Nidos de lengua equipo

26
TALLER HÑÄHÑU ‘‘NIDOS DE LENGUAS’’

Transcript of Nidos de lengua equipo

Page 1: Nidos de lengua equipo

pág. 1

TALLER HÑÄHÑU

‘‘NIDOS DE LENGUAS’’

Page 2: Nidos de lengua equipo

pág. 2

SUBSECRETARIA DE EDUCACIÓN MEDIA SUPERIOR Y SUPERIOR

DIRECCIÓN GENERAL DE FORMACIÓN Y SUPERACIÓN DOCENTE DEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN NORMAL

ESCUELA NORMAL ‘‘VALLE DEL MEZQUITAL’’ CLAVE C.T 13DNL0003F

LIC. PRIMARIA INTERCULTURAL BILINGÜE.

HMUNTS’I:

AMAIRANI PÉREZ MARCOS FREDY SANTOS VAZQUES

ETNA BELEM DEZHA URBANO YESSICA PAOLA CORTES ZENIL

REBECA CORONA MONTOYA

4° SEMESTRE.

TALLER: HÑÄHÑU

XAHNATE: ADÁN LORA QUEZADA.

‘‘NIDOS DE LENGUAS’’

Page 3: Nidos de lengua equipo

pág. 3

Pág.

INTRODUCCIÓN (Noya ntu’i )……………………………………………………………………………….…..4

PRESENTACIÓN (tengu) ……………………………………………………………………………………….…...6

ACTIVIDADES (ya nt’ot’e) …………………………………………………………………………………………8

POLLO ENCACAHUATADO (ya oni k’o ra j’umai) ………………………………………………….9

ELABORACIÓN DE SOPLADORES (y’a hok’i juit’i) ……………………………………………..13

PLANTACIÓN DE NOPALES (y’a mp’oti ya xat’ä) ……………………………………….……15

SALSA DE XOCONOSTLE (nthant’a hñi de ga ixkahä) …………………………………..…17

GOLUMBOS DE LECHUGUILLA (y’a nthoki bo’o de ga tsut’a)…………………………..20

CONCLUSIÓN (tengu juadi nur’a noy’a)………………………………………………………………..24

BIBLIOGRAFÍA (to’o manga nuy’a noy’a)…………………………………………..………………..…26

ÍNDICE (NTU’I)

Page 4: Nidos de lengua equipo

pág. 4

Ha nuna ´befi sta hokihe de ga ´mafi hñaki, k ora mfasti ra hñahñu pa ra thoka

´befi de n´a ne n´a de nu ya nsadi. Ha da hokje k ora mfastsi de gatho nuyu

kut´a ma ntsitsi ha ra hmi ra mfist´ofo pe´tsi ga´tho nuya ´befi sta hokje

n´a ra ntui noya habu sta uihe ga´tho nu ya ´befi ha nuna ´mafi ga hñaki, di

hokje nge´ӓ di ne ga pahe ma hñakihu pa niuda ´made hange di jahe de ga

hñahñu. Pe njabu nehe de ga hñamfo.

NOY`A NTU’I

Page 5: Nidos de lengua equipo

pág. 5

En este trabajo se presentan algunas de las actividades que se realizaron con

el uso de la lengua hñähñu el trabajo se realizó de manera colaborativamente

con la ayuda de los integrantes de los equipos 5 personas que colaboraron de

manera correcta para la realización de cada una de las actividades.

El trabajo está compuesto por una portada donde se muestran los elementos

principales que identifican al trabajo, un índice donde están ordenados de

manera el que se encuentra en el trabajo, después se encuentran las

actividades ordenadas de acuerdo como las fuimos presentando en los nidos de

lenguas donde se da importancia al uso de la lengua hñähñu fortaleciendo con

las actividades que se realizaron, damos algunas conclusiones del trabajo que

presentamos y las referencias que utilizamos.

Asimismo reflexionamos que es importante lo que nos enseñaron puesto que

cuando iremos a nuestra práctica podremos implementar o realizar esta

actividad antes de iniciar con la clase, siempre y cuando se vincule con lo que se

abordará.

INTRODUCCIÓN

Page 6: Nidos de lengua equipo

pág. 6

Ya mu`i ñahki bi mudi goho n`ate je`ya nuni h`a ra hnini ya mudi hñaki mfädi

pa gatho ya bätsi de r`ato jey`a.

Nubie ya pa ya hmunts`i r`eta ya hnini nuni Oaxaca n`e yoho ya hnini nuni

Michoacan pa da tsuni nuya hñaki bi ntudi ya jä`i m`a met`o.

Soberantes Bojarquez bi nuya fasthe bädi hñaki ne ya mudi m`ui noy`a jimbi

tekathe ntudi ge di zi ngu ra hñu ne di deni hib ho`o ya ntudi, hingo ko nge`ä ra

fadi pa gatho ya hnini nu`hu ya hnini nu`u ya hnini faste ne bi gamfri ko gatho

mäkä mui.

Ko nge`u bi ñuts`i mädi ya hnini bit su nuña ho`o ga hn`oya pa gatho ngunt`udi fadi

bi mbefi bi tsuu n`a hñak hyoya jäi ya mudi n`oya.

TENGU

Page 7: Nidos de lengua equipo

pág. 7

Los nidos de lengua son una estrategia que comenzó en los 80`s en Nueva

Zelanda y que parte del principio de hundimiento lingüística para fomentar la

adquisición de la lengua en los niños de 0 a 6 años. Actualmente ya lo han

adoptado diez comunidades oaxaqueñas y dos michoacanas para rescatar sus

lenguas originarias con la participación de adultos y ancianos.

Soberanes Bojórquez comentó que los encargados de los "nidos de lenguas" no

son considerados maestros, sino guías en el aprendizaje de la lengua, al no ser

un trabajo escolar sino comunal donde cada localidad participante lo acepta

según sus usos y costumbres.

"Esto llena de esperanza a las comunidades por conservar sus lenguas

originarias, lo que puede servir de modelo a seguir en otras instituciones del

estado y del país para que esta labor contribuya a la conservación del legado

cultural de los pueblos indígenas a través de sus lenguas maternas"

PRESENTACIÓN

Page 8: Nidos de lengua equipo

pág. 8

Ya nt’ot’e

Actividades

Page 9: Nidos de lengua equipo

pág. 9

Ya ntsots’i

1.-1/2 j’umai 9.- ndä (ajonjolí)

2.-na thume 10.- dehe

3.- hñu ya yot’a hm’e 11.- ndega

4.- na axi 12.- 1 ½ de ga oni.

5.- denxi

6.- ret’a ya ntsumi

7.- hñu ya dadimaxi

8.- u

Kon t’e maga hoki

1.- ntats’i

2.- ra cazuela

3.- moj’i

4.- ts’ibi

5.- juni

YA ONI K’O RA J’UMAI

Page 10: Nidos de lengua equipo

pág. 10

Ya nthok’i

M’eto da nkuni ya ndä, ya denxi, ya dadimaxi, ya axi, ra thume, ya yot’a hm’e, n’e

ya ntsumi, k’o na tuki ra dehe.

Da exe ma cazuela har’a ts’ibi, ne da japi na tuki ya ndega pa bi mpati.

Mbestho da japabi ya nthanta hñ’i ke da nkuni. Nepu da japabi na tuki ra caldo

de ga oni nehe da japi bi nthuni.

Nepu da japabi ra oni ne ra u ne da temihe asta bi dä xa hñ’o.

Page 11: Nidos de lengua equipo

pág. 11

Ingredientes:

1.- ½ cacahuates. 9.- 400 gramos de ajonjolí.

2.- 1 pan. 10.- 1/3 de aceite.

3.- 3 tortillas duras. 11.- Agua.

4.- 1 diente de ajo.

5.- La mitad de una cebolla.

6.- 10 chiles de árbol.

7.- 3 jitomates.

8.- sal

Utensilios:

1.- Cuchara.

2.- Una cazuela mediana.

3.- Platos para servir.

4.- Leña para prender lumbre.

5.- Metate.

POLLO ENCACAHUATADO

Page 12: Nidos de lengua equipo

pág. 12

Procedimiento:

Primero freímos en aceite todos los ingredientes: pan, tortillas, jitomate,

ajonjolí, ajo, chiles, cebolla y cacahuates.

Después los molimos en el metate con un poco de agua, para que quedara en

forma de salsa.

Pusimos la cazuela en la lumbre para que se calentara, le agregamos un poco de

aceite y esperamos a que calentará.

Enseguida agregamos la salsa que molimos, le agregamos un poco de caldo de

pollo para que la salsa no estuviera tan espesa, también agregamos el pollo ya

cosido y un poco de sal para sazonar.

Finalmente dejamos hervir aproximadamente 10 minutos y servimos para

probar.

Page 13: Nidos de lengua equipo

pág. 13

Kon t’e maga hoki

1.- Tihñä

2.- Juai

Ya nthok’i

Met’o ma da heke hara toho pa da xuki ne da yuti ha ra hyadi npu da xitsik ra

dehe pa da sa da hoki ra nthi`ti.

Met`o ra mudi da mihi ra tihñä ne da japi ma na`a da tothi `ne da pede hangu

da japi n era nthit`i da ja na ne ma n`a ne da jutsi yoho da semi ha ra `nandi

nepu da ngats`i ne bi hoki mähyegi jutsi ne yoho ko yoho, yoho mäña thi`tsi ne

pu `bet`e mähyegi pege bi neki.

Pa gana ra `ye bi tet`i k ora pongi de ga tihñä.

Y’A HOK’I NTHI`TI

Page 14: Nidos de lengua equipo

pág. 14

Ingredientes:

Zoyate

Cuchillo

Procedimiento:

Primero se va a cortar el zoyate en el cerro para limpiarlo con agua y se pone al

sol para que se seque y separarlo por tamaño para poder hacer el soplador

Primero se pone uno a la mitad luego se dobla y se va poniendo el zoyate hasta

dar e ancho que queramos y se va tejiendo de dos en dos hasta terminar un

lado, luego se da vuelta y se hace lo mismo, se va tejiendo, de dos en dos, dos

arriba y uno abajo, dos abajo y uno arriba y para que no se destruya ahora se

trenza igual pero de forma horizontal y para las azas solo se enreda con lo que

sobre del zoyate.

SOPLADORES

Page 15: Nidos de lengua equipo

pág. 15

Kon t’e maga hoki

1.- hñu ya xat’a

2.- na n’tabi

Ya nthok’i

Met’o da ja hñu ya ots’i, de ga nat’e centímetros de ra hñe, da uti nara xat’a ha

na r’a ots’i, nepu da uti ra jai a r’a ots’i pa da komi ra yu de ra xat’a ne da

hmemi xi xa hño pada megi, inda japi ya dehe ngea ra jai x’ma nk’a.

Da padi ke ra xat’a di te n’a metro ma dee, unga ya kähä tada jeya, ne di katsi

tada febrero de ra jeya.

Ne di poda tada noviembre, pada jogi ya xat’a y da petse ma n’a y poni xi xa

kuhi.

Y’A MP’OTI YA XAT’A

Page 16: Nidos de lengua equipo

pág. 16

Cosas para elaboración:

1.- 3 nopales.

2.- una pala.

Procedimiento:

Primero hicimos tres hoyos en la tierra con una profundidad de 20 cm,

aproximadamente la distancia entre hoyos fue de medio metro, en cada hoyos

metimos un nopal, le pusimos tierra alrededor y pisamos para que quedara

firme la tierra y el nopal no se moviera, no le pusimos agua porque la tierra ya

estaba humada.

Aprendimos que los nopales alcanzan a crecer aproximadamente 1 metro ½ de

altura, además que sus frutos que son las tunas se dan cada año.

Los nopales se podan en el mes de noviembre, para que crezcan bonitos y den

frutos.

No necesitan mucha agua, ni tampoco estar en la sombra.

Esta también se utiliza para la elaboración de comida.

PLANTACIÓN DE NOPALES

Page 17: Nidos de lengua equipo

pág. 17

Kon t’e maga hoki

1.- r’ato ya ntsumi.

2.- na axi.

3.- ya u

4.- yoho ya ixkahä

5.- r’a dehe

6.- ra mad’a

7.- nthanti

Ya nthok’i

Met´o da ueti ya ntsumi ha ra doy’o, nepu da ueti ya ixkahä nehe r’a axi,

mest’o bi dä da hñaky de r’a doy’o.

Nepu r’a hñi da pogi a r’a mad’a pa da nkuni, da utsi na zi tuki rá dehe pa ga

ntuki, da utsuabi r’a axi, ne ra pa bi nkuni gatho, nepu ta ntuki ya ndä de y’a

ixkahä, da utsuabi a ra mad’a pa bi nkuni gatho, da utsuabi ma na rá tuki r’a

dehe pa bi gohi xi xa kuhi.

nepu ya da ntsäpi na zi tuki y da handy que xi xa kuhi nehe bi boni xa hñi.

Da badi ke r’a nthanta hñi da utsiabi ya landro, ya denxi pa di boni xa kuhi.

Y’A HOKY YA NTHANT’A HÑI DE GA

IXKAHÄ

Page 18: Nidos de lengua equipo

pág. 18

Ingredientes:

1.- 6 chiles de árbol.

2.- 1 ajo.

3.- Sal

4.- 2 tunas ‘‘Xoconostle’’

5.-Agua.

6.- Molcajete.

Procedimiento:

Primero asamos los chiles, el ajo y las tunas de Xononostle en el comal, cuando

estos se asaron muy bien los sacamos del comal para que no se quemaran.

Después pusimos los chiles en el molcajete y los molimos, le pusimos un poco de

agua para que pudieran molerse y no se pegara en el molcajete, enseguida

agregamos el ajo pelado y volvimos a moler.

A las tunas solo les quitamos las semillas y de la misma menara la agregamos al

molcajete para que todo se revolviera a la hora de moler, le agregamos otro

poquito de agua para que n o estuviera tan espeso finalmente agregamos sal al

gusto, para que saliera muy rico.

SALSA DE XOCONOSTLE

Page 19: Nidos de lengua equipo

pág. 19

Finalmente lo probamos, y el sabor fue un poco amargo que es el sabor de la

tuna, y picoso por la cantidad de chiles, pero en fin nos quedó muy rica la salsa.

Prendimos que esta tuna, se da en todo el año y provienen del nopal, su costo es

accesible, además la salsa puede ser acompañada de cilantro o cebollas, además

puede combinarse con distintos platillos.

Page 20: Nidos de lengua equipo

pág. 20

Ya ntsots’i

1.- bo’o

2.-ndega

3.- ra u

4.- denxi

5.- hñi

Kon t’e maga hoki

1.- ntats’i

2.- ra cazuela

3.- ts’ibi

Y’A NTHOKI BO’O DE GA TSUT’A

Page 21: Nidos de lengua equipo

pág. 21

Ya nthok’i

Met’o da mudi da tsege ra ts’ibi da exa ra cazuela ne da japabi na tuki ya ndega

pa bi pat’i.

Mientra da pat’i ya ndega da heki ya bo’o de nu ra za’a, da heki ya denxi n era

hñi.

M’est’o da uti ha ra cazuela ya denxi pa bi nts’ani, nepu da japi ya bo’o, ra hñi

nëhe na tuki ra u, ne da ‘ñäni y da temi nat’e minutos pa bi dä.

Da padi ke bi dä ngea ya bo’o bi ntumi ne ya mpati nura ra color.

Pa da guadi, da prueba y da ntsapi xa kuhi.

Page 22: Nidos de lengua equipo

pág. 22

Ingredientes:

1.- Golumbos

2.-Aceite

3.- Sal

4.- Cebolla

5.- Chiles

Utensilios:

1.- Cuchara

2.- Cazuela

3.- Lumbre

ELABORACIÓN DE GOLUMBOS DE LECHUGUILLA

Page 23: Nidos de lengua equipo

pág. 23

Procedimiento:

Primero comenzamos con prender la lumbre, colocamos la cazuela y le

agregamos un poco de aceite para que se calentará.

Mientras el aceite se calentaba, quitamos los golumbos del palo, cortamos

cebolla y picamos un poco de chiles.

Después en la cazuela agregamos la cebolla para que se friera, agregamos

también los golumbos, los chiles y un poco de sal, movimos y esperamos 20

minutos para que se cosiera.

Aprendimos que para saber cuándo esta comida ya estuviera cosida era cuando

los golumbos se pusieran blandos y cambiaran de color.

Finalmente probamos y supo muy rico.

Page 24: Nidos de lengua equipo

pág. 24

Pa bi guadi gatho tsa ga xi’i , ge nura m’efi tsa hä , thuhu ya ‘‘m’afi de hña’’ bi

boni xa hño, negea tsa da hña pa inda medi nu’na noy’a de ga hñähñu, nea pada

tsa ga hña y ga hña ha ma nguntudi pa da uti ya b’atsi nega ha hña a gatho m’a

te.

nu’ya m’pefi hin ga ma hiage ngu gatho, nuy’a mpefi bi nja pada ntsai da mpefi

kor’a nfasti ya munts’i, ngea ma hyoni pa da nja ma r’a ya r’ay’o noya.

Hinda za da mpumfri nge nuna nt’ot’e bi faxky da padi tengu ya nt’ot’e di padi

ne njabu poni ya ntof’o ko nuna hñaky.

Nubye di pahu nge ja na ra hñu tengu ga hokihe ne njabu da za ga mpefi pa

njabu da juxa ra nsu ma hñakyhu, hange ra ngea ma hony ga xoka ma dähu y ga

mpefihupa njabu hinda medi, ngea mu da medi nehe da medi tengu ma nzaihu.

TENGU JUADI UN R’A NOY’A

Page 25: Nidos de lengua equipo

pág. 25

Finalmente podemos decir que haber trabajado esta actividad ‘‘Nidos

de lengua’’, ha sido una satisfacción, pues como estrategia, nos

funcionó como forma de trabajo para rehabilitar nuestra lengua

indígena, desarrollar nuestras habilidades comunicativas y además

aplicarlo en nuestras prácticas así como en nuestra vida cotidiana.

Ha sido un trabajo diferente, que también ha fomentado el trabajo

colaborativo, ha servido para conocer nuevas palabras, además

mediante la interacción con personas guías crear comunicación oral

en nuestra lengua ‘’hñahñu’’.

Tampoco podemos olvidar que esta actividad nos ayudó a desarrollar

nuestras habilidades, para practicar la producción de textos en esta

misma lengua.

Ahora sabemos que existen estrategias que podemos y debemos

emplear para la rehabilitación de esta lengua, porque debemos abrir

nuestros ojos y hacer algo para impedir que esto se pierda, ya que al

perderlas también perdemos nuestra cultura como indígenas que

somos.

CONCLUSIÓN

Page 26: Nidos de lengua equipo

pág. 26

http://corresponsalesindigenas.blogspot.mx/2009/06/nidos-de-lenguas-

estrategia-para.html

http://site.inali.gob.mx/pdf/participacion_ciudadana_2014/6_RESPUESTA_

COMPROMISO_CUMPLIDO.pdf

http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=13923155017

BIBLIOGRAFÍA

TO’O MANGA NUY’A NOY’A