legalidade
ba prosedimentu sira) durante audiénsia prosesual ida iha 31 Agostu
2016. Maibé, hafoin ne’e Komisaun desidi ho lian ida deit katak sira
iha kompeténsia (ka ‘jurisdisaun’) hodi rona disputa ne’e no fó sai
desizaun ne’e iha 26 Setembru 2016.
Hakotu CMATS: Reuniaun seluk tan halao iha Singapura husi
13 Outubru 2016. Iha reuniaun hirak ne’e Governu Timor-Leste
no Austrália konkorda ba pakote medida integradu ida hodi
kria kondisaun hodi hetan akordu ida ba fronteiras marítimas
permanentes. Hanesan parte ba pakote ne’e, Timor-Leste notifika
Austrália iha 10 Janeiru 2017 kona-ba nia intensaun atu hakotu Tratadu
Ajuste Marítimu Balu iha Tasi Timor (CMATS), tratadu provizóriu hodi
fahe rekursu sira. Tratadu ne’e mate iha 10 Abril 2017. Timor-Leste no
Austrália konkorda katak, tuir fali CMATS nia terminasaun, Tratadu Tasi
Timor 2002 no nia kuadru regulador sei vigora nafatin tuir nia forma
orijinal. Ida ne’e sei fó serteza ba investidor mina sira to’o nasaun rua
ne’e rezolve ona fronteiras marítimas.
Hapara kazu legal sira seluk: Hanesan parte husi pakote medida
integradu ne’ebé konkorda ona hodi loke dalan ba negosiasaun kona-
ba fronteiras marítimas, Timor-Leste hakotu kazu arbitrajen rua kontra
Austrália iha 20 Janeiru 2017, ne’ebé relasiona ho jurisdisaun fiskal no
alegada espionajen durante negosiasaun ba tratadu CMATS nian.
Negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas: Iha Dezembru 2016,
Timor-Leste no Austrália halo kompromisu istóriku hodi halo
negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas permanentes ho Komisaun
Konsiliasaun nia apoiu, ne’ebé fó sai iha Deklarasaun Konjunta ida
iha 9 Janeiru 2017. Komisaun halao reuniaun tan iha Janeiru 2017 iha
Singapura hodi esplora nasaun rua nia pozisaun kona-ba fronteira
marítima iha Tasi Timor ne’e tenki to’o iha ne’ebé.
Akordu Prinsipal: Iha 30 Agostu 2017, durante reuniaun ba
konsiliasaun sira iha Kopenhagen, Timor-Leste no Austrália hetan
akordu prinsípiu kona-ba akordu abranjente ida ba fronteira marítima.
Loron ida ne’e iha signifika istóriku ba Timor-Leste tanba iha loron
ne’e mós Timor-Leste marka aniversáriu ba dala 18 ba referendu
ne’ebé lori Timor-Leste ba nia independénsia. Ho delimitasaun ba
fronteiras marítimas, akordu Kopenhagen ne’e haree mós ba estadu
Greater Sunrise nian, dalan ida hodi dezenvolve rekursu, no mós buka
dalan oin nusa hodi fahe reseita husi rezultadu ne’e.
Saida mak sei halo tuir mai?
Tratadu final: Timor-Leste no Austrália fiar katak sei finaliza
komponente importante ba akordu ne’e iha reuniaun tuir mai iha
Outubru 2017. Hein katak sei asina tratadu final molok 2017 remata.
Komisaun nia relatóriu: Hodi hakotu prosesu konsiliasaun ne’e,
Komisaun Konsiliasaun sei hato’o relatóriu ida ba Sekretáriu-Jeral
Nasoens Unidas nian tuir nia obrigasaun bazeia ba Anexu V UNCLOS
nian, ne’ebé fó sai elementu importante sira kona-ba akordu ne’ebé
Parte sira konkorda ona.
Oinsa ho Indonézia?
Indonézia la hola parte ba konsiliasaun ne’ebé lao hela tanba prosesu
sira ne’e só haree deit ba fronteira entre Timor-Leste no Austrália.
Rezultadu ikus husi konsiliasaun ne’e sei la afeta Indónezia nia direitu
marítimas.
Timor-Leste no Indonézia konkorda tiha ona atu halo negosiasaun
bilateralmente tuir lei internasional no hahú tiha ona.
Haree informasaun tan kona-ba prosesu konsiliasaun nian iha PCA nia
website: https://pcacases.com/web/view/132
Aprende tan @ www.gfm.tl ka kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas
Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas
Governu Demokrátika Repúblika Timor-Leste
e: [email protected] tel: +670 7742 5544 FIXA INFORMASAUN Setembru 2017
Iha loron 6 fulan-marsu tinan 2018, Timor-Leste no Austrália asina
ona Tratadu Fronteira Marítima istóriku ida iha Sede Nasoens
Unidas nian iha Nova Iorke. Tratadu Fronteira Marítima ne’e
estabelese ba dahuluk fronteiras marítimas permanente entre
Timor-Leste no Austrália iha Tasi Timor. Asina Tratadu ne’e mak
hakotu prosesu konsiliasaun obrigatória, tuir Nasoens Unidas
nia Konvensaun ba Lei Tasi nian, ne’ebé Timor-Leste mak hahú
iha fulan-abril tinan 2016. Tratadu ne’e estabelese fronteiras
marítimas permanente iha Tasi Timor bazeia ba lei internasional,
hodi hakotu Timor-Leste nia disputa marítima naruk ho Austrália.
Hodi rekoñese Timor-Leste nia direitu ba nia tasi sira, asina
Tratadu ne’e marka hakat importante ida ba Timoroan sira iha sira
nia luta ba soberania kompleta no independénsia.
Saida mak iha Tratadu Fronteira Marítima ne’e?
Reprezentante ba Timor-Leste iha Konsiliasaun, Ministru Agio Pereira asina
Tratadu Fronteira Marítima ho Austrália nia Ministra Negósiu Estranjeiru Julie
Bishop iha Sede Nasoens Unidas nian, Nova Iorke, iha loron 6 fulan-marsu
tinan 2018
Fronteiras Marítimas entre Timor-Leste no Austrália iha Tasi Timor, hanesan
konkorda ona iha Tratadu foun ne’e
Tratadu Fronteira Marítima ne’e asegura liña klaran ida iha Tasi
Timor, ho ajustamentu oitoan deit hodi hetan rezultadu ekitativa ida
tuir ezizénsia lei internasional nian. Maioria husi liña klaran ne’e
‘abranjente’, katak nia kobre hotu ‘plataforma kontinental’ (ne’ebé
envolve direitu hodi halo esplorasaun ba rikusoin sira iha tasi-kidun,
hanesan petróleu) no ‘zona ekonomia eskluziva’ (ne’ebé envolve
direitu hodi halo esplorasaun ba rikusoin sira iha bee laran, hanesan
peska).
Tuir akordu ne’e, rikosion Greater Sunrise ne’e sei fahe entre Timor-
Leste no Austrália, ho maioria iha Timor-Leste nia tasi laran no
maioria husi reseita ne’e sei ba hotu Timor-Leste.
Fronteira marítima ne’ebé konkorda ona tau kampu minarai sira
molok ne’e iha Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Hamutuk (JPDA)
iha Timor-Leste nia plataforma kontinental. Ida ne’e katak, la
hanesan ho aranjus fahe rekursu sira molok ne’e, títulu ba reseita
sira hotu iha futuru husi kampu Bayu Undan no Kitan sei transfere
ba Timor-Leste. Iha oeste, fronteira tasi-kidun ne’ebé konkorda ona
halai sai liu husi JPDA molok ne’e no rezulta kampu mina Buffalo
transfere husi Austrália ba Timor-Leste.
Akordu ba fronteiras marítimas ne’e kompletu no final, maibé,
parte balu husi fronteira tasi-kidun ne’e provizóriu no submete ba
ajustamentu automátiku ho eventu balu tuir mai. Fronteira tasi-kidun
provizóriu iha nordeste no oeste bele haluan tan hodi hasoru pontu
trilateral ne’ebé sei konkorda hamutuk iha negosiasaun tuir mai ho
Indonézia. Ida ne’e katak, depende ba rezultadu negosiasaun ho
Indonézia, Timor-Leste bele haluan liu tan nia área marítima.
Timor-Leste nia Tratadu Fronteira Marítima ho Austrália
Aprende tan @ www.gfm.tl ka kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas
Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas
Governu Demokrátika Repúblika Timor-Leste
e: [email protected] tel: +670 7742 5544 FIXA INFORMASAUN 2018
Iha loron 6 fulan-marsu tinan 2018, Timor-Leste no Austrália asina ona Tratadu Fronteira Marítima istóriku ida iha Sede Nasoens Unidas
nian iha Nova Iorke. Tratadu Fronteira Marítima ne’e estabelese ba dahuluk fronteiras marítimas permanente entre Timor-Leste no Austrália
iha Tasi Timor. Asina Tratadu ne’e mak hakotu prosesu konsiliasaun obrigatória, tuir Nasoens Unidas nia Konvensaun ba Lei Tasi nian,
ne’ebé Timor-Leste mak hahú iha fulan-abril tinan 2016. Tratadu ne’e estabelese fronteiras marítimas permanente iha Tasi Timor bazeia
ba lei internasional, hodi hakotu Timor-Leste nia disputa marítima naruk ho Austrália. Hodi rekoñese Timor-Leste nia direitu ba nia tasi sira,
asina Tratadu ne’e marka hakat importante ida ba Timoroan sira iha sira nia luta ba soberania kompleta no independénsia.
Fronteiras Marítimas entre Timor-Leste no Austrália iha Tasi Timor, hanesan konkorda ona iha Tratadu foun ne’e
Tratadu Fronteira Marítima ne’e estabelese, ba dahuluk, fronteiras
marítimas permanente entre Timor-Leste no Austrália iha Tasi
Timor. Tratadu ne’e hametin liña klaran ida iha Tasi Timor ho
ajustamentu oitoan deit hodi hetan rezultadu ekitativa ida tuir
ezizénsia lei internasional nian.
Fronteiras marítimas ne’ebé dada ona entre Timor-Leste no
Austrália, hanesan hatudu iha mapa ne’e, konsisti ho buat hirak tuir
mai ne’e:
• Liña fronteira abranjente ida entre pontu TA-5 no TA-10 (hatudu
iha kor-mean). ‘Abranjente’ katak nia kobre hotu ‘plataforma
kontinental’ (ne’ebé envolve direitu hodi halo esplorasaun ba
rikusoin sira iha tasi-kidun, hanesan petróleu) no ‘zona ekonomia
eskluziva’ (ne’ebé envolve direitu hodi halo esplorasaun ba
rikusoin sira iha bee laran, hanesan peska).
• Liña fronteira sira seluk iha mapa ne’e kona-ba plataforma
kontinental deit. Tuir Tratadu foun ne’e, Timor-Leste nia
plataforma kontinental permanente (hatudu iha kor-mean no kor-
kinur) kobre Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Hamutuk (JPDA)
molok ne’e tomak no habelar tan ba oeste no leste.
• Fronteira marítima ne’ebé delimita ona ne’e final no permanente,
só fronteiras provizoriu sira iha oeste no leste (hatudu iha kor-
malahuk) mak lae. Fronteira hirak ne’e submete ba ajustamentu
automátiku, no só sai permanente bainhira eventu balu akontese:
– Fronteira plataforma kontinental entre pontu TA-1 no TA-2 iha
oeste ne’e provizóriu to’o fronteira plataforma kontinental entre
Timor-Leste no Indonézia tama ona ba vigor no kampu Corallina
no Laminaria ne’ebé agora lao hela ne’e sei hapara. Oras ne’e
daudauk, fronteira ne’e bele muda sai liu ba oeste husi TA-1 to’o
nia hasoru pontu ida ne’ebé fronteira plataforma kontinental
ne’ebé sei konkorda entre Timor-Leste no Indonézia hasoru
Tratadu tinan 1972 nian entre Indonézia no Austrália.
– Fronteira plataforma kontinental entre pontu TA-11 no TA-13
iha leste ne’e provizóriu to’o fronteira kontinental ida entre
Timor-Leste no Indonézia tama ona ba vigor no kampu Greater
Sunrise (Sunrise no Troubadour) ne’ebé lao hela sei hapara.
Oras ne’e daudauk, fronteira ne’e bele muda sai liu ba leste
husi TA-11 to’o nia hasoru pontu ne’ebé fronteira plataforma
kontinental ne’ebé sei konkorda entre Timor-Leste no
Indonézia hasoru Tratadu tinan 1972 nian entre Indonézia no
Austrália.
Saida mak iha Tratadu Fronteira Marítima ne’e?
Aprende tan @ www.gfm.tl ka kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas
Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas
Governu Demokrátika Repúblika Timor-Leste
e: [email protected] tel: +670 7742 5544 FIXA INFORMASAUN 2018
Hola parte ba prosesu Komisaun Konsiliasaun UNCLOS ne’e, husu para Timor-Leste, atu konsidera konteudu lokal, treinamentu no aspetu dezenvolvimentu nasional ba dezenvolvimentu no esplorasaun Greater Sunrise nian. Atu fó asisténsia ba prosesu ne’e, GFM apoia Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé lidera vizita ba planta Gás Natural Likifeitu (LGN) iha Bontang iha Indonézia, no Papua Nova Guiné. Iha vizita ne’e tomak, Xefe Negosiador hasoru malu ho líderes industrial sira, matenek nain sira ne’ebé promove dezenvolvimentu lokal no rejional, kria kampu servisu nasional no treinamentu industrial nian, ho vizaun ida atu haforsa kooperasaun entre nasaun sira no bele komprende no aprende husi sira nia esperiénsia.
Konsellu Atlántiku nia Fórum Global kona-ba Enerjia iha Abu Dhabi – fulan Janeiru tinan 2018 Konsellu Atlántiku nia Forum Global kona-ba Enerjia iha Abu Dhabi mak fórum internasional prinsipal ba governu, industria, no líderes sira nia hanoin hodi estabelese ajenda ba enerjia global ba tinan ne’e no antisipa no responde ba mudansa iha mundu enerjia nian.
Halao ho patronajen Sua Eselensia Sheikh Mohammed bin Zayed Al Nahyan, Prínsipe Erdeiru Abu Dhabi no Komandante Supremu Adjuntu Forsas Armadas ba Emiradus Árabes Unidos (EAU) nian, Fórum ne’e halao ho parseria ho Ministériu Enerjia Emiradus Árabes Unidus, ADNOC, no Mubadala.
Timor-Leste nia Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão hetan konvite, atu fó diskursu importante ida iha Fórum ne’e, ko’alia kona-ba “Diversifika Ekonomia iha Rejiaun, Prátika Diak liu no Modelu Negósiu ne’ebé Sustentável: Lisaun sira ne’ebé Timor-Leste aprende ona.”
Husi loron 11-14 fulan Janeiru tinan 2018, Xefe Negosiador no delegasaun kiik ida husi Timor-Leste vizita Abu Dhabi hodi partisipa iha Fórum Enerjia Global ne’e no halao reuniaun balu ho líderes prominente EAU nian, jestores Fundu Rikeza Soberania nian, no kompañia mina sira.
Vizita ida ne’e susesu hodi aumenta tan ema nia koñesimentu kona-ba Timor-Leste no nia akordu foun kona-ba fronteira marítima ho Austrália liu husi Nasoens Unidas nia prosesu Konsiliasaun Obrigatória no aprende dalan foun no prátika diak sira iha jestaun rikusoin husi fundu soberania rikusoin bo’ot balu iha mundu.
Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão hasoru malu ho Ministru Estadu ba Negósius Estranjeirus ba EAU, Dr. Anwar Gargash.
Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão fó diskursu importante ida iha Konsellu Atlántiku nia Fórum Global kona-ba Enerjia.
Sentru Treinamentu Planta LNG iha Papua Nova Guiné, Dezembru 2017
Konseitu dezenvolvimentu no vizita ba konteudu lokal iha rejiaun
Selebrasaun Aniversáriu 42 ba Prokalamasaun Independénsia Timor-Leste nian (loron 22-29 fulan Novembru tinan 2017), CovalimaIntegradu ho selebrasaun ba aniversáriu 42 ba proklamasaun independénsia Timor-Leste nian, Gabinete Fronteiras Marítimas simu konvite hodi partisipa iha espozisaun ida, husi loron 22-29 fulan Novembru iha Suai, Munisípiu Covalima.
Gabinete Fronteiras Marítimas haruka funsionariu 11 ba espozisaun ne’e, hodi informa ba públiku kona-ba Timor-Leste nia ajenda fronteira marítima nian. Vizitante sira inklui estudante sira, membru komunidade sira, ajente governu nian, diplomata, veteranus, reprezentante NGO sira, militáriu no polísia sira no akadémikus, no seluk tan.
Ema liu husi 1.140, husi tinan no profisaun oin-oin, vizita GFM nia Baraka. Vizitante sira espresa sira nia interese iha kestaun fronteira marítima no haforsa sira nia apoiu ba kestaun nasional ida ne’e, liu-liu husu atu hametin dame no estabilidade iha Timor-Leste, no husu atu ukun nain sira proteje didiak rikusoin hirak ne’ebé Timoran nian ba jerasaun sira tuir mai. Vizitante sira hatudu sira nia interese ba iha kestaun fronteiras
marítima no fó apoiu ba kestaun nasional ida ne’e.
Kuriozu nafatin! Ekipa GFM ho Sr. Hendra Kusnoto
Kursu iha Rekursu Umanu no Jestaun ba Profisionais no Ezekutivu sira, iha Jakarta, IndonéziaHusi loron 2 to’o loron 8 fulan Dezembru, ofisial nain tolu husi Gabinete Fronteiras Marítimas partisipa iha kursu “Rekursu Umanu no Jestaun ba Profisionais no Ezekutivus” no “Kompeténsia ba Lideransa no Jestaun” iha Jakarta. Kursu ida ne’e Sentru Formasaun Referénsia, Sentru Spectra, mak fó no promove kompeténsia husi elementus prinsipal sira iha área jestaun no finansas nian.
Kursu Espesializada iha Fotografia iha Sydney, AustráliaHusi loron 4 – 8 fulan Dezembru, ofisial komunikasaun nain rua husi Gabinete Fronteiras Marítimas atende kursu fotografia ne’ebé haree liu-liu ba tékniku hasai foto nian, ne’ebé Sydney Photographic Workshop mak fó.
Kursu ne’e kobre aspetu importante sira husi fotográfia nian, inklui atu uza mákina fotografia, tékniku ba fókus, hasai fotografia uza manual, sukat naroman, halo dokumentasaun no introdusaun ba fotojornalizmu.
Partesipante ida deskreve esperiensia treinamentu ne’e hanesan “semana ida ne’ebé májika”. Kursu ne’ebé iha balansu diak tebes entre teória no prátika ne’e fó ba partisipante sira baze ne’ebé forte hodi hasai fotografia ho kualidade profisional.
Hola parte ba prosesu Komisaun Konsiliasaun UNCLOS ne’e, husu para Timor-Leste, atu konsidera konteudu lokal, treinamentu no aspetu dezenvolvimentu nasional ba dezenvolvimentu no esplorasaun Greater Sunrise nian. Atu fó asisténsia ba prosesu ne’e, GFM apoia Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé lidera vizita ba planta Gás Natural Likifeitu (LGN) iha Bontang iha Indonézia, no Papua Nova Guiné. Iha vizita ne’e tomak, Xefe Negosiador hasoru malu ho líderes industrial sira, matenek nain sira ne’ebé promove dezenvolvimentu lokal no rejional, kria kampu servisu nasional no treinamentu industrial nian, ho vizaun ida atu haforsa kooperasaun entre nasaun sira no bele komprende no aprende husi sira nia esperiénsia.
Konsellu Atlántiku nia Fórum Global kona-ba Enerjia iha Abu Dhabi – fulan Janeiru tinan 2018 Konsellu Atlántiku nia Forum Global kona-ba Enerjia iha Abu Dhabi mak fórum internasional prinsipal ba governu, industria, no líderes sira nia hanoin hodi estabelese ajenda ba enerjia global ba tinan ne’e no antisipa no responde ba mudansa iha mundu enerjia nian.
Halao ho patronajen Sua Eselensia Sheikh Mohammed bin Zayed Al Nahyan, Prínsipe Erdeiru Abu Dhabi no Komandante Supremu Adjuntu Forsas Armadas ba Emiradus Árabes Unidos (EAU) nian, Fórum ne’e halao ho parseria ho Ministériu Enerjia Emiradus Árabes Unidus, ADNOC, no Mubadala.
Timor-Leste nia Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão hetan konvite, atu fó diskursu importante ida iha Fórum ne’e, ko’alia kona-ba “Diversifika Ekonomia iha Rejiaun, Prátika Diak liu no Modelu Negósiu ne’ebé Sustentável: Lisaun sira ne’ebé Timor-Leste aprende ona.”
Husi loron 11-14 fulan Janeiru tinan 2018, Xefe Negosiador no delegasaun kiik ida husi Timor-Leste vizita Abu Dhabi hodi partisipa iha Fórum Enerjia Global ne’e no halao reuniaun balu ho líderes prominente EAU nian, jestores Fundu Rikeza Soberania nian, no kompañia mina sira.
Vizita ida ne’e susesu hodi aumenta tan ema nia koñesimentu kona-ba Timor-Leste no nia akordu foun kona-ba fronteira marítima ho Austrália liu husi Nasoens Unidas nia prosesu Konsiliasaun Obrigatória no aprende dalan foun no prátika diak sira iha jestaun rikusoin husi fundu soberania rikusoin bo’ot balu iha mundu.
Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão hasoru malu ho Ministru Estadu ba Negósius Estranjeirus ba EAU, Dr. Anwar Gargash.
Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão fó diskursu importante ida iha Konsellu Atlántiku nia Fórum Global kona-ba Enerjia.
Sentru Treinamentu Planta LNG iha Papua Nova Guiné, Dezembru 2017
Konseitu dezenvolvimentu no vizita ba konteudu lokal iha rejiaun
Selebrasaun Aniversáriu 42 ba Prokalamasaun Independénsia Timor-Leste nian (loron 22-29 fulan Novembru tinan 2017), CovalimaIntegradu ho selebrasaun ba aniversáriu 42 ba proklamasaun independénsia Timor-Leste nian, Gabinete Fronteiras Marítimas simu konvite hodi partisipa iha espozisaun ida, husi loron 22-29 fulan Novembru iha Suai, Munisípiu Covalima.
Gabinete Fronteiras Marítimas haruka funsionariu 11 ba espozisaun ne’e, hodi informa ba públiku kona-ba Timor-Leste nia ajenda fronteira marítima nian. Vizitante sira inklui estudante sira, membru komunidade sira, ajente governu nian, diplomata, veteranus, reprezentante NGO sira, militáriu no polísia sira no akadémikus, no seluk tan.
Ema liu husi 1.140, husi tinan no profisaun oin-oin, vizita GFM nia Baraka. Vizitante sira espresa sira nia interese iha kestaun fronteira marítima no haforsa sira nia apoiu ba kestaun nasional ida ne’e, liu-liu husu atu hametin dame no estabilidade iha Timor-Leste, no husu atu ukun nain sira proteje didiak rikusoin hirak ne’ebé Timoran nian ba jerasaun sira tuir mai. Vizitante sira hatudu sira nia interese ba iha kestaun fronteiras
marítima no fó apoiu ba kestaun nasional ida ne’e.
Kuriozu nafatin! Ekipa GFM ho Sr. Hendra Kusnoto
Kursu iha Rekursu Umanu no Jestaun ba Profisionais no Ezekutivu sira, iha Jakarta, IndonéziaHusi loron 2 to’o loron 8 fulan Dezembru, ofisial nain tolu husi Gabinete Fronteiras Marítimas partisipa iha kursu “Rekursu Umanu no Jestaun ba Profisionais no Ezekutivus” no “Kompeténsia ba Lideransa no Jestaun” iha Jakarta. Kursu ida ne’e Sentru Formasaun Referénsia, Sentru Spectra, mak fó no promove kompeténsia husi elementus prinsipal sira iha área jestaun no finansas nian.
Kursu Espesializada iha Fotografia iha Sydney, AustráliaHusi loron 4 – 8 fulan Dezembru, ofisial komunikasaun nain rua husi Gabinete Fronteiras Marítimas atende kursu fotografia ne’ebé haree liu-liu ba tékniku hasai foto nian, ne’ebé Sydney Photographic Workshop mak fó.
Kursu ne’e kobre aspetu importante sira husi fotográfia nian, inklui atu uza mákina fotografia, tékniku ba fókus, hasai fotografia uza manual, sukat naroman, halo dokumentasaun no introdusaun ba fotojornalizmu.
Partesipante ida deskreve esperiensia treinamentu ne’e hanesan “semana ida ne’ebé májika”. Kursu ne’ebé iha balansu diak tebes entre teória no prátika ne’e fó ba partisipante sira baze ne’ebé forte hodi hasai fotografia ho kualidade profisional.
201804
Iha loron 6 fulan Marsu tinan 2018, Timor-Leste no Austrália asina Tratadu Fronteira Marítima istóriku ida iha Nasoens Unidas nia Sede iha Nova Iorke. Tratadu Fronteira Marítima ne’e estabelese ba dahuluk fronteiras marítimas permanente entre Timor-Leste no Austrália iha Tasi Timor. Asina tratadu ne’e hakotu prosesu konsiliasaun obrigatória, tuir Nasoens Unidas nia Konvensaun ba Lei Tasi nian, ne’ebé Timor-Leste mak hahú iha fulan Abril tinan 2016. Tratadu ne’e estabelese fronteiras marítimas permanente iha Tasi Timor bazeia ba lei internasional, hodi hakotu Timor-Leste nia disputa naruk kona-ba fronteira marítima ho Austrália. Hodi fó rekoñesimentu ba Timor-Leste ninia direitu ba nia tasi sira, asina Tratadu ne’e marka hakat importante tebes ida ba povu Timoroan iha sira nia luta ba soberania kompleta no independénsia.
Tratadu Fronteira Marítima estabelese liña mediana ida iha Tasi Timor, ho ajustamentu oitoan deit hodi hetan rezultadu ekitativa ida tuir ezizénsia lei internasional nian. Tuir akordu ne’e, Timor-Leste no Austrália sei fahe Greater Sunrise, ho maioria iha Timor-Leste nia área marítima no maioria husi reseita ne’e sei mai Timor-Leste.
Fronteira marítima ne’ebé konkorda ona ne’e tau kampu rekursu sira uluk iha Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Hamutuk (JPDA) iha Timor-Leste nia plataforma kontinental. Ida ne’e katak, la hanesan ho aranjus fahe rekursu sira iha molok ne’e, títulu ba reseita sira iha futuru husi kampu Bayu-Undan no Kitan sei transfere ba Timor-Leste.
Gabinete Fronteiras Marítimas dezenvolve ona fixa informativu ida relasiona ho Tratadu Fronteira Marítima hodi informa ba públiku kona-ba akordu ne’e no nia prosesu tomak. Bele hetan fixa ne’e iha www.gfm.tl
Agora fronteiras marítimas entre Timor-Leste no Austrália rezolve tiha ona, Gabinete Fronteiras Marítimas sei kontinua nia servisu hodi fó apoia ba rezolusaun ida ba fronteiras marítimas entre Timor-Leste no Indonézia, ne’ebé konsistente ho UNCLOS no lei internasional.
Reprezentante ba Timor-Leste iha Konsiliasaun, Ministru Agio Pereira asina Tratadu Fronteira Marítima ho Austrália nia Ministra Negósius Estranjeirus Julie Bishop iha Nasoens Unidas nia Sede, Nova Iorke, iha loron 6 fulan Marsu tinan 2018.
Timor-Leste no Austrália asina Tratadu Fronteira Marítima ida
Sesaun fahe informasaun husi GFMGFM kontinua fahe informasaun ba organizasaun sira, komunidade no grupu relijiozu sira no sosiedade sivil kona-ba Timor-Leste nia fronteiras marítimas.
Iha Kuarta-feira, loron 21 fulan Marsu tinan 2018, GFM fahe informasaun ba ekipa husi La’o Hamutuk kona-ba tratadu fronteira marítima entre Timor-Leste no Austrália.
GFM halo aprezentasaun rua ba UNTL. Ida iha Sexta-feira, loron 30 fulan Marsu ba estudante 65 husi Kursu Koalia Inglés (ECC) no ida seluk iha Kuarta-feira, loron 4 fulan Abril ba estudante 40 husi Departamentu Relasaun Internasional. Estudante sira iha interese tebe-tebes ba iha prosesu konsiliasaun obrigatória no tratadu ne’ebé hanesan rezultadu husi prosesu ne’e.
Iha Kuarta-feira, loron 28 fulan Marsu, GFM fahe informasaun ba estudante besik 30 no professor balu iha Universidade João Saldanha iha Becora, Díli.
GFM fó apoia ba Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão hodi fahe informasaun ba públiku dala rua kona-ba fronteiras marítimas – ida iha loron 3 fulan Abril ba ema besik 600 iha Salaun Katedral, Vila-Verde no ida seluk iha loron 8 fulan Abril ba estudante besik 2000 iha Sentru Treinamentu Don Bosco iha Díli. Ema hirak ne’ebé atende sesaun sira ne’e iha interese no ativu hodi rona kona-ba fronteiras marítimas no tratadu fronteira marítima ho Austrália ne’e signifika saida ba Timoroan sira.
GFM fahe informasaun ba estudante sira iha UNTL
Ekipa La’o Hamutuk no ekipa GFM
Xefe Negosiador Kay Rala Xanana Gusmão fahe informasaun ba públiku iha Díli, loron 3 fulan Abril tinan 2018
Gabinete Fronteiras Marítimas mak Sekretáriadu ba Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas, ne’ebé responsabiliza ba negosiasaun ba fronteiras marítimas ho Indonézia no Austrália.
Gabinete Fronteiras MarítimasKonsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras MarítimasDíli, Timor-Leste+670 7742 [email protected]
BOLETIN NOTÍSIAS ABRIL 2018
Boletin Notísias Abril 2018
Atu hetan tan informasaun bele kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas Governu Repúblika Demokrátika Timor-Leste [email protected] +670 7742 5544
TIMOR-LESTE NIA KONSILIASAUN HO AUSTRÁLIA
KONA-BA FRONTEIRAS MARÍTIMAS
Iha 11 Abril 2016, Governu Timor-Leste hahú konsiliasaun obrigatória ho Austrália tuir Nasoens Unidas
nia Konvensaun ba Lei Tasi nian (UNCLOS). Husi ne’ebá kedas, nasaun rua ne’e halo ona pasu bo’ot ho
nia objetivu atu hetan akordu ida kona-ba fronteiras marítimas permanentes.
Saida mak konsiliasaun obrigatória?
Konsiliasaun obrigatória hanesan prosesu ida tuir UNCLOS
ne’ebé iha painel konsiliador ida asisti parte Estadu sira hodi
hetan solusaun amigavél ida ba sira nia disputa.
Bele uza prosesu ida ne’e bainhira iha sirkumstánsia hirak
ne’ebé Estadu viziñu sira la hetan akordu ida no Estadu ida halo
deklarasaun hodi hasees-án husi
jurisdisaun orgaun obrigatória
hodi buka rezolusaun ba disputa
kona-ba fronteiras marítimas.
Konsiliasaun ne’e painel ida ho
konsiliador independente nain
lima mak halao, ne’ebé ema
hanaran Komisaun Konsiliasaun.
Komisaun ne’e buka atu
komprende faktu sira no pozisaun
legal husi estadu idak-idak.
Timor-Leste mak nasaun ida
ne’ebé hahú uluk konsiliasaun obrigatória tuir UNCLOS.
Saida mak ita atinji ona iha kosiliasaun ne’e?
Audiénsia sira: Audiénsia prosesual dahuluk ba konsiliasaun
ne’e halao iha Haia iha 28 Jullu 2016. Tuir fali audiénsia públika
ida iha 29 Agostu 2016, ne’ebé Timor-Leste no Austrália
aprezenta sira nia pozisaun publikamente. Audiénsia ne’e
fó sai direta husi Tribunal Arbitrajen Permanente (PCA) nia
website.
Kompeténsia: Austrália dezafia komisaun nia kompeténsia
(ne’e mak, legalidade ba prosedimentu sira) durante
audiénsia prosesual ida iha 31 Agostu 2016. Maibé,
hafoin ne’e Komisaun desidi ho lian ida deit katak sira iha
kompeténsia (ka ‘jurisdisaun’) hodi rona disputa ne’e no fó sai
desizaun ne’e iha 26 Setembru 2016.
Hakotu CMATS: Reuniaun seluk tan halao iha Singapura husi
13 Outubru 2016. Iha reuniaun hirak ne’e Governu Timor-Leste
no Austrália konkorda ba pakote medida integradu ida hodi
kria kondisaun hodi hetan akordu ida ba fronteiras marítimas
permanentes. Hanesan parte ba pakote ne’e, Timor-Leste
notifika Austrália iha 10 Janeiru 2017 kona-ba nia intensaun
atu hakotu Tratadu Ajuste Marítimu Balu iha Tasi Timor
(CMATS), tratadu provizóriu hodi fahe rekursu sira. Tratadu
ne’e sei mate iha fulan 3 nia laran hahú husi data notifikasaun.
Timor-Leste no Austrália konkorda katak, tuir fali CMATS nia
terminasaun, Tratadu Tasi Timor 2002 no nia kuadru regulador
sei vigora nafatin tuir nia forma orijinal. Ida ne’e sei fó serteza
ba investidor mina sira to’o fronteiras marítimas rezolve ona.
Hapara kazu legal sira seluk: Hanesan parte husi pakote
medida integradu ne’e konkorda hodi loke dalan ba
negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas, Timor-Leste
hakotu kazu arbitrajen rua kontra Austrália iha 20 Janeiru 2017,
relasiona ho jurisdisaun fiskal no alegada espionajen durante
negosiasaun ba tratadu CMATS nian.
Negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas: Iha Dezembru
2016, Timor-Leste no Austrália halo kompromisu istóriku hodi
halo negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas permanentes
ho Komisaun Konsiliasaun nia apoiu, fó sai iha Deklarasaun
Konjunta ida iha 9 Janeiru 2017. Komisaun halao reuniaun tan
iha Janeiru 2017 iha Singapura hodi esplora nasaun rua nia
pozisaun kona-ba fronteira marítima iha Tasi Timor ne’e tenki
to’o iha ne’ebé.
Saida mak sei halo tuir mai?
Negosiasaun ne’e sei kontinua iha tinan ne’e nia laran, bazeia
ba konfidensialidade, molok prosesu konsiliasaun remata iha
Setembru 2017. Timor-Leste no Austrália konfirma tiha ona
katak sira sei tuir prosesu ne’e ho boa fé ho vizaun ida atu
hetan akordu ida kona-ba fronteiras marítimas iha Setembru.
Se la hetan akordu ida, Komisaun Konsiliasaun sei fo
relatóriu ida ba Sekretáriu Jeral Nasoens Unidas nian ho
rekomendasaun hodi hetan rezolusaun. Austrália no Timor-
Leste sei iha obrigasaun atu halao negosiasaun ho boa fé
bazeia ba komisaun nia relatóriu.
Oinsa ho Indonézia?
Indonézia no Timor-Leste konkorda tiha ona atu negosia
fronteiras marítimas permanentes bilateralmente, tuir lei
internasional. Indonézia la hola parte ba konsiliasaun ne’ebé
agora lao hela ne’e tanba prosesu hirak ne’e só haree deit ba
fronteira entre Timor-Leste no Austrália. Rezultadu final husi
konsiliasaun nian sei la afeta ba Indonézia nia direitu marítima.
Haree informasaun tan kona-ba prosesu konsiliasaun nian iha
PCA nia website: https://pcacases.com/web/view/132
Aprende tan @ www.gfm.tl ka kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas
Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas
Governu Demokrátika Repúblika Timor-Leste
e: [email protected] tel: +670 7742 5544 FIXA INFORMASAUN 2017
Komisaun Konsiliasaun
konsisti husi Embaixador
Peter Taksøe-Jensen
(Prezidente) (Dinamarka),
Juiz Abdul Koroma (Serra
Leoa), Juiz Rüdiger Wolfrum
(Alemaña), Dra Rosalie Balkin
(Austrália) no Profesor
Donald McRae (Kanadá no
Nova Zelándia).
TIMOR-LESTE NIA KONSILIASAUN HO AUSTRÁLIA
KONA-BA FRONTEIRAS MARÍTIMAS
Iha 11 Abril 2016, Governu Timor-Leste hahú konsiliasaun obrigatória ho Austrália tuir Nasoens Unidas nia Konvensaun ba
Lei Tasi nian (UNCLOS), ne’ebé Tribunal Permanente Arbitrajen (PCA) mak administra. Liu hosi prosesu ida ne’e, Komisaun
Konsiliasaun hasoru malu beibeik ho Timor-Leste no Austrália ho objetivu, atu hetan akordu ida kona-ba fronteiras marítimas.
Iha 1 Setembru 2017, PCA fó sai katak Timor-Leste no Austrália hetan ona akordu prinsípiu kona-ba elementu sentral ba akordu
fronteira marítima ida.
Saida mak konsiliasaun obrigatória?
Konsiliasaun obrigatória hanesan prosesu ida tuir UNCLOS ne’ebé
iha painel konsiliador ida asisti parte Estadu sira hodi hetan solusaun
amigavél ida ba sira nia disputa.
Bele uza prosesu ida ne’e bainhira iha sirkumstánsia hirak ne’ebé
Estadu viziñu sira la hetan akordu ida no Estadu ida halo deklarasaun
hodi hasees-án husi jurisdisaun orgaun obrigatória hodi buka
rezolusaun ba disputa kona-ba fronteiras marítimas.
Konsiliasaun ne’e painel ida ho konsiliador independente nain lima
mak halao, ne’ebé ema hanaran Komisaun Konsiliasaun. Komisaun
ne’e buka atu komprende faktu sira no pozisaun legal husi estadu
idak-idak.
Timor-Leste mak nasaun ida ne’ebé hahú uluk konsiliasaun
obrigatória tuir UNCLOS.
Saida mak ita atinji ona iha
kosiliasaun ne’e?Audiénsia sira: Audiénsia prosesual dahuluk ba konsiliasaun ne’e
halao iha Haia iha 28 Jullu 2016. Tuir fali audiénsia públika ida iha
29 Agostu 2016, ne’ebé Timor-Leste no Austrália aprezenta sira nia
pozisaun publikamente. Audiénsia ne’e fó sai direta husi Tribunal
Permanente Arbitrajen (PCA) nia website.
Kompeténsia: Austrália dezafia komisaun nia kompeténsia (legalidade
ba prosedimentu sira) durante audiénsia prosesual ida iha 31 Agostu
2016. Maibé, hafoin ne’e Komisaun desidi ho lian ida deit katak sira
iha kompeténsia (ka ‘jurisdisaun’) hodi rona disputa ne’e no fó sai
desizaun ne’e iha 26 Setembru 2016.
Hakotu CMATS: Reuniaun seluk tan halao iha Singapura husi
13 Outubru 2016. Iha reuniaun hirak ne’e Governu Timor-Leste
no Austrália konkorda ba pakote medida integradu ida hodi
kria kondisaun hodi hetan akordu ida ba fronteiras marítimas
permanentes. Hanesan parte ba pakote ne’e, Timor-Leste notifika
Austrália iha 10 Janeiru 2017 kona-ba nia intensaun atu hakotu Tratadu
Ajuste Marítimu Balu iha Tasi Timor (CMATS), tratadu provizóriu hodi
fahe rekursu sira. Tratadu ne’e mate iha 10 Abril 2017. Timor-Leste no
Austrália konkorda katak, tuir fali CMATS nia terminasaun, Tratadu Tasi
Timor 2002 no nia kuadru regulador sei vigora nafatin tuir nia forma
orijinal. Ida ne’e sei fó serteza ba investidor mina sira to’o nasaun rua
ne’e rezolve ona fronteiras marítimas.
Hapara kazu legal sira seluk: Hanesan parte husi pakote medida
integradu ne’ebé konkorda ona hodi loke dalan ba negosiasaun kona-
ba fronteiras marítimas, Timor-Leste hakotu kazu arbitrajen rua kontra
Austrália iha 20 Janeiru 2017, ne’ebé relasiona ho jurisdisaun fiskal no
alegada espionajen durante negosiasaun ba tratadu CMATS nian.
Negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas: Iha Dezembru 2016,
Timor-Leste no Austrália halo kompromisu istóriku hodi halo
negosiasaun kona-ba fronteiras marítimas permanentes ho Komisaun
Konsiliasaun nia apoiu, ne’ebé fó sai iha Deklarasaun Konjunta ida
iha 9 Janeiru 2017. Komisaun halao reuniaun tan iha Janeiru 2017 iha
Singapura hodi esplora nasaun rua nia pozisaun kona-ba fronteira
marítima iha Tasi Timor ne’e tenki to’o iha ne’ebé.
Akordu Prinsipal: Iha 30 Agostu 2017, durante reuniaun ba
konsiliasaun sira iha Kopenhagen, Timor-Leste no Austrália hetan
akordu prinsípiu kona-ba akordu abranjente ida ba fronteira marítima.
Loron ida ne’e iha signifika istóriku ba Timor-Leste tanba iha loron
ne’e mós Timor-Leste marka aniversáriu ba dala 18 ba referendu
ne’ebé lori Timor-Leste ba nia independénsia. Ho delimitasaun ba
fronteiras marítimas, akordu Kopenhagen ne’e haree mós ba estadu
Greater Sunrise nian, dalan ida hodi dezenvolve rekursu, no mós buka
dalan oin nusa hodi fahe reseita husi rezultadu ne’e.
Saida mak sei halo tuir mai?
Tratadu final: Timor-Leste no Austrália fiar katak sei finaliza
komponente importante ba akordu ne’e iha reuniaun tuir mai iha
Outubru 2017. Hein katak sei asina tratadu final molok 2017 remata.
Komisaun nia relatóriu: Hodi hakotu prosesu konsiliasaun ne’e,
Komisaun Konsiliasaun sei hato’o relatóriu ida ba Sekretáriu-Jeral
Nasoens Unidas nian tuir nia obrigasaun bazeia ba Anexu V UNCLOS
nian, ne’ebé fó sai elementu importante sira kona-ba akordu ne’ebé
Parte sira konkorda ona.
Oinsa ho Indonézia?
Indonézia la hola parte ba konsiliasaun ne’ebé lao hela tanba prosesu
sira ne’e só haree deit ba fronteira entre Timor-Leste no Austrália.
Rezultadu ikus husi konsiliasaun ne’e sei la afeta Indónezia nia direitu
marítimas.
Timor-Leste no Indonézia konkorda tiha ona atu halo negosiasaun
bilateralmente tuir lei internasional no hahú tiha ona.
Haree informasaun tan kona-ba prosesu konsiliasaun nian iha PCA nia
website: https://pcacases.com/web/view/132
Aprende tan @ www.gfm.tl ka kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas
Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas
Governu Demokrátika Repúblika Timor-Leste
e: [email protected] tel: +670 7742 5544 FIXA INFORMASAUN Setembru 2017
Iha loron 6 fulan-marsu tinan 2018, Timor-Leste no Austrália asina
ona Tratadu Fronteira Marítima istóriku ida iha Sede Nasoens
Unidas nian iha Nova Iorke. Tratadu Fronteira Marítima ne’e
estabelese ba dahuluk fronteiras marítimas permanente entre
Timor-Leste no Austrália iha Tasi Timor. Asina Tratadu ne’e mak
hakotu prosesu konsiliasaun obrigatória, tuir Nasoens Unidas
nia Konvensaun ba Lei Tasi nian, ne’ebé Timor-Leste mak hahú
iha fulan-abril tinan 2016. Tratadu ne’e estabelese fronteiras
marítimas permanente iha Tasi Timor bazeia ba lei internasional,
hodi hakotu Timor-Leste nia disputa marítima naruk ho Austrália.
Hodi rekoñese Timor-Leste nia direitu ba nia tasi sira, asina
Tratadu ne’e marka hakat importante ida ba Timoroan sira iha sira
nia luta ba soberania kompleta no independénsia.
Saida mak iha Tratadu Fronteira Marítima ne’e?
Reprezentante ba Timor-Leste iha Konsiliasaun, Ministru Agio Pereira asina
Tratadu Fronteira Marítima ho Austrália nia Ministra Negósiu Estranjeiru Julie
Bishop iha Sede Nasoens Unidas nian, Nova Iorke, iha loron 6 fulan-marsu
tinan 2018
Fronteiras Marítimas entre Timor-Leste no Austrália iha Tasi Timor, hanesan
konkorda ona iha Tratadu foun ne’e
Tratadu Fronteira Marítima ne’e asegura liña klaran ida iha Tasi
Timor, ho ajustamentu oitoan deit hodi hetan rezultadu ekitativa ida
tuir ezizénsia lei internasional nian. Maioria husi liña klaran ne’e
‘abranjente’, katak nia kobre hotu ‘plataforma kontinental’ (ne’ebé
envolve direitu hodi halo esplorasaun ba rikusoin sira iha tasi-kidun,
hanesan petróleu) no ‘zona ekonomia eskluziva’ (ne’ebé envolve
direitu hodi halo esplorasaun ba rikusoin sira iha bee laran, hanesan
peska).
Tuir akordu ne’e, rikosion Greater Sunrise ne’e sei fahe entre Timor-
Leste no Austrália, ho maioria iha Timor-Leste nia tasi laran no
maioria husi reseita ne’e sei ba hotu Timor-Leste.
Fronteira marítima ne’ebé konkorda ona tau kampu minarai sira
molok ne’e iha Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Hamutuk (JPDA)
iha Timor-Leste nia plataforma kontinental. Ida ne’e katak, la
hanesan ho aranjus fahe rekursu sira molok ne’e, títulu ba reseita
sira hotu iha futuru husi kampu Bayu Undan no Kitan sei transfere
ba Timor-Leste. Iha oeste, fronteira tasi-kidun ne’ebé konkorda ona
halai sai liu husi JPDA molok ne’e no rezulta kampu mina Buffalo
transfere husi Austrália ba Timor-Leste.
Akordu ba fronteiras marítimas ne’e kompletu no final, maibé,
parte balu husi fronteira tasi-kidun ne’e provizóriu no submete ba
ajustamentu automátiku ho eventu balu tuir mai. Fronteira tasi-kidun
provizóriu iha nordeste no oeste bele haluan tan hodi hasoru pontu
trilateral ne’ebé sei konkorda hamutuk iha negosiasaun tuir mai ho
Indonézia. Ida ne’e katak, depende ba rezultadu negosiasaun ho
Indonézia, Timor-Leste bele haluan liu tan nia área marítima.
Timor-Leste nia Tratadu Fronteira Marítima ho Austrália
Aprende tan @ www.gfm.tl ka kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas
Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas
Governu Demokrátika Repúblika Timor-Leste
e: [email protected] tel: +670 7742 5544 FIXA INFORMASAUN 2018
Iha loron 6 fulan-marsu tinan 2018, Timor-Leste no Austrália asina ona Tratadu Fronteira Marítima istóriku ida iha Sede Nasoens Unidas
nian iha Nova Iorke. Tratadu Fronteira Marítima ne’e estabelese ba dahuluk fronteiras marítimas permanente entre Timor-Leste no Austrália
iha Tasi Timor. Asina Tratadu ne’e mak hakotu prosesu konsiliasaun obrigatória, tuir Nasoens Unidas nia Konvensaun ba Lei Tasi nian,
ne’ebé Timor-Leste mak hahú iha fulan-abril tinan 2016. Tratadu ne’e estabelese fronteiras marítimas permanente iha Tasi Timor bazeia
ba lei internasional, hodi hakotu Timor-Leste nia disputa marítima naruk ho Austrália. Hodi rekoñese Timor-Leste nia direitu ba nia tasi sira,
asina Tratadu ne’e marka hakat importante ida ba Timoroan sira iha sira nia luta ba soberania kompleta no independénsia.
Fronteiras Marítimas entre Timor-Leste no Austrália iha Tasi Timor, hanesan konkorda ona iha Tratadu foun ne’e
Tratadu Fronteira Marítima ne’e estabelese, ba dahuluk, fronteiras
marítimas permanente entre Timor-Leste no Austrália iha Tasi
Timor. Tratadu ne’e hametin liña klaran ida iha Tasi Timor ho
ajustamentu oitoan deit hodi hetan rezultadu ekitativa ida tuir
ezizénsia lei internasional nian.
Fronteiras marítimas ne’ebé dada ona entre Timor-Leste no
Austrália, hanesan hatudu iha mapa ne’e, konsisti ho buat hirak tuir
mai ne’e:
• Liña fronteira abranjente ida entre pontu TA-5 no TA-10 (hatudu
iha kor-mean). ‘Abranjente’ katak nia kobre hotu ‘plataforma
kontinental’ (ne’ebé envolve direitu hodi halo esplorasaun ba
rikusoin sira iha tasi-kidun, hanesan petróleu) no ‘zona ekonomia
eskluziva’ (ne’ebé envolve direitu hodi halo esplorasaun ba
rikusoin sira iha bee laran, hanesan peska).
• Liña fronteira sira seluk iha mapa ne’e kona-ba plataforma
kontinental deit. Tuir Tratadu foun ne’e, Timor-Leste nia
plataforma kontinental permanente (hatudu iha kor-mean no kor-
kinur) kobre Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Hamutuk (JPDA)
molok ne’e tomak no habelar tan ba oeste no leste.
• Fronteira marítima ne’ebé delimita ona ne’e final no permanente,
só fronteiras provizoriu sira iha oeste no leste (hatudu iha kor-
malahuk) mak lae. Fronteira hirak ne’e submete ba ajustamentu
automátiku, no só sai permanente bainhira eventu balu akontese:
– Fronteira plataforma kontinental entre pontu TA-1 no TA-2 iha
oeste ne’e provizóriu to’o fronteira plataforma kontinental entre
Timor-Leste no Indonézia tama ona ba vigor no kampu Corallina
no Laminaria ne’ebé agora lao hela ne’e sei hapara. Oras ne’e
daudauk, fronteira ne’e bele muda sai liu ba oeste husi TA-1 to’o
nia hasoru pontu ida ne’ebé fronteira plataforma kontinental
ne’ebé sei konkorda entre Timor-Leste no Indonézia hasoru
Tratadu tinan 1972 nian entre Indonézia no Austrália.
– Fronteira plataforma kontinental entre pontu TA-11 no TA-13
iha leste ne’e provizóriu to’o fronteira kontinental ida entre
Timor-Leste no Indonézia tama ona ba vigor no kampu Greater
Sunrise (Sunrise no Troubadour) ne’ebé lao hela sei hapara.
Oras ne’e daudauk, fronteira ne’e bele muda sai liu ba leste
husi TA-11 to’o nia hasoru pontu ne’ebé fronteira plataforma
kontinental ne’ebé sei konkorda entre Timor-Leste no
Indonézia hasoru Tratadu tinan 1972 nian entre Indonézia no
Austrália.
Saida mak iha Tratadu Fronteira Marítima ne’e?
Aprende tan @ www.gfm.tl ka kontaktu:
Gabinete Fronteiras Marítimas
Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas
Governu Demokrátika Repúblika Timor-Leste
e: [email protected] tel: +670 7742 5544 FIXA INFORMASAUN 2018