NATUR 2.DBH Egokitzapena

177
DBHko Natura Zientziak 2 liburuaren curriculum-egokitzapena Zubia / Santillanaren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Antonio Brandi Fernándezen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da. Proiektu honetan egile-talde honek esku hartu du: Ignacio Meléndez Hevia Miguel Ángel Madrid Rangel Margarita Montes Aguilera Marcos Blanco Kroeger Eduardo Vidal-Abarca AZTERKETA ZIENTIFIKOA Francisco Anguita Virella Julio Pérez Márquez Ignacio Meléndez Hevia Miguel Ángel Madrid Rangel EGOKITZAPEN DIDAKTIKOA Trinidad Pérez Belmonte María Dolores Quinto Quinto EDIZIOA Pilar de Luis Villota Begoña Barroso Nombela PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA Domingo Sánchez Figueroa Ainhoa Basterretxea Llona Natura Zientziak 2  DBH AVANÇA

Transcript of NATUR 2.DBH Egokitzapena

Page 1: NATUR 2.DBH Egokitzapena

DBHko Natura Zientziak 2 liburuaren curriculum-egokitzapena Zubia / Santillanaren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Antonio Brandi Fernándezen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Proiektu honetan egile-talde honek esku hartu du:

Ignacio Meléndez Hevia Miguel Ángel Madrid Rangel Margarita Montes Aguilera Marcos Blanco Kroeger Eduardo Vidal-Abarca

AZTERKETA ZIENTIFIKOAFrancisco Anguita Virella Julio Pérez Márquez Ignacio Meléndez Hevia Miguel Ángel Madrid Rangel

EGOKITZAPEN DIDAKTIKOATrinidad Pérez Belmonte María Dolores Quinto Quinto

EDIZIOAPilar de Luis Villota Begoña Barroso Nombela

PROIEKTUAREN ZUZENDARITZADomingo Sánchez Figueroa Ainhoa Basterretxea Llona

NaturaZientziak 2 DBH

AVANÇA

295517 _ 0001-0004.indd 1 05/07/12 9:49

Page 2: NATUR 2.DBH Egokitzapena

2

Aurkibidea1. Bizia iraunaraztea  1. Izaki bizidunak eta bizi-funtzioak ............................................................    6  2. Izaki bizidunen konposizio kimikoa ........................................................    8  3. Teoria zelularra ........................................................................................    8  4. Nolakoak dira zelulak? ............................................................................  10  5. Zelula prokariotoak .................................................................................  10  6. Zelula eukariotoak ...................................................................................  12  7. Nutrizio zelularra ....................................................................................  14  8. Fotosintesia .............................................................................................  16  9. Arnasketa zelularra ..................................................................................  1610. Zelula-ugalketa ........................................................................................  18

2. Nutrizioa1. Nutrizio-funtzioa .......................................................................................  222. Digestio-prozesua, animalietan ..................................................................  243. Arnasketa, animalietan ..............................................................................  264. Arnasketa motak, animalietan ...................................................................  265. Substantzien garraioa, animalietan ............................................................  286. Zirkulazio-aparatu motak, animalietan ......................................................  287. Iraizketa, animalietan ................................................................................  308. Nutrizioa, landareetan ...............................................................................  329. Landareen nutrizioan parte hartzen duten prozesuak ................................  32

3. Harremana eta koordinazioa1. Harremana eta koordinazioa, izaki bizidunetan .........................................  362. Estimulu-errezeptoreak .............................................................................  383. Koordinazio-sistemak ................................................................................  384. Nerbio-sistema ..........................................................................................  405. Sistema endokrinoa ...................................................................................  426. Lokomozio-aparatua ..................................................................................  427. Landareen erantzunak estimuluekiko ........................................................  44

4. Ugalketa  1. Ugalketa eta ugalketa motak ....................................................................  48  2. Bizi-zikloa edo ziklo biologikoa ...............................................................  50  3. Ugalketa asexuala, animalietan ................................................................  50  4. Sexu bidezko ugalketa, animalietan .........................................................  52  5. Ernalketa .................................................................................................  52  6. Enbrioi-garapena .....................................................................................  54  7. Enbrioi-aldiaren osteko garapena ............................................................  54  8. Ugalketa, landareetan ..............................................................................  56  9. Ugalketa asexuala, landareetan ................................................................  5610. Sexu bidezko ugalketa, landare hazidunetan (I) .......................................  5811. Sexu bidezko ugalketa, landare hazidunetan (II) .....................................  60

5. Ekosistemen egitura1. Biosfera, ekosfera eta ekosistemak .............................................................  642. Ekosistemen osagaiak ................................................................................  643. Izaki bizidunen arteko harremanak ...........................................................  664. Habitata eta txoko ekologikoa ...................................................................  685. Izaki bizidunen elikadura ekosistemetan ...................................................  686. Piramide trofikoak .....................................................................................  707. Materia eta energia ekosistemetan ..............................................................  70Zientzia zure esku. Ekosistema bateko harreman trofikoak aztertzea ...........  71

6. Lurreko ekosistemak1. Lehorreko ekosistemak ..............................................................................  742. Lehorreko zenbait ekosistema natural ........................................................  763. Lehorreko zenbait ekosistema gizatiartu ....................................................  764. Uretako ekosistemak .................................................................................  785. Itsasoko zenbait ekosistema .......................................................................  806. Ur gezako zenbait ekosistema ....................................................................  807. Lurzorua ere bada ekosistema....................................................................  828. Bioaniztasuna eta izaki bizidunen moldaera nagusiak ................................  84

7. Eguzkitik iristen zaigun energia1. Eguzkiaren energia ....................................................................................  882. Eguzki-energiaren banaketa desberdina .....................................................  883. Dinanika atmosferikoa tokiko eskalan. Aerologia .......................................  90

295517 _ 0001-0004.indd 2 05/07/12 9:49

Page 3: NATUR 2.DBH Egokitzapena

3

4. Dinamika atmosferikoa eskala handian. Meteorologia................................    925. Agente geologikoak ...................................................................................    946. Hidrosferaren erregulazio-efektua ..............................................................    947. Eguzki-energiaren erabilera .......................................................................    968. Eguzki-energiaren arriskuak ......................................................................    96

8. Lurraren kanpoko dinamika  1. Harrien meteorizazioa .............................................................................  100  2. Meteorizazio-prozesuak ...........................................................................  100  3. Erliebearen modelaketa ...........................................................................  102  4. Agente geologikoen sailkapena ................................................................  102  5. Haizea .....................................................................................................  104  6. Glaziarrak ................................................................................................  104  7. Ur biziak .................................................................................................  106  8. Ibaiak ......................................................................................................  106  9. Lurpeko urak ..........................................................................................  10810. Itsasoa .....................................................................................................  10811. Harri sedimentarioak ...............................................................................  110

9. Lurraren barruko dinamika  1. Lurraren barruko beroa ...........................................................................  114  2. Lurraren barruko beroaren seinaleak .......................................................  114  3. Bolkanismoa ............................................................................................  116  4. Sumendi motak .......................................................................................  118  5. Lurrikarak ...............................................................................................  120  6. Plaka litosferikoen mugimenduak ...........................................................  122  7. Sumendiak, lurrikarak eta plaka litosferikoak ..........................................  122  8. Mendien eraketa ......................................................................................  124  9. Barne-prozesuek eragindako arriskuak ....................................................  12610. Harri magmatikoak .................................................................................  12811. Harri metamorfikoak ...............................................................................  12812. Harrien zikloa .........................................................................................  128

10. Energia1. Zer da energia? ..........................................................................................  1322. Energiaren ezaugarriak ..............................................................................  1323. Energia motak ...........................................................................................  1344. Energia-iturriak eta motak .........................................................................  1365. Energia-iturri berriztaezinak ......................................................................  1366. Energia-iturri berriztagarriak (I). Hidraulikoa, eguzkikoa eta eolikoa.........  1387. Energia-iturri berriztagarriak (II). Biomasa, geotermikoa eta mareena ........  1408. Energiaren etorkizuna ...............................................................................  142

11. Beroa eta tenperatura1. Bero eta tenperatura kontzeptuak ..............................................................  1462. Beroaren eraginak gorputzetan ..................................................................  1483. Tenperatura neurtzea .................................................................................  1504. Termometroa .............................................................................................  1505. Beroaren hedapena ....................................................................................  1526. Eroale eta isolatzaile termikoak ..................................................................  1547. Larruazala, beroa hautemateko organoa .....................................................  154

12. Argia eta soinua  1. Argia eta soinua uhinak dira. Zer dira uhinak? ........................................  158  2. Objektuak argi-iturri sekundarioak dira ..................................................  158  3. Argia lerro zuzenean hedatzen da ............................................................  160  4. Itzalak eta eklipseak ................................................................................  160  5. Argiaren islapena .....................................................................................  162  6. Argiaren errefrakzioa ...............................................................................  162  7. Argiaren deskonposizioa ..........................................................................  164  8. Gorputzen kolorea ..................................................................................  164  9. Argiaren pertzepzioa. Begia .....................................................................  16610. Soinua .....................................................................................................  16611. Soinuaren ezaugarriak .............................................................................  16812. Soinuaren pertzepzioa .............................................................................  168

13. Materia eta energia1. Materiaren konposizioa .............................................................................  1722. Posizio-aldaketak. Higidurak .....................................................................  1743. Azelerazioa eta indarrak ............................................................................  174

295517 _ 0001-0004.indd 3 05/07/12 9:49

Page 4: NATUR 2.DBH Egokitzapena

4

Unitatearen eskema

9

«Irailaren 1ean, gaueko bederatziak eta hamarrak bitartean, lurra ireki egin zen. Itzelezko mendi bat sortu zen, eta sugarrak eta laba atera ziren haren tontorretik, hainbat egunez. (…) Itsasora bidean, menditik ateratzen zen labak hainbat herrixka erre eta suntsituta zituen (…)».

Horrelaxe deskribatu zuen Andrés Lorenzo Curbelok, Yaizako apaizak, 1730ean Kanariar artxipelagoko Lanzarote uhartearen itxura eta bertako biztanleen bizitza zeharo aldatu zuen erupzioa.

Zein da sumendiek kanporatzen duten substantzia, inguruan duen guztia suntsitzeko gai dena?

• Lurraren barruko energia nola sortu den ulertuko duzu.

• Lurraren barruko beroaren seinaleak zein diren ikasiko duzu.

• Sumendiak nola sortzen diren, zer produktu botatzen dituzten eta zer mota bereizten diren ikasiko duzu.

• Lurrikarak zergatik gertatzen diren ulertuko duzu.

• Lurrikarak eta sumendien erupzioak aurreikusteko neurriak eta haiei aurrea hartzeko prebentzio-neurriak zein diren ikasiko duzu.

• Harri magmatikoen eta harri metamorfikoen jatorria zein den ulertuko duzu.

Unitate honetan...

Lurraren barruko dinamika

295517 _ 0113-0130.indd 113 03/07/12 11:20

4 Ugalketa

Itsas zaldien ugalketa harrigarria da: arra gelditzen da umedun.

Udaberrian eta udan, itsas zaldi arrak eta emeak beren isatsak elkartzen dituzte dantza moduko bat eginez. Dantza horrek bi egun ere iraun dezake. Emeak ehunka arrautza sartzen dizkio arrari, hark sabelaldean duen poltsa batean, eta ondoren, arrak esperma askatzen du, arrautzak ernal daitezen. Aste batzuen buruak, arrautzak poltsaren barnean hautsi eta itsas zaldi kumeak arrautzatik ateratzen dira guztiz garatuta.

Zergatik da hain harrigarria itsas zaldien ugalketa?

• Ugalketa zer den ikasiko duzu.

• Bizi-zikloa eta ziklo biologikoa zer diren jakingo duzu.

• Ugalketa asexuala eta sexu bidezko ugalketa bereiziko dituzu.

• Sexu bidezko ugalketak animalietan zer fase dituen ikasiko duzu.

• Landareen ugalketa asexuala zer den ikasiko duzu.

• Landareen sexu bidezko ugalketa zer den ikasiko duzu.

• Landare hazidunen sexu bidezko ugalketak zer fase dituen ikasiko duzu.

Unitate honetan...

295517 _ 0047-0062.indd 47 03/07/12 11:17

Unitatearen hasieran…

ikasiko duzunarekin zerikusia duen gertakari historiko bati buruzko testu interesgarri bat irakur dezakezu.

Unitate honetan... izenburua duen laukian, unitatean ikasiko dituzun edukien alderdi garrantzitsuenak laburbilduko dira.

Eta amaitzeko…

unitatearen laburpen xume eta eskematiko bat osatzeko aukera duzu, garrantzitsuena ikasi duzula egiaztatzeko.

Zientzia zure esku

Horrez gain, 5. unitatearen amaieran, laborategian egiteko praktika bat proposatzen da; praktika hori eginez, ekosistema bateko harreman trofikoak aztertzen ikasiko duzu.

Energiaren etorkizuna8Energia erabiltzeak aurrerapenerako bidea eman die gizakiei. Horri esker, gure bizimodua erosoagoa da.

Baina aurrerapen hori kaltegarria izan da ingurumenarentzat, energia-iturri berriztaezinak erabili direlako; ikatza, petrolioa eta gas naturala, besteak beste.

Hori dela eta, zientzialariak beste teknologia batzuk ikertzen ari dira, energia-iturri berriztagarri guztiak hobeto baliatu ahal izateko. Gutako bakoitzak, berriz, zenbait neurri hartu behar ditugu, energia aurrezteko, eta hala, helburu hauek lortzeko:

• Planetako kutsadura-maila murriztea.

• Energia-iturri berriztaezinen agortze-prozesua atzeratzea, etorki-zuneko belaunaldiek haiek baliatu ahal izateko.

Energia aurrezteko, horrenbestez, neurri hauek har ditzakegu, bes-teak beste:

Energia gutxien A mailako etxetresna elektrikoek kontsumitzen dute, eta gehien, G mailakoek.

Erabiltzen ez diren argiak itzaltzea eta argi naturala ahalik gehiena erabiltzea.

Tresna guztiak erabat itzaltzea. Ez da komeni urrutiko agintetik itzalita uztea; izan ere,

elektrizitatea kontsumitzen jarraitzen dute.

Presio-eltzea erabiltzea, energia handia aurrezten baitu.

Kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea. Bestelakoek baino zortzi aldiz

gehiago irauteaz gain, % 75 elektrizitate gutxiago behar dute.

A mailako etxetresna elektrikoak erostea, haiek kontsumitzen dute-eta energia gutxien.

Garraio publikoa erabiltzea.

Leihoak ondo isolatuta edukitzea. Zinta isolatzaileak eta leiho bikoitzak erabiltzea,

bero-galera murrizteko.

41. Osatu� testua.

erabiltzeak aurrerapenerako bidea eman die

gizakiei. Horri esker, gure bizimodua da.

Baina aurrerapen hori kaltegarria izan da ,

energia-iturri erabili direlako; ikatza,

petrolioa eta , besteak beste.

42. Idatzi� zer bi arrazoirengatik aurreztu behar dugun energia.

a)

b)

43. Osatu� taula. Egi�n X bana, taulako neurriak eguneroko bizitzan aplikatzen dituzun ala ez adierazteko.

Energi�aau�rreztekoneu�rri�ak Bai� Ez

Ontziak, papera eta beira birziklatzea.

Kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea.

Garbigailua eta ontzi-garbigailua ondo betetzea.

Garraio publikoa erabiltzea.

Argiak eta tresnak itzaltzea, behar ez direnean.

Presio-eltzea erabiltzea.

Orrien bi aldeetan idaztea, papera aurrezteko.

44. Bi�latu� hiztegian eraginkor, kontsumo eta aurreztu hitzen esanahiak, eta osatu� esaldi bat hitz bakoitzarekin.

• Eraginkor:

• Kontsumo:

• Aurreztu:

Ariketak45. Idatzi� zerrenda batean zure etxeko tresna elektriko

garrantzitsuenen izenak. Bi�latu� haien etiketak eta i�datzi� bakoitzaren energia-eraginkortasunaren maila.

Etxetresnaelektri�koa Mai�la

46. Begi�ratu� argazkiari eta erantzu�n galderei.

•  Zer energia behar du garbigailuak ibiltzeko?

•  Nolakoa da energia hori?

•  Nola aurrez dezakezu energia garbigailua

erabiltzerakoan? eta

47. Ikerketa-lana.Iraku�rri�testu hau:

Ikatza, petrolioa, gas naturala eta beste energia-iturri berriztaezin batzuk erabiltzeak kutsadura atmosferikoko arazo handiak sortzen ditu, eta berotegi-efektua areagotzen, haiek eragindako gas-isurien ondorioz.

Bi�latu� informazioa eta erantzu�n galderei.

a) Zer da berotegi-efektua?

b)  Zer ondori�o ditu berotegi-efektuak?

142 143

295517 _ 0131-0144.indd 142-143 03/07/12 11:26

33. Idatziargazki bakoitzaren azpian animalia ornoduna edo ornogabea den.

34. Osatuguruin endokrinoei buruzko irudia, izenak dagokien lekuan idatziz.

35. Erreparatuaurreko irudiari, eta erantzun:

Zein dira lehoi arren eta lehoi emeen guruin endokrino bereizleen izenak?

• Lehoi arra:

• Lehoi emea:

36. Osatuornodunen eskeleto-sistemari buruzko irudi hau.

Intsektuek, hazteko, soinean duten eskeletoa uzten dute. Prozesu horrek muda du izena.

Sistema endokrinoa5Sistemaendokrinoaguruinendokrinoakderitzenorganoberezituezosatutadago.Guruinhoriekhormonaksortzendituzte.

Hormonak odolera jariatzen diren substantzia kimikoak dira, eta odolaren bidez organismo osoan banatzen dira.

Hormonek eragiten dituzte, besteak beste, hazkuntza, heldu egite-rakoan gorputzean gertatzen diren aldaketak eta zenbait animaliatan metamorfosian gertatzen diren aldaketak. Horrez gain, hormonei es-ker sor tzen dute ugatzek esnea.

Lokomozio-aparatua6Animaliei mugimenduak egiteko aukera ematen dieten organoen multzoa da lokomozio-aparatua. Bi lokomozio-aparatu bereizten dira:

• Ornogabeen lokomozio-aparatua. Animalia ornogabeek kan-po-eskeletoa dute gorputzetik kanpora (exoeskeletoa). Kanpo-eskeleto horren egitekoa da, animaliari batetik bestera mugitzen laguntzea eta jasan ditzakeen erasoetatik babestea.

Eskeleto mota horren arazo nagusia da exoeskeletoak ezin duela hazi. Animalia horiek, hazten direnean, eskeleto zaharra utzi eta eskeletoa berritzen dute, hazten utziko dien eskeleto berria lortuz.

Prozesu horrek muda du izena eta intsektuek egiten dute, hala nola, matxinsaltoek, kilkerrek eta abar.

• Ornodunenlokomozio-aparatua.Animalia ornodunen lokomo-zio-aparatua eskeletoak (endoeskeletoa) eta giharrek osatzen dute.

– Eskeletoa. Animalia ornodunek barne-eskeletoa dute gorputzaren barnean (endoeskeletoa). Barne-eskeleto hori artikulazioen bidez lotutako hezurrek osatzen dute.

Eskeletoak funtzio hauek betetzen ditu:

–  Gorputzari eutsi eta forma ematen dio.

–  Giharrak finkatzeko balio du.

–  Zenbait barne-organo babesten ditu, hala nola garuna, bihotza, birikak eta abar.

– Giharrak.Giharrak uzkurtu eta erlaxatu egiten diren organoak dira. Tendoien bidez lotzen zaizkie hezurrei eta horiei esker mugitzen dira hezurrak.

28. Bilatuetaidatzi esanahiak:

• Guruin endokrino:

• Hormona:

29. Esaldi hauek okerrak dira. Zuzendu, eta idatzi esaldi zuzenak behean:

• Lokomozio-aparatua substantzia kimikoak sortzen dituzten organoen multzoa da.

• Hezurrak tendoien bidez lotzen zaizkie hezurrei.

• Giharrak hormonak sortzen dituzten organoak dira.

30. Pentsatuetaerantzun:

Zein da exoeskeletoaren eta endoeskeletoaren arteko desberdintasuna?

31. Idatzi hitz hauetako bakoitza dagokion lekuan, ornodunen lokomozio-aparatuari dagokion edo ornogabeen lokomozio-aparatuari dagokion kontuan hartuta.

Kanpo-eskeletoa - muskuluak- barne-eskeletoa - intsektuak - barne-organoak babesten ditu - muda izeneko prozesua.

Ornodunak Ornogabeak

32. Erantzun:

• Zertarako balio du eskeletoak?

• Zer dira giharrak?

AriketakGuruinendokrinoak

Hipofisia

Hipofisia

Testikuluak

Obulutegiak

Giltzurrun gaineko guruinak

Pankrea

Tiroidea eta paratiroidea

Ornodun baten eskeleto-sistema.

Bizkarrezurra

Burezurra

Barrunbe torazikoa

Gorputz-adarrak

42 43

295517 _ 0035-0046.indd 42-43 03/07/12 11:23

Edukien eta ariketen orrialdeetan…

unitate bakoitzeko edukiak ulertzeko eta ikasteko azalpen-testuak dituzu. Behatu, halaber, argazkiei, marrazkiei, taulei eta alboetako informazio-laukiei, oso lagungarriak izango zaizkizu eta.

Jarraian, ariketa erraz batzuk egiteko orrialde bat daukazu. Ariketa horiek egitea lagungarria izango zaizu edukiak hobeto ulertzeko

LaburpenaARGIA ETA SOINUA ENERGIA MOTAK DIRA

Argia eta soinua bi mota dira, eta bidez hedatzen dira.

dira uhinak.

ARGIA ETA OBJEKTUAK

Argia

.

Argi-iturriak dira.

Bi motatako daude: naturalak eta .

Argiarekiko duten portaeraren arabera, hiru motatako objektuak bereizten dira:

• Gardenak:

• : argiaren zati bati soilik uzten diote igarotzen.

• :

Argia lerro eta alde guztietara hedatzen da.

Argiaren abiadura da.

Isaac Newtonek hauxe frogatu zuen: argi zenbait koloretan deskonposa daiteke. Hauek dira koloreak: , , ,

, , eta .

ARGIAREN PERTZEPZIOA

ikusmenaren organoa da eta argia hautematen du.

Begiak bi zati ditu:

• Organo erantsiak. Begia dute eta aukera ematen diote.Bekainak, , , eta dira.

• . Likidoz betetako esfera bat da eta hiru geruzaz osatuta dago.

SOINUA

da soinua.

Soinua bidez hedatzen da eta ingurune material bat behar du hedatzeko: ingurune solidoa, edo .

Hauek dira soinuaren ezaugarriak:

• Intentsitatea. da.

• . Ezaugarri honi esker, soinu baxuak eta altuak bereizten dira.

• . .

soinu-uhinak hautematen dituen organoa da.

Soinu-uhin bat belarrira iristen denean, zehar igaro eta heltzen da. Ondoren, iristen da. Handik, igarotzen da, eta gero, - . Entzumen-nerbioek nerbio-bulkada bihurtzen dute.

170

295517 _ 0157-0170.indd 170 03/07/12 11:27

LaburpenaIZAKI BIZIDUNEN BIZI FUNTZIOAK

Hauek dira izaki bizidunen bizi-funtzioak:

• . Hari esker, izaki bizidunok hazteko eta bizitzekoezinbestekoak ditugun materia eta lortzen ditugu.

• . Hari esker, izaki bizidunok ingurunean gertatzen diren aldaketak hauteman eta egokiak lantzen ditugu.

• . Haren bidez, izaki bizidunok gure berdinak edo antzekoak diren sortzen ditugu.

IZAKI BIZIDUNEN KONPOSIZIO KIMIKOA

Izaki bizidun guztiok bi biomolekula motaz osatuta gaude:

• Ez-organikoak. Materia nahiz daude.

Hauek dira: eta .

• Organikoak. Materia soilik daude.

Hauek dira: ,

eta .

NOLAKOAK DIRA ZELULAK?

Zelula guztiek oinarrizko hiru egitura dituzte:

Bi zelula mota bereizten dira: eta .

NUTRIZIO ZELULARRA

Nutrizioa da.

Nutrizioa edo izaten da.

Metabolismoa da.

Bi metabolismo mota bereizten dira:

• : substantzia organiko konplexuak bihurtzen dira.

• : substantzia txiki eta bakunak bihurtzen dira.

ZELULA-UGALKETA

Zelula-ugalketa deritzo prozesuari.

Hauek dira zelula-zatiketa motak: , , eta .

Mitosian sortzen dira.

Polisacárido Monosacárido

Grasa

Glicerol

Aminoácido

Ácido nucleicoNucleótido

Ácido graso

Proteína

20

295517 _ 0005-0020.indd 20 03/07/12 11:21

1.   Bereiz eta muga dezagun ekosistema bat. Hasteko, gure eskolatik hurbil dagoen eremu bat aukeratu behar dugu: parke bat, urmael bat, hondartza bat... Han egingo dugu azterlana. Lekuaren ezaugarriak idatziko ditugu, fitxa moduan; plano bat, argazkiak edo marrazkiak ere sar daitezke.

2.   Egin dezagun bioaniztasunaren inbentarioa. Arretaz begiratu ondoren, ekosistema horretan zer izaki bizidun dauden idatziko dugu, lurzoruan bizi direnak ahaztu gabe: intsektuak, araknidoak, zizareak, satorrak... Uretako ekosistema bada (urmael bat edo putzu bat), ur-lagin bat aztertuko dugu, mikroskopioz.

Interesgarria izan daiteke deigarrienak iruditu zaizkigun izaki bizidunak marraztea edo argazkiak ateratzea. Horiek zer animalia edo landare diren jakiteko, oso lagungarriak izaten dira landa-gidak.

3.   Interpreta ditzagun harreman trofikoak. Izaki bizidunak sailkatuko ditugu, zer motatakoak diren jakiteko: ekoizleak, lehen mailako kontsumitzaileak, bigarren mailakoak ala hirugarren mailakoak. Behin sailkapena eginda, piramide trofikoa marraztuko dugu.

Ondoren, zenbait kate trofiko egingo ditugu, inbentarioko zenbait izaki bizidun erabiliz. Amaitzeko, sare trofiko bat osatzen saiatuko gara, orain arteko datuak erabiliz.

Hedadura, gutxi gorabehera: 70.000 m2 (350 m x 200 m).Deskribapena. Parke bat da, eta hainbat zuhaitz daude: batzuk, hazi samarrak; beste batzuk, gazteagoak; eta besteak, aldatu berriak. Zuhaixkak ere badaude, bai eta belar-eremuak eta zenbait bide ere. Bestalde, batere landarerik gabeko bi eremu ere badaude, 200 m2 ingurukoak.Faktore abiotikoak. Tenperaturak hiri inguruetakoak baino baxuxeagoak dira. Artifizialki ureztatzen dute. Mantentze-lan batzuk egiten dituzte: garbitu, ureztatu, zuhaitzak kimatu...

Zabuak

Petanka

Zuhaitzik handienak dauden eremua

Zuhaitzik gazteenak dauden eremua

Zientzia zure eskuAdierazpen grafikoak. Ekosistema bateko harreman trofikoak aztertzea

Ekosistema orotan, harreman trofikoak sortzen dira bertako biozenosia osatzen duten izaki bizidunen artean. Baina zenbat eta bioaniztasun handiagokoa izan ekosistema, orduan eta konplexuagoak dira harreman trofikoak; eta

beraz, errazago ikusten eta aztertzen dira bioaniztasun txikiko ekosistemetan: adibidez, herri-hirietako parkeetan, laborantza-lurretan, urmaeletan, putzuetan eta edozein ekosistema gizatiartutan.

3. mailako kontsumitzaileak

Belatza Etxe-katua

2. mailako kontsumitzaileak

Sugandila Mika

1. mailako kontsumitzaileak

Tximeleta Barraskiloa

Ekoizlea

Arrosa-landarea Hirusta

Kate trofikoen adibideak.

22.  Jarri taldeka eta aukeratu eskolatik hurbil dagoen ekosistema bat. Aztertu ekosistema, goian azaldutako metodoari jarraituz. Koaderno bat eta koloretako arkatzak beharko dituzue. Oso lagungarria izango zaizue argazki-kamera batez baliatzea; baina ez du zertan sofistikatua izan. Distantziak neurtzeko, egin urratsak: urrats luzeak eginez gero, bakoitza metro ingurukoa izango da..

Ariketak

71

295517 _ 0063-0072.indd 71 03/07/12 11:24

295517 _ 0001-0004.indd 4 05/07/12 9:50

Page 5: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1

1640. urtean, van Helmont zientzialariak saguak egiteko errezeta bat proposatu zuen. Izerditan blai zegoen barruko arropa hartu eta, gari apur batekin batera, ontzi batean sartuz gero, zenbait egunen buruan hartzigarria gariaren azalean zehar sartu eta garia sagu bihurtzen zela uste zuen.

Francesco Redi ez zegoen azalpen harekin ados, eta van Helmontek zioena gezurra zela frogatzeko esperimentuak egin zituen 1668an. Haragi zatiak

sartu zituen bi pototan; horietako bat estali zuen, eta bestea ez. Handik egun batzuetara zera ikusi zuen: estalita zegoen potoan ez zegoen harrik eta estali gabe zegoen potoan, berriz, harrak eta euliak zeuden. Horri esker frogatu ahal izan zuen haragian ageri ziren harrak euliek utzitako arrautzetatik jaiotako euli-larbak zirela.

Zer frogatu zuen Francesco Redik bere esperimentuari esker?

• Izaki bizidunek zer ezaugarri dituzten jakingo duzu, eta materia bizigabetik bereizten ikasiko.

• Bi nutrizio zelular motak bereiziko dituzu.

• Zelulek materia eta energia zer prozesuren bidez lortzen dituzten ulertuko duzu.

• Fotosintesia zein garrantzitsua den ulertuko duzu.

• Arnasketa zelularra aztertuko duzu, energia lortzeko bide den aldetik.

• Zelulak nola ugaltzen diren ikasiko duzu.

Unitate honetan...

Bizia iraunaraztea

295517 _ 0005-0020.indd 5 05/07/12 9:49

Page 6: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Izaki bizidunak eta bizi-funtzioak1Tximeletak, arteak eta gu geu izaki bizidunak gara.

Izaki bizidunon antolaketa

Izaki bizidun guztiok zenbait konposatu kimiko konplexuz osatuta gau-de. Materia bizigabeak, aldiz, konposatu kimiko bakunagoak ditu osagai.

Izaki bizidunon konposatu kimikoek organuluak eratzen dituzte. Bestalde, organulu horiek ere elkartu egiten dira, eta zelulak eratzen dituzte. Zelulek ehunak sortzen dituzte; ehunek, organoak; eta or-ganoek, sistemak. Urrats horietako bakoitza antolaketa-maila bati dagokio.

Izaki bizidunen antolaketa-mailak

Bizi-funtzioak

Nutrizioari esker, izaki bizidunok hazteko eta bizitzeko ezinbestekoak ditugun materia eta energia lotzen ditugu, hauen bitartez:

• Elikadura: animaliek, onddoek eta hainbat mikroorganismok beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte. Landareek, algek eta zen-bait bakteriok, aldiz, beren elikagaiak sortzen dituzte.

• Arnasketa: izaki bizidunok arnasketaren bidez lortzen dugu irentsitako elikagaiek duten energia.

• Hondakin-substantziak askatzea: sortzen diren hondakin-subs-tantziak askatu egin behar dira, pilatuz gero, toxikoak izan baitai-tezke organismoarentzat.

Harekin dugun harremana tarteko, ingurunean gertatzen diren aldaketak hauteman eta erantzun egokiak lantzen ditugu.

Animaliok errezeptore izeneko egiturei esker hautematen ditugu al-daketak; errezeptoreak dira, esaterako, zentzumen-organoak. Landareek ez dute horrelakorik, baina aldaketak hautemateko gai dira. Landareen erantzunak haztea eta hostoak edo loreak irekitzea edo ixtea izan ohi dira.

Ugalketaren bidez, izaki bizidunok gure berdinak edo antzekoak diren ondorengoak sortu eta norberaren espezieak irautea bermatzen dugu.

Iraizketa hondakin-substantziak hartzeko eta haiek organismotik kanpora botatzeko prozesua da, eta izaki bizidun guztiek egiten dute.

BA AL ZENEKIEN?

Negu-txilintxen loreak itxi egiten dira gauez.

Gaua

Eguna

Konposatu kimikoa

Zelula

Ehuna

Organoa

Sistema

Izaki biziduna

Organulua

6

295517 _ 0005-0020.indd 6 05/07/12 9:49

Page 7: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Erantzun galdera hauei:

a) Idatzi hiru izaki bizidunen izenak.

b) Zergatik diogu robot bat ez dela izaki bizidun bat?

c) Zein dira izaki bizidunen bizi-funtzioak ?

1.

2.

3.

2. Azpimarratu gorriz okerrak diren esaldiak, eta idatzi behean aukera zuzenak:

a) Tximeletak eta inurriak materia bizigabeak dira.

b) Landarea izaki biziduna da. Loreontzia, aldiz, materia bizigabea da.

c) Mendia eta robota izaki bizidunak dira.

3. Osatu testua hitz hauek erabiliz:

Antolaketa-maila – bakunak – konplexuak

Izaki bizidun guztiok

desberdinak ditugu, eta zenbait konposatu kimiko

osatuta gaude. Materia bizigabeak,

aldiz, konposatu kimiko ditu.

4. Erantzun galdera hauei:

a) Zer lortzen dute izaki bizidunek nutrizioari esker?

b) Zertarako behar dituzte izaki bizidunek materia eta

energia?

Ariketak5. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren

elementuak:

Animaliek, onddoek eta beste izaki bizidun batzuek

Landareek eta algek

beren elikagaiak sortzen dituzte.

izaki bizidunak jaten dituzte.

6. Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren:

• Izaki bizidunok arnasketaren bidez lortzen dugu irentsitako elikagaiek duten energia.

• Izaki bizidun batzuk hondakin-substantziak sortzen dituzte.

• Hondakin-substantziak askatu egin behar dira.

7. Erantzun galdera hauei:

a) Zer esan nahi dugu izaki bizidunok ingurunearekin harremana dugula diogunean?

b) Nola hautematen ditugu aldaketak animaliok?

c) Zein izan ohi dira landareen erantzunak?

8. Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi zuzen behean:

• Landareek zentzumen-organoak dituzte.

• Ugalketaren bitartez, izaki bizidunok gurekiko erabat desberdinak diren ondorengoak sortzen ditugu.

• Landareek ezin dute aldaketarik hauteman.

• Arnasten dugunean energia kanporatzen dugu.

Izaki biziduna

7

295517 _ 0005-0020.indd 7 05/07/12 9:49

Page 8: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Izaki bizidunen konposizio kimikoa2

Izaki bizidun guztiok zelulaz osatuta gaude, eta den-denok mota bereko substantzia kimikoak ditugu osagai: biomolekulak. Biomole-kula horiek zenbait elementu kimikoz osatuta daude: bioelementuz.

Bioelementu ugarienak hauek dira: karbonoa (C), hidrogenoa (H), oxigenoa (O), nitrogenoa (N), fosforoa (P) eta sufrea (S).

Biomolekula ez-organikoak

Biomolekula ez-organikoak materia bizidunean nahiz bizigabean daude. Hauek dira biomolekula ez-organiko nagusiak:

• Ura.

–  Izaki bizidun guztien baitako substantziarik ugariena da.

–  Zelulen eta odolaren osagai nagusia da.

–  Organismoko erreakzio kimiko guztiak uretan gertatzen dira.

–  Gure organismoaren baitan substantzien garraiorako bidea da.

• Gatz mineralak.

–  Krustazeoen eta moluskuen oskolak eta ornodunen eskeletoa sortzen dituzte.

–  Nerbio-bulkadak helarazteko funtzioan nahiz muskulu-uzkur-duran parte hartzen dute.

Biomolekula organikoak

Hauek dira biomolekula organiko motak:

• Gluzidoak. Energia-iturri dira. Polisakaridoz osatuta daude.

• Lipidoak. Energia-gordekin izateko funtzioa dute eta zelula-mintza eratzen dute. Nabarmenena koipea da.

• Proteinak. Substantziak garraiatu eta infekzioetatik babesten gaituzte.

• Azido nukleikoak. Belaunaldi batetik bestera transmititzen den informazio hereditarioa gordetzen dute.

Teoria zelularra3Hauek dira teoria zelularraren printzipioak:

• Izaki bizidun guztiak zelula batez edo gehiagoz osatuta daude.

• Zelula izaki bizidun ororen bizi-funtzioak betetzeko gai den uni-taterik txikiena da: nutrizioa, harremana eta ugalketa.

• Zelula oro aurretik baden beste zelula batetik sortzen da, zatiketaz.

1665ean, Robert Hooke biologoak artelazki-orritxo bat aztertu zuen mikroskopio soil batez. Hainbat gelaxka ikusi zituen, abarasketako gelaxken antzekoak, eta zelula deitu zien.

GEHIAGO JAKITEKO...

Polisakaridoa

Monosakaridoa

Koipea

Glizerola

Aminoazidoa

Azido nukleikoa

Nukleotidoa

Gantz-azidoa

Proteina

Biomolekula organikoak

8

295517 _ 0005-0020.indd 8 11/07/12 11:35

Page 9: NATUR 2.DBH Egokitzapena

9. Erantzun galdera hauei:

a) Nola dute izena izaki bizidunon osagai diren substantzia kimikoek?

b) Nola dute izena substantzia horiek osatzen dituzten elementu kimikoek?

10. Osatu bioelementuei buruzko taula hau:

Elementua Ikurra

Karbonoa

H

Oxigenoa

N

P

S

11. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren elementuak: satu bioelementuei buruzko taula hau:

Biomolekula ez-organikoak

Biomolekula organikoak

izaki bizidunek soilik dituzte.

materia bizidunean nahiz bizigabean daude.

12. Osatu eskema hau, eta egin biomolekula organiko bakoitza irudikatzen duen marrazki bat:

Hauek dira biomolekula organiko motak

Proteinak

Ariketak13. Erantzun galdera hauei:

a) Zein dira biomolekula ez-organiko nagusiak? Idatzi bien izenak.

1.

2.

b) Zein da biomolekula organiko bakoitzaren funtzioa? Idatzi.

1.

2.

3.

4.

c) Idatzi uraren ezaugarriak:

• Izaki bizidun

• Zelulen eta odolaren

• Organismoko

•Gure organismoaren baitan

d) Zer osatzen dute gatz mineralek?

e) Zer funtziotan hartzen dute parte gatz mineralek?

14. Osatu teoria zelularrari buruzko esaldi hauek.

1. Izaki bizidun guztiak

2. Zelula oro

15. Pentsatu eta erantzun:

Zergatik diogu zelula bizia duen unitaterik txikiena dela?

9

295517 _ 0005-0020.indd 9 05/07/12 9:49

Page 10: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Nolakoak dira zelulak?4Zelula batzuk, esate baterako bakterioenak, oso bakunak dira. Beste batzuk, berriz, hala nola animalien zelulak, konplexuagoak dira.

Hainbat formatako zelulak daude: batzuk izar itxurakoak dira, adibidez nerbio-zelulak; beste batzuk luzangak dira, hala nola muskulu-zelulak; badira esfera formakoak ere, esate baterako globulu gorriak; eta abar.

Zelula gehienak mikroskopikoak dira neurriz, eta mikroskopioa erabiliz soilik ikus daitezke; baina begi hutsez ikusten direnak ere badaude: hegaztien nahiz narrastien arrautzen gorringoa, adibidez.

Zelulen egitura

Zelula guztiek oinarrizko hiru egitura dituzte: mintz plasmatikoa, zitoplasma eta material genetikoa.

• Mintz plasmatikoa. Zelula oso-osorik estaltzen eta babesten duen mintz mehea da.

• Zitoplasma. Likido likatsua da. Bertan daude organuluak; hots, funtzio zelularrak betetzen dituzten egiturak.

• Material genetikoa. Zelularen funtzionamendua kontrolatzeko eta erregulatzeko informazioa biltzen du. Material genetikoa non dagoen, bi zelula mota bereizten dira: zelula prokariotoak eta zelula eukariotoak.

Zelula prokariotoak5Zelula prokariotoak oso egituraketa bakuna duten zelula motak dira.

Bakterioak organismo zelulabakar prokariotoak dira. Izaki bizidunik txi-kienak dira.

Egitura

Zelula prokariotoek ez dute nukleorik eta material genetikoa zitoplasman sakabanatuta dute. Zelula prokario-toek erribosomak dituzte. Erribosoma delako horiek proteinak sintetizatzen dituzten partikula oso txikiak dira.

Mintz plasmatikoa zelula babesten duen pareta batez inguratuta egoten da.

Banakoen neurriak ez du inolako loturarik beren zelulen neurriarekin. Elefanteek, adibidez, ez dituzte saguek baino zelula handiagoak: askoz ere zelula gehiago dituzte; horixe da kontua.

BA AL ZENEKIEN?

Erribosoma

Mintz plasmatikoa

Pareta

Zitoplasma

Material genetikoa

10

295517 _ 0005-0020.indd 10 05/07/12 9:49

Page 11: NATUR 2.DBH Egokitzapena

16. Erantzun galdera hauei:

a) Zergatik behar dugu mikroskopio bat zelulak ikusi ahal izateko?

b) Zein zelula ikus ditzakegu begi hutsez?

17. Osatu testua eta begiratu Interneten zelula bakoitzaren marrazkia egin ahal izateko.

Hainbat formatako zelulak daude. Esate baterako, nerbio-

zelulek, dute; muskulu-zelulek

dute; eta

esfera forma dute.

Nerbio-zelulak Muskulu-zelulak Globulu gorriak

18. Osatu esaldi hauek:

a) Mintz plasmatikoa zelula oso-osorik

eta duen

mehea da.

b) Zitoplasma likido

da. Bertan daude.

c) Material genetikoak funtzionamendua

eta

informazioa du.

19. Idatzi dagokion zelularen zatiaren izena:

a) Estali eta babestu egiten du:

b) Likido likatsua da:

c) Zelularen funtzionamendua kontrolatu eta erregulatzen du:

20. Erantzun galdera hauei:

a) Zein motatakoak izan daitezke zelulak?

b) Zein dira izaki bizidun txikienak?

Ariketak21. Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi esaldiak zuzen beheko

aldean:

• Zelula prokariotoak nukleoa duten zelulak dira.

• Bakterioak izaki zelulaniztun prokariotoak dira.

• Bakterioak munduko izaki bizidun handienak dira.

22. Idatzi bakterioen atalen izenak.

23. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren elementuak:

Erribosomek

Paretak

zelula babesten du.

proteinak sintetizatzen dituzte.

24. Erantzun galdera hauei:

a) Non gordetzen dute material genetikoa zelula

prokariotoek?

b) Zein da erribosomen egitekoa?

25. Azaldu. Zein da bakterio baten mintz plasmatikoa

inguratzen duen paretaren funtzioa?

11

295517 _ 0005-0020.indd 11 05/07/12 9:49

Page 12: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Zelula eukariotoak6Zelula eukariotoak konplexuagoak dira zelula prokariotoak baino. Izaki zelulaniztunetan aurki ditzakegu. Animaliak eta landareak zelu-la eukariotoak dituzten izaki bizidunak dira.

Zelula eukariotoen egitura

Zelula eukariotoetan material genetikoa eta zitoplasma bereizita dau-de. Material genetikoa nukleo izeneko konpartimentuaren barruan bilduta dute. Hori da zelula eukariotoen ezaugarri nagusia. Gainera, zitoplasman hainbat organulu mota izaten dituzte.

Bi zelula eukarioto mota bereiz ditzakegu: animalia-zelulak eta landare-zelulak.

Hauek dira animalia-zelulen ezaugarriak:•  Ez dute kloroplastorik, ez zelula-paretarik.•  Ez dute bakuolorik.•  Besikula txikiagoak dituzte.•  Hainbat forma izaten dituzte.

Hauek dira landare-zelulen ezaugarriak:•  Zelula-pareta zurruna dute, eta hari esker, zelula babestuta ego-

teaz gain, forma berbera du beti.•  Poliedro forma izaten dute.•  Kloroplastoak eta bakuoloak dituzte.

Bakuoloak. Ura eta substantziak gordetzen dituzte.

Golgiren aparatua. Bere funtzioetako bat substantziak zelulatik kanpora jariatzea da.

Erretikulu endoplasmatiko izurtsua. Erribosometan sintetizatu diren proteinak gordetzen eta garraiatzen ditu.

Erretikulu endoplasmatiko leuna. Lipidoak sintetizatzen, gordetzen eta garraiatzen esku hartzen du.

Lisosomak. Substantziak digeritzen dituzte.

Zentrosoma. Zelula-zatiketan parte hartzen du.

Mitokondrioak. Bertan egiten da arnasketa zelularra.

Erribosomak. Proteinak sintetizatzen dituzte.

Kloroplastoa. Haren baitan fotosintesia egiten da.

Zelula-pareta

Animalia-zelula Landare-zelula

12

295517 _ 0005-0020.indd 12 05/07/12 9:49

Page 13: NATUR 2.DBH Egokitzapena

26. Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi esaldiak zuzen beheko aldean:

• Zelula eukariotoak bakunagoak dira zelula prokariotoak baino.

• Zelula prokariotoak izaki zelulaniztunetan aurki ditzakegu.

• Animaliak eta landareak izaki bizidun prokariotoak dira.

27. Idatzi dagokion zelula motaren izena:

• Nukleoa duten zelulak:

• Nukleorik ez duten zelulak:

28. Erantzun galdera hauei:

a) Zein la zelula eukariotoen ezaugarririk

nagusiena?

b) Zein dira zelula eukarioto moten izenak:

1.

2.

29. Osatu taula hau:

Animalia-zelula Landare-zelula

Zelula-pareta

Kloroplastoak

Bakuoloak

30. Inguratu gorriz animalia-zelulei dagozkienak eta berdez landare-zelulei dagozkienak.

• Zelula-pareta • Kloroplastoa

• Poliedro itxura • Itxura aniztasuna

31. Erantzun.

• Zer funtzio du landare-zeluletan aurki dezakegun zelula-paretak?

• Zer egiten da kloroplastoetan?

Ariketak32. Idatzi zelula eukariotoetan aurki ditzakegun organuluen

izenak:

33. Idatzi organulu bakoitzaren funtzioa zein den:

• Mitokondrioak:

• Erribosomak:

• Bakuoloak:

• Kloroplastoa:

• Zentrosoma:

• Erretikulu endoplasmatiko izurtsua:

Zelula-pareta

Erribosoma

13

295517 _ 0005-0020.indd 13 05/07/12 9:49

Page 14: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Nutrizio zelularra7Nutrizio zelularra zelulek dagozkien bizi-funtzioak betetzeko beharrezkoak dituzten materia eta energia lortzeko prozesuen multzoa da.

Nutrizioari esker, zelulak:• Energia lortzen du.• Egiturak eraiki eta berritzen ditu.• Hazteko beharrezko dituzten substantziak lortzen ditu.

Metabolismoa zelularen barnean gertatzen den prozesu kimikoa da. Bi metabolismo mota bereizten dira:• Katabolismoa. Substantzia organiko konplexuak konposatu

txikiago eta bakunago bihurtzean datza. Katabolismoan energia lor tzen da.

• Anabolismoa. Anabolismoan, substantzia txikiak eta bakunak substantzia organiko konplexu bihurtzen dira, eta horretarako, energia erabiltzen da.

Nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa

Bi nutrizio mota bereizten dira:

Nutrizio autotrofoa Nutrizio heterotrofoa

Nutrizio autotrofoa duten zelulek ura, karbono dioxidoa eta gatz mineralak hartzen dituzte kanpotik, eta materia organikoa sortzen dute (mantenugaiak). Eraldaketa hori egiteko, zelula autotrofoek eguzkiaren argitik lortzen dute energia. Prozesu horretan, oxigenoa askatzen da, eta zelulatik kanpora botatzen da gero.

Izaki bizidunen artean, landareek, algek eta zenbait bakteriok dituzte zelula autotrofoak.

Nutrizio heterotrofoa duten zelulek beste organismo batzuek egindako materia organikoa (mantenugaiak) hartzen dute kanpotik, ezin baitituzte mantenugai organikoak beren kabuz sortu. Oxigenoaren laguntzaz, mitokondrioetan energia, ura eta karbono dioxidoa sortzen dira.

Animaliek, onddoek, protozooek eta bakterio askok zelula heterotrofoak dituzte.

Substantzia organiko konplexuak

Substantzia organiko konplexuak

Substantzia bakunak

Anabolismoa

Katabolismoa

Energia

Substantzia bakunak

Energia

Eguzki-argia

Karbono dioxidoa

Oxigenoa

Energia

Oxigenoa Karbono dioxidoa

Materia organiko bakuna

Gatz mineralak

Ura

Materia organiko konplexua

Beste funtzio batzuk

Energia

Oxigenoa

Karbono dioxidoa

Materia organiko bakuna

Ura

Materia organiko konplexuaBeste funtzio

batzuk

14

295517 _ 0005-0020.indd 14 11/07/12 11:35

Page 15: NATUR 2.DBH Egokitzapena

37. Osatu nutrizio autotrofoa eta nutrizio heterotrofoa azaltzen duten eskema hauek, eta eman bakoitzari dagozkion azalpenak.

Nutrizio heterotrofoan

Nutrizio autotrofoan

34. Erantzun galdera hauei:

a) Zer lortzen du zelulak zelula-nutrizioa izeneko

prozesuari esker?

b) Zer da metabolismoa?

c) Zein dira metabolismo motak?

35. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren elementuak:

Katabolismoa

Anabolismoa

Substantzia bakunak konplexuago bihurtzen dira.

Substantzia konplexuak bakunago bihurtzen dira.

36. Erantzun galdera hauei:

a) Zer erabiltzen da anabolismoan substantzia bakunak substantzia konplexu bihurtzeko?

b) Zelulei dagokienez, zenbat nutrizio mota bereizten dira? Azaldu zertan datzan bi nutrizio mota horietako bakoitza.

c) Zein zelulek dute nutrizio autotrofoa?

d) Zer behar dute nutrizio autotrofoa duten zelulek materia organikoa (mantenugaiak) sortzeko?

e) Nondik dator landareek bere mantenugaiak sortzeko ezinbesteko duten argia?

Ariketak

Eguzki-argia

Ura

Oxigenoa

Materia organiko bakuna

Gatz mineralak

Materia organiko konplexua

Beste funtzio batzuk

Materia organiko bakuna

Materia organiko konplexuaBeste funtzio

batzuk

15

295517 _ 0005-0020.indd 15 05/07/12 9:49

Page 16: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Fotosintesia8Fotosintesi deritzo landareek, algek eta zenbait bakteriok beren mantenugaiak lortzeko egiten duten prozesuari. Eguzkiaren argia erabiltzen dute energia-iturri gisa eta substantzia ez-organikoak, hala nola karbono dioxidoa, izaten dituzte abiapuntu.

Fotosintesi-prozesuko aldiak

Fotosintesia landare-zelulek soil-soilik duten organulu batean egiten da: kloroplastoan.

Fotosintesia gertatzeko, ezinbestekoa da Eguzkiaren argia. Energia hori kloroplastoetan dagoen substantzia berde batek hartzen du: klorofilak.

Fotosintesian bi aldi bereizten dira: argitako aldia eta ilunpeko aldia.

• Argitako aldia. Aldi horretan erreakzio kimikoak gertatzen dira Eguzkiaren argiaren eta klorofilaren bitartez.

• Ilunpeko aldia. Aldi horretan materia ez-organikoa materia orga-niko bilakatzen da Eguzkiaren argirik gabe.

Fotosintesiaren garrantzia

Fotosintesia oso garrantzitsua da, arrazoi hauengatik:

• Oxigenoa askatzen da. Oxigenoa oso garrantzitsua da, gure planetan biziak iraun dezan; izan ere, ia izaki bizidun guztiek behar-beharrezkoa dute arnasketa zelularra egiteko.

• Lurrean bizia izatea fotosintesiaren baitan dago. Gure planetako izaki bizidunek landareek sortzen dituzten substantzia organikoak baliatzen dituzte.

Arnasketa zelularra9Arnasketa zelular deritzo materia organikoa energia bihurtzeari.

Arnasketa zelularra egin ahal izateko, zelula gehienek oxigenoa behar dute. Materia organikoa degradatu egiten da oxigenoaren bitartez, eta horrela, energia askatzen da.

Arnasketa zelularra deritzon prozesua mitokondrioetan gertatzen da.

Zelula batzuek batere oxigenorik erabili gabe egiten dute arnasketa zelularra. Zelula horiek hartziduraren bitartez lortzen dute behar duten energia guztia.

Izaki bizidun guztietan gertatzen da hartzidura; baina, batik bat, bakterio eta onddo zelulabakar (legamia) askotan. Hartzidura batzuei esker, elikagai ugari lortzen ditugu, hala nola, ogia, ardoa, jogurta, gazta eta abar.

BA AL ZENEKIEN?

Karbono dioxidoa

Gatz mineralak

Ura

Eguzki-energia

Oxigenoa

Materia organikoa

Materia organikoa

Oxigenoa

Energia

Karbono dioxidoaUra

16

295517 _ 0005-0020.indd 16 05/07/12 9:49

Page 17: NATUR 2.DBH Egokitzapena

38. Erantzun galdera hauei:

a) Zer da fotosintesia?

b) Zelularen zein organulutan egiten da

fotosintesia ?

c) Zein da ezinbesteko elementua fotosintesia

gerta dadin?

d) Zer da klorofila?

e) Nola dute izena fotosintesian bereizten diren bi aldiek?

1. eta 2.

39. Idatzi fotosintesian bereizten diren bi aldien ezaugarri bana:

• Argitako aldia:

• Ilunpeko aldia:

40. Osatu testua hitz hauek erabiliz:

izaki bizidun – behar-beharrezkoa – bizia – arnasketa garrantzitsua – oxigenoa

Fotosintesian askatzen da. Oxigenoa

oso da gure planetan

iraun dezan; izan ere, ia

guztiek

dute zelularra egiteko.

41. Azpimarratu gorriz esaldi okerrak, eta idatzi zuzen beheko aldean:

• Fotosintesia oso garrantzitsua da.

• Lurrean bizia izatea ez dago fotosintesiaren baitan.

• Klorofila substantzia zuri bat da.

Ariketak42. Idatzi fotosintesia egiten duten lau izaki bizidunen

izenak:

1.

2.

3.

4.

43. Erreparatu arnasketa zelularrari buruzko marrazkiari, eta osatu eskema hitz hauek erabiliz:

oxigenoa – energia – ura karbono dioxidoa – materia organikoa

1

1 1

44. Erantzun. Zeri deritzo arnasketa zelularra?

45. Osatu esaldi hauek:

• Arnasketa zelularra egin ahal izateko, zelula gehienek

behar dute.

• Arnasketa zelularra deritzon prozesua

gertatzen da.

46. Pentsatu eta erantzun. Zergatik lortzen dute zenbait zelulek energia hartzidurari esker?

47. Bilatu informazioa, eta idatzi jogurtaren hartzidura-prozesua zertan datzan.

17

295517 _ 0005-0020.indd 17 05/07/12 9:49

Page 18: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Zelula-ugalketa10Zelula-ugalketa deritzo zelula ama batek, zatitu ondoren, beste zelula batzuk edo zelula umeak sortzeko egiten duen prozesuari.

• Organismo zelulabakarretan gurasoen berdin-berdinak diren banako berriak sortzen dira.

• Organismo zelulaniztunetan banako berriek zelula handitu egi-ten dute edo hildako zelulak ordezkatzen dituzte.

Zelula-zatiketa motak

Lau zatiketa mota bereizten dira.

Erdibiketa Askotariko zatiketa

Zelula ama erdibitu eta bi zelula ume berdin-berdin sortzen dira. Zelula ama zatitu egiten da eta zelula ume asko sortzen dira.

Gemazioa Esporulazioa

Euren artean desberdinak diren bi zelula ume sortzen dira. Espora izeneko zenbait zelula ume sortzen dira.

Material genetikoa eta mitosia

Zelulen material genetikoa azido nukleikoz, ADN, osatutako mole-kula luze-luzeetan dago; haiek kontrolatzen dute zelularen funtzio-namendua.

Zelula eukariotoen nukleoan, ADNa proteinekin lotuta dago, zuntz- nahaspila ederra eratuz: kromatina. Zelula zatitu aurretik, kromatina-zuntz horiek trinkotu egiten dira eta kromosoma izeneko egiturak eratzen dituzte.

Mitosian zelula ama zatitu eta beste bi zelula sortzen dira, haren umeak eta berdin-berdinak direnak; hots, informazio genetiko bera dutenak.

Mitosia amaitutakoan, zitoplasmaren zatiketa hasten da: zelula zati-tu egiten da eta amaren berdin-berdinak diren umeak sortzen dira.

Kromosomak zatitu egiten dira eta sortzen diren zelula umeek amaren informazio genetikoa jasotzen dute. Giza zelula bakoitzak 46 kromosoma ditu.

18

295517 _ 0005-0020.indd 18 05/07/12 9:49

Page 19: NATUR 2.DBH Egokitzapena

48. Erantzun galdera hauei:

a) Zer da zelula-ugalketa?

b) Zer funtzio dute kromosomek?

c) Zenbat kromosoma ditu giza zelula bakoitzak?

49. Idatzi zein organismori buruz ari den esaldi bakoitza:

• Gurasoen berdin-berdinak diren banako berriak

sortzen dira:

• Banako berriek zelula handitu egiten dute edo hildako

zelulak ordezkatzen dituzte:

50. Pentsatu eta erantzun.

• Zer dira izaki bizidun zelulabakarrak?

• Zer dira izaki bizidun zelulaniztunak?

51. Idatzi zer gertatzen den zelula-zatiketa mota bakoitzean:

• Erdibiketa:

• Askotariko zatiketa:

• Gemazioa:

• Esporulazioa:

Ariketak52. Idatzi marrazki bakoitzaren azpian zer zelula-zatiketa

mota irudikatzen duen:

53. Azaldu kromatinaren eta kromosomaren arteko desberdintasuna.

54. Erantzun. Zer da mitosia?

19

295517 _ 0005-0020.indd 19 05/07/12 9:49

Page 20: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaIZAKI BIZIDUNEN BIZI FUNTZIOAK

Hauek dira izaki bizidunen bizi-funtzioak:

• . Hari esker, izaki bizidunok hazteko eta bizitzekoezinbestekoak ditugun materia eta lortzen ditugu.

• . Hari esker, izaki bizidunok ingurunean gertatzen diren aldaketak hauteman eta egokiak lantzen ditugu.

• . Haren bidez, izaki bizidunok gure berdinak edo antzekoak diren sortzen ditugu.

IZAKI BIZIDUNEN KONPOSIZIO KIMIKOA

Izaki bizidun guztiok bi biomolekula motaz osatuta gaude:

• Ez-organikoak. Materia nahiz daude.

Hauek dira: eta .

• Organikoak. Materia soilik daude.

Hauek dira: ,

eta .

NOLAKOAK DIRA ZELULAK?

Zelula guztiek oinarrizko hiru egitura dituzte:

Bi zelula mota bereizten dira: eta .

NUTRIZIO ZELULARRA

Nutrizioa da.

Nutrizioa edo izaten da.

Metabolismoa da.

Bi metabolismo mota bereizten dira:

• : substantzia organiko konplexuak bihurtzen dira.

• : substantzia txiki eta bakunak bihurtzen dira.

ZELULA-UGALKETA

Zelula-ugalketa deritzo prozesuari.

Hauek dira zelula-zatiketa motak: , , eta .

Mitosian sortzen dira.

Polisacárido Monosacárido

Grasa

Glicerol

Aminoácido

Ácido nucleicoNucleótido

Ácido graso

Proteína

20

295517 _ 0005-0020.indd 20 05/07/12 9:49

Page 21: NATUR 2.DBH Egokitzapena

2 Nutrizioa

Europako herri ugariren paisaiaren parte da zumarra, baina gaur egun gehienak desagertzen ari dira, eta guk, zoritxarrez, ezer gutxi egin dezakegu horren aurka.

Zergatia gaitz bat da, grafiosi izenekoa eta gaitz grafikoa esan nahi duena. Izenaren zergatia zera da: zuhaitzen azalaren azpian marrazki bitxiak ageri dira.

Grafiosia onddo ñimiño batek eragiten du. Onddo horrek izerdiak zirkulatzeko erabiltzen dituen garraio-hodiak ixten ditu eta hark ezin izaten du behar bezala zirkulatu. Urik eta mantenugairik ezean, zuhaitza hilabete gutxiren buruan hiltzen da.

Badirudi XX. mendean trenbidearen eraikuntzan lan egitera etorritako txinatar immigratzaileek ekarri zutela gaitza eragiten duen onddoa Europara. Haien maletak zumarrez eginda zeuden, eta litekeena da onddoa bertan ekarri izana.

• Nutrizioa zer den ikasiko duzu.

• Nutrizio motak bereiziko dituzu: nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa.

• Nutrizioan parte hartzen duten prozesuak zein diren ikasiko duzu: digestioa, arnasketa, zirkulazioa eta iraizketa.

• Landareek elikagaiak nola sortzen dituzten ulertuko duzu.

Unitate honetan...

295517 _ 0021-0034.indd 21 05/07/12 9:52

Page 22: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Nutrizio-funtzioa1Izaki bizidun guztiok energia asko behar dugu mugitzeko, arnasa hartzeko edo gorputzeko tenperaturari eusteko. Materia ere ezinbes­tekoa dugu, hazteko eta gorputzeko zelula guztiei bere horretan eusteko. Energia eta materia horiek elikagaietatik lortzen ditugu.

Nutrizio-funtzioaren bitartez, izaki bizidunek beharrezko dituzten energia eta materia lortzen dituzte elikagaietatik.

Nutrizio motaren arabera, izaki bizidunak bi taldetan sailkatzen dira:

• Autotrofoak. Behar duten materia organikoa (mantenugaiak) sor­tzeko gai dira. Landareak, algak eta zenbait bakterio autotrofoak dira.

• Heterotrofoak. Beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte. Animaliak, protozooak, onddoak eta bakterio batzuk heterotrofoak dira.

Nutrizioaren baitako prozesuakIzaki bizidunen zenbait atalek hartzen dute parte nutrizioan.

• Animaliek prozesu hauek egiten dituzte:–  Digestio-prozesua. Prozesu horretan elikagaiak substantzia

bakunago bihurtzen dira, organismoak erabili ahal izan ditzan. Substantzia bakun horiek mantenugaiak dira. Prozesu honetan digestio-aparatuak hartzen du parte.

–  Arnasketa-prozesua. Organismoak oxigenoa hartu eta karbo­no dioxidoa kanporatzen du. Prozesu honetan arnas aparatuak hartzen du parte.

–  Garraioa. Zirkulazio-aparatuak mantenugaiak eta oxigenoa ba­natzen ditu organismoko zelula guztietara. Aldi berean, zelulek sortzen dituzten karbono dioxidoa eta hondakin­substantziak biltzen ditu haietatik.

–  Metabolismoa. Mantenugaiak eta oxigenoa zelula bakoitzean sartzen dira, energia eta materia sortzeko.

–  Iraizketa. Organismoarentzat kaltegarriak diren substantziak kanpo­ratzea da. Prozesu honetan iraitz-aparatuak hartzen du parte.

• Landareek prozesu hauek egiten dituzte:– Xurgatzea. Sustraiek ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte.–  Fotosintesia. Prozesu horren bitartez, ura, karbono dioxidoa

eta gatz mineralak substantzia organiko bihurtzen dira, Eguz­kiaren argia erabiliz.

–  Garraioa. Garraio­hodien bitartez, substantzia organikoak lan­dare guztira iristen dira.

–  Metabolismoa. Zelula bakoitzaren barnean, substantzia organikoak energia eta materia bihurtzen dira.

–  Kanporatzea. Hondakin­substantziak kanporatu egiten dira.

Belarjaleek landareak jaten dituzte.

Orojaleek landareak eta animaliak jaten dituzte.

Landareak organismo autotrofoak dira: behar dituzten mantenugaiak sortzeko gai dira.

Haragijaleek animaliak jaten dituzte.

Sarraskijaleek animalia hilak jaten dituzte.

22

295517 _ 0021-0034.indd 22 05/07/12 9:52

Page 23: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Osatu testu hau:

Izaki bizidun guztiok asko behar dugu , edo eusteko. ere ezinbestekoa dugu edo bere horretan eusteko. Energia eta materia horiek lortzen ditugu.

2. Definitu hitz hauek:

• Autotrofoak:

• Heterotrofoak:

3. Biribildu hitz hauekin zerikusia duten hitzak:

• Mantenugaiak

a) Gorpua b) Elikagaiak c) Bitxilorea

• Materia

a) Fisika b) Hizkuntza c) Hazkuntza

• Energia

a) Funtzionamendua b) Elektrizitatea c) Ura

4. Erantzun galdera hauei:

a) Zer funtzio betetzen du nutrizioak?

b) Zer nutrizio mota dute landareek?

5. Erantzun eta argudiatu zure erantzuna. Gizakiok nutrizio autotrofoa al dugu?

6. Osatu eskema hitz hauek erabiliz:heterotrofoa-nutrizioa-mantenugaiak sortzen dituzte-beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte-autotrofoa.

Ariketak7. Idatzi animalien nutrizioan gertatzen diren bost

prozesuen izenak.

8. Idatzi definizio bakoitzari dagokion prozesuaren izena.

• Prozesu honen bitartez, ura, karbono dioxidoa eta gatz mineralak landareentzako substantzia organiko bihurtzen dira, Eguzkiaren argia erabiliz.

• Hondakin-substantziak kanporatu egiten dira.

• Sustraiek ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte.

• Zelula bakoitzaren barnean substantzia organikoak energia eta materia bihurtzen dira.

• Garraio-hodien bitartez substantzia organikoak landare guztira iristen dira.

9. Bilatu animalia hauei buruzko informazioa, eta osatu taula.

Animalia Zer jaten du Nutrizio mota

Igela Intsektuak Haragijalea

Zaldia

Arrabioa

Txakurra

Izokina

Arranoa

Erlea

Oiloa

Zerria

Ahuntza

10. Idatzi bina adibide:

• Animalia belarjaleak:

• Animalia haragijaleak:

• Animalia orojaleak:

• Animalia sarraskijaleak:

• Izaki bizidun autotrofoak:

23

295517 _ 0021-0034.indd 23 05/07/12 9:52

Page 24: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Digestio-prozesua, animalietan2

Animaliek beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte, bizirauteko behar duten energia eta materia lortzeko.

Digestio-prozesuan animaliek elikagaiak hartzen dituzte, eta ondoren, mantenugai bihurtzen dituzte.

Digestio­prozesuak lau fase ditu:

• Irenstea. Barazkiak, haragia edo uretan esekita dauden elikagaiak hartzean egiten da. Animalia gehienek ahoa erabiltzen dute irensteko.

• Digestioa. Elikagaiak mantenugai bihurtzea da. Mantenugaiak elikagaiak baino substantzia txikiagoak eta bakunagoak dira.

• Xurgatzea. Mantenugaiak digestio­aparatutik odolera igarotzea da. Gero, odolak organismoko zeluletako bakoitzaren barrura era­maten ditu.

• Egestioa. Digeritu ez diren elikagai­hondakin guztiak digestio­ aparatutik kanpora botatzea da. Elikagai­hondakin horiek gorotz bihurtuta kanporatzen dira.

Digestio-aparatu motak

Animaliak beren digestio­aparatuaren arabera sailka ditzakegu:

• Digestio-aparaturik ez duten animaliak. Elikagaiak zuzenean iris­ten dira organismoko zelula batzuetara, eta bertan, zelula­barneko digestioa egiten da. Prozesu mota hau egiten dute, besteak beste, belakiek.

• Barrunbe gastrikoa duten animaliak. Elikagaiak ahoarena nahiz uzkiarena egiten duen zulo bakar batetik iristen dira barrunbe gastrikora. Marmokek, anemonek eta koralek digestio­aparatu mota hau dute.

• Digestio-hodia duten animaliak. Elikagaiak ahotik sartzen dira, digestio­hodi luze batetik igarotzen dira, eta amaitzeko, hondaki­nak uzkitik kanporatzen dira. Animalia ornodunen kasuan, diges­tio­aparatuak organo hauek ditu:–  Ahoa. Bertan, elikagaiak birrintzen dira, eta listuarekin nahas­

ten.–  Faringea eta hestegorria. Elikagaiak urdailera arte eramaten

dituzten hodiak dira.–  Urdaila. Poltsa moduko organoa da. Bertan, elikagaiak mante­

nugai bihurtzen dira.–  Heste meharra. Bertan digestioa amaitzen da, eta odolera iris­

ten diren mantenugaiak xurgatzen dira.–  Heste lodia. Uzkitik kanporatzen diren gorotzak sortzen dira

heste lodian.

Ugaztunek, hegaztiek, arrainek, anfibioek eta narrastiek digestio-hodia dute.

Belakiak digestio-hodirik ez duten animaliak dira. Uretan disolbatuta dagoen landare-planktona belakiaren poroetatik sartzen da, eta ondoren, zelula-barneko digestioa egingo duten zeluletara iristen da.

Marmokak animalia-planktonaz eta krustazeo txikiz elikatzen dira, eta bere barrunbe gastrikoan digeritzen ditu.

Poroak

Barrunbe gastrobaskularra

Heste lodia

Heste meharra

Garroak

Ahoa

Faringea

Hestegorria

Urdaila

24

295517 _ 0021-0034.indd 24 11/07/12 11:35

Page 25: NATUR 2.DBH Egokitzapena

11. Erantzun galdera hauei:

• Zertarako elikatzen dira izaki bizidunak?

• Zertan datza digestio-prozesua?

12. Idatzi zer motako digestio-aparatua duten irudietan ageri diren izaki bizidunek.

13. Osatu eskema.

Digestio-aparatu motak

Adibidez: Adibidez: Adibidez:

14. Idatzi elikagai batek digestio-hodia duen animalia baten gorputzean egiten duen bidea, ahotik sartzen denetik uzkitik ateratzen den arte.

ahoa- - - -

- - uzkia.

Ariketak15. Definitu digestio-prozesuaren faseetako bakoitza.

• Irenstea:

• Digestioa:

• Xurgatzea:

• Egestioa:

16. Lotu geziak erabiliz.

Irenstea • • Gorotzak

Digestioa • • Mantenugai bihurtu

Xurgatzea • • Jan

Egestioa • • Mantenugaiak odolera iritsi

17. Bilatu letra-zopan ugaztunen digestioan parte hartzen duten bost organoren izenak.

UZKIANKAEO

GEFSASINAE

GASANGGTEH

IHGAFOSEKE

EOIAKOKGOS

SAOFOOATST

EGNIPREI

AE

INFARINGEA

URDAILAOOK

OFAOIESSTO

18. Idatzi dagokien lekuan: ahoa, faringea, hestegorria, urdaila, hesteak, uzkia.

25

295517 _ 0021-0034.indd 25 05/07/12 9:52

Page 26: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Arnasketa, animalietan3Izaki bizidunen zelula bakoitzak oxigenoa behar du, mantenugaieta­tik energia lortu ahal izateko.

Mantenugaiak + O2 energia + CO2

Arnasketa organismo batean oxigenoa hartu eta hark sortzen duen karbono dioxidoa botatzea ahalbidetzen duen prozesua da.

Arnasketa motak, animalietan4Animalia guztiek ez dute arnasa modu berdinean hartzen. Arnasketa mota desberdinak dituzte.

• Arnas aparaturik gabeko animaliak. Oso animalia bakunak dira, esate baterako, belakiak eta marmokak. Oxigenoak gorpu­tzaren gainazala gainditzen du, eta zuzenean iristen da zeluletara.

• Larruazal-arnasketa. Larruazal mehea eta hezea duten animaliek dute, besteak beste, lur­zizareek eta igelek. Oxigenoa larruazala­ren bitartez iristen da odolera.

• Brankia-arnasketa. Uretako animaliek dute brankia­arnasketa, hala nola, arrainek, moluskuek eta krustazeoek. Brankien bidez egiten da; buruaren bi aldetan dituzten lamina mehe gorrixken bidez.

• Trakea-arnasketa. Lehorreko artropodoek (intsektuek, arakni­doek eta miriapodoek) trakea­arnasketa egiten dute. Arnasketa trakea izeneko hodi txiki batzuen bidez egiten da. Trakeek zuze­nean eramaten dute kanpoko airea gorputzeko zelula guztietara.

• Birika-arnasketa. Zenbait ornodunek dute birika­arnasketa: anfibioek, hegaztiek, narrastiek eta ugaztunek.

Arnasketan:

O2 hartzen dugu

Izaki biziduna

CO2 botatzen dugu

GOGORATU

Lur-zizareek oso larruazal mehea eta hezea dute, eta haren bitartez hartzen dute arnasa.

Intsektuek, ahal nola matxinsaltoak, trakeen bidez hartzen dute arnasa.

Trakeak

Oxigenoa

Zakatzak

Karbono dioxidoa

Arrainek zakatzen bidez hartzen dute arnasa.

Gizakia biriken bitartez arnasa hartzen duen animalia ugaztuna da.

1. Oxigenodun airea ahotik eta sudur-hobietatik sartzen da.

Laringea

2. Ondoren, airea faringetik igarotzen da. Gero, laringera, trakeara eta bronkioetara iristen da.

Bronkioak

Trakea

3. Amaitzeko, airea biriketara iristen da. Bertan, oxigenoa askatu eta karbono dioxidoa biltzen da, kanpora botatzeko.

26

295517 _ 0021-0034.indd 26 05/07/12 9:52

Page 27: NATUR 2.DBH Egokitzapena

25. Idatzi irudietan ageri diren animalien izenak eta zer arnasketa mota duen bakoitzak.

26. Osatu testua.

Arnas aparaturik gabeko animaliak oso animalia

dira, esate baterako, .

gorputzaren gainazala gainditzen du,

eta zuzenean iristen da .

27. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren elementuak:

Trakea bidez • • Larruazalaren bitartez

Brankia bidez• • Uretako animaliak

Birika bidez • • Hodi txikiak

Lur-zizareak • • Ugaztunak

28. Idatzi arnas aparatuaren zatiak, bakoitzari dagokion lekuan:

29. Erantzun galdera hauei:

a) Zer gas behar dute zelulek mantenugaiak energia bihurtzeko? .

b) Zelulek energia lortzean sortzen duten zer gas kanporatu behar da organismotik?

c) Zein arnasketa mota dute ornodunek?

19. Definitu termino hauek:

a) Arnasketa:

b) Brankiak:

c) Birikak:

d) Trakeak

20. Osatu eskema, arnasketan parte hartzen duten gasen izenak idatziz.

hartu botaIzaki biziduna

21. Idatzi hiru izen:

• Moluskuak.

• Krustazeoak.

• Arrainak.

22. Erantzun: Zer antzekotasun dituzte aurreko ariketan ageri diren animaliek?

23. Bilatu hiztegian artropodo hitzaren esanahia, eta idatzi talde horretako kide diren bost animaliaren izenak.

Artropodo:

Adibideak:

24. Idatzi ugaztun baten sudurretik sartzen den oxigenodun aireak egiten duen bidea, organismora sartzen denetik, biriketara iristen den arte.

Sudur-hobiak, , ,

, eta birikak.

Ariketak

27

295517 _ 0021-0034.indd 27 05/07/12 9:52

Page 28: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Substantzien garraioa, animalietan5

Elikagaietatik hartutako oxigenoak eta mantenugaiek organismoko zelula guztietara iritsi behar dute.

Zirkulazio-aparatuak mantenugaiak eta oxigenoa zelula guztietara eramaten ditu, eta gainera, zelulek sortzen dituzten hondakin-substantziak eta karbono dioxidoa biltzen ditu.

Zirkulazio­aparatuak elementu hauek ditu:

• Garraiorako likidoa. Animalia ornodunetan odola du izena eta bertatik zirkulatzen dute mantenugaiek, oxigenoak, hondakin­substantziek eta karbono dioxidoak.

• Hodiak. Garraiorako likidoak zeharkatzen dituen konduktuak dira. Hiru odol­hodi mota daude: zainak, arteriak eta kapilarrak.

• Bihotza. Odola ponpatzen duen organoa da, gorputz guztira hel dadin.

Zirkulazio-aparatu motak, animalietan6

Bi zirkulazio­aparatu mota bereizten dira.

• Zirkulazio-aparatu irekia. Bihotzak ponpatzen duen garraiorako liki­doa hodietatik kanpora irteten da, eta zenbait barrunbe bustitzen ditu; zelulak barrunbe horiek ukituz daude, eta horrela, haietan gertatzen da gas­ eta mantenugai­trukea. Molusku (muskuilua, barraskiloa…) eta artropodo (eulia, matxinsaltoa…) askok dute horrelakoa.

• Zirkulazio-aparatu itxia. Odolak hodien barnealdean zehar zirku­latzen du, beti. Ornodunek eta beste animalia batzuk dute horre­lako zirkulazio­aparatua, esate baterako, zizareek eta olagarroek.

GOGORATU

Ugaztunek zirkulazio-aparatu itxia dute.

Odol-hodiakBihotza

Animalien sailkapena

Ornogabeak

Poriferoak, zelenteratuak Zizareak Moluskuak Ekinodermoak Artropodoak

Ornodunak

Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Matxinsaltoak zirkulazio-aparatu irekia du.

Bihotza

28

295517 _ 0021-0034.indd 28 05/07/12 9:52

Page 29: NATUR 2.DBH Egokitzapena

30. Erantzun galdera hauei:

a) Zein da zirkulazio-aparatuaren funtzioa?

b) Zein zirkulazio-aparatu mota dugu gizakiok?

31. Azpimarratu esaldi zuzenak:

a) Olagarroek zirkulazio-aparatu irekia dute.

b) Odolak gasak garraiatzen ditu, hala nola, oxigenoa eta karbono dioxidoa.

c) Zirkulazio-aparatuaren funtzio nagusia substantziak garraiatzea da.

d) Bihotza odolak zeharkatzen duen hodia da.

32. Idatzi zirkulazio-aparatuaren hiru elementuen izenak.

33. Ordenatu letrak, odolak garraiatzen dituen substantzien izenak lortzeko.

• XOAEINOG:

• GMNENUAAIAKT:

• NDHAOINK-TUBTAISAZSNK:

• BANORKO XIDIDOAO:

34. Gogoratu eta erantzun.

Animalia ornogabeek ez dute barne-eskeletorik edo endoeskeletorik; hots, ez dute bizkarrezurrik.

• Idatzi bost animalia ornogaberen izenak.

35. Adierazi non dagoen bihotza, eta non odol-hodiak.

Ariketak36. Jarri X dagokion lekuan.

AnimaliaZirkulazio-

aparatu irekia

Zirkulazio-aparatu

itxia

Gaizkata

Txirla

Labezomorroa

Elefantea

37. Osatu animalia ornogabeei buruzko eskema hau:

Taldeak

Artropodoa

Eulia

38. Idatzi talde bakoitzeko animalia ornodunen hiru izen.

Hegaztiak:

Arrainak:

Anfibioak:

Narrastiak:

Ugaztunak:

39. Idatzi argazki bakoitzaren azpian animalia ornoduna edo ornogabea den, eta zein taldetakoa den.

Ornoduna

Anfibioa

29

295517 _ 0021-0034.indd 29 05/07/12 9:52

Page 30: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Iraizketa, animalietan7Zelulek organismotik kanpora bota behar diren hondakin­substan­tziak sortzen dituzte, kanporatu ezean kaltegarriak izan daitezkee­nak. Hauek dira substantzia horietako batzuk: karbono dioxidoa, urea eta amoniakoa.

Iraizketa deritzo hondakin-substantziak organismotik kanpora botatzeko prozesuari.

Iraitz-aparatu motak

Animalien artean iraitz­aparatu mota hauek bereizten dira:

• Iraitz-aparaturik gabeko animaliak. Animalia batzuek, hala nola, belakiek, koralek eta marmokek, ez dute iraitz­aparaturik eta hondakin­substantziak zuzenean isurtzen dituzte kanpora, gorputzeko gainazalean zehar.

• Malpighiren hodixkak. Gorputzeko hondakin­substantziak bildu eta digestio­aparatura eramaten dituzten hodi meheak dira. Hon­dakinak digestio­aparatutik kanporatzen dira. Intsektu guztiek dituzte hodixka horiek, esate baterako, matxinsaltoek eta euliek.

• Guruin berdeak. Buruaren alde banatan, antenen oinaldetik hur­bil dauden bi guruin dira. Guruin horietan metatzen dira hon­dakinak, kanporatu baino lehen. Krustazeoek dituzte, adibidez, zigalek eta otarrainek.

• Ornodunen iraitz-aparatua. Ornodunek hondakin­substantzia bat baino gehiago sortzen dituzte. Hori dela eta, zenbait organo ari tzen dira iraizketa­prozesuan.

–  Giltzurrunak. Gernua, uraren eta hainbat hondakin­substan­tziaren nahasketa dena, giltzurrunetan sortzen da. Urarekin nahasten diren substantzia horiek urea eta amoniakoa izaten dira. Gernua giltzurrunetatik gernu­maskurira iristen da, urete­rretatik barrena, eta uretratik kanporatzen da.

–  Birikak. Haien funtzioa zelulek sortutako karbono dioxidoa kanporatzea da.

–  Izerdi-guruinak. Ugaztunek dituzten guruin horiek larruazalaren azpian daude, eta hondakinak izerdi gisara kanporatzen dituzte.

–  Gibela. Organo honek organismoarentzat kaltegarriak izan dai­tezkeen hondakin­substantziak isur tzen ditu hesteetara, handik kanporatzeko.

–  Gatza jariatzeko guruinak. Animalia batzuek, hala nola kaioek eta dortokek, itsasoko animaliak jaten dituzte eta, ondorioz, gatz gehiegi metatzen dute organismoan. Hegaztiek mokoaren gainean dituzten zulo batzuetatik kanporatzen dute gatza, eta dortokek, berriz, begien alboan dituzten zulo batzuetatik.

Intsektuen iraitz-aparatua.

Krustazeoen iraitz-aparatua.

Malpighiren hodixkak

Digestio-hodia

Guruin berdea

Ornodunen iraitz-aparatua

Gernu-maskuria

Uretra GiltzurrunaUreterra

30

295517 _ 0021-0034.indd 30 05/07/12 9:52

Page 31: NATUR 2.DBH Egokitzapena

40. Definitu iraizketa-prozesua.

Iraizketa deritzo

41. Bilatu hiztegian hondakin hitzaren esanahia, eta idatzi haren definizioa.

42. Idatzi organismoaren hiru hondakin-substantzia.

K , a eta u

43. Zuzendu ondorengo esaldi hauek:

• Zirkulazioari esker, hondakin-substantziak gure organismotik kanpora ditzakegu.

• Oxigenoa, urea eta amoniakoa hondakin-substantziak dira.

• Belakiek guruin berdeak dituzte, eta bertan pilatzen dituzte hondakinak.

• Biriken funtzioa odola iragaztea da.

44. Biribildu hondakina kontzeptuarekin zerikusia duten bi hitz.

• Guruin • Oxigeno

• Hondar • Belarjale

• Urdail • Toxiko

45. Osatu ornodunen iraizketan parte hartzen duten organoei buruzko eskema hau:

Organoak

Gibela

46. Lotu geziak erabiliz iraitz-organoak haiei dagozkien animaliekin.

Malpighiren hodixkak • • Otarrainxka

Iraitz-aparatu gabeak • • Belakiak

Izerdi-guruinak • • Erlea

Gatz-guruinak • • Dortoka

Guruin berdeak • • Orangutana

Ariketak47. Idatzi iraitz-aparatu mota hauetako bakoitza duten bi

animaliaren izenak.

• Iraitz aparaturik gabeak:

• Malpighiren hodixkak:

• Guruin berdeak:

• Gatza jariatzeko guruinak:

• Giltzurruna:

48. Idatzi irudien azpian animalia hauetako bakoitzak duen iraitz-aparatuaren izena.

49. Idatzi pertsonen iraitz-aparatuaren zatiak bakoitzari dagokion lekuan: giltzurrunak, ureterra, gernu-maskuria eta uretra.

50. Idatzi animalia bakoitzaren iraitz-aparatuaren eta taldearen izenak.

Animalia Iraitz-aparatua Taldea

Gizakia

Dortoka

Karramarroa

Tximeleta

31

295517 _ 0021-0034.indd 31 05/07/12 9:52

Page 32: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Nutrizioa, landareetan8Landareak organismo autotrofoak dira; hau da, gai dira behar dituzten elikagaiak sortzeko.

Beren elikagaiak sortzeko, landareek ura, gatz mineralak, karbono dioxidoa eta Eguzkiaren argia behar dituzte.

Landareen nutrizio­prozesua bi motatakoa izan daiteke:

• Algen eta goroldioen nutrizioa. Uretan edo ingurune hezeetan bizi dira eta mantenugaiak gainazal osoaren bidez hartzen dituzte.

• Goi-mailako landareen nutrizioa. Nutriziorako zenbait organo berezitu dituzte. Hauek dira organo horiek:

– Sustraiak: ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte.

–  Zurtoina: landareari eusten dio.

–  Hostoak: fotosintesia egiten dute.

Landareen nutrizioan parte hartzen duten prozesuak9

Landareetan hainbat prozesu gertatzen dira elikagaiak sortzeko eta, elikagai horiek erabiliz, materia eta energia lortu ahal izateko.

Hauek dira landareen nutrizioan parte hartzen duten prozesuak:

• Mantenugaien xurgatzea. Sustraiek iletxo mehe batzuk dituzte: ile xurgatzaileak. Landareek ile horien bitartez hartzen dituzte ura eta gatz mineralak lurretik. Nahasketa hori izerdi landugabea da.

• Izerdi landugabearen garraioa. Izerdi landugabea xilema izene­ko garraio­hodietatik iristen da hostoetara.

• Fotosintesia. Hostoetan gertatzen da, eta Eguzki­argiaren bitar­tez, izerdi landugabea eta karbono dioxidoa elikagai bihurtzean datza. Fotosintesian oxigeno asko sortzen da.

Izerdi landugabea + CO2 + argia elikagaiak + O2

• Gas-trukea. Hostoek estoma izeneko zulo txikiak dituzte. Zulo horietatik karbono dioxidoa sartzen da, eta sortutako oxigenoa askatzen.

• Izerdi landuaren garraioa. Landarearen elikagaia, izerdi landua, floema izeneko garraio­hodietatik hedatzen da landare guztian zehar. Horrela, izerdi landua landarearen zelula guztietara iristen da.

• Metabolismoa. Zeluletan gertatzen da, izerdi landutik materia eta energia ateratzeko.

Landareak oso garrantzitsuak dira gure planetan bizia egon dadin. Animalia askoren elikagaia dira, eta horrez gain, fotosintesiari esker, arnasten dugun oxigenoa sortzen dute.

BA AL ZENEKIEN?

Fotosintesia egitean, landareek CO2 hartu eta O2 botatzen dute.

Arnastean landareek O2 hartu eta CO2 botatzen dute.

EZ NAHASI

Eguzki-argia

Uraren lurruna

Mantenugaien xurgatzea

Izerdi landugabearen garraioa

Izerdi landuaren garraioa

CO2

O2

Estoma

32

295517 _ 0021-0034.indd 32 05/07/12 9:52

Page 33: NATUR 2.DBH Egokitzapena

51. Definitu termino hauek:

a) Autotrofo:

b) Fotosintesi:

52. Kopiatu eta osatu eskema hau:

Landareek behar dute Landareek sortzen dute

53. Erantzun galdera hauei:

• Gai al dira landareak argirik gabe bizitzeko?

• Bizi al daitezke animaliak landarerik gabe?

54. Jarri izen bakoitza dagokion lekuan: hostoa, estoma, izerdi landugabea eta izerdi landua.

55. Idatzi zein den landarearen organoen egiteko nagusia:

• Sustraiak.

• Zurtoina.

• Hostoak.

56. Azaldu nola egiten duten nutrizio-prozesua algek eta goroldioek.

Ariketak57. Lotu gezien bidez bi zutabeetako terminoak.

Xilema • • Sustraiak

Ile xurgatzaileak • • Izerdi landugabea

Floema • • Fotosintesia

Hostoak • • Izerdi landua

58. Idatzi gas hauetako bakoitzari dagokion sinbolo kimikoa:

• Oxigenoa:

• Karbono dioxidoa:

59. Zuzendu azpimarratutako hitzak, eta osatu esaldi zuzenak.

• Fotosintesia sustraietan gertatzen da.

• Izerdi landugabea landarearen elikagaia da.

• Izerdi landua urak eta gatz mineralek osatzen dute.

• Fotosintesian landareek CO2 kanporatzen dute.

• Landareek karbono dioxidoa hartzen dute arnastean.

60. Jarri ordenan landareen nutrizioan parte hartzen duten prozesu hauek:

Fotosintesia - mantenugaien xurgatzea - izerdi landuaren garraioa - izerdi landugabearen garraioa

1.

2.

3.

4.

61. Irakurri berriz unitate honen hasierako testua, eta erantzun galdera honi:

• Landareen zein atali eragiten dio grafiosiaren erantzule den onddoak?

62. Idatzi laukietan fotosintesi-prozesuan parte hartzen duten gasen izenak.

33

295517 _ 0021-0034.indd 33 05/07/12 9:52

Page 34: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaNUTRIZIO-FUNTZIOA

Nutrizio-funtzioaren bitartez, beharrezko dituzten eta lortzen dituzte elikagaietatik.

NUTRIZIOA, ANIMALIETAN

Nutrizio heterotrofoan hainbat prozesu egiten dituzte animaliek:

• Digestio-prozesua. da.

• Arnasketa-prozesua. Inguruneko hartu eta organismoko kanporatzean datza. Hainbat mota daude:

– Arnas aparaturik gabea. Animalia hauek egiten dute:

– -arnasketa. Lur-zizareek egiten dute.

– Brankia- . Animalia hauek egiten dute:

– Birika-arnasketa. Animalia hauek egiten dute:

• Garraioa. -aparatuak mantenugaiak, , eta -substantziak garraiatzen ditu. Bi zirkulazio-aparatu mota bereizten dira:

– Zirkulazio-aparatu . Odolak ez du barnealdean zehar zirkulatzen.

– Zirkulazio-aparatu itxia. Odolak zirkulatzen du.

• Metabolismoa. Zelulen barnealdean gertatzen da, materia eta lortzen diren lekuan bertan.

• Iraizketa. ahalbidetzen duen prozesua da.Iraitz-aparatu motak:

– : belakiek ez dute iraitz-aparaturik.

– hodixkak. Animalia hauek dituzte:

– Guruin . Animalia hauek dituzte:

– Ornodunen kasuan, hauek dira iraitz-aparatua osatzen duten organoak: giltzurrunak, , , guruinak eta guruinak.

NUTRIZIOA, LANDAREETAN

Landareek nutrizio dute. Hauek dira landareen nutrizio-prozesuak:

• Xurgatzea. Sustraiek eta mineralak xurgatzen dituzte.

• Garraioa. Xilemek garraiatzen dute eta izerdi landua.

• Fotosintesia. -argiak izerdi landugabea eta karbono izerdi landu eta bihurtzen ditu.

• Gas-trukea. Hostoen karbono sartzenda eta sortutako askatzen.

• Metabolismoa. gertatzen da, izerdi energia eta ateratzeko.

34

295517 _ 0021-0034.indd 34 05/07/12 9:52

Page 35: NATUR 2.DBH Egokitzapena

3 Harremana eta koordinazioa

1953an, japoniar zientzialari batzuk Koshima uharteko hondartzara joaten ziren egunero, bertako makakoentzat batatak uztera.

Egun batean Inmo izeneko 18 hileko eme batek batata bat hartu, esku batez ur azpian sartu, eta besteaz harea kendu zion. Egun batzuen buruan, bere ama gauza berbera egiten hasi zen; eta geroago, Inmoren lagun guztiek hartu zuten ohitura hura, batatak ahoan sartu aurretik garbitzekoa.

Gaur egun, leku horretako makako guztiek garbitzen dituzte batatak itsasoko uretan.

Inmoren zer portaera ikasi zuten uharteko gainerako makakoek?

• Animalien zenbait portaera nola gertatzen diren ulertuko duzu.

• Animaliek zer erantzun eta efektore mota dituzten ikasiko duzu.

• Nerbio-komunikazioa eta hormona- komunikazioa bereiziko dituzu.

• Ornodunen eta ornogabeen nerbio- sistema nola antolatuta dagoen jakingo duzu.

• Animalien zenbait lokomozio-aparatu bereiziko dituzu.

• Landareek inguruneko aldaketekiko zer-nolako erantzunak sortzen dituzten ulertuko duzu.

Unitate honetan...

295517 _ 0035-0046.indd 35 05/07/12 9:52

Page 36: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Harremana eta koordinazioa, izaki bizidunetan1

Izaki bizidunek ezinbestekoa dute ingurunearekin harremana izatea, hau da, elikatzea, bikotekidea bilatzea, harraparietatik babestea…

Harreman-funtzioari esker, izaki bizidunak gai dira gorputzaren barruko nahiz kanpoko informazioa jasotzeko, eta informazio horri ahalik ondoena erantzuteko.

Harremaneko elementuak

Izaki bizidun orok estimulu jakin bat hautematen duenetik erantzun bat landu bitarteko prozesuan zenbait elementuk hartzen dute esku: estimuluek, errezeptoreek, koordinatzaileek eta efektoreek.

• Estimuluak. Nolabaiteko erantzuna sorrarazteko gai diren ingurune-aldaketak dira. Jatorria kontuan hartuta, barne-estimuluak (organis-moaren barnean gertatzen direnak), esate baterako, mugimendua, gosea, egarria eta abar, eta kanpo-estimuluak (organismotik kanpora gertatzen direnak), adibidez, argia, soinua eta abar, bereiz ditzakegu. Inguruneanzeregoeraden, estimulu hauek bereizten dira:

– Fisikoak: aldaketa fisikoak dira; argia, tenperatura, soinua, mina, ziztada bat…

– Kimikoak: aldaketa kimikoak dira; usainak, zaporeak…

– Biotikoak: beste izaki bizidun batzuk han egoteak sortutakoak.

• Errezeptoreak. Estimuluak hautematen dituzte. Animalietan, zentzumen-organoak dira (ikusmena, entzumena, usaimena, ukimena eta dastamena).

• Koordinatzaileak. Errezeptoreek bidalitako informazioa hartzen duten organoak dira; informazioa interpretatu ondoren, organo efektoreetara mezu egokiak bidaltzen dituzte, erantzuna gauzatzeko.

Animaliek bi koordinazio-sistema dituzte: nerbio-sistema etasistemaendokrinoa.

• Efektoreak. Koordinatzaileek bidalitako informazioa jaso ondo-ren, organo efektoreek erantzunak gauzatzen dituzte.

Inguruneko aldaketei emandako erantzunak bi motatakoak izan dai-tezke: mugimenduzkoak (giharrak) eta jariatzezkoak (guruinak).

– Mugimenduzkoerantzunak.Lokomozio-aparatuak egindako mugimenduak dira. Mugimenduzko organoakgiharrak dira.

– Jariatzezkoerantzunak.Substantzia jakin bat sortzea da eran-tzuna. Jariatzezko organoak guruinak dira.

Erantzun horiek bi portaera mota eragin ditzakete:

– Berezkoportaera.Animaliak ikasi beharrik ez duena.

– Ikasitakoportaera. Animaliek ikasten dutena.

Igelak, gose denean, barne-estimulu bat jasotzen du, eta jan dezakeen intsektu bat ikusten du.

Igelak intsektua harrapatu, eta goseaasetzen du. Nerbio-sistemak eta sistema endokrinoak koordinatzen dute prozesua.

Hegaztiek inon ikasi gabe eraikitzen dituzte habiak. Berezko portaerari jarraitzen diote, besterik gabe.

Informazioa nerbio-zentroei helarazten zaie. Zentro horiek erantzun bat lantzen dute, eta gero, efektoreek erantzun hori gauzatuko dute.

36

295517 _ 0035-0046.indd 36 05/07/12 9:52

Page 37: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Erantzun galdera hauei:

a) Idatzi izaki bizidunek ingurunearekin dituzten harremanen bi adibide:

b) Zer da harreman-funtzioa?

c) Zer elementuk osatzen dute erlazio-funtzioa izaki bizidunetan?

2. Estimulu hauetatik zein dira estimulu fisikoak? Azpimarratu gorriz.

Ura-argia-tenperatura-soinua-usaina

3. Osatu taula hau, eta esan, ugaztunen kasuan, zer zentzumenek eta zer errezeptorek hautematen dituzten inguruneko informazio hauek.

Informazioa Zentzumena Errezeptoreak

Tenperatura

Itxura

Argiak eta itzalak

Elikagaietako substantziak

Dardarak

Aireko substantzia kimikoak

Koloreak

Presioa

4. Erantzun:

a) Nola dute izena errezeptoreetako informazioa jasotzen, interpretatzen eta organo efektoreetara bidaltzen duten organoek?

b) Zer portaera bereiz daitezke animalietan?

Ariketak5. Adierazi zein den estimulua eta zein erantzuna kasu

bakoitzean:

a) Kanpoko tenperaturak hotzak direnean, muskerra gorde egiten da eta ez du ezer egiten, energiarik ez xahutzeko.

Estimulua: Erantzuna:

b) Lur-zizareak argitik ihes egin eta lur hezean gordetzen du bere burua, hezetasuna bilatuz.

Estimulua: Erantzuna:

c) Marmokak, animalia bat ukitzen duenean, azala narriatu eta azkura eragiten duen likido bat injektatzen dio.

Estimulua: Erantzuna:

d) Kameleoiak, inguruan harrapari bat dabilela hautematen duenean, bere burua kamuflatzen du, dagoen lekuaren kolorea hartuz.

Estimulua: Erantzuna:

6. Erantzun:

a) Zein da erantzunak gauzatzen dituen harreman-funtzioaren elementua?

b) Zein dira bi erantzun motak?

7. Hauetako zein dira organo efektoreak? Azpimarratu gorriz.

Hezurrak - giharrak - zentzumen-organoak - guruinak

8. Bilatu hiztegian guruin hitzaren esanahia, eta idatzi definizioa.

9. Esaldi hauek okerrak dira. Zuzendu, eta idatzi esaldi zuzenak behean.

• Mugimendua sortzen duten efektoreak guruinak dira.

• Substantziak sortzen dituzten efektoreak giharrak dira.

• Berezko edo senezko portaera ikasi egiten da.

37

295517 _ 0035-0046.indd 37 05/07/12 9:52

Page 38: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Estimulu-errezeptoreak2Estimulu-errezeptoreek kanpo-informazioa nahiz animaliaren barne-informazioa biltzen dute.

Kontuan hartuz errezeptoreak non dauden, bi mota bereizten dira:

• Kanpo-errezeptoreak. Kanpotik datozen estimuluak hautema-ten dituzte. Kanpo-errezeptore batzuk zentzumen-organoak dira (ikusmena, entzumena, usaimena, dastamena eta ukimena).

• Barne-errezeptoreak. Organismoaren barnetik datozen estimu-luak hautematen dituzte. Gorputzeko tenperaturaren, minaren, gosearen eta abarren berri ematen digute.

Kontuan hartuz zer estimulurekiko diren sentikorrak, bereiz ditzakegu:

• Errezeptoremekanikoak, hala nola, ukimena eta entzumena.

• Errezeptorekimikoak, besteak beste, dastamena eta usaimena.

• Bero-errezeptoreak. Gorputz osoan egoten dira, eta ornodunek larruazalean izaten dituzte.

• Argi-errezeptoreak. Begiak.

Koordinazio-sistemak3Izaki bizidunen koordinazio-sistemen egitekoa gorputzaren funtzio guztiak behar bezala eta une egokian egiten direla ziurtatzea da, e sate baterako, haztea, elikatzea, arnasa hartzea eta abar.

Hauek dira animalien koordinazio-sistemak:

• Nerbio-sistema. Nerbio-bulkaden bidez funtzionatzen du eta erantzun azkarrak ematen ditu, hala nola, batetik bestera joatea.

• Sistema endokrinoa. Substantzia kimikoak sortuz funtzionatzen du. Erantzun motelak ematen ditu. Guruin endokrinoz osatuta dago, eta guruin horiek hormonak sortzen dituzte.

Inguruan harrapariak hautemandakoan, harrapakinak lasterka hasten dira. Bizirik irauteko, ezinbestekoa da koordinazio-sistema bizkor eta eraginkorrak izatea.

Nerbio-bulkadak nerbio-sisteman sortzen dira. Intentsitate txikiko korronte elektrikoak dira, eta nerbioetan zehar informazioa eramaten dute.

BA AL ZENEKIEN?

Errezeptore motak

Errezeptore mekanikoak Errezeptore kimikoak Bero-errezeptoreak Argi-errezeptoreak

Arrainen albo-lerroak uraren bibrazioak hautematen ditu.

Artropodoen antenek errezeptore kimikoak dituzte.

Zenbait sugeren usaimen-hobiek harrapakinen beroa hautematen dute.

Ornogabeen begi bakunek zein konposatuek argia hautematen dute.

38

295517 _ 0035-0046.indd 38 05/07/12 9:52

Page 39: NATUR 2.DBH Egokitzapena

10. Erantzun galdera hauei:

a) Zer dira estimulu-errezeptoreak?

b) Errezeptoreak non dauden kontuan hartuz, zein errezeptore mota bereizten dira?

11. Osatu ugaztunen bost zentzumenei buruzko taula hau:

Zentzumena Errezeptorea Estimulua

Argia

Belarria

Dastamena

12. Idatzi zeini dagokion definizio bakoitza: barne-errezeptoreei edo kanpo-errezeptoreei.

• Organismoaren barnetik datozen estimuluak hautematen dituzte.

• Kanpotik datozen estimuluak hautematen dituzte.

13. Azpimarratu gorriz kanpo-errezeptoreekin zerikusia duten terminoak, eta urdinez, barne-errezeptoreekin zerikusia dutenak.

a) Mina

b) Gosea

c) Ikusmena

d) Entzumena

e) Dastamena

f) Ukimena

14. Zer estimulurekiko diren sentikorrak kontuan hartuz, zer errezeptore mota bereizten dira? Idatzi adibide bana.

Ariketak15. Idatzi M (errezeptore mekanikoa), K (errezeptore

kimikoa), B (bero-errezeptorea) edo A (argi-errezeptorea), hitz bakoitza zer errezeptorerekin lotu daitekeen kontuan hartuta:

Belarriak M

Mihia

Sudurra

Azala

Begiak

Ukimena

16. Osatu testua, hitz hauek erabiliz:

Behar bezala-ziurtatzea-une-funtzio

Izaki bizidunen koordinazio-sistemen egitekoa

gorputzeko guztiak eta

egokian egiten direla da.

17. Pentsatu eta erantzun:

Zein dira nerbio-sistemaren eta sistema endokrinoaren arteko desberdintasunak?

18. Bilatu informazioa eta definitu termino hauek:

• Nerbio-sistema:

• Sistema endokrinoa:

19. Erreparatu gepardoen argazkiari, eta erantzun:

Zeren baitan dago harrapakinen biziraupena, harrapariak eraso egiten dionean?

39

295517 _ 0035-0046.indd 39 05/07/12 9:52

Page 40: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Nerbio-sistema4Nerbio-sistema deritzo nerbio-zelulek eratutako organo eta egitura guztien multzoari.

Ornogabeen nerbio-sistema

Ornogabeek nerbio-sistema bakunak dituzte. Bi nerbio-sistema mota bereizten dira:• Nerbio-sareak. Nerbio-sareek sare zehaztugabea eratzen dute, eta

haren bidez, informazioa animaliaren gorputzeko bazter guztie-tara helarazten da. Polipoek eta marmokek izaten dituzte.

• Gongoil-sistema. Neuronak (nerbio-zelulak) gongoil izeneko koskorrak osatuz biltzen dira. Gongoilik handienak buruan egoten dira, eta garuna osatzen dute. Zizareek, artropodoek, moluskuek eta krustazeoek izaten dute.

Ornodunen nerbio-sistema

Animalia ornodunen nerbio-sistema konplexuagoa da. Nerbio-zentroek eta nerbioek osatzen dute:

• Nerbio-zentroak. Bi organo dira: garuna eta bizkarrezur-muina; lehena buruan dago, eta bigarrena, animaliaren bizkarraldean.

• Nerbioak.Bi nerbio mota daude:– Zentzumen-nerbioak. Informazioa bildu ondoren, errezepto-

reek nerbio-zentroetara eramaten dute informazioa.– Nerbio-motorrak. Nerbio-zentroetatik organo efektoreetara,

hau da giharretara eta guruinetara, eramaten dute informazioa.

Zein da nerbio-sistemaren funtzionamendua?

Nerbio-sistemak bi erantzun mota prestatzen ditu:

• Oharkabeko erantzunak. Erantzun azkar eta bakunak dira. Ekintzaerreflexu dute izena. Hauek dira oharkabeko erantzun batzuk: arnasa hartzea, begiak kliskatzea, ziztada bat nabaritzean besoa kentzea eta abar.

• Borondatezkoerantzunak. Jakinaren gainean egiten diren eran-tzunak dira; animaliak ekintza horiekiko kontrol osoa du une oro. Borondatezko erantzunak dira, esate baterako, harrapari batek eraso egitean lasterka egitea, ibiltzea, jatea eta abar.

Nerbio-sistemak funtzio hauek ditu: koordinatzea, informazioa jasotzea, interpretatzea, erantzunak prestatzea eta efektoreetara helaraztea.

Neuronak nerbio-bulkadak helarazten berezitutako zelulak dira. Hauek dira neuronen atalak: axoia, dendritak eta zelula-gorputza.

BA AL ZENEKIEN?

Nerbio-sareak

Sare zehaztugabea

Gongoil-sistema

Nerbio-kordoia

Gongoilak

Garuna

Nerbio-zentroak eta nerbioak

Bizkarrezur- muina

Garuna

Nerbioak

40

295517 _ 0035-0046.indd 40 05/07/12 9:52

Page 41: NATUR 2.DBH Egokitzapena

25. Osatu nerbio-sistemei buruzko irudiak, izenak dagokien lekuan idatziz.

26. Adierazi ekintza hauek borondatezkoak (B) edo oharkabekoak (O) diren:

a) Untxi batek atzera begiratu du sasien artetik datorren soinu bat entzun ondoren.

b) Tximu batek besoa oso azkar mugitu du, ziztada bat nabaritu ondoren.

c) Katamotz bat erreka bazterrera joan da goizean goiz, ura edatera.

d) Lehoi baten bihotz taupaden erritmoak gora egiten du, gazela baten atzetik doanean.

e) Elefante batek bere gorputzeko tenperaturari eusten dio etengabe.

f) Koala batek maitasunez laztantzen du bere kumearen azala.

g) Hontz batek burua mugitu du, harrapakinen bat ikusi nahian.

27. Pentsatu eta erantzun:

Zer da ekintza erreflexu bat? Idatzi adibide bat.

20. Erantzun galdera hauei:

a) Zein funtzio betetzen ditu nerbio-sistemak?

b) Nola dute izena nerbio-bulkadak helarazteko ardura duten nerbio-zelulek?

21. Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) edo okerrak (O) diren.

• Animalia ornodunen nerbio-sistema bakuna da.

• Zelula-sare zehaztugabea animaliaren gorputzeko bazter guztietara hedatzen da.

• Sarearen bitartez, nerbio-bulkada noranzko bakarrean hedatzen da.

• Gongoilik handienak buruan egoten dira, eta garuna osatzen dute.

• Neuronak gongoilak osatuz biltzen dira.

22. Osatu marrazkia, neurona honen atalen izenak idatziz: axoia eta zelula-gorputza.

dendrita

23. Osatu eskema hau:

Ornogabeen nerbio-sistema

Nerbio-zentroak

24. Bilatu eta idatzi hitz hauen esanahia:

• Estimulua:

• Erantzuna:

Ariketak

41

295517 _ 0035-0046.indd 41 05/07/12 9:52

Page 42: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Intsektuek, hazteko, soinean duten eskeletoa uzten dute. Prozesu horrek muda du izena.

Sistema endokrinoa5Sistema endokrinoa guruin endokrinoak deritzen organo berezituez osatuta dago. Guruin horiek hormonak sortzen dituzte.

Hormonak odolera jariatzen diren substantzia kimikoak dira, eta odolaren bidez organismo osoan banatzen dira.

Hormonek eragiten dituzte, besteak beste, hazkuntza, heldu egite-rakoan gorputzean gertatzen diren aldaketak eta zenbait animaliatan metamorfosian gertatzen diren aldaketak. Horrez gain, hormonei es-ker sor tzen dute ugatzek esnea.

Lokomozio-aparatua6Animaliei mugimenduak egiteko aukera ematen dieten organoen multzoa da lokomozio-aparatua. Bi lokomozio-aparatu bereizten dira:

• Ornogabeen lokomozio-aparatua. Animalia ornogabeek kan-po-eskeletoa dute gorputzetik kanpora (exoeskeletoa). Kanpo-eskeleto horren egitekoa da, animaliari batetik bestera mugitzen laguntzea eta jasan ditzakeen erasoetatik babestea.

Eskeleto mota horren arazo nagusia da exoeskeletoak ezin duela hazi. Animalia horiek, hazten direnean, eskeleto zaharra utzi eta eskeletoa berritzen dute, hazten utziko dien eskeleto berria lortuz.

Prozesu horrek muda du izena eta intsektuek egiten dute, hala nola, matxinsaltoek, kilkerrek eta abar.

• Ornodunenlokomozio-aparatua.Animalia ornodunen lokomo-zio-aparatua eskeletoak (endoeskeletoa) eta giharrek osatzen dute.

– Eskeletoa. Animalia ornodunek barne-eskeletoa dute gorputzaren barnean (endoeskeletoa). Barne-eskeleto hori artikulazioen bidez lotutako hezurrek osatzen dute.

Eskeletoak funtzio hauek betetzen ditu:

–  Gorputzari eutsi eta forma ematen dio.

–  Giharrak finkatzeko balio du.

–  Zenbait barne-organo babesten ditu, hala nola garuna, bihotza, birikak eta abar.

– Giharrak.Giharrak uzkurtu eta erlaxatu egiten diren organoak dira. Tendoien bidez lotzen zaizkie hezurrei eta horiei esker mugitzen dira hezurrak.

Guruin endokrinoakHipofisia

Hipofisia

Testikuluak

Obulutegiak

Giltzurrun gaineko guruinak

Pankrea

Tiroidea eta paratiroidea

Ornodun baten eskeleto-sistema.

Bizkarrezurra

Burezurra

Barrunbe torazikoa

Gorputz-adarrak

42

295517 _ 0035-0046.indd 42 11/07/12 11:38

Page 43: NATUR 2.DBH Egokitzapena

33. Idatzi argazki bakoitzaren azpian animalia ornoduna edo ornogabea den.

34. Osatu guruin endokrinoei buruzko irudia, izenak dagokien lekuan idatziz.

35. Erreparatu aurreko irudiari, eta erantzun:

Zein dira lehoi arren eta lehoi emeen guruin endokrino bereizleen izenak?

• Lehoi arra:

• Lehoi emea:

36. Osatu ornodunen eskeleto-sistemari buruzko irudi hau.

28. Bilatu eta idatzi esanahiak:

• Guruin endokrino:

• Hormona:

29. Esaldi hauek okerrak dira. Zuzendu, eta idatzi esaldi zuzenak behean:

• Lokomozio-aparatua substantzia kimikoak sortzen dituzten organoen multzoa da.

• Hezurrak tendoien bidez lotzen zaizkie hezurrei.

• Giharrak hormonak sortzen dituzten organoak dira.

30. Pentsatu eta erantzun:

Zein da exoeskeletoaren eta endoeskeletoaren arteko desberdintasuna?

31. Idatzi hitz hauetako bakoitza dagokion lekuan, ornodunen lokomozio-aparatuari dagokion edo ornogabeen lokomozio-aparatuari dagokion kontuan hartuta.

Kanpo-eskeletoa - muskuluak- barne-eskeletoa - intsektuak - barne-organoak babesten ditu - muda izeneko prozesua.

Ornodunak Ornogabeak

32. Erantzun:

• Zertarako balio du eskeletoak?

• Zer dira giharrak?

Ariketak

43

295517 _ 0035-0046.indd 43 05/07/12 9:52

Page 44: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Landareen erantzunak estimuluekiko7

Landareak gai dira inguruneko aldaketak (estimuluak) hautema-teko, haiekiko erreakzionatzeko eta erantzunak sortzeko.

Landareek sei estimulu mota hautematen dituzte:

• Argi-estimuluak. Argi-intentsitatearen aldakuntzak.

• Grabitazio-estimuluak. Grabitatearen indarra da estimulua.

• Estimulumekanikoak. Kolpeak, urratuak edo presioa.

• Estimulukimikoak. Substantzia kimikoak izatea edo ez izatea.

• Bero-estimuluak. Tenperatura-aldaketak.

• Estimuluhidrikoak. Zoruko ur kantitatea eta hezetasun atmosferikoa.

Landareek ezin dute lekualdatu, baina bi modutara erantzuten dute: tropismoen bidez edo nastiak deritzen erantzunen bidez.

Tropismoak

Tropismoak erantzun iraunkorrak dira, eta hainbat estimuluri erantzunez landarea norabide jakin batean haztea eragiten dute.

Hauek dira tropismo mota nagusiak:

• Fototropismoa. Argia da estimulua.

• Geotropismoa. Grabitateak eragindako erantzuna da.

• Tigmotropismoa.Ukitze fisikoak eragindako erantzuna da.

• Hidrotropismo. Urak eragiten du.

Nastiak

Nastiak deritze landareek zenbait atal mugitzean sortzen diren erantzun iragankorrei (aldi baterakoak).

Hauek dira nastien adibide batzuk:

Landareen zurtoina fototropismo positiboa dela medio hazten da, hau da argirantz, eta sustraia, geotropismo positiboa dela-eta, hots, lurrerantz.

Gau-loreak zabaldu egiten dira iluntzean, eta itxi, egunez.

Landare intsektujaleek hostoak ixten dituzte intsektuak jartzean.

Tulipak tenperaturaren arabera zabaltzen edo ixten dira.

Minberak hostoak erabat biltzen ditu, ukituz gero.

Landare-hormonak substantzia kimikoak dira eta hauek dira haien funtzioak: fruituen loratzea eta heltzea eragitea, hostoak eror daitezen erregulatzea eta landarearen hazkuntza suspertzea.

GEHIAGO JAKITEKO...

44

295517 _ 0035-0046.indd 44 05/07/12 9:52

Page 45: NATUR 2.DBH Egokitzapena

37. Erantzun:

Zein dira landareek hautematen dituzten sei estimulu motak?

38. Idatzi zer estimulu mota gertatzen den kasu hauetako bakoitzean:

a) Tenperatura altuek tulipak irekitzea eragiten dute.

Estimulua:

b) Landareen sustraiak ura dagoen lurzoruko guneetarantz hazten dira.

Estimulua:

c) Eguzki-lore luzearen loreak itxi egiten dira hodeiek zerua estaltzen dutenean.

Estimulua:

39. Bilatu eta definitu kontzeptu hauek:

• Tropismoak:

• Nastiak:

40. Lotu gezien bidez bi zutabeetan ageri diren elementuak:

Geotropismoa • • Argia da estimulua.

Fototropismoa • • Grabitatea da estimulua.

Tigmotropismoa • • Ura da estimulua.

Hidrotropismoa • • Ukitzea da estimulua.

41. Pentsatu eta erantzun.

Landare batzuek beren loreak ixten dituzte gauez, eta ireki, egunez. Zer motako erantzuna da hori?

Ariketak42. Markatu X batekin erantzun zuzena:

Landarea norabide jakin batean haztea eragiten duten aldaketak dira:

• Fotosintesia

• Arnasketa

• Finkapena

• Tropismoak

43. Idatzi argazki bakoitzaren azpian zer tropismori dagokion, eta zein den tropismo horren estimulua:

Tropismoa: Tropismoa:

Estimulua: Estimulua:

Tropismoa: Tropismoa:

Estimulua: Estimulua:

44. Erantzun:

Zer dira landare-hormonak eta zer funtzio betetzen dituzte?

45. Bilatu entziklopedia batean landare-hormonen bi adibide, eta idatzi.

45

295517 _ 0035-0046.indd 45 05/07/12 9:52

Page 46: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaHARREMANA ETA KOORDINAZIOA, IZAKI BIZIDUNETAN

Estimuluak dira.

Estimuluak izan daitezke:

• : organismoaren barnean gertatzen direnak.

• Kanpo-estimuluak:

Ingurunean zer egoera den, estimulu hauek bereizten dira:

• Biotikoak.

ESTIMULU-ERREZEPTOREAK

Estimulu-errezeptoreek biltzen dute.

Ingurunean zer egoera den, estimulu hauek bereizten dira:

, ,

eta .

NERBIO-SISTEMA

Nerbio-sistema deritzo

Ornogabeen nerbio-sistemak dira:

eta

Ornodunen nerbio-sistema

eta osatzen dute. Nerbio-sistemak bi erantzun mota prestatzen ditu: eta

SISTEMA ENDOKRINOA

osatuta dago.

LOKOMOZIO-APARATUA

Lokomozio-aparatua da.

Bi lokomozio-aparatu mota bereizten dira:

LANDAREEN ERANTZUNAK ESTIMULUEKIKO

Landareek bi modutara erantzuten dute estimuluen aurrean:

Hauek dira landare-hormonen funtzioak:

,

eta

46

295517 _ 0035-0046.indd 46 05/07/12 9:52

Page 47: NATUR 2.DBH Egokitzapena

4 Ugalketa

Itsas zaldien ugalketa harrigarria da: arra gelditzen da umedun.

Udaberrian eta udan, itsas zaldi arrak eta emeak beren isatsak elkartzen dituzte dantza moduko bat eginez. Dantza horrek bi egun ere iraun dezake. Emeak ehunka arrautza sartzen dizkio arrari, hark sabelaldean duen poltsa batean, eta ondoren, arrak esperma askatzen du, arrautzak ernal daitezen. Aste batzuen buruak, arrautzak poltsaren barnean hautsi eta itsas zaldi kumeak arrautzatik ateratzen dira guztiz garatuta.

Zergatik da hain harrigarria itsas zaldien ugalketa?

• Ugalketa zer den ikasiko duzu.

• Bizi-zikloa eta ziklo biologikoa zer diren jakingo duzu.

• Ugalketa asexuala eta sexu bidezko ugalketa bereiziko dituzu.

• Sexu bidezko ugalketak animalietan zer fase dituen ikasiko duzu.

• Landareen ugalketa asexuala zer den ikasiko duzu.

• Landareen sexu bidezko ugalketa zer den ikasiko duzu.

• Landare hazidunen sexu bidezko ugalketak zer fase dituen ikasiko duzu.

Unitate honetan...

295517 _ 0047-0062.indd 47 05/07/12 9:55

Page 48: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Ugalketa eta ugalketa motak1Izaki bizidun guztientzat ezinbestekoa da banakoak ugaltzea, hildakoak ordez ditzaten.

Ugalketa deritzo edozein espezietako banakoek beren antzeko beste banako batzuk sortzeko funtzioari.

Oinarri-oinarrian, bi ugalketa mota daude:

• Asexuala. Banako edo guraso bakar bat aritzen da, eta hark beste banako batzuk sortzen ditu, bere berdin-berdinak. Algek, landare batzuek eta zenbait animaliak, hala nola, geranioek eta koralek, ugalketa asexuala dute.

• Sexu bidezkoa. Bi banako edo guraso aritzen dira: ar bat eta eme bat. Banako berriak ez dira gurasoen berdin-berdinak izaten, baina haien antzeko ezaugarriak izaten dituzte.

Animalia ornodun guztiak eta ornogabe asko, esate baterako, intsektuak, sexu bidez ugaltzen dira.

Ugalketa asexualaren eta sexu bidezko ugalketaren alde onak eta txarrak

Edozein espeziek bizirik iraungo badu, ugalketa ezin bestekoa da. Ugalketa mota bakoitzak, ezaugarri bereziak ditu.

• Ugalketa asexuala. Prozesu eraginkorra da, mugikortasun eskasa izanik, beren espezie bereko banakoak aurkitzeko zailtasunak dituzten animalientzat. Horixe gertatzen da koralen kasuan.–  Hauek dira ugalketa mota horren alde onak: ugalketa mota era-

ginkorra eta azkarra da. Banako bakar batetik ondorengo ugari sor daitezke.

–  Baina alde txarrak ere baditu: ondorengo guztiak elkarren berdi-nak direnez, ingurunean edozer aldaketa kaltegarri izanez gero, gerta liteke espeziearen biziraupena arriskuan egotea.

• Sexu bidezko ugalketa. Kasu honetan, ugalketa urteko garai jakin batzuetan gertatzen da: kumeentzat elikagai ugari dagoen garaietan, hain zuzen ere.–  Hau da ugalketa mota horren abantaila nagusia: sortzen diren

banako berriak ez dira elkarren berdinak izaten, eta bi gura-soen karaktereak dituzte nahasita. Horrek banakoen aniztasun handia sortzen du, eta ingurune-baldintzak aldatuta ere, aukera handiagoa dago banako batzuek haiek jasan ahal izateko, bizirik irauteko eta espeziea iraunarazteko.

–  Baina sexu bidezko ugalketak baditu alde txarrak ere: kon-plexuagoa da (bikotea izan behar da, gameto arrak eta gameto emeak elkartu egin behar dute, gametoek ur-ingurunean ernal-du behar dute…) eta ondorengo gutxiago sortzen dira.

XIX. mendean onddo batek Irlandako patata-sailak kaltetu zituen, eta milioika pertsona hil ziren janari eskasiaren ondorioz. Patata-landareak elkarren desberdinak izanez gero, landare horietako bat onddoarekiko erresistentea izan zitekeen. Patata modu asexualean ugaltzen da, eta ondorioz, ondorengo guztiak elkarren berdinak izaten dira.

BA AL ZENEKIEN?

Día

Gurasoak izaki bizidun berriak sortzen dituzten banakoak dira. Ondorengoak, gurasoen seme-alabak dira, izaki bizidun berriak.

48

295517 _ 0047-0062.indd 48 05/07/12 9:55

Page 49: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Osatu testu hau:

« asexualean banako edo

bakar bat aritzen da, eta hark beste banako

batzuk sortzen ditu, bere . Algek, landare

batzuek eta zenbait ugalketa

asexuala dute.

2. Definitu termino hauek:

• Ugalketa:

• Guraso:

• Ondorengo:

3. Biribildu emandako hitzarekin zerikusia duen hitza:

• Gurasoak

a) Elefantea b) Aita-amak c) Zelulak

• Ondorengoak

a) Seme-alabak b) Gurasoak c) Sexu bidezkoa

4. Erantzun galdera hauei:

a) Zein dira zu sortu zintuzten banakoak?

b) Zein dira zure aitona-amonen ondorengoak?

5. Erantzun. Nolako ugalketa du gizakiak? Asexuala edo sexu bidezkoa? Arrazoitu zure erantzuna.

6. Osatu eskema hitz hauek erabiliz:

sexu bidezkoa – ugalketa – koralak – asexuala – zaldia

Adb.: Adb.:

Ariketak7. Idatzi ugalketa asexualaren eta sexu bidezko ugalketaren

alde onak eta txarrak.

• Ugalketa asexualaren alde onak:

• Ugalketa asexualaren alde txarrak:

• Sexu bidezko ugalketaren alde onak:

• Sexu bidezko ugalketaren alde txarrak:

8. Idatzi asexuala edo sexu bidezkoa, dagokion lekuan.

• Bi banako aritzen dira.

• Ondorengoek bi gurasoen karaktereak dituzte

nahasita.

• Ondorengoak gurasoen berdin-berdinak

dira.

• Banako bakar bat aritzen da.

• Konplexuagoa da eta ondorengo gutxiago sortzen

dira.

• Azkarragoa eta eraginkorragoa da.

• Banako bakar batetik ondorengo asko sor

daitezke.

9. Bilatu informazioa eta jarri gurutze bat dagokion laukian.

Animalia Sexu bidezko

ugalketaUgalketa asexuala

Korala

Zaldia

Eulia

Geranioa

Alga

Planaria

Barraskiloa

Marmoka

Hidra

Amuarraina

Haritza

Marrazoa

49

295517 _ 0047-0062.indd 49 05/07/12 9:55

Page 50: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Bizi-zikloa edo ziklo biologikoa2Bizi-zikloa edo ziklo biologikoa organismo orok bizitza osoan igarotzen dituen aldien multzoa da.

Hauek dira izaki bizidun ororen bizitzako aldi garrantzitsuenak:

• Ernalketa. Gurasoen sexu-zelulak elkartzean zigotoa edo oboze-lula sortzen da.

• Enbrioi-garapena. Zigotoan, zenbait zatiketa direla medio, banako berri bat sortzen da.

• Hazkuntza. Banako bakoitza hazi eta heldu egiten da, ondoren-goak izateko prest dagoen arte.

Ugalketa asexuala, animalietan3

Ugalketa asexualean banako edo guraso bakar bat aritzen da, eta hark beste banako batzuk sortzen ditu, bere berdin-berdinak.

Ugalketa asexuala bi modutara gerta daiteke:

• Gemazioz. Animaliari koskor edo gema bat ateratzen zaio gorpu-tzean. Organismo batzuetan, gema bereizi egiten da; horrela ger-tatzen da hidretan. Beste batzuetan, banako berriak organismoari lotuta jarraitzen du, eta kolonia bat eratzen da; horrela egiten dute koralek eta belakiek.

• Zatiketaz. Banakoa bi zatitan edo gehiagotan hausten da, eta zati bakoitza gurasoaren berdina izan arte hazten da. Horrela gerta-tzen da lur-zizareetan, planarietan eta itsas izarretan.

Zatiketa

Gemazioa

Arrautza garatuz doa

Enbrioia ateratzen da

Emean ernaltzea gertatzen da

Arrautzak erruten ditu habian

Ur gezako hidra

Zati birsortua

Zati birsortua

Zati birsortuak

Planaria kumeak

Planaria

Txita

Gema KoralaGema

Itsas izarra

Arrak emeaestaltzen du

50

295517 _ 0047-0062.indd 50 05/07/12 9:55

Page 51: NATUR 2.DBH Egokitzapena

10. Definitu termino hauek:

• Bizi-zikloa:

• Ugalketa asexuala:

11. Idatzi zer ugalketa asexual mota dute animalia hauek: gemaziozkoa edo zatiketazkoa.

12. Irakurri planariei buruzko testu hau, eta bilatu galderei erantzuteko beharrezko duzun informazioa.

«Planariek birsortzeko gaitasun handia dute. Planaria bat bitan zatituz gero, bi planaria izango ditugu; planaria bat hirutan zatituz gero, hiru planaria izango ditugu; planaria bat hartu eta 10 zati egiten baditugu, 10 planaria izango ditugu..., eta horrela izango da 279 zati egin arte, hori baita Mediterraneoko planaria batek izan dezakeen gehienezko ondorengo kopurua».

• Zein da planariek duten ugalketa asexual mota?

• Zer jaten dute planariek?

• Zein da planarien habitata?

13. Erantzun. Zer esan nahi dugu koralek koloniak eratzen dituztela diogunean?

14. Jarri beste hitz batzuk azpimarratutako hitzen ordez, esaldi zuzenak lortzeko.

Zatiketa. Ondorengoa bi zatitan edo gehiagotan hausten da. Gema bakoitza kumearen berdin-berdina izan arte hazten da. Horrela egiten dute koralek eta belakiek.

Ariketak15. Osatu eskema.

Ugalketa motak

asexuala

gemaziozkoaAdibidez:

Adibidez:Adibidez:

16. Jarri ordenan pertsonen ziklo biologikoaren aldiak, eta azaldu zenbat irauten duen izaki bizidun baten hazkuntzak:

enbrioi-garapena – ugalketa – hazkuntza

Hazkuntza:

17. Idatzi hitz hauetako bakoitzaren sinonimo bat:

• Zatitu:

• Bizi-zikloa:

• Aita-amak:

• Gema:

18. Idatzi definizio bakoitzari dagokion kontzeptua.

• Ugalketa mota honetan banako bakar bat

aritzen da:

• Ugalketa asexuala duten animalia batzuetan

ageri den koskorra:

• Zatiketaz ugaltzen den eta ingurune hezeetan bizi

den animalia:

• Gemazioz ugaltzen den animalia, koloniak

sor ditzakeena:

• Izaki bizidunen bizi-zikloari ematen zaion izena:

• Leku berean bizi diren eta espezie berekoak

diren animalien multzoa:

51

295517 _ 0047-0062.indd 51 05/07/12 9:55

Page 52: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Sexu bidezko ugalketa, animalietan4

Sexu bidezko ugalketan bi banako aritzen dira, eta ondorengoak ez dira haien berdin-berdinak izaten.

Animalia gehienak sexu bidezko prozesuen bidez ugaltzen dira. Horretarako, sexu desberdineko bi banako behar dira: arra eta emea.

Ugalketa gerta dadin, ezinbestekoak dira guraso bakoitzaren sexu-zelulak. Sexuari erreparatuz gero, animaliak izan daitezke:

• Emeak. Sexu femeninoko banakoak dira (♀). Obuluak dira emeen sexu-zelulak edo gametoak, eta obulutegietan sortzen dira.

• Arrak. Sexu maskulinoko banakoak dira (♂). Espermatozoideak dira arren sexu-zelulak eta testikuluetan sortzen dira.

• Hermafroditak. Bi sexuak dituzten animaliak dira, maskulinoa eta femeninoa (♂♀).

Animalia espezie gehienetan daude banako arrak eta banako emeak. Batzuetan, tamainagatik, formagatik edo koloreagatik bereiz ditzakegu.

Ernalketa5Ernalketa deritzo obulu bat eta espermatozoide bat elkartu eta obozelula edo zigoto bat sortzeari.

Bi ernalketa mota daude:

• Kanpo-ernalketa. Obulua eta espermatozoidea amaren organis-motik kanpo elkartzean gertatzen da. Uretako animalia gehienak ernaltzen dira horrela, hala nola, arrainak eta anfibio batzuk.

• Barne-ernalketa. Sexu-zelulak emearen organismoaren barnean elkartzen dira. Lurreko animaliak ernaltzen dira horrela, esate baterako, ugaztunak, hegaztiak eta narrastiak.

Ugalketa asexuala duten animalia batzuek, esate baterako marmokek, sexu-organoak dituzte eta sexu bidez ere ugal daitezke.

Barraskiloak, lur-zizareak eta arrain batzuk hermafroditak dira.

ArrautzakEmea

Emea

Kanpo-ernalketa

Espermatozoideak

Espermatozoideak

Obuluak

Obuluak

Arra

Arra

Zigotoa

Barne-ernalketaEnbrioi-garapena

52

295517 _ 0047-0062.indd 52 05/07/12 9:55

Page 53: NATUR 2.DBH Egokitzapena

19. Definitu termino hauek:

a) Sexu bidezko ugalketa.

b) Ernalketa.

20. Marraztu termino hauetako bakoitzari dagokion sinboloa:

• Arra: • Emea: • Hermafrodita:

21. Zenbait animaliaren kasuan, formari, tamainari edo koloreari erreparatuta, animalia horiek zein sexutakoak diren esan dezakegu. Idatzi horrelako hiru animaliaren izenak:

22. Idatzi hermafrodita hitzaren esanahia, eta bilatu hiru animalia hermafroditen adibideak.

Hermafrodita:

Adibideak:

23. Idatzi animalien ernalketa moten izenak.

24. Idatzi zer motako ernalketa duten animalia hauek:

Ariketak25. Osatu testua.

«Animalia gehienak prozesuen bidez ugaltzen dira. Horretarako sexu desberdineko bi behar dira:

eta ».

26. Lotu geziak erabiliz bi zerrenda hauetan ageri diren elementuak:

gametoak • • sexu maskulinoa eta femeninoa

emea • • sexu maskulinoa

arra • • sexu femeninoa

hermafrodita • • sexu-zelulak

27. Osatu eskema ikasi dituzun terminoak erabiliz.

Bizi-zikloa

Ernalketa

Adb.: Adb.:

28. Idatzi zuzen esaldi hauek:

• Obuluak sexu maskulinoko banakoen sexu-zelulak dira.

• Espermatozoideak obulutegietan sortzen dira.

• Emeak sexu maskulinoko banakoak dira.

29. Azaldu zure hitzekin kanpo-ernalketaren eta barne-ernalketaren arteko desberdintasuna.

Kanpo-ernalketa

53

295517 _ 0047-0062.indd 53 05/07/12 9:55

Page 54: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Enbrioi-garapena6Obulua eta espermatozoidea elkartzen direnean, zelula berri bat sortzen da: zigotoa edo obozelula. Hori da, hain zuzen ere, izaki bizidun berriaren lehenengo zelula. Zigotoa hainbat zelula dituen bolatxo bat osatu arte zatitzen da. Bolatxo hori da enbrioia.

Enbrioi-garapena zigotoa sortzen denean hasten da, eta banakoa jaiotzen denean amaitzen.

Enbrioi-garapena non gertatzen den kontuan hartuz, hiru ugalketa mota bereizten dira:

• Obiparoa. Enbrioia amaren gorputzetik kanpo dagoen arrautza baten barnean garatzen da. Arrainek, hegaztiek, intsektuek eta narrastiek ugalketa obiparoa dute.

• Bibiparoa. Enbrioia amaren gorputzaren barnean garatzen da, eta amak, babesteaz gain, elikatu ere egiten du enbrioia. Ugaztunak, hala nola gizakiak, animalia bibiparoak dira.

• Obobibiparoa. Enbrioia amaren barnean dagoen arrautza batean garatzen da. Ornitorrinkoak, marrazo batzuk eta sugeak animalia obobibiparoak dira.

Enbrioi-aldiaren osteko garapena7Enbrioi-aldiaren osteko garapena banakoa jaiotzen denean hasten da, eta heldu bihurtzen denean eta ugaltzeko gaitasuna duenean amaitzen.

Animalietan, garapen hori bi motatakoa izan daiteke:

• Zuzena. Kumeek, jaiotakoan, helduen an-tzeko itxura dute. Prozesuan hazi eta heldu baino ez dira egiten. Ugaztunak, hegaztiak eta narrastiak garatzen dira horrela.

• Zeharkakoa. Kumeek (larbak deritze-nek) ez dute helduen antzik jaiotzen direnean. Hazteko eta heldu bihurtzeko, larbek metamorfosi izeneko aldaketak jasaten dituzte. Pupa egonean dagoen larba da, denboraren joanarekin heldu bilakatuko dena. Intsektuak garatzen dira horrela, hala nola, tximeletak, an-fibioak eta igelak.

Kanguruak animalia bibiparoak dira, baina kumeak heldu gabe jaiotzen dira, eta martsupioan osatzen dute garapena; hantxe ditu amak ugatzak.

Arrautzak

Heldua

Tximeletaren metamorfosia

Larba

Pupa

54

295517 _ 0047-0062.indd 54 05/07/12 9:55

Page 55: NATUR 2.DBH Egokitzapena

30. Ordenatu termino hauek animalien bizi-zikloan duten ordenari jarraituz.

zigotoa-gametoak-hazkuntza-enbrioia

31. Osatu esaldiak.

a) Enbrioi garapena

hasten da.

b) Hazkuntza aldia

hasten da.

c) Enbrioi garapena

amaitzen da.

d) Hazkuntza aldia

amaitzen da.

32. Irakurri berriz unitatearen hasierako testua, eta erantzun galderari.

Zer ugalketa mota dute itsas zaldiek?

33. Definitu enbrioi-garapena gertatzen den lekua kontuan hartuta bereizten diren hiru ugalketa motak:

• :

• :

• :

34. Ordenatu letrak, hiru animalia obobibiparoren izenak lortzeko.

• ARRINOKOTINOR:

• MAAZAROR:

• UGSEA:

35. Idatzi, zure hitzak erabiliz, nola gertatzen den tximeletaren metamorfosia. Erreparatu aurreko orrialdeko irudiari.

Ariketak36. Idatzi tximeletaren metamorfosiaren faseen izenak

dagokien lekuan.

37. Jarri X bat dagokion lekuan.

Animalia Bibiparoa Obiparoa Obobibiparoa

Marrazoa

Ornitorrinkoa

Zaldia

Balea

Labezomorroa

Usoa

38. Osatu eskema, izaki bizidunen ziklo biologikoaren hiru etapen izenak dagokien lekuan idatziz.

39. Idatzi zer enbrioi-garapen mota duten animalia ornodun hauek.

Hegaztiak:

Arrainak:

Anfibioak:

Narrastiak:

Ugaztunak:

40. Idatzi argazki bakoitzaren azpian animalia hauen garapena zuzena edo zeharkakoa den.

55

295517 _ 0047-0062.indd 55 05/07/12 9:55

Page 56: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Ugalketa, landareetan8Landareek bi ugalketa mota dituzte:

• Ugalketa asexuala. Landarearen zati batetik jaiotzen da landare berri bat. Geranioek eta iratzeek ugalketa asexuala dute.

• Sexu bidezko ugalketa. Landarearen loreek sexu-zelula femeni-noak eta maskulinoak sortzen dituzte, eta sexu-zelula horiek elkar-tu ondoren, landare berriaren sorburu den hazia sortzen da. Arrosa-landareak, laranjondoak eta meloiak hazi bidez ugaltzen dira.

Ugalketa asexuala, landareetan9

Ugalketa asexuala ohikoagoa da landareetan, animalietan baino. Bi mota daude:

• Ugalketa begetatiboa. Landarearen zati batetik sortzen dira lan-dare berriak. Hiru mota bereizten dira:–  Estoloiak. Landareen zurtoinak lurzoruari itsatsita hazten dire-

nean, sustraiak botatzen dituzte, eta beste banako batzuk sor-tzen dira. Marrubiak eta hirustak ugaltzen dira horrela.

–  Erraboilak. Lurpean hazten diren zurtoinak dira. Hosto lodi eta mamitsuz estalita egoten dira. Landarea hiltzen denean, beste landa-re batzuk ernetzen dira. Baratxuriak eta tulipak ugaltzen dira horrela.

–  Tuberkuluak. Lurpeko zurtoinak dira, lodi-lodiak, eta haietatik sortzen dira landare berriak. Patatak ugaltzen dira horrela.

• Espora bidezko ugalketa. Lorerik gabeko landareek, esate bate-rako iratzeek eta goroldioek, esporak izaten dituzte.

Esporak bilgarri gogor batek babesten dituen zelulak dira. Lurzoru hezera erortzen direnean, banako berriak sor daitezke haietatik.

Hirustak estoloi bidez ugaltzen dira.

Tipulak erraboil bidez ugaltzen dira.

Patatak tuberkulu bidez ugaltzen dira.

Espora bidezko ugalketa

Iratzeek hostoen atzeko aldean izaten dituzte esporak. Espora horiek heltzen direnean, lurrera erortzen dira eta haietatik banako berriak sortzen dira.

Esporak

Goroldioek kapsula batzuen barnean izaten dituzte esporak. Kapsula horiek irekitzen direnean, esporak lurrera erortzen dira eta horrela sortzen dira banako berriak.

Esporak

56

295517 _ 0047-0062.indd 56 05/07/12 9:55

Page 57: NATUR 2.DBH Egokitzapena

41. Definitu termino hauek:

• Ugalketa asexuala, landareetan:

• Sexu bidezko ugalketa, landareetan:

42. Idatzi hiruna landare-izen:

• Ugalketa asexuala dutenak:

, ,

• Sexu bidezko ugalketa dutenak:

, ,

43. Osatu eskema hitz hauek erabiliz:

ugalketa-sexu bidezkoa-begetatiboa-tuberkuluak-esporak

asexuala

estoloiak

erraboilak

44. Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) edo okerrak (O) diren.

• Ugalketa asexuala ohikoagoa da landareetan animalietan baino.

• Espora bidezko ugalketa sexu bidezko ugalketa mota bat da.

• Goroldioek espora bidez sor ditzakete banako berriak.

• Patatak estoloi bidez ugaltzen dira.

• Estoloiak lurpeko zurtoinak dira.

45. Biribildu ugalketa asexualarekin zerikusia duten hitzak.

loreak - esporak- estoloiak - hazia - sexu-zelulak tuberkuluak - gametoak - erraboilak

Ariketak46. Erantzun galdera hauei:

• Zer da espora bat?

• Ba al dakizu espora bidez ugaltzen den landareren baten izenik?

47. Lotu geziak erabiliz.

Patatak • • Estoloiak Iratzea • • Erraboilak Tulipa • • TuberkuluakMarrubia • • Esporak

48. Idatzi irudietan ageri diren ugalketa asexual moten izenak.

49. Osatu testua.

«Sexu bidezko ugalketan landareen sexu- femeninoak eta sortzen dituzte, eta sexu-zelula horiek elkartu ondoren, landare berriaren sorburu den sortzen da. Arrosa-landareak, eta meloiak hazi bidez ugaltzen dira.»

50. Idatzi horrela ugaltzen diren bi landareren izenak:

Hazi bidez: eta .

Tuberkulu bidez: eta .

Espora bidez: eta .

Estoloi bidez: eta .

Erraboil bidez: eta .

51. Irakurri testua:

«Algek itsasoan duten funtzioa, landareek lehorrean duten funtzio bera da. Fotosintesia egiten dutenean, itsasoko animaliek arnasa hartzeko beharrezko duten oxigenoa askatzen duten uretan. Horrez gain, itsasoko animalia askorentzako elikagai ere badira».

Bilatu informazioa eta idatzi zer ugalketa mota dute algek: asexuala edo sexu bidezkoa.

57

295517 _ 0047-0062.indd 57 05/07/12 9:55

Page 58: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Sexu bidezko ugalketa, landare hazidunetan (I)10

Landare hazidunen loreetan sexu bidezko ugalketarako ezinbeste-koak diren sexu-zelulak edo gametoak sortzen dira.

Lorearen barnean sortzen dira gametoak, eta bertan gertatzen da ernalketa ere.

Lorearen egitura

Ia lore gehienak hermafroditak dira; horrek esan nahi du ugaltze-organo maskulinoak nahiz femeninoak dituztela.

Loreek atal hauek dituzte:

• Lore-bilgarriak. Ugaltze-organoak biltzen eta babesten dituzte.

–  Kaliza. Sepalo izeneko hosto berdeez osatutako atala da. Bere funtzioa kuskua babestea da.

–  Korola. Petalo izeneko koloretako hostoek osatzen dute. Bere funtzioa intsektuak erakartzea da.

• Ugaltze-organoak. Gametoak ekoizten dituzten atalak dira.

–  Estaminea. Ugaltze-organo maskulinoa da. Gameto maskuli-noak dituzten polen aleak sortzen dira bertan.

–  Pistiloa. Ugaltze-organo femeninoa da. Botila itxura du, eta bere barnean dago lorearen obulutegia. Bertan sortzen dira obuluak, gameto femeninoak.

Loreetan, gameto maskulinoa polenean egoten da, eta gameto femeninoa pistiloan.

Polinizazioa

Polinizazio deritzo polen aleak (gameto maskulinoak) landare bera-ren edo beste landare baten obulura (gameto femeninoak) iristeko prozesuari.

Polen alea lore bereko pistiloan jalkitzen bada, polinizazio-proze-suari autopolinizazio esaten zaio. Aldiz, beste lore bateko pistilora iristen bada, polinizazio gurutzatu deritzo.

Polen aleak hainbat modutara iristen dira lore beraren edo beste lore baten pistilora:

• Haizeak eramanda. Batere ikusgarriak ez diren lore oso txikiak dituz-ten landareetan gertatzen da. Esate baterako, garian eta arteetan.

• Animaliek eramanda. Usain atsegina eta lore ikusgarriak dituz-ten landareetan gertatzen da. Esate baterako, arrosa-landareetan eta laranjondoetan.

Intsektuak loreen nektarra hartzen duenean, polen aleak haren gorputzean itsasten dira. Horrela garraiatzen dituzte beste loreetara.

Polen aleak

Estaminea

Obulua

Pistiloa

Petaloa (korola)Sepaloa

(kaliza)

Obulutegia

58

295517 _ 0047-0062.indd 58 05/07/12 9:55

Page 59: NATUR 2.DBH Egokitzapena

52. Definitu termino hauek:

a) Gameto:

b) Hermafrodita:

c) Polinizazio:

53. Erreparatu loreei, eta erantzun.

a) Markatu haizeak polinizatu duen lorea.

b) Zer lore polinizatuko dute intsektuek? Zergatik dakizu?

54. Idatzi loreen atalen izenak.

55. Idatzi zein den landareen atal hauen funtzionagusia:

• Kaliza.

• Korola.

• Pistiloa.

• Estamineak.

Ariketak56. Idatzi loreen zein atali buruzkoa den esaldi hauetako

bakoitza.

• Polena dago bertan.

• Kolore ikusgarriak dituzte.

• Botila itxura du.

• Hosto berdeak ditu.

57. Erantzun. Zergatik dira hain garrantzitsuak intsektuak landare batzuentzat?

58. Zuzendu azpimarratutako hitzak, eta berridatzi esaldi zuzenak behean.

• Kaliza pistilo izeneko hosto txiki berdez osatuta dago.

• Lore gehienek ugaltze-organo femeninoak dituzte.

• Polen aleek obuluak biltzen dituzte beren baitan.

• Estaminea ugaltze-organo femeninoa da.

59. Idatzi nola polinizatzen diren landare hauek:

A B

59

295517 _ 0047-0062.indd 59 05/07/12 9:55

Page 60: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Sexu bidezko ugalketa, landare hazidunetan (II)11

Polinizazioaren ondoren hainbat prozesu gertatzen dira.

Ernalketa, eta enbrioien eta hazien eratze-prozesua

Gameto femeninoak eta maskulinoak bat egiten duenean gertatzen da ernalketa. Ernalketa gertatzeko, polen aleek pistilotik behera jaitsi eta obulura iritsi behar dute. Ernalketaren ondorioz sortzen da hazia.

Fruituen eratze-prozesua eta fruitu motak

Ernalketa gertatu ondoren, obulutegia fruitu bihurtzen da. Hauek dira fruituaren eginkizun nagusiak:

• Haziak babestea. Fruituak hazia babesten du kolpeetatik, haize-tik eta tenperatura aldaketetatik. Bi fruitu mota bereizten dira:

–  Mamitsuak. Ur asko izaten dute. Tomatea, mahatsa eta sagarra fruitu mamitsuak dira.

–  Lehorrak. Ur gutxi izaten dute. Txitxirioak, hurrak eta intxau-rrak fruitu lehorrak dira.

• Hazien sakabanaketa. Fruituak heltzen direnean, landaretik bereizi eta lurrera erortzen dira. Bertan, haziak erne eta landare berri bat sor dezakete, horretarako behar adina ur eta tenperatura egokiak izanez gero.

1. Polen alea pistilora iristen da, eta obulutegira jaisten.

2. Obulutegiaren barnean, obulua ernaltzen da, eta obozelula edo zigotoa eratzen; hartatik, gero, enbrioia eratuko da.

3. Obulu ernaldua hazi bihurtzen da. Haziaren barnean dago enbrioia, bai eta elikagai-gordekinak ere, sortuko den landarea hosto berdeak garatu eta fotosintesia egiteko gai izan arte elikatzeko. Obulutegia fruitu bihurtzen da, eta haren egitekoa hazia ondo babestuta egotea.

4. Hazia lurrera erortzen denean, erne eta landare berri bat sor dezake.

60

295517 _ 0047-0062.indd 60 05/07/12 9:56

Page 61: NATUR 2.DBH Egokitzapena

60. Osatu laburpena hitz hauek erabiliz: fruituak - sepaloak - pistiloa -petaloak - kaliza - korola -estamineak - polena.

«Loreek hainbat atal dituzte. hosto berdeak dira eta osatzen dute. koloretako hostoak dira, osatzen dutenak. ugaltze-organo maskulinoak dira . izaten dute bere baitan. lorearen atal femeninoa da.

Loretik sortzen dira , barnean haziakgordetzen dituztenak».

61. Irakurri testua eta erantzun.

«Txikoria-belarra askotan ikusten dugu lorategietan. Esperimentu bat egiteko, txikoria-belar ale baten sustraia lautan zatitu zuten. Zati haietako bakoitza loreontzi batean landatu zuten, eta aste batzuen buruan, zati bakoitzetik landare berri bat sortu zen».

• Zer ugalketa mota du landare honek?

62. Erreparatu irudiari eta azaldu zer gertatzen den ernalketaren faseetako bakoitzean.

• 1. fasea:

• 2. fasea:

• 3. fasea:

• 4. fasea:

Ariketak63. Idatzi hiru fruitu lehorren eta hiru mamitsuren izenak.

• Fruitu mamitsuak:

• Fruitu lehorrak:

64. Azaldu, irudi hauen laguntzaz, nola sortzen den sagar bat.

65. Idatzi zein diren fruituaren eginkizun nagusiak:

66. Bilatu hiztegian hitz honen esanahia:

• Erne:

67. Pentsatu eta erantzun.

• Zer behar da hazi bat erne eta landare berri bat sortzeko?

68. Bilatu landareen sexu bidezko ugalketari buruzko hitz hauek letra-zopan.

F M S L K O S MR A E E O E E NU M E H A Z I AI I O O S B I OT T E R I R L TU S R R A I L LA U R A I N A RL A R D E R N E

HaziaFruituaMamitsuaLehorraErne

1

2

3

4

61

295517 _ 0047-0062.indd 61 05/07/12 9:56

Page 62: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaUGALKETA-FUNTZIOA

Ugalketa deritzo banakoek beren batzuk sortzekofuntzioari. Bi ugalketa mota daude:

• Ugalketa asexuala. Banako aritzen da.

• Sexu bidezko ugalketa. banako aritzen dira.

UGALKETA ANIMALIETAN

Animaliek bi ugalketa mota izan ditzakete: eta

Ugalketa asexuala, animalietan

Bi modutara gerta daiteke:

• Gemazioz. Animaliari bat ateratzen zaio, eta hortik sortzen da banako berri bat. Adibideak: eta .

• . Banakoa zatitu egiten da, eta zatiak handitzean, berriak sortzen dira. Adibidea: .

Sexu bidezko ugalketa, animalietan

Animalien -zikloan hiru aldi nabarmentzen dira:

• Ernalketa. Ernalketa deritzo eta espermatozoide bat elkartu eta obozelula edo bat sortzeari. Bi ernalketa mota daude:

– Kanpo-ernalketa: amaren organismotik gertatzen. da. Horrela ernaltzen dira .

– : amaren organismoaren barnean gertatzen da. Horrela ernaltzen dira .

• Enbrioi-garapena. sortzen denean hasten da, eta amaitzen. Hiru mota bereizten dira:

– Obiparoa. Enbrioia barnean garatzen da.

– Bibiparoa. barnean garatzen da.

– . Enbrioia barnean garatzen da.

• Hazkuntza. hasten da, eta amaitzen. Bi mota daude: eta zeharkakoa.

UGALKETA LANDAREETAN

Landareek bi ugalketa mota dituzte: eta  .

Ugalketa asexuala. Bi modu bereizten dira:

eta .

Sexu bidezko ugalketa. Landare hazidunetan gertatzen da.

Fase hauek bereizten dira: , , eta .

62

295517 _ 0047-0062.indd 62 05/07/12 9:56

Page 63: NATUR 2.DBH Egokitzapena

5 Ekosistemen egitura

2005ean espainiar zientzialari batzuk Mauritaniara (Afrika) joan ziren krokodiloen bizileku zen urmael bat aztertzera.

100 metro koadroko urmael hartan 30 krokodilo inguru bizi ziren, ur-masa hartako arrain ugariak janez elikatuz.

Aparteko fenomeno ekologikoa da: populazio honek 9.000 urte baino gehiago daramatza urmael honetan bizitzen, Sahel eskualdea basamortu bihurtu zenez geroztik.

Bitxia bada ere, krokodiloek ez diote inoiz erasotzen urmaelera ura edatera hurbiltzen diren ganaduari. Horregatik, indigenek sakratutzat dituzte krokodiloak, eta ez diete minik egiten.

Zergatik uste dute indigenek urmaeleko krokodiloak sakratuak direla?

• Ekosistema ororen osagaiak aztertuko dituzu: biotopoa eta biozenosia.

• Habitata eta txoko ekologikoa bereiziko dituzu.

• Izaki bizidunen artean elikadurarekin lotutako zer-nolako harremanak sortzen diren ikasiko duzu.

• Izaki bizidunok bizitzeko elkarren beharra dugula ohartuko zara.

• Ekosistema jakin batean zer harreman trofiko dauden ikasiko duzu.

Unitate honetan...

295517 _ 0063-0072.indd 63 05/07/12 10:12

Page 64: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Biosfera, ekosfera eta ekosistemak1

Lurrean bizi diren izaki bizidun guztien multzoa da biosfera.

Biosfera osatzen dugun izaki bizidun guztiok, bai zelulabakarrek bai zelulaniztunek, elkarren beharra dugu.

Ekosistema bat leku jakin batean bizi diren izaki bizidun guztiek osatzen dute. Izaki bizidun horiek harremana dute beren artean eta bizi diren toki fisikoarekin.

Esate baterako: basamortuko ekosistema basamortuak berak, bertan bizi diren izaki bizidunek (gameluek, sugeek, palmondoek…) eta haien arte-ko harremanek, zein ingurunearekin dituzten harremanek osatzen dute.

Lurrean ekosistema mota asko daude. Batzuk uretakoak dira; hala nola, ibaiak, urmaelak eta lakuak. Beste batzuk, berriz, lehorrekoak dira; esate baterako, basamortuak, oihanak, sabana eta basoak.

Ekosfera gure planetako ekosistema guztien multzoa da.

Ekosistemen osagaiak2Ekosistema guztiek bi osagai dituzte:

• Biozenosia. Ekosistemako izaki bizidunen multzoa da; haren bai-tan daude, beraz, animaliak, landareak eta ingurune horretan bizi diren izaki bizidun guztiak.

Ingurune berean bizi diren talde bereko izaki bizidunen multzoak populazio du izena.

• Biotopoa. Harriek, aireak, urak, hareak eta abarrek osatzen dute; hau da, ekosistemako osagai ez-organikoek.

Biozenosia Biotopoa Ekosistema

1 5

Belarjaleek landareak jaten dituzte; eta haragijaleek, beste animalia batzuk.

Parasitoek ostalari baten beharra dute bizi ahal izateko.

Organismo batzuk beste organismo batzuen materia hila deskonposatzen dute.

Landareek deskonposatzaileek sortutako substantzia elikagarriak behar dituzte.

64

295517 _ 0063-0072.indd 64 05/07/12 10:12

Page 65: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Idatzi termino hauen esanahia:

• Biosfera:

• Ekosistema:

• Ekosfera:

• Biozenosi:

• Biotopo:

2. Osatu testu hau:

izaki bizidunak-zelulabakarrek-biosfera-zelulaniztunek

osatzen dugun

guztiok, bai bai

, elkarren beharra dugu.

3. Idatzi basamortuko ekosistema osatzen duten hiru osagairen izenak:

, eta

.

4. Zer ekosistema mota dira argazkietan ageri direnak? Idatzi uretakoak edo lurrekoak diren.

Ariketak5. Erantzun: zein dira edozein ekosistemaren baitan bereiz

ditzakegun bi osagaiak?

6. Jarri ordenan, handienetik txikienera, sistema hauek:

ekosistema-biozenosia-ekosfera

7. Antolatu bi taldetan, biotopoarekin edo biozenosiarekin zerikusia duten kontuan hartuta:

airea-landarea-oddoa-hezetasuna-tenperatura-harria- animalia-haizea-protozooa-populazioa

Biotopoa Biozenosia

• •

• •

• •

• •

• •

8. Osatu esaldi zentzudunak behean ageri diren hitzak erabiliz:

biozenosia-ekosistema-izaki bizidunen-biotopoa

• Naturan hainbat bereiz ditzakegu,

leku jakin batean bizi diren izaki bizidunek osatzen

dituztenak. Izaki bizidun horiek harremana dute beren

artean eta bizi diren toki fisikoarekin.

• Ekosistema guztiek bi osagai dituzte:

eta .

• Biozenosia ekosistemako

multzoa da.

9. Osatu:

Belarjaleak

Materia hila deskonposatzen duten

organismoak

Zer jaten dute

65

295517 _ 0063-0072.indd 65 05/07/12 10:12

Page 66: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Izaki bizidunen arteko harremanak3Espezie barneko harremanak (espezie bereko banakoen artekoak) eta espezie artekoak (espezie desberdineko banakoen artekoak) daude.

Espezie barneko harremanak

Espezie arteko harremanak

Animalia taldekoien

asoziazioak

Elkarri laguntzeko asmoz (elkar babesteko, elikagaiak bilatzeko, migratzeko...), denbora-epe gutxi-asko luzean elkarrekin bizi diren banakoen taldeak dira, ahaideak edo ez. Adibidez, hegazti multzo bat, migratzen; edo elefante talde bat.

KoloniakGuraso bakar beretik sortutako banakoen taldeak dira, sortu eta gero ere elkarrekin bizitzen jarraitzen dutenak. Adibidez, koralak.

Animalia sozialen asoziazioak

Lana banatuta duten banakoen taldeak dira. Esate baterako, erle-abaraska bat langileek, erlamandoek eta erreginak osatzen dute. Lehenengoek abaraska garbitu eta defendatzen dute, eta nektarra eta polena biltzen dituzte. Erlamandoak eta erregina, aldiz, ugalketaz arduratzen dira.

Familiak Elkarren ahaide izanik, ugaltzeko eta kumeak babesteko elkarrekin bizi diren banakoen taldeak dira. Adibidez, lemure-familia bat.

MutualismoaHarreman honetan, bi partaideak izaten dira onuradunak. Adibidez, lertxuntxoek idien parasitoak jaten dituzte, eta aldi berean, idiek oso gogaikarriak diren parasitoak kentzea lortzen dute.

KomentsalismoaBanako bat onuraduna izaten da, eta bestea ez da ez onuradun, ez kaltetu. Adibidez, kakalardo batzuk ugaztunen gorotzak janez elikatzen dira.

InkilinismoaBanako batek beste izaki bizidun baten gorputza hartzen du babesleku, hari kalterik egin gabe. Adibidez, ermitauak barraskilo-maskor hutsetan bizi dira.

ParasitismoaBanako bat beste baten bizkar bizi da, eta hari kalte egiten dio, baina hiltzera iritsi gabe. Adibidez, kukurutxak (intsektua) eta indipikondoa (landarea).

HarraparitzaBanako batek (harrapariak) beste bat (harrapakina) hiltzen du, hartaz elikatzeko. Adibidez, lehoinabarra gazelaren harraparia da.

66

295517 _ 0063-0072.indd 66 05/07/12 10:12

Page 67: NATUR 2.DBH Egokitzapena

10. Definitu termino hauetako bakoitza, eta jarri harremanen adibideak.

• Harraparitza:

Adibidea:

• Parasitismoa:

Adibidea:

• Mutualismoa:

Adibidea:

• Komentsalismoa:

Adibidea:

11. Erantzun.

Zer desberdintasun dago parasitismoaren eta harraparitzaren artean?

12. Lotu gezien bitartez:

MutualismoaBanako batek beste izaki bizidun baten gorputza hartzen du babesleku, hari kalterik egin gabe.

HarraparitzaEspezie desberdinetako bi banako edo gehiago elkartu, eta guztiak izaten dira onuradun.

InkilinismoaBanako batek beste bat hiltzen du eta osorik edo haren zati bat jaten du, elikatzeko.

Ariketak13. Adierazi harreman hauetako zein diren espezie

barnekoak (EB) eta zein espezie artekoak (EA):

• Ahate-saldo bat:

• Arrain pilotu bat eta marrazo bat. Arrain pilotuak marrazoak utzitako hondarrak jaten ditu:

• Txakur bat eta kapar bat:

• Gazela bat ehizatu duen lehoia:

• Haur baten buruan bizi den zorria:

14. Erreparatu argazkiei eta esan espezie barneko edo espezie arteko zer harreman mota duten:

15. Bilatu informazioa, eta esan zer funtzio duen banako bakoitzak erle-abaraskan. Idatzi zer harreman mota den.

• Erle langileak:

• Erle erregina:

• Erlamandoak:

• Harreman mota:

67

295517 _ 0063-0072.indd 67 05/07/12 10:12

Page 68: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Habitata eta txoko ekologikoa4Ekosistema guztietan, izaki bizidunek habitat bat eta txoko ekologiko bat dute.

• Habitata. Espeziea bizitzeko beharrezkoak diren natura-baldin tzak biltzen dituen lekua da. Esate baterako, txantxangorri baten habitata basoa da, bertan aurkitzen baititu elikagaiak, babesteko eta ugaltzeko lekuak eta abar.

• Txoko ekologikoa. Espezie batek dagokion ekosisteman zer-nolako eginkizuna duen adierazten du. Espezie baten txoko ekologikoa al-derdi askok finkatzen dute: zer elikagai mota jaten duen, elikagai hori zer lekutan aurkitzen duen, zer harrapariren elikagai den...

Gauza arrunta da bi espezie habitat (leku) berean bizitzea; baina eskuarki, ez dute txoko ekologiko berbera izaten. Adibidez, saba-nan zebrak eta jirafak bizi dira, baina jirafek zuhaitzen goiko aldeko adarretako hostoak jaten dituzte, eta zebrek lurzoruan hazten diren belarrak.

Bi espeziek txoko ekologiko eta habitat bera badituzte, lehiatzen hasiko dira, eta bi espezieetako bat desagertu egingo da.

Izaki bizidunen elikadura ekosistemetan5

Edozein ekosistemako izaki bizidunak elikagaiak lortzeko duten moduaren arabera sailka daitezke:

• Ekoizleak. Elikagaiak sortzen dituzte fotosintesiari esker. Landa-reak, algak eta zenbait bakterio ekoizleak dira.

• Kontsumitzaileak. Beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte. Hiru mota daude:

– Lehen mailakoak. Ekoizleak jaten dituzte (landareak, al-gak…). Animalia belarjaleak dira, adibidez, ardiak, ahuntzak, matxinsaltoak eta abar.

– Bigarren mailakoak. Lehen mailako kontsumitzaileak jaten dituzte. Gehienak, animalia haragijaleak diren arren, badira landareak eta beste animalia batzuk jaten dituzten animalia orojaleak ere, besteak beste, otsoak, saguak eta sugeak.

– Hirugarren mailakoak. Belarjaleak eta haragijaleak (lehen zein bigarren mailakoak) jaten dituzten animaliak dira, esate bate-rako, sugeak, orkak, marrazoak eta abar.

• Deskonposatzaileak. Beste izaki bizidunen hondakinak deskon-posatuz elika tzen diren bakterioak eta onddoak dira. Hondaki-nak materia bihurtzen dituzte, eta lurzoruan geratzen den materia ekoizleek erabiltzen dute fotosintesia egiteko.

Jirafak eta zebrak habitat berean bizi dira, baina ez dute elkarren artean lehiatu beharrik, zeinek bere txoko ekologikoa baitu.

Elika-kateen edo kate trofikoen bidez, izaki bizidun batzuk beste batzuk jaten dituztela, eta aldi berean, horiek ere beste animalia batzuen elikagai direla adierazten da. Elkarri lotutako zenbait kate adieraziz gero, emaitza elikasare bat edo sare trofiko bat da.

68

295517 _ 0063-0072.indd 68 05/07/12 10:12

Page 69: NATUR 2.DBH Egokitzapena

16. Definitu termino hauek:

• Habitat:

• Txoko ekologiko:

• Kontsumitzaile:

• Ekoizle:

• Deskonposatzaile:

17. Adierazi zein kasutan ari den habitataz, eta zein kasutan txoko ekologikoaz:

a) Munduko baso guztietan aurki ditzakegu katagorri

arruntak:

b) Jaguarrak oihan tropikaletan bizi dira:

c) Sabanan hainbat ugaztun bizi dira, besteak beste,

jirafak, zebrak eta lehoiak:

d) Hontzak basoetan bizi dira, eta gauez elikatzen dira:

18. Adierazi izaki bizidun hauek ekoizleak edo lehen, bigarren edo hirugarren mailako kontsumitzaileak diren:

Ariketak19. Lotu elementu hauek geziak erabiliz:

Ekoizlea Materia organikoa deskonposatu.

1. mailako kontsumitzailea Bere elikagaiak sortu.

2. mailako kontsumitzailea Lehen mailako kontsumitzaileak jan.

3. mailako kontsumitzailea

Belarjaleak eta haragijaleak jan.

Deskonposatzaileak Landareak jan.

20. Erantzun:

Zer gerta daiteke bi espeziek txoko ekologiko bera badute eta habitat berean bizi badira?

21. Jarri ordenan kate trofiko hauek. Gogoratu geziak harrapakinetik kontsumitzailerako noranzkoan daudela, adibidean bezala.

a) Hartz zuria-arraina-itsas txakurra

Arraina Hartz zuriaItsas txakurra

b) Erbia-katamotza-alpapa

c) Amuarraina-igaraba-intsektuen larba

d) Barraskiloa-belarra-zozoa

e) Azeria-ezkurra-katagorria

69

295517 _ 0063-0072.indd 69 05/07/12 10:12

Page 70: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Piramide trofikoak6Elikagai-piramideak edo piramide trofikoak ekosistema bateko elikadura-harremanak adierazteko modua dira.

Maila trofikoak elkarren gainean jarriz adierazten dira. Piramidearen oinarria organismo ekoizleei dagokie, eta haren gainean gainerako mailak jartzen dira, ordenan.

Maila trofiko bakoitzaren banako kopurua, biomasa eta energia kon-tuan hartuz gero, hiru piramide mota egin daitezke: kopuruaren piramideak, biomasaren piramideak eta energiaren piramideak.

Piramide trofiko motak

Materia eta energia ekosistemetan7

Ekosistemetan materia eta energia organismoen arteko harreman trofikoen bidez igarotzen dira.

Energia kontsumitu egiten da; izaki bizidunek ez dute berriz erabiltzen, eta horregatik diogu energia- ren fluxua noranzko bakarrekoa dela.

Izaki bizidunen hondakinetatik datorren materia, materia ez-organiko bihurtzen dute zenbait mikro-organismok. Materia hori ekoizleek (landareak, algak...) eta kontsumitzaileek (beren elikagaiak sortzen ez dituzten animaliak) kontsumitzen dute. Horiek hiltzen direnean, berriz ere materia ez-or-ganiko bihurtzen dira, eta materia hori ekoiz leek erabiltzen dute, atzera. Materia modu ziklikoan mugitzen da ekosisteman.

Bigarren mailako kontsumitzaileakLehen mailako

kontsumitzaileak

Ekoizleak

Kopuruen piramideak. Ekosistema batean azalera-unitateko maila trofiko bakoitzeko zenbat banako dauden adierazten da piramide horietan.

Bigarren mailako kontsumitzaileak

Lehen mailako kontsumitzaileak

Ekoizleak

Biomasaren piramideak. Maila bakoitzak banako batek, maila trofiko batek edo ekosistema batek osagai duen materia organikoaren kantitatea adierazten du.

Hirugarren mailako kontsumitzaileak

Bigarren mailako kontsumitzaileak

Lehen mailako kontsumitzaileak

Beroa

Eguzki- energia

Ekoizleak

Energiaren piramideak. Piramide-maila bakoitzak adierazten du zenbat energia pilatu duen maila trofiko horrek, denbora jakin batean.

Ekoizleak

Deskonposatzaileak

Kontsumitzaileak

Materia ez-organikoa

Materiaren zikloa.

70

295517 _ 0063-0072.indd 70 05/07/12 10:13

Page 71: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Bereiz eta muga dezagun ekosistema bat. Hasteko, gure eskolatik hurbil dagoen eremu bat aukeratu behar dugu: parke bat, urmael bat, hondartza bat... Han egingo dugu azterlana. Lekuaren ezaugarriak idatziko ditugu, fitxa moduan; plano bat, argazkiak edo marrazkiak ere sar daitezke.

2. Egin dezagun bioaniztasunaren inbentarioa. Arretaz begiratu ondoren, ekosistema horretan zer izaki bizidun dauden idatziko dugu, lurzoruan bizi direnak ahaztu gabe: intsektuak, araknidoak, zizareak, satorrak... Uretako ekosistema bada (urmael bat edo putzu bat), ur-lagin bat aztertuko dugu, mikroskopioz.

Interesgarria izan daiteke deigarrienak iruditu zaizkigun izaki bizidunak marraztea edo argazkiak ateratzea. Horiek zer animalia edo landare diren jakiteko, oso lagungarriak izaten dira landa-gidak.

3. Interpreta ditzagun harreman trofikoak. Izaki bizidunak sailkatuko ditugu, zer motatakoak diren jakiteko: ekoizleak, lehen mailako kontsumitzaileak, bigarren mailakoak ala hirugarren mailakoak. Behin sailkapena eginda, piramide trofikoa marraztuko dugu.

Ondoren, zenbait kate trofiko egingo ditugu, inbentarioko zenbait izaki bizidun erabiliz. Amaitzeko, sare trofiko bat osatzen saiatuko gara, orain arteko datuak erabiliz.

Hedadura, gutxi gorabehera: 70.000 m2 (350 m x 200 m).Deskribapena. Parke bat da, eta hainbat zuhaitz daude: batzuk, hazi samarrak; beste batzuk, gazteagoak; eta besteak, aldatu berriak. Zuhaixkak ere badaude, bai eta belar-eremuak eta zenbait bide ere. Bestalde, batere landarerik gabeko bi eremu ere badaude, 200 m2 ingurukoak.Faktore abiotikoak. Tenperaturak hiri inguruetakoak baino baxuxeagoak dira. Artifizialki ureztatzen dute. Mantentze-lan batzuk egiten dituzte: garbitu, ureztatu, zuhaitzak kimatu...

Zabuak

Petanka

Zuhaitzik handienak dauden eremua

Zuhaitzik gazteenak dauden eremua

Zientzia zure eskuAdierazpen grafikoak. Ekosistema bateko harreman trofikoak aztertzea

Ekosistema orotan, harreman trofikoak sortzen dira bertako biozenosia osatzen duten izaki bizidunen artean. Baina zenbat eta bioaniztasun handiagokoa izan ekosistema, orduan eta konplexuagoak dira harreman trofikoak; eta

beraz, errazago ikusten eta aztertzen dira bioaniztasun txikiko ekosistemetan: adibidez, herri-hirietako parkeetan, laborantza-lurretan, urmaeletan, putzuetan eta edozein ekosistema gizatiartutan.

3. mailako kontsumitzaileak

Belatza Etxe-katua

2. mailako kontsumitzaileak

Sugandila Mika

1. mailako kontsumitzaileak

Tximeleta Barraskiloa

Ekoizlea

Arrosa-landarea Hirusta

Kate trofikoen adibideak.

22. Jarri taldeka eta aukeratu eskolatik hurbil dagoen ekosistema bat. Aztertu ekosistema, goian azaldutako metodoari jarraituz. Koaderno bat eta koloretako arkatzak beharko dituzue. Oso lagungarria izango zaizue argazki-kamera batez baliatzea; baina ez du zertan sofistikatua izan. Distantziak neurtzeko, egin urratsak: urrats luzeak eginez gero, bakoitza metro ingurukoa izango da..

Ariketak

71

295517 _ 0063-0072.indd 71 05/07/12 10:13

Page 72: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaEKOSISTEMEN OSAGAIAK

• Biosfera

• Ekosistema

Ekosistema guztiek bi osagai dituzte:

: ekosistemako multzoa;

eta : ekosistemako multzoa.

• Ekosfera

IZAKI BIZIDUNEN ARTEKO HARREMANAK

Erlazioak izan daitezke:

• : artekoak

• : artekoak

HABITATA ETA TXOKO EKOLOGIKOA

• Habitata da:

• Txoko ekologikoa da:

• Ekosistema bateko izaki bizidunak horrela sailkatzen dira:

– . Hiru motatakoak izan daitezke: 1. ,

2. eta 3.

PIRAMIDE TROFIKOAK

Hiru piramide mota egin daitezke: 1.

2.

3.

MATERIA ETA ENERGIA EKOSISTEMETAN

Ekosistemetan eta

organismoen arteko bidez igarotzen dira.

Energia, maila batzuetatik beste batzuetara igarotzean, da.

Materiaren zikloan, materia , ez da galtzen;

modu mugitzen da sisteman.

72

295517 _ 0063-0072.indd 72 05/07/12 10:13

Page 73: NATUR 2.DBH Egokitzapena

6 Lurreko ekosistemak

Naturalistak natura ikertzen duten pertsonak dira. Naturalista ezagunenetako bat Alexander von Humboldt da, prozesu naturalen eta izaki bizidunen arteko elkarreragina aztertu zuena.

Amerikan, Europan eta Asian barrena bidaiatu zuen, landare ugari bilduz eta hainbat espezie ikertuz, landareen kokapen geografikoa aztertu nahian.

Horrela, klimarekin eta landarediarekin zerikusia duen printzipio handietako batez ohartu zen: altitudearen (itsas mailarekiko altuera) eta latitudearen arteko loturaz, hain zuzen. Hau da, mendi batean gora igotzean dagoen klima eta ikusten den landaredia, ekuatoretik iparralderantz edo hegoalderantz joatean dagoen klimaren eta landarediaren parekoa da.

Zer ikertu zuen Alexander von Humboldt naturalistak?

• Ekosistemak zer faktore nagusiren mende dauden ikasiko duzu.

• Gure planetan dauden lehorreko nahiz uretako ekosistema nagusiak bereiziko dituzu.

• Uretako nahiz lehorreko zenbait ekosistema aztertuko dituzu, bai eta haietako biozenosia osatzen duten izaki bizidun batzuk ere.

• Lurzorua oso garrantzitsua dela balioetsiko duzu.

• Izaki bizidun batzuk beren ingurunera nola moldatzen diren ikasiko duzu.

Unitate honetan...

295517 _ 0073-0086.indd 73 05/07/12 9:57

Page 74: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Lehorreko ekosistemak1Lehorreko ekosistemetan izaki bizidunak lehorraldean bizi dira, airez inguratuta.

Faktore abiotikoak tenperatura, argia eta hezetasuna dira.

Zona klimatikoa Ekosistema Ezaugarriak

Zona hotza Basamortu hotza

Izotz iraunkorrak. Fauna: Hego poloan, pinguinoak daude; eta Ipar poloan, hartz zuriak.

Tundra Oso klima hotza, eta prezipitazio gutxi. Lurzorua izoztuta dago, beti; baina udan, goiko geruza urtzen da. Landaredia: goroldioak, likenak, landare belarkara batzuk eta gramineoak. Fauna: azeri artikoak, elur-oreinak, eta hegaztien artean, eper zuriak.

Taiga Prezipitazio ugari. Negu luzeak eta oso hotzak. Landaredia: konifero-basoak (pinuak, izeiak, etab.). Fauna: hartzak, otsoak, elur-oreinak, katamotzak eta erbi artikoak.

Zona epela Estepa Eurite urriak. Uda lehorrak, eta negu luze eta hotzak. Landaredia: gramineoak. Fauna: antilopeak, basazaldiak, bisonteak, otsoak, koioteak, katagorriak, narrastiak...

Baso hostoerorkorra

Oso eurite ugariak, urte osoan. Negu hotzak, eta uda beroak. Landaredia: haritzen, pagoen eta gaztainondoen basoak. Fauna: hartzak, azeriak, katagorriak, etab.

Baso mediterraneoa

Prezipitazioek gutxi irauten dute, baina bortitzak dira. Negu leunak eta euri gutxikoak; eta uda epelak eta lehorrak. Landaredia: artelatzak, arteak, zuhaixkak eta sastrakak. Fauna: intsektuak, narrastiak, untxiak, basurdeak, katamotzak, oreinak...

Zona beroa Oihan ekuatoriala

Prezipitazio ugari eta tenperatura altuak, urte osoan. Landaredia: hosto iraunkorreko zuhaitzak, iratzeak, lianak eta landare igokariak. Fauna: anakondak, jaguarrak, iguanak, tximinoak eta tukanak.

Oihan tropikala

Prezipitazio irregularrak. Bi urtaro daude: hezea eta beroa, eta lehorra eta hotza. Landaredia: lianak eta landare igokariak dituzten hosto zabaleko zuhaitz handiak. Fauna: intsektuak, ugaztunak, hala nola nagiak, eta hegaztiak, adibidez, kolibriak.

Sabana Bi urtaro daude: bata, lehorra, oso luzea, eta bestea, hezea eta laburra. Landaredia: belarrak, sastrakak eta zuhaitz batzuk. Fauna: jirafak, zebrak, lehoiak eta elefanteak.

Basamortu beroa

Oso klima lehorra. Egunetik gauera, tenperatura bat-batean izugarri aldatzen da. Landaredia: kaktusak. Fauna: gameluak eta dromedarioak, muskerrak, kanguruak, bidelariak, erroiak eta abar.

Goi-mendia

Tundra

Taiga

Estepa

Baso hostoerorkorra

Baso mediterraneoa

Oihan ekuatoriala

Oihan tropikala

Sabana

Basamortu beroa

Basamortu hotza

Lehorreko ekosistemen mapa.

74

295517 _ 0073-0086.indd 74 05/07/12 9:57

Page 75: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Erantzun galdera hauei:

a) Zer da lehorreko ekosistema bat?

b) Zein dira hiru faktore abiotikoak:

1.

2.

3.

c) Zergatik eragiten ote dute faktore abiotikoek izaki bizidunen bizitzan?

2. Erreparatu Lurreko ekosistemen mapari, eta erantzun:

a) Gure planetako zein lekutan aurki dezakegu tundra?

b) Idatzi basamortu handiak dituzten kontinenteen izenak.

c) Zer ekosistema aurkituko dugu Hego poloan?

3. Idatzi ekosistema hauetako bakoitzeko animalia baten eta landare baten izenak:

• Oihan tropikala:

• Baso mediterraneoa:

• Taiga:

• Baso hostoerorkorra:

• Sabana:

• Basamortu hotza:

• Oihan ekuatoriala:

• Tundra:

• Basamortu beroa:

Ariketak4. Erreparatu argazkiari, eta adierazi zer ekosistema mota

den eta zein diren ekosistema horren ezaugarri nagusiak.

• Ekosistema:

• Klima:

• Landaredia:

• Fauna:

5. Erantzun:

a) Zein dira basamortu hotzen ezaugarriak?

Klima:

Landaredia:

Fauna:

b) Zer animalia bizi dira estepan?

6. Lotu, geziak erabiliz, zonak eta dagozkien ekosistemak:

Zona hotza • Estepa, baso hostoerorkorra eta baso mediterraneoa

Zona epela • Basamortu hotza, tundra eta taiga

Zona beroa • Oihan ekuatoriala, oihan tropika-la, sabana eta basamortu beroa

7. Erantzun:

a) Nolakoak dira baso mediterraneoko neguak eta udak?

Negua:

Uda:

b) Nolakoak dira oihan ekuatorialeko landaredia eta fauna?

Landaredia:

Fauna:

75

295517 _ 0073-0086.indd 75 05/07/12 9:57

Page 76: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Lehorreko zenbait ekosistema natural2

Lehorreko ekosistema natural batzuk goi-mendia eta baso hostoeror-korrak dira.

Lehorreko zenbait ekosistema gizatiartu3

Lurreko ekosistema gizatiartuak gizakiek sortutakoak dira. Mota hauek bereiz ditzakegu, besteak beste: soroak, eta parkeak eta lorategiak.

Goi-mendia

Goi-mendietan tenperatura-alde handiak izaten dira, uda edo negua den; elurrez estalita ere geratzen da, hilik hotzenetan. Neguan, janari-urritasuna dela-eta, animalia askok leku epelagoetara migratzen dute.

Baso hostoerorkorrak

Horrelako basoetan, zuhaitzei, hala nola pagoei eta haritzei, hostoak erortzen zaizkie, neguan. Lurzorua oso aberatsa da, eta izaki bizidun ugari bizi dira bertan. Neguak hotzak eta prezipitazioak ugariak izaten dira baso hostoerorkorretan.

Soroak

Zereal-soroak, alpapa-soroak eta beste landare batzuen soroak klimaren eta laborantzaren (ureztatua edo lehorrekoa) arabera aldatzen diren ekosistemak dira. Ekosistema horietan, garrantzi handia dute sasiek eta zuhaixkek osatzen dituzten soroen mugak.

Parkeak eta lorategiak

Herri-hirietan ere badaude animalien bizileku diren ekosistemak: txantxangorrienak, mikenak, ahateenak, katuenak… Animalia horiek beren ohiturak egokitu dituzte gizakiarekin batera bizi ahal izateko. Ekosistema horiek oso hurbil ditugunez, ezin hobeak dira landareak eta animaliak behatzeko.

Sarrioa

Isatsa

Muskerra

Sugandila

Matxinsaltoa

Belatza

Tximeleta

Pagoak

Onddoa Satorra

Urubia

Okil berdea

Huntza

Katua

Usoa

Arrosa-landareak

Ahatea

MikaBelatza

Zerealak

Erbia

Sagua

Azeria

Zapelatza

76

295517 _ 0073-0086.indd 76 05/07/12 9:57

Page 77: NATUR 2.DBH Egokitzapena

12. Erreparatu irudiari, eta ondoren, erantzun galdera hauei:

a) Esan zein den irudian ageri den ekosistema.

b) Idatzi bertan bizi diren izaki bizidunen izenak.

13. Lotu, geziak erabiliz, izaki bizidunak eta haien bizileku diren ekosistemak:

Okil berdea • • Soroak

Usoa • • Baso hostoerorkorrak

Satorra • • Parke eta lorategiak

Belatza • • Goi-mendia

14. Idatzi izaki bizidun hauen izenak, eta esan zein ekosistemetan bizi den bakoitza.

8. Erantzun galdera hauei:

a) Idatzi lurreko ekosistema naturalen izenak:

1.

2.

b) Idatzi lehorreko ekosistema gizatiartuen izenak.

1.

2.

9. Bilatu hiztegian, eta idatzi esanahia:

• Migratu:

10. Bilatu lurreko ekosistemekin zerikusia duten hitz hauek letra-zopan, eta egin esaldi bana hitzokin.

Mendiak-basoa-lorategiak-parkea

D M P M K M G O I P D

S E K A L T I B O J L

X N P T R L L R P I B

L D A J P K B O L I A

J I R D F N E S F I S

U A K I L N E A F I O

N K U I Z U R S L K A

L O R A T E G I A K E

11. Osatu eskema:

Goi-mendiaBaso

hostoerorkorraSoroak

Landareak Goroldioak,

Animaliak Muskerra,

Ariketak

77

295517 _ 0073-0086.indd 77 05/07/12 9:57

Page 78: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Uretako ekosistemak4Izaki bizidunak urez inguratuta bizi direnean, ekosistema horiei ureta- koak deritze.

Bost faktore abiotiko bereizten dira. Uretako izaki bizidunen bizile-kuetako elementuak dira, bizirik ez dutenak. Hauek dira elementu horiek: argia, tenperatura, presioa, gazitasuna eta oxigenoa.

Itsasoan bizi diren animaliak hiru taldetan sailkatzen dira:

Planktona. Uretan flotatzen bizi diren organismo txikienak dira. Mugimendu txikiak egiten dituzte.

Nektona. Igeri egiten duten animalien multzoari deritzo. Erraz lekualdatzen dira. Adibidez, arrainak, baleak eta txibiak.

Bentosa. Itsas hondoan hari atxikita edo hartan lekualdatuz bizi diren organismoen multzoa da: itsas izarrak, koralak....

Ur motaren arabera, itsasoko ekosistemak eta ur gezakoak bereizten dira.

Itsasoko ekosistemak

Itsasoko ekosistemak itsasoetako eta ozeanoetako urek osatutako ekosistemak dira. Bi gune bereizten dira ekosistema horietan:

• Zona pelagikoa. Argi gehien eta animalia gehien duen itsasoko gunea da. Zona honetako zati dira plataforma kontinentaletik (i tsas ertzetik gertuen dagoen hondoa) itsas sakonerainoko ur masak.

• Zona abisala. Argi gutxien duen itsasoko gunea da; sakonena.

Ur gezako ekosistemak

Ur gezako ekosistemetan ur ibiliak eta ur geldiak bereizten dira:

• Ur ibiliak. Ibaiak eta uharrak dira. Goialdean, urak indar handia izaten du. Bertako arrainak igerilari bikainak izan ohi dira, urak eraman ez ditzan.

• Ur geldiak. Aintzirak, urmaelak eta zingirak dira. Zona hauek bereizten dira: – Ur ertzeko zona. Urertzetik hurbil dago, eta ez da oso sakona.

Algak, uretako landareak, hegaztiak, anfibioak eta intsektuak bizi dira bertan.

– Ur askeko zona. Urertzetik urrun dago, eta iristen da argia bertara. Planktona, arrainak eta krustazeoak (karramarroak, ganbak...) bizi dira bertan.

– Zona sakona. Ertzetik urrun dago, argi gutxi iristen da, eta oxi-geno gutxi dago. Muskuiluak, zizareak, arrainak eta intsektuen larbak bizi dira bertan.

Plataforma kontinentala

Zona abisala

G� F

G

Zona pelagikoa

78

295517 _ 0073-0086.indd 78 05/07/12 9:57

Page 79: NATUR 2.DBH Egokitzapena

15. Erantzun galdera hauei:

a) Zein dira uretako ekosistemen bost faktore abiotikoak?

1.

2.

3.

4.

5.

b) Zein dira uretako ekosistemen artean bereizten diren bi motak?

16. Osatu eskema hau:

Honela sailkatzen dira itsasoan bizi diren animaliak:

Nektona

17. Definitu kontzeptu hauek, eta eman bina adibide:

• Nektona:

.

• Bentosa:

.

18. Erantzun:

a) Zer desberdintasun daude nektonaren eta planktonaren artean?

b) Nola du izena argi gehien duen itsasoko zonak?

c) Eta argi gutxien duenak?

Ariketak19. Lotu geziak erabiliz:

Itsasoko ekosistemak • Ur ibiliak eta ur geldiak

Ur gezako ekosistemak • Itsaso eta ozeanoak

20. Ur ibiliei buruzko esaldi hauek okerrak dira. Zuzendu, eta berridatzi behean esaldi zuzenak.

• Aintziretako, urmaeletako eta zingiretako urak ur ibiliak dira.

• Goialdean ez da urlasterrik izaten.

• Zona horietan urak arrainak eramaten ditu.

21. Ur geldietan hiru zona bereizten dira. Azaldu non dagoen zona horietako bakoitza:

zona:

zona:

Zona :

22. Jarri X bat ur geldiko izaki bizidun bakoitzari dagokion zonan:

Intsektuen larbak

Uretako landareak

Planktona

Ur ertzeko zona

Ur askeko zona

Zona sakona

79

295517 _ 0073-0086.indd 79 05/07/12 9:57

Page 80: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Itsasoko zenbait ekosistema5

Hauek dira itsasoko zenbait ekosistema: marearteko zona eta sakonera txikietako hondo hondartsuak.

Ur gezako zenbait ekosistema6

Ibaiak, errekak, urmaelak eta padurak ur gezako ekosistemen adibide argiak dira.

Marearteko zona

Itsasgoran, ur azpian egoten da, olatuen eraginpean, eta itsasbeheran, agerian geratzen da. Biotopoa agerian geratzen denean, animalia asko hondar azpian sartzen dira edo sortutako putzuetan geratzen dira, eta beste asko, elikagai bila hurbiltzen dira.

Sakonera txikietako hondo hondartsuak

Biotopo hori ur azpian dago beti. Nahiko argi iristen da bertara, eta oxigeno ugariko lekua da, olatuak joan-etorrian baitabiltza etengabe. Itsas hondoaren gainean algak eta landareak hazten dira, eta haien artean animalia ugari bizi dira.

Ibaiak eta errekak

Ibaietako eta erreketako urek urlasterrak dituzte; ura etengabe astindua denez, oxigeno ugari izaten du disolbatuta. Ihiak ura geldirik egoten den lekuetan hazten dira. Ura geldi geratzen denean, berotu egiten da, eta oxigeno kantitatea txikitu egiten da.

Urmaelak eta padurak

Urmaelek eta padurek sakonera txikia izaten dute, eta lehortu ere egiten dira, batzuetan. Urlasterrik izaten ez dutenez, urak oxigeno gutxi izaten du. Kostaldetik gertu dauden urmael eta padura batzuk gaziak izaten dira.

na

Barraskiloa

Posidonia

Arrain zapalak

Algak

Katuarraina

Itsas enara

Kaioa Buztanikara

Algak

Karramarroa

Algak

Sorgin-orratza

Zikoina

Ihiak

Igaraba

Amuarraina

Lertxuna

IgelaUr-dilistak Suge

gorbataduna

Ahatea

Lezkak

Itsas izarra

Bibalbioak

80

295517 _ 0073-0086.indd 80 05/07/12 9:57

Page 81: NATUR 2.DBH Egokitzapena

23. Erantzun galdera hauei:

a) Idatzi itsasoko bi ekosistemen izenak:

1.

2.

b) Idatzi ur gezako bi ekosistemen izenak:

1.

2.

24. Bilatu informazioa, eta esan zer antzekotasun eta zer desberdintasun dituzten errekek eta urmaelek: • Desberdintasun hauek dituzte:

• Antzekotasun hauek dituzte:

25. Osatu eskema hau:

Marearteko zona

Ibaiak eta errekak

Urmaelak eta padurak

Igaraba

Igela

Amuarraina

Kaioa

Ihiak

Karramarroa

Bibalbioak

26. Osatu eskema hau:

Ariketak27. Erreparatu argazkiari, eta erantzun:

a) Zer ekosistematakoa da?

b) Ekosistema horretako zein zonatan bizi da?

c) Zein dira zona horretan bizi diren beste izaki bizidun batzuk?

28. Identifikatu izaki bizidun hauek, eta adierazi zer ekosistematan bizi diren.

81

295517 _ 0073-0086.indd 81 05/07/12 9:57

Page 82: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Lurzorua ere bada ekosistema7Lurrazala estaltzen duen azal-azaleko geruza da lurzorua. Harriak eraldatzean nahiz izaki bizidunen jardueraren ondorioz sortzen diren materialak ditu osagai.

Lurzoruko biotopoa

Lurzoruko biotopoa lurzoruko osagai ez-organikoek osatzen dute. Lur-zoruko osagai ez-organiko horiek hainbat motatakoak izan daitezke: soli-doak, hala nola hondarra, legarra eta lohia; likidoak, esate baterako, gatz mineralak dituen ura; edo gas-egoeran daudenak, besteak beste, airea.

Lurzoruko biozenosia

Lurzoruan bizi diren izaki bizidun guztiek osatzen dute lurreko bio-zenosia. Hauek dira lurzoruan bizi diren animalia horietako batzuk:

• Ekoizleak: belarrak eta landareak, materia organikoa (landareen hondakinak) sortu eta harrien higiduran parte hartzen dutenak.

• Kontsumitzaileak: satitsuak, zizareak, intsektuak, araknidoak...• Deskonposatzaileak: onddoak eta bakterioak. Landare- eta animalia-

hondakinak deskonposatzen dituzte, eta humusa eratzen dute.

Lurzoruaren eraketa

Hauek dira lurzorua eratzeko faseak:

Lurzoruaren suntsiketa

Lurzoruaren suntsiketa naturala izan daiteke, hori gertatzen da uholdeen edo lehorteen ondorioz inguruneren bat basamortu bihurtzen denean, edo gizakiek eragindakoa izan daiteke: baso-mozketaren, suteen, gehiegiz ko larratzearen edo industria-instalakuntzen ondorioz gertatutakoa.

1. Euriak eta haizeak gainazaleko harrietan eragiten dute.

2. Lehen izaki bizidunak agertzen hasten dira: landareak.

3. Sustraiei eta beste izaki bizidun batzuei esker, lurzorua sortzen da.

4. Lurzoruan, orain, landare handiagoak haz daitezke, eta animaliak bizi daitezke bertan.

Landareen eta animalien hondakinak deskonposatzen direnean, humusa sortzen da.

BA AL ZENEKIEN?

Hondakin organikoak

Humusa

82

295517 _ 0073-0086.indd 82 05/07/12 9:58

Page 83: NATUR 2.DBH Egokitzapena

29. Erantzun:

Zer da lurzorua?

30. Osatu esaldi hauek:

a) Lurzoruak harriak nahiz

jardueraren ondorioz sortzen diren

ditu .

b) Lurzoruko biotopoa

osagai osatzen dute.

c) Lurzoruko osagai ez-organikoak hainbat motatakoak izan daitezke:

1. Solidoak Adibidez:

2. Adibidez:

3. Adibidez:

d) Lurzoruko biozenosia

bizi diren guztiek osatzen dute.

e) Hauek dira lurzoruan bizi diren animalietako batzuk:

, ,

eta .

31. Bilatu hiztegian, eta idatzi hitz hauen esanahia:

• Legar:

• Lohi:

• Hondar:

32. Erantzun galdera hauei:

a) Nola sortzen da humusa?

b) Zer materialetik sortzen da lurzorua?

c) Zein dira lurzorua eratzen ari denean agertzen diren

lehen izaki bizidunak?

Ariketak33. Azaldu zer gertatzen den lurzoruaren eraketaren

faseetako bakoitzean.

34. Azpimarratu gorriz gizakiak eragindako lurzoruaren suntsiketaren faktoreak, eta urdinez, naturak eragindako suntsiketaren faktoreak.

Baso-mozketa - uholdeak - gehiegizko larratzea - industria-instalakuntzak - lehorteak

35. Bilatu informazioa, eta azaldu zer den bakoitza:

• Baso-soiltzea:

• Basoberritzea:

36. Azpimarratu lurzoruaren suntsiketa eragiten duten ekintzak:

• Zuhaitzak inolako kontrolik gabe moztea.

• Landareak ureztatzea.

• Zaborrak lurrera botatzea.

• Zuhaitzak landatzea.

37. Pentsatu eta erantzun:

Idatzi basoetako suteei aurrea hartzeko hiru neurri:

1.

2.

3.

1 32 4

83

295517 _ 0073-0086.indd 83 05/07/12 9:58

Page 84: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Bioaniztasuna eta izaki bizidunen moldaera nagusiak8

Bioaniztasunak ekosistema batean zenbat organismo mota bizi diren adierazten du.

Izaki bizidunak bizi diren ingurunera moldatzen dira, espeziearen biziraupena bermatzeko.

Leho

rrek

o ek

osis

tem

etan

Faktore abiotikoak

Izaki bizidunen moldaerak

Hez

etas

una

Landareak: ingurune lehorretako landareek, esate baterako ezkaiek, hosto txiki eta estuak dituzte lurrunketa murrizteko. Bestalde, kaktusek hostoak eta zurtoinak arantza bilakatzen dituzte, hezetasuna nekezago galtzeko.

Animaliak: eremu lehorretan bizi diren animalia batzuk, hala nola narrastiek, oskolak edo ezkatak dituzte, eta horiei esker, nekezago galtzen duten ura.

Beste batzuek, berriz, substantziaren bat jariatzen dute, hezetasuna gordetzeko; adibidez, barraskiloek.

Arg

ia

Landareak: argi gutxiko lekuetan, landare batzuk izugarri hazten dira bertikalean, argi gehiago izateko.

Animaliak: asko eta asko egunez baino ez dira aktiboak, baina badira bestelako espezieak ere, gauez baino aritzen ez direnak, alegia; adibidez, saguzarrak.

Tenp

erat

ura

Animaliak: beren gorputzeko tenperatura erregulatzen ez duten animaliak poikilotermoak dira. Gorputzeko tenperatura ingurunekoaren araberakoa dute; hau da, bero dagoenean beren tenperatura altua izaten da, eta hotz egiten duenean, baxua. Poikilotermoak dira sugea, krokodiloak... Hotz handia egiten duenean, lozorroan geratzen dira energiarik ez xahutzeko.

Beren tenperatura erregulatzen duten animaliak homeotermoak dira. Itsas txakurra eta otsoa, esaterako, tenperatura berari eusteko gai dira. Batzuek koipe-geruza lodiak dituzte azalaren azpian, eta beste batzuek ilez edo lumaz estalia dute gorputza.

Ure

tako

eko

sist

emet

an

Arg

ia

Landareak: organismo fotosintetikoak goi-goiko geruzetan, argia iristen denetan, soilik haz daitezke; esate baterako, landareak eta algak.

Animaliak: argi gutxiko lekuetan bizi diren animalia batzuk gai dira argia sortzeko berariazko zenbait organoren bidez, bizi diren lekuetan zaila gertatzen baita argirik gabe elikagaiak bilatzea.

Ura

ren

m

ugim

endu

ak

Landareak: alga batzuk itsas hondoan finko bizi dira.

Animaliak: arrain batzuk haitzuloetan edo harrien azpian babesten dira; har batzuk hondar azpian sartzen dira; itsas trikuek forma biribilduak eta oskol gogorrak dituzte; etab.

Ura

ren

de

ntsi

tate

a

Animaliak: animalia igerilariek hegalak eta itxura hidrodinamikoa dituzte; horri esker arin mugitzen dira uretan, urarekiko ahalik eta erresistentzia txikiena egiten baitute. Bestalde, zenbait barrunbe gasez beteak dituzte (arrainen igeri-maskuria), eta inolako ahaleginik egin gabe flotatzen dute, horri esker.

84

295517 _ 0073-0086.indd 84 05/07/12 9:58

Page 85: NATUR 2.DBH Egokitzapena

38. Erantzun galdera hauei:

a) Zer adierazten du bioaniztasunak?

b) Zergatik moldatu behar dute bizi diren ingurunera izaki bizidunek?

c) Bikote hauetako zeinek du bioaniztasun handiagoa?

• Hondartza bateko gune hondartsu eta lehorrak edo

itsasoko ekosistema bateko marearteko zonak:

• Ekilore-soro batek edo errepide bateko arekak:

• Baso hostoerorkor batek edo baratze batek:

39. Animalia hauetatik zein dira poikilotermoak, eta zein homeotermoak?

Ariketak40. Lotu geziak erabiliz:

Poikilotermoak • Beti tenperatura bera izaten dute

Homeotermoak • Ez dute tenperatura erregulatzen

41. Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) edo okerrak (O) diren:

Kaktusaren arantzek ura galtzea galarazten dute.

Narrastiek ura galtzeko dituzte ezkatak.

Organismo fotosintetikoak argi gutxiko lekuetan hazten dira.

Hegalei esker, animalia igerilariak ur azpian mugi daitezke.

Krokodiloak eta sugeak animalia homeotermoak dira.

42. Ordenatu letrak, lehorreko ekosistema baten hiru faktore abiotikoen izenak lortzeko:

• RATENRATUPE:

• ZESUTANAHE:

• ARAGI:

43. Pentsatu eta erantzun:

a) Zer moldaera dituzte urlaster handien tartean bizi diren uretako ekosistemetako animaliek?

b) Zertarako dute arrainek igeri-maskuria?

c) Nola eusten diote tenperaturari hartzek? Eta itsas txakurrek?

85

295517 _ 0073-0086.indd 85 05/07/12 9:58

Page 86: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaLEHORREKO EKOSISTEMAK

Hauek dira lehorreko ekosistemak:

Zona hotzekoak:

Zona epelekoak:

Zona berokoak:

LEHORREKO ZENBAIT EKOSISTEMA NATURAL

Hauek dira, besteak beste:

1. 2.

LEHORREKO ZENBAIT EKOSISTEMA GIZATIARTU

Hauek dira, besteak beste:

1. 2.

URETAKO EKOSISTEMAK

Uretako ekosistemak izan daitezke:

1.

2. : Ur

eta ur bereizten dira.

ITSASOKO ZENBAIT EKOSISTEMA

Hauek dira, besteak beste:

1.

2.

UR GEZAKO ZENBAIT EKOSISTEMA

Hauek dira, besteak beste:

1.

2.

LURZORUA ERE BADA EKOSISTEMA

Lurzorua da

BIOANIZTASUNA

Bioaniztasunak adierazten du

86

295517 _ 0073-0086.indd 86 05/07/12 9:58

Page 87: NATUR 2.DBH Egokitzapena

7 Eguzkitik iristen zaigun energia

1977an, geologo talde bat 2.500 m-ko sakonerara murgildu zen urpeko batean, Galapago uharteetatik hurbil.

Sakonera horretan, uraren tenperatura 0 oC-koa izanik eta erabateko iluntasunean, geologoek ez zuten izaki bizidunik aurkitzea espero. Hori dela-eta, izugarri harritu ziren, zizare erraldoiak, bibalbioen maskor handiak, karramarroak, aingira formako arrainak eta beste animalia batzuk aurkitzean.

Geologo haiek Eguzkiaren argirik jasotzen ez zuen ekosistema bat aurkitu zuten, lehen aldiz.

Zergatik harritu ziren hainbeste urpekoan zihoazen geologoak?

• Atmosferak eguzki-erradiazioak iragaziz zer funtzio egiten duen ulertuko duzu.

• Ur-laster ozeanikoak, haizeak eta haize kirriak zerk sortzen dituen ulertuko duzu.

• Meteorologia eta aerologia bereiziko dituzu.

• Agente geologikoak zer diren ikasi eta zer energiak mugiarazten dituen jakingo duzu.

• Gizakiak eguzki-energia nola erabil dezakeen aztertuko duzu.

Unitate honetan...

295517 _ 0087-0098.indd 87 05/07/12 9:59

Page 88: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Eguzkiaren energia1Gure izarrak, Eguzkiak, bere barruan gertatzen diren erreakzio nuklea-rren ondorioz sortutako energia kantitate izugarria igortzen du espaziora.

Eguzkiaren energiaren zati txiki-txiki bat soilik iristen da Lurreraino. Hala ere, iristen den apurra nahikoa da bizitzari eusteko.

Atmosfera iragazki baten modukoa da

Atmosfera Lurra biltzen duen gas-geruza da. Ezinbestekoa da, iragaz-ki baten modukoa denez, eguzki-erradiazio arriskutsuak xurga tzen dituelako. Iragazki-efektu hori bereziki eraginkorra da egunsentian eta ilunsentian, eguzkiaren inklinazioa handiagoa denean; orduan, eguzki-erradiazioak aire-lodiera handia zeharkatu behar baitu.

Eguzki-energiaren banaketa desberdina2

Lurzorua eta ura berotu egiten dira eguzkiaren argia xurgatzen dute-nean. Hala ere, ez dira berdin berotzen.

Ekuatoretik hurbil, eguzki-izpiak oso zut iristen dira Lurraren gainaza-lera, eta beroketa oso eraginkorra da. Han «beroa egiten du»: airea eta ozeanoko ura bero daude. Poloetan, ordea, eguzki-izpiak oso zeihar iris-ten dira, eta beroketa ez da hain eraginkorra: lurra eta ura gutxi berotzen dira. Hori dela-eta, poloetan «hotz handia egiten du».

Atmosferako eta ozeanoetako lasterrak

Lurrean ere airea eta ura batetik bestera eramaten dituzten lasterrak sortzen dira. Laster horiek atmosferan eta ozeanoe-tan sortzen dira.

• Atmosferako lasterrak. Aireak atmosferan egiten dituen mugimenduak dira. Laster horiek aire beroa eramaten dute ekuatoretik poloetaraino, eta aire hotza, poloetatik ekuatoreraino.

• Ozeanoetako lasterrak. Ozeanoetako uraren etenga beko mugimenduak dira. Ekuatorean, poloetarantz doazen ur-laster beroak sortzen dira, eta poloetan, ekuatorerantz lekualdatzen diren laster hotzak.

Atmosferan eta ozeanoetan gertatzen diren mugimendu ho-rien guztien ondorioz, beroa modu eraginkorrean banatzen da Lurraren gainazalean zehar.

Ekuatorea lurrazalaren gainean marrazten den irudizko lerroa da, Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa banatzen dituena.

BA AL ZENEKIEN?

Ekuatorea

Eguzki-argiak zut iristen da ekuatorera, eta zeihar, poloetara. Eta horrek eragiten du bi eremu horietako tenperaturen arteko aldea oso handia izatea.

88

295517 _ 0087-0098.indd 88 05/07/12 9:59

Page 89: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Definitu termino hauek:

• Ekuatore:

• Atmosfera:

2. Erantzun galdera hauei:

a) Zer da Eguzkia? Zergatik da garrantzitsua gizakiarentzat?

b) Zer sortzen dute eguzkiaren erreakzio nuklearrek?

c) Eguzkiaren energiaren zein zati iristen da Lurreraino?

d) Zergatik da ezinbestekoa atmosfera?

e) Zergatik egoten dira poloetako airea eta ura Ekuatoreko airea eta ura baino hotzago?

3. Ordenatu letrak Eguzkiarekin zerikusia duten hiru hitz lortzeko:

• GENRIAE:

• FOAMSEART:

• REAEUKOT :

4. Osatu testua hitz hauek erabiliz:

Lurreraino - bizitzari - txiki-txiki - energiaren - iristen da

Eguzkiaren zati bat

soilik .

Hala ere, iristen den apurra nahikoa da

eusteko.

Ariketak5. Idatzi laukietan esaldiak zuzenak (Z) edo okerrak (O)

diren.

Ura hoztu egiten da eguzkiaren argia xurgatzean.

Ekuatorean beroketa oso eraginkorra da.

Poloetan beroketa Ekuatorean baino eraginkorragoa da.

Poloetan eguzki-izpiak oso zeihar iristen dira, eta Ekuatorean, berriz, oso zut.

Eguzkiaren energia desberdin banatzen da Lurrean.

Ez dago desberdintasunik Ekuatoreko tenperaturaren eta poloetako tenperaturaren artean.

6. Lotu bi zerrendetako elementuak:

• Tenperatura baxua

Ekuatorea • • Tenperatura altua

Poloak • • Eguzki-izpiak zut

• Eguzki-izpiak zeihar

7. Idatzi zeri egiten dioten erreferentzia esaldi hauek: atmosferako lasterrei edo ozeanoetako lasterrei.

• Aire beroa Ekuatoretik poloetaraino joaten da:

• Ozeanoetako ura etengabe mugitzen da:

8. Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi zuzen beheko aldean.

• Poloetan airea beroagoa denez, igo egiten da.

• Ekuatoreko laster hotzak poloetaraino iristen dira.

89

295517 _ 0087-0098.indd 89 05/07/12 9:59

Page 90: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Dinamika atmosferikoa tokiko eskalan. Aerologia3

Aerologiak tokiko eskalan, kilometro gutxiren bueltan, geratzen diren fenomeno atmosferikoak ikertzen ditu: goranzko haize-laster termikoak, ekaitzak, itsas haize kirria, haraneko haize kirria eta inbertsio termikoak.

Goranzko haize-laster termikoak

Egun eguzkitsuetan, lurra berotzen denean, haren gainean dagoen airea ere berotu egiten da; aire bero hori lurretik bereizi eta gorako haize-laster bat sortzen da zenbait metrotako altueran.

Ekaitzak

Lurraren gaineko aire beroaren eta goiko geruzetako aire hotzaren arteko tenperatura-aldea oso handia bada, goranzko haize-lasterrek abiadura handia hartzen dute, handitu egiten dira eta kumuloninbo bat eratzen da: ekaitz-hodei bat.

Itsas haize kirria

Egunez, itsasertzeko lekuetan, lurzoru harritsua ura baino lehenago berotzen da. Lurzoruak haren gaineko airea berotzen du, eta airea goranzko haize-laster termikoetan igotzen da. Horren ondorioz, kontinenterantz jotzen duen haize kirria sortzen da.

Gauez, alderantzizkoa gertatzen da, ura lurzoru harritsua baino beroa-go egoten da, eta itsasorantz jotzen duen haize kirria sortzen da.

Igotzean, airea hoztu eta haren ur-lurruna kondentsatu egiten da, eta ur tanta txiki-txikiak sortzen dira. Orduan, hodei txiki bat sortzen da, termika-kumulu izenekoa.

Kumuloninboek euri-jasa handiak eragiten dituzte.

Gezi beltzek haranetan egunean zehar aireak gora egiteko joera duela adierazten dute.

Haize kirriak kontinenterantz

jotzen du

Haize kirriak itsasorantz

jotzen du.

Haraneko haize kirria

Egunez, gora egiteko joera duen haize kirri bat ibiltzen da harane-tan. Gauez, berriz, alderantziz gertatzen da.

Inbertsio termikoak

Lurretik gertuen dagoen airea haren gainean dagoena baino hotza-go dagoenean gertatzen da inbertsio termikoa. Fabriketako keak eta autoen keak eragiten dute, besteak beste. Kea lurretik gertu geratzen da, eta horrek kutsadura handiagoa eragiten du.

90

295517 _ 0087-0098.indd 90 05/07/12 9:59

Page 91: NATUR 2.DBH Egokitzapena

9. Bilatu hiztegian hitz hauen esanahia:

• Aerologia:

• Haize kirri:

10. Idatzi aerologiak ikertzen dituen bost fenomeno atmosferikoen izenak.

1.

2.

3.

4.

5.

11. Erantzun:

Nola sortzen dira goranzko haize-laster termikoak?

12. Zer da kumuloninbo bat? Azpimarratu gorriz erantzun zuzena:

• Goranzko haize-laster termiko bat.

• Kontinenterantz jotzen duen haize kirria.

• Inbertsio termiko bat.

• Ekaitz-hodei bat.

13. Erreparatu argazkiei, eta azaldu nola sortzen den itsas haize kirria egunez eta gauez.

Egunez:

Gauez:

Ariketak14. Irakurri eta erantzun:

Zikoinek, kurriloek eta saiek haize-laster termikoak baliatzen dituzte, batere nekatu gabe, airean gora egiteko. Nola lortzen dute gora egitea parapentea egiten duten kirolariek?

15. Esaldi hauek okerrak dira. Zuzendu eta berridatzi beheko aldean.

• Egunez, haraneko haize kirriak beheranzko joera izaten du.

• Gauez, haraneko haize kirriak goranzko joera izaten du.

16. Erreparatu argazkiari, eta azaldu zer gertatzen ari den:

17. Pentsatu eta erantzun:

a) Noiz gertatzen da inbertsio termikoa?

b) Zergatik sortzen du kutsadura handiagoa inbertsio termikoak?

91

295517 _ 0087-0098.indd 91 05/07/12 9:59

Page 92: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Dinamika atmosferikoa eskala handian. Meteorologia4

Meteorologia-iragarpenek eguraldiaren berri ematen digute: euria, hotza edo beroa egingo duen, hodeirik izango den, eguzkitsu egongo den…

Eguraldi meteorologikoa deritzo leku eta une jakin batean atmosferak duen egoerari.

Iragarpen horiek egiteko, meteorologia-sateliteek ateratako Lurra-ren argazkiak eta tenperaturari eta presio atmosferikoari buruzko datuak erabiltzen dituzte meteorologoek.

Datu horiekin, isobara-mapak egiten dituzte. Isobarak elkarren artean oso hurbil badaude, horrek esan nahi du haize biziak sortuko direla; oso bereizita badaude, berriz, haize ahulak sortuko dira.

Haizeak

Haizeak ehunka edo milaka kilometro lekualda daitezkeen aire- masak dira.

Airea presio atmosferiko handiko guneetatik (antizikloiak) presio atmosferiko txikiagoko guneetara (depresioak) mugitzen da, eta horren ondorioz, haizeak sortzen dira.

Hodeiak eta prezipitazioak

Hodeiak euri tanta mikroskopikoz osatuta daude. Euri tanta horiek hai-zeak daraman ur-lurruna kondentsatzean sortzen dira. Hodeiak egoera hauetan sortzen dira:

• Depresioetatik hurbil. Airea igo eta hoztu egiten da, hodeia sortuz.• Mendietan. Aire-masa hezeak haizeak jotzen duen mendi-maldan

gora egiten du.• Lurrean. Lainoa hodei mota bat da; lurretik gertu sortzen da, aire

hezea hozten denean.

Aire-masa hezeak hozten direnean, gero eta lurrun gehiago kondentsatzen da hodeietako tanten inguruan, eta haien tamaina handitu egiten da. Tanta horiek erortzean prezipitazioak gertatzen dira, euri, elur edo txingor gisa.

Isobara-mapa. Isobarak presio atmosferiko bera duten puntuak lotzen dituzten lerro kurbatuak dira. Antizikloiak A letraz adierazten dira, eta depresioak, B letraz. Gezi urdinek azaleko haizeen noranzkoa adierazten dute.

Aire hezeak eta beroak goranzko joera du, hoztu egiten da, eta hodeiak sortzen ditu.

Tantak elkartu eta erortzen badira, euria egiten du.

Tenperatura zeroz azpikoa denean, elurra egiten du.

Txingorra tamaina handikoa denean, harria esaten diogu.

Isobara

996 1000

1004

1008

996

A

B

1000

1004

92

295517 _ 0087-0098.indd 92 05/07/12 9:59

Page 93: NATUR 2.DBH Egokitzapena

18. Definitu termino hauek:

• Depresio:

• Antizikloi:

• Hodei:

• Haize:

19. Idatzi egingo duen eguraldiari buruzko meteorologia-iragarpenak. Erreparatu adibideari:

1. Ez du euririk egingo.

2.

3.

4.

20. Erantzun galdera hauei:

a) Zeri deritzo eguraldi meteorologikoa?

b) Zer egiten dute meteorologia-sateliteek?

c) Zertarako balio dute isobara-mapek?

d) Zer esan nahi dute mapan ageri diren A eta B letrek?

A:

B:

21. Ordenatu letra hauek:

• BAIKORAS:

• PIPRETAIZOKAZI:

• OROLOIGATEME:

• KAHZIEA:

• HDOAEKI:

• PDESRIOKAE:

Ariketak22. Aukeratu erantzun zuzena:

Zer da lainoa?

• Aire hezea hozten denean lurretik urrun sortzen den hodei mota bat da.

• Aire hezea hozten denean lurretik gertu sortzen den hodei mota bat da.

• Aire hezea berotzen denean lurretik gertu sortzen den hodei mota bat da.

23. Osatu, haize ahulak edo haize biziak idatziz:

• Isobarak oso hurbil badaude sortzen diren haizeak:

• Isobarak oso bereizita badaude sortzen diren haizeak:

24. Azpimarratu urdinez erantzun zuzenak:

Hodeiak ondorengo egoera hauetan sortzen dira:

• Depresioetatik hurbil.

• Antizikloietatik hurbil.

• Haize ahuletan.

• Mendietan.

25. Markatu erantzun zuzena:

• Prezipitazioak gertatzen dira:

Aire-masa hezeak berotzen direnean.

Aire-masa hezeak hozten direnean.

Hezetasun gutxiko aire-masak hozten direnean.

Aire-masak bat-batean hezetasun asko jasotzen duenean.

• Elur gisako prezipitazioak gertatzen dira:

Atmosferako tenperatura zeroz azpikoa denean.

Atmosferako tenperatura zero gradu baino altuagoa denean.

Atmosferako tenperatura oso hotza denean.

Atmosferako tenperaturak aldaketarik izaten ez duenean.

93

295517 _ 0087-0098.indd 93 05/07/12 9:59

Page 94: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Agente geologikoak5Agente geologiko nagusiak dira:

• Ura. Harri jakin batzuk disolbatzen ditu.

• Izotza. Glaziarrak osatzen ditu eta, mugitzean, harri asko garraiatzen ditu.

• Haizea. Harri jakin batzuk higatzen ditu, eta harea garraiatzen du.

Agente geologikoak materialak higatuz, garraiatuz eta jalkiz paisaiak alda ditzaketen naturako elementuak dira: ura, izotza, haizea eta abar.

Airearen, uraren edo haizearen ondorioz harriak desegin edo haus-ten direnean gertatzen da higadura.

Aireak, urak edo haizeak harri zatiak batetik bestera mugitzen ditue-nean gertatzen da garraioa.

Garraiatutako materialak lekuren batean metatzen direnean gerta-tzen da jalkitzea.

Agente geologikoek ezinbesteko dute eguzki-energia.

Hidrosferaren erregulazio-efektua6Substantzia guztiak ez dira berdin berotzen edo hozten. Airea azkar-azkar berotzen eta hozten da. Aitzitik, bere tenperaturak gora egingo badu, urak bero asko behar du, baina beroari denbora luzez eusten dio.

Udan zehar, itsasoak bero handia hartzen du, eguzkiaren bero- energia hartzen duen heinean. Hori dela-eta, kostaldeko udak barrualdekoak baino gozoagoak izaten dira.

Neguan, airea asko hozten da, baina itsasoa beroago dagoenez, airea-ri ematen dio bere bero apur bat. Horregatik, neguan ere, kostaldeko giro-tenperaturak barrualdekoak baino gozoagoak izaten dira.

Glaziar batek jalkitako sedimentu-metaketak.

Beroa

A: Udan, itsasoak airearen beroa xurgatzen du, eta freskatu egiten du.

B: Neguan, itsasoak beroa ematen dio aireari, eta aireak tenperaturari eusten dio.

Beroa

A

B

1. Eguzkiak uraren zikloa jartzen du martxan.

4. Haizeak olatuak sorrarazten ditu itsasoan, eta dunak eratzen ditu basamortuetan eta hondartzetan.

3. Glaziarrek, ibaiek eta olatuek lurrazala modelatzen dute.

2. Euriak eta elurrak glaziarrak eta ibaiak elikatzen dituzte.

94

295517 _ 0087-0098.indd 94 05/07/12 9:59

Page 95: NATUR 2.DBH Egokitzapena

26. Erantzun galdera hauei:

a) Zer dira agente geologikoak?

b) Zein dira agente geologiko nagusiak? Idatzi horien izenak.

27. Lotu, geziak erabiliz, elementu hauek:

Ura • • Harriak higatu eta harea garraiatu.

Izotza • • Harri jakin batzuk higatu.

Haizea • • Harri asko garraiatu.

28. Adierazi zein den paisaia horrela modelatu duen agente geologikoa:

29. Osatu esaldi hauek:

• , edo ondorioz desegin edo direnean gertatzen da .

• , edo ondorioz harri batetik bestera dituenean gertatzen da .

• Garraiatutako lekuren batean direnean gertatzen da .

30. Aukeratu erantzun zuzena.

Zeren energia behar dute agente geologikoek?

• Haizearena.

• Urarena.

• Eguzkiarena.

Ariketak31. Osatu eskema hau:

1. Eguzkiak

2. Euriak eta elurrak

3. Glaziarrek

4. Haizeak

32. Bilatu hiztegian hitz honen esanahia:

• Hidrosfera:

33. Pentsatu eta erantzun:

a) Egun eguzkitsu batean, airearen tenperatura 36 oC da; hala ere, eguzkitan dagoen igerilekuko urak 25 oC baino ez ditu.

Zergatik dago hainbesteko aldea batetik bestera?

b) Bero handia egiten duenean lurra bustitzen badugu, giroa freskatu egiten da. Zergatik gertatzen ote da hori?

34. Azpimarratu urdinez erantzun zuzenak:

a) Zergatik jasotzen du hainbeste bero itsasoak udan?

• Airea oso azkar berotzen delako.

• Airea oso azkar hozten delako.

• Eguzkiaren energia xurgatzen duelako.

• Udak gozoagoak direlako.

b) Zer desberdintasun dago kostaldeko eta barrualdeko uden artean?

• Uda gozoagoa da barrualdean.

• Uda gozoagoa da kostaldean.

12

4

3

2. Euriak eta elurrak glaziarrak eta ibaiak elikatzen dituzte.

95

295517 _ 0087-0098.indd 95 05/07/12 9:59

Page 96: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Eguzki-energiaren erabilera7Eguzki-energia Eguzkitik iristen zaigun energia da.

Eguzki-energia beroa sortzeko eta elektrizitatea ekoizteko erabiltzen da.

Eguzki-energiaren bidez beroa sortzea

Eguzki-energia eguzki-izpiak baliatzen ditu ur beroa lortzeko.

Eguzki bidezko ur berogailuak eguzkiaren argia erabiltzen du ura berotzeko. Oso sinplea da, eta oro har, bi zati ditu:

• Hodibihurra. Hodi metaliko fina eta luzea, kolore beltzekoa eta biribilkatua. Hodi hori beira batez estalitako plaka beltz baten gai-nean dago, eguzkiaren beroa hartu eta pilatzen duena.

• Tanga. Ur beroa pilatzeko erabiltzen den ontzia da.

Eguzki-energiaren bidez elektrizitatea sortzea

Energia elektrikoa panel fotovoltaikoen bitartez lortzen da.

Panelek argia jasotzen dutenean, eguzkiaren energia elektrizitate bihurtzen da.

Eguzki-energiaren arriskuak8Eguzki-energia kopuru handia iristen da Lurrera erradiazioen bitar-tez. Atmosferak iragazi egiten ditu eta erradiazio arriskutsu asko at-mosferako kanpoaldean geratzen dira, hala nola X eta gamma izpiak.

Ozonosferaren narriadura

Ozonosfera ozono izeneko gasaz osatutako atmosferaren geruza mehea da. Geruza horrek larruazalean erredura larriak eragin ditzaketen argi ultramoreak xurgatzen ditu.

CFC gasek kloroa (Cl), fluorra (F) eta karbonoa (C) dituzte. Hoz-kailuetan, aire girotuko tresnetan eta aerosoletan erabiltzen dira. Ozonosferan CFC gasak egonez gero, atmosferak eguzki-izpiak ira-gazteko gaitasuna galtzen du.

Bero-metaketa eta klima-aldaketa

Egunez, beroa metatu egiten da, eta gauez, atmosferari esker, atxikita geratzen da. Zenbait gasek, hala nola karbono dioxidoak, espazio-rantz ihes egingo lukeen erradiazioaren zati bat xurgatzen dute. Hori del eta, atmosfera komeni baino gehiago berotzen da, eta berotegi-efektua eta planetaren beroketa globala gertatzen dira.

Ur beroaren irteera

Ur hotzaren sarrera

Hodibihurra

Tanga

Eguzki bidezko ur berogailua.

Egunez: eguzkiaren argiak lurra berotzen du, eta objektuek beroa metatzen dute.

Atmosfera gabe gauez: beroak espaziora ihes egin, eta Lurra gehiegi hoztuko litzateke.

Gauez atmosferarekin: beroaren zati bat espaziora joaten da, eta atmosferak gainerakoa atxikitzen du.

Gauez atmosfera eta karbono dioxidoarekin: atmosferak behar baino bero handiagoa atxikitzen du.

Panel fotovoltaikoak zelula fotovoltaikoz osatuta daude.

Panel fotovoltaikoak

96

295517 _ 0087-0098.indd 96 05/07/12 9:59

Page 97: NATUR 2.DBH Egokitzapena

35. Aukeratu erantzun zuzena.

Eguzki-energia da:

• Espaziorantz ihes egiten duen energia.

• Eguzkitik iristen zaigun energia.

• Lurzorua berotzen duen energia.

36. Erantzun galdera hauei:

a) Zertarako erabiltzen da eguzki-energia?

b) Zer da eguzki bidezko ur berogailu bat?

c) Zein dira eguzki bidezko ur berogailuaren bi zatiak?

1.

2.

d) Non pilatzen da eguzki bidezko berogailuak berotutako ura?

37. Osatu eskema hau:

38. Adierazi, X bat jarriz, zein diren hodibihurrari buruzko esaldi zuzenak:

Hodi metaliko lodia eta motza da.

Hodi metaliko fina eta luzea da.

Kolore beltzekoa eta biribilkatua da.

Koloretakoa eta luzanga da.

Beira batez estalitako plaka beltz baten gainean dago.

Ariketak39. Azpimarratu gorriz esaldi zuzenak:

• Panel fotovoltaikoek argirik jasotzen ez dutenean sortzen da elektrizitatea.

• Energia elektrikoa panel fotovoltaikoen bitartez lortzen da.

• Panelek argia jasotzen dutenean, eguzkiaren energia elektrizitate bihurtzen da.

40. Idatzi atmosferak xurgatzen dituen erradiazio arriskutsuen izenak:

1. izpiak.

2. izpiak.

41. Erantzun galdera hauei:

a) Zer da ozonosfera?

b) Zer osagai dituzte ozono geruza narriatzen duten gasek?

1.

2.

3.

42. Azaldu zer gertatzen den kasu bakoitzean beroarekin:

97

295517 _ 0087-0098.indd 97 05/07/12 9:59

Page 98: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaEGUZKIAREN ENERGIA

Atmosfera ezinbestekoa da eguzki- arriskutsuak baititu.

EGUZKI-ENERGIAREN BANAKETA DESBERDINA

Ekuatoretik hurbil, beroketa oso da; hori dela eta, « egiten du».

Poloetan, beroketa ez da hain ; hori dela eta, « egiten du».

Tenperaturaren arteko desberdintasunek sortzen dituzte:

lasterrak eta lasterrak.

DINAMIKA ATMOSFERIKOA TOKIKO ESKALAN

Aerologiak ikertzen du.

Hauek dira fenomeno atmosferiko horiek:

1.

2.

3.

4.

5.

DINAMIKA ATMOSFERIKOA ESKALA HANDIAN

Meteorologia-iragarpenei esker, jakin dezakegu:

1. , 2. eta 3. .

AGENTE GEOLOGIKOAK

Agente geologiko nagusiak dira:

, eta

HIDROSFERAREN ERREGULAZIO-EFEKTUA

Hidrosferak erregulazio-efektua du atmosferan:

Neguan, beroa ematen dio aireari, eta aireak tenperaturari .

EGUZKI-ENERGIAREN ERABILERA

Eguzki-energia eta erabiltzen da. Ozonosfera da. CFC gasek , eta dituzte eta narriatzen dute.

98

295517 _ 0087-0098.indd 98 05/07/12 9:59

Page 99: NATUR 2.DBH Egokitzapena

8 Lurraren kanpoko dinamika

Batzuetan, ia mendirik gabeko ordokietan, itzelezko harri-blokeak egoten dira lurrean han-hemenka sakabanatuta, eta orain dela denbora gutxira arte, inork ez zekien zein zen haien jatorria.

1803an, John Playfair naturalistak fenomeno horren zergatia azaldu zuen:

«Itzelezko harri-bloke horiek mendietako glaziarrek garraiatu dituzte. Glaziarrak, naturak erabiltzen dituen makina indartsuak, izotzezko ibaiak dira, harri-bloke erraldoiak ehunka kilometrotan garraiatzeko gai direnak».

Nola definitzen ditu Playfairrek glaziarrak?

• Erliebearen modelaketa zen den ikasiko duzu.

• Erliebea modelatzeko prozesuak zein diren ikasiko duzu. Meteorizazioa, higadura, garraioa eta sedimentazioa.

• Erliebea modelatzen duten agente geologiko nagusiak zein diren jakingo duzu. Haizea, glaziarrak, ibaiak eta itsasoak, ur biziak eta urpeko urak.

• Harri sedimentarioak zer diren eta zertarako erabiltzen diren ikasiko duzu.

Unitate honetan...

295517 _ 0099-0112.indd 99 05/07/12 10:01

Page 100: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Harrien meteorizazioa1Gure inguruko paisaiari erreparatuz gero, zenbait formatako eta ta­mainatako harriak ikus ditzakegu. Gehienak harri handiagoetatik askatutako harriak izaten dira. Harri bat hausten denean gertatzen da meteorizazioa.

Meteorizazioa harriak zatikatu eta sakabanatzen dituen prozesua da.

Meteorizazioaren ondorioz sortzen diren harri zatiei klastoak esaten zaie.

Meteorizazio-prozesuak2Urak, izotzak, haizeak eta zenbait izaki bizidunek harrien meteoriza­zioa edo haustura eragiten dute.

Hauek dira hiru meteorizazio mota nagusiak:

• Meteorizazio mekanikoa. Harria indarraren edo presioaren ondorioz apurtzen denean gertatzen da. Ohikoa da tenperatura aldaketa handiak dituzten lekuetan, esate baterako, basamor-tuan, egunez bero handia egiten baitu, eta gauez, hotz handia.

Meteorizazio mekanikoa eragiten duten prozesuak dira:

–  Gelifrakzioa. Ura edo ihintza harri baten barnean izozten da, eta izotzak falka baten gisara presionatzen du harria, apurtu arte.

–  Kolpeak. Harri batek beste baten kontra talka eginez gero, apur­tu egin daiteke.

• Meteorizazio kimikoa. Harriak osatzen dituzten mineraletako batzuk uraren eraginez desegiten direnean gertatzen da. Horren adibide garbia da granitoa, harri oso gogorra izan arren, euriak bere mineraletako batzuk deseginez gero, oso erraz txikitzen dena.

Meteorizazio mota hau ohikoa da leku hezeetan, adibidez, oihanetan.

• Meteorizazio biologikoa. Izaki bizidunek eragiten dute, batik bat, zenbait zuhaitzen sustraiek.

Meteorizazio kimikoa. Hareharria osatzen duten mineralak «desegiten» direnean, harria higatu egiten da; zenbaitetan hautsi ere bai.

Meteorizazio biologikoa. Landareen sustraiak harrien arrailetan sartzen dira, eta presioaren ondorioz, harria apurtu egiten da.

Ura harrien arrailetan sartzen da.

Izoztean, bolumena handitzen da.

Azkenean, harria zatikatu egiten da.

100

295517 _ 0099-0112.indd 100 05/07/12 10:01

Page 101: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Osatu testu hau:

«Harriak ez diren beren kabuz hausten, zerbaiten edo

norbaiten eraginaren ondorioz baizik. ,

izotzak, , eta zenbait

eragiten dute

harrien edo haustura».

2. Definitu termino hauek:

• Meteorizazio:

• Klasto:

• Gelifrakzio:

3. Biribildu harri hitzaren sinonimoak.

Izotza – arroka – haizea – sustraia – minerala – klastoa

4. Azaldu, zure hitzak erabiliz, gelifrakzio prozesuaren fase bakoitzean zer gertatzen den.

1.

2.

3.

5. Markatu esaldi bakoitzari dagokion laukitxoa.

Zer meteorizazio mota….

mekanikoa kimikoa biologikoa

sortzen dute izaki bizidunek?

da ohikoa basamortuetan?

da gelifrakzioa?

da ohikoa oihanetan?

gertatzen da zenbait mineral disolbatzean?

Ariketak6. Osatu eskema hitz hauek erabiliz:

meteorizazioa - izaki bizidunak - mekanikoa - leku hezeak - kimikoa - biologikoa- tenperatura-aldaketak

7. Jarri Z edo O laukietan, esaldiak zuzenak edo okerrak diren adierazteko. Erreparatu adibideari.

Z Klastoak harri zatiak dira.

Meteorizazio kimikoa ohikoa da basamortuan eta antzeko lekuetan.

Granitoa erraz hausten den harri biguna da.

Gelifrakzioa izotzak eragiten du.

Ura da meteorizazio kimikoa eragiten duten faktoreen artean garrantzitsuena.

Harriak beren kabuz apur daitezke.

8. Erreparatu argazkiari, eta erantzun.

Zer meteorizazio mota dira ohikoak ingurune honetan?

• Meteorizazio , izan ere

• Meteorizazio , izan ere

Azkenean, harria zatikatu egiten da.

1 2 3

101

295517 _ 0099-0112.indd 101 05/07/12 10:01

Page 102: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Erliebearen modelaketa3Erliebe deritze lurrazalean ikusten ditugun paisaiaren formei, hala nola mendiei, ordokiei, itsaslabarrei, hondartzei eta abarrei.

Denboraren joanarekin, erliebea aldatu egiten da, agente geologikoen eraginaren ondorioz. Urak, haizeak edo izotzak erliebea osatzen duten harriak higatzen, hausten edo garraiatzen dituzte. Hauek dira erliebea modelatzen duten prozesuak:

• Meteorizazioa. Aire zabalean dauden harriek apur tzean eta txi­kitzean jasaten duten prozesua da.

• Higadura. Meteorizazioaren ondorioz sortutako harri zatiak higa­tzea edo jatorrizko lekutik kentzea da. Adibidez, haizeak harria hi­gatu eta aske dauden klasto txikiak jatorrizko lekutik kentzen ditu.

• Garraioa. Higaduraren ondorioz beren jatorrizko lekutik kendu­tako klastoak lekualdatzea da.

Bi garraio mota bereizten dira:

–  Hondoan zeharreko garraioa. Klastoak ibaien edo itsasoen hondoan herrestan edo pirritan mugitzean gertatzen da.

–  Esekidurako garraioa. Oso meheak diren klastoek ez dute ia lurra ukitzen batetik bestera lekualdatzean; esate baterako, hai­zeak edo urak daramatzan harea aleek.

• Sedimentazioa. Klastoak leku batean behin betiko uztean gerta­tzen da sedimentazioa.

Agente geologikoen sailkapena4

Agente geologikoek erliebea aldatu eta modelatzen dute. Hauek dira:

• Haizea. Harea ale txikiak hainbat kilometrora mugi ditzaketen haize­lasterrak dira. Landarerik gabeko lekuetan eta leku lehorre­tan haizeak higadura handia eragiten du.

• Glaziarrak. Izotz­masa handiak dira, higadura­ eta garraio­ahalmen handia dutenak. Eremu polarretan eta mendi garaien gailurretan aur­ki ditzakegu glaziarrak.

• Ur biziak. Euria barra­barra egiten duenean sortzen diren eta ibil­gu finkorik ez duten urak dira.

• Lurpeko urak. Lurrean barneratzen diren eta lurzoruaren azpian egoten diren urak dira.

• Ibaiak. Ur gezako urlasterrak dira, ibilgu finkoa eta emari etenga­bea dutenak.

• Itsasoa. Ur­masa gaziak dira. Bertan erliebea eraldatzeko gai diren hainbat mugimendu gertatzen dira: olatuak, lasterrak eta mareak.

Ibaietako ur-jauziek oso higadura handia eragiten dute.

Ibaien hondoan zehar garraiatutako materialek klastoak biribiltzen dituzte.

Haizeak hondartzako harea garraiatzen du,dunak sortuz.

102

295517 _ 0099-0112.indd 102 05/07/12 10:01

Page 103: NATUR 2.DBH Egokitzapena

9. Definitu termino hauek:

• Erliebe:

• Agente geologiko:

10. Adierazi erliebearen zer forma ikus daitezkeen argazkietan.

Ordokia-mendia-itsaslabarra

11. Osatu testua.

Denboraren joanarekin, erliebea egiten

da eraginaren ondorioz.

Ura, haizea edo izotza harriak , hausten

edo dituzten agente geologikoak dira.

12. Erantzun. Lurraren zein geruzetan ikus daiteke erliebea?

13. Azaldu erliebearen modelaketan parte hartzen duten prozesuak.

• Meteorizazioa

• Higadura

• Garraioa

• Sedimentazioa

14. Ordenatu prozesuak, nola gertatzen diren kontuan hartuz.

Ariketak15. Lotu ekintza bakoitza gauzatzen duen modelaketa-

prozesuarekin: higadura, garraioa edo sedimentazioa.

• Ibaiak harri zatiak daramatza.

• Ibaiak klastorik txikienak uzten ditu beren ibilbidearen amaieran.

• Olatuek kostaldeko harriak higatzen dituzte.

16. Definitu agente geologiko hauek:

• Haizea:

• Glaziarrak:

• Ur biziak:

• Lurpeko urak:

• Ibaiak:

• Itsasoak:

17. Idatzi irudietan ageri diren erliebeak modelatu dituzten agente geologikoen izenak.

haizea - glaziarrak - ur biziak - lurpeko urak

103

295517 _ 0099-0112.indd 103 05/07/12 10:01

Page 104: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Haizea5Haizea da material finak garraiatzen dituzten haize­lasterren izena. Hai­zeak harea ale txikiak garraia ditzake altuera eta distantzia handieta­ra. Abiadura galtzen duenean, hareak duna izeneko metaketak sor tzen ditu.

A

C

B

Glaziarrak6Glaziarrak lurzoruko gune baxuagoetara poliki-poliki mugitzen diren izotz-masak dira.

Glaziarrek materialak higatzeko eta garraiatzeko gaitasun handia dute. Gaur egun poloetan (Groenlandian eta Antartikan) eta munduko men­dirik altuenetan, hala nola Himalaian eta Alpeetan, aurki ditzakegu.

C

A

B

A. Haizeak buztina eta harea jasotzen ditu. B. Harea pilatzean, dunak sortzen dira. C. Lurzorutik gertu lekualdatzen den hareak

lizpaper-efektua egin eta harriak higatzen ditu, perretxiko itxurako egiturak sortuz.

A. Zirku glaziarrak mendien tontorrean osatzen dira. Bertan, elurra pilatu eta izotz bihurtzen da. Zirkuek igerileku itxura izaten dute eta, izotza desagertzen denean, urez bete eta aintzira bihurtzen dira.

B. Izotzak, mendian behera egitean, glaziarren mihia osatzen du. Mihiek harri kopuru handiak garraiatzen dituzte: morrenak.

C. Glaziarren mihiek U formako haranak sortzen dituzte.

Harea-zutabea

Zirkua

U formako harana

Aurreko morrenaMorrena zentralaMihia

Albo-morrena

Perretxiko itxurako harriak

Dunak

104

295517 _ 0099-0112.indd 104 05/07/12 10:01

Page 105: NATUR 2.DBH Egokitzapena

18. Definitu termino hauek:

a) Haize:

b) Glaziar:

19. Bilatu informazioa eta kokatu mapan munduko glaziar nagusiak.

1. Antartika. 2. Groenlandia. 3. Himalaia. 4. Andeak. 5. Alpeak. 6. Perito Moreno glaziarra (Argentina). 7. Alaska.

20. Idatzi dagokien lekuan: harea-zutabea, perretxiko itxurako harria eta duna.

21. Zuzendu azpimarratutako hitzak, testua zuzena izan dadin.

• Dunak mendien tontorrean osatzen dira.

• Leku oso hotzetan, elurra haize bihurtzen da.

• Izotzezko zirkuak ibai bihurtzen dira.

• Zirku glaziarrek garraiatzen dituzten harriek morrena dute izena.

• Glaziarren mihiek S formako haranak osatzen dituzte.

Ariketak22. Erreparatu irudiari, eta erantzun galderei.

a) Zer ote dira irudian ageri diren puntu beltz txikiak?

b) Zer adierazten dute, zure ustez, irudiko geziek?

c) Planetako zein lekutan gertatzen ote da erliebearen modelaketa hori?

d) Azpimarratu esaldi zuzenak.

• Haizea harea aleak garraiatzen ari da.

• Haizea harea aleak jalkitzen ari da.

• Haizea harria higatzen ari da.

• Haizea ez da agente geologiko bat.

23. Idatzi erliebe hauek modelatu dituen agente geologikoaren izena.

24. Kokatu marrazkian: zirku glaziarra, aintzira, glaziarraren mihia, morrena eta U formako harana.

105

295517 _ 0099-0112.indd 105 05/07/12 10:01

Page 106: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Ur biziak7Ur biziak euria barra-barra egiten duenean sortzen dira. Klima lehorreko eta landaredi urriko lekuetan erliebea higatzen dute.

Ur biziak euria barra­barra egiten due­nean sortzen dira.

Klima lehorreko lekuetan oso denbora gutxian euri gehiegi egiten duenean sortzen dira. Lurzorua eroritako ur hori guztia xurgatzeko gai izaten ez denez, urak abiadura handia hartzen du eta lurzorua higatzen du.

Lurzorua higatzen dutenean, ur biziek ildaska sakonak sortzen dituzte: karka-bak, sakanak eta euri-bideak.

Landarediak erliebea babesten du higa­duraren eraginetik. Landareen sustraiek lurzoruari eusten diote, eta ur biziek ezin izaten dute arrastan eraman.

Ibaiak8Ibaiak ur-laster iraunkorrak dira, erliebean leku finkoa dutenak eta paisaia modu berezian modelatzen dutenak.

• Ibaien goi-ibilbidean malda handiak izaten dira. Ura abiadura handian jaisten da eta zintzurrak eta V formako haranak sortzen ditu.

• Erdiko ibilbidean uraren abiadura ez da hain handia izaten, eta meandroak sortzen dira. Horrez gain, sedimentu handiagoak ere jalkitzen dira, eta denboraren joanarekin ha­ranak eta lautadak sortzen dira.

• Behe-ibibidean ibaiak itsasora isurtzen ditu bere urak, eta deltak sortzen dituzten sedi­mentu finak jalkitzen ditu.

AKarkabak

Maitagarri-tximiniak

25. Definitu:

• Ur bizi:

• Ibai:

26. Kokatu irudian ibaiaren goiko, erdiko eta beheko ibilbideak. Deskribatu horietako bakoitzean gertatzen den erliebearen modelaketa.

• Goi-ibilbidea:

• Erdiko ibilbidea:

• Behe-ibilbidea:

27. Pentsatu eta erantzun.Nola egin diezaiokegu aurre lurraren higadurari, euri asko egiten duen lekuetan?

28. Bilatu hiztegian termino hauen esanahia, eta idatzi:

• Karkaba:

• Sakan:

• Euri-bide:

A

B

Ur-jauzia

Meandroa

DeltaUholde-lautada

A. Ibaien goi-ibilbidean, besteak beste, haitzarteak, V formako haranak, arroilak eta ur-jauziak sortzen dira.

B. V formako harana.C. Batzuetan, beren ibilbidean zehar,

ibaiek kurba bereziak egiten dituzte: meandroak.

B

A. Malda handiko lekuetan ur biziek karkabak osatzen dituzte.

B. Maitagarri-tximiniak higadura beste harriek baino hobeto jasaten duten harri gogorrak dira.

C

106

295517 _ 0099-0112.indd 106 05/07/12 10:01

Page 107: NATUR 2.DBH Egokitzapena

25. Definitu:

• Ur bizi:

• Ibai:

26. Kokatu irudian ibaiaren goiko, erdiko eta beheko ibilbideak. Deskribatu horietako bakoitzean gertatzen den erliebearen modelaketa.

• Goi-ibilbidea:

• Erdiko ibilbidea:

• Behe-ibilbidea:

27. Pentsatu eta erantzun.Nola egin diezaiokegu aurre lurraren higadurari, euri asko egiten duen lekuetan?

28. Bilatu hiztegian termino hauen esanahia, eta idatzi:

• Karkaba:

• Sakan:

• Euri-bide:

Ariketak29. Ordenatu letrak ibaien goi-ibilbideetako bi erliebe

formen izenak lortzeko.

• RJUZUAIA:

• ARLAIRO:

30. Osatu testua:

Ur klima lekuetan

oso denbora euri gehiegi egiten duenean

sortzen dira. Lurzorua eroritako ur guzti hori

gai ez denez, urak abiadura handia hartzen du eta

lurzorua du.

31. Jarri X bat dagokion lekuan.

Erliebe-formaUr

biziakIbaiak

Maitagarri-tximinia

Meandroa

Sakana

V formako harana

Ur-jauzia

Karkaba

32. Ikertu eta bilatu zure autonomia erkidegoko ibai nagusien izenak.

33. Gogoratu eta erantzun.Ibaiek V formako haranak sortzen dituzte goi-ibilbidean. Zein da U formako haranak sortzen dituen agentea?

34. Erantzun: zer agente geologikok sortu ditu paisaia hauek?

107

295517 _ 0099-0112.indd 107 05/07/12 10:01

Page 108: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Lurpeko urak9Lurpean sartzen eta metatzen diren gainazaleko urak dira.

Euriak, elurrak edo ibaiek sortzen dituzte lurpeko urak. Agente geolo­giko honek hainbat erliebe forma sortzen ditu.

• Akuiferoak. Harriak iragazgaitzak diren lekuetan sortzen dira; ha­rriek ura iragazten ez dutenean. Ura harrien zulo txikietatik eta arrakaletatik sartu eta lurpean metatzen da, aintzirak sortuz. Gizakiek putzuak egin eta akuiferoetako urak ateratzen dituzte, kontsumorako edo laborantza­lurrak ureztatzeko.

• Modelaketa karstikoa. Harri bigunez, hala nola kareharriz, osatutako lekuetan gertatzen da, harriak disolbatu egiten baitira uraren eraginez. Estalaktitak, estalagmitak, haitzuloak, galeriak eta dolinak sortzen ditu.

Harria disolbatzen dela diogunean, likido batek ukitzean gertatzen den prozesu kimikoaren ondorioz desegin egiten dela esan nahi dugu.

Urarekin nahastuz gero, azukrea eta zenbait mineral disolbatu egiten dira.

JAKIN BEHARREKOA

A. Dolinak galerien edo haitzuloen sabaiak erortzen direnean sortzen dira.

B. Kareharria disolbatzen denean, estalaktitak eta estalagmitak sortzen dira. Estalaktitak sabaian eratzen dira, eta estalagmitak, berriz, lurrean.

C. Batzuetan,modelaketa karstikoa gertatzen da igeltsu-harrietan.

A

B

C

LeizeaGaleria Dolina

Haitzuloa

Itsasoa10Olatuak, itsas lasterrak eta mareak itsasoetako eta ozeanoetako uraren mugimenduak dira, eta erliebea modelatzen dute.

• Olatuak. Haizeak sortzen dituen urezko uhinak dira. Olatuek itsasla­barren aurka talka egiten dute, eta harriak higatzen dituzte. Ondoren, olatuek material txikienak garraiatu eta hondartzak sortzen dituzte.

• Itsas lasterrak. Itsasoetan eta ozeanoetan gertatzen diren ur masa handien lekualdaketak dira. Ozeanoen barnean ibai gisara jarduten dute, eta haien egiteko nagusia material edo klasto txikienak garraiatzea da.

• Mareak. Itsas mailaren igoerak eta jaitsierak dira, Ilargiaren eta Eguz­kiaren grabitateak eragiten dituenak. Elkarren artean talka egitean higatzen diren klasto txikiak garraiatzen dituzte.

Olatuek itsaslabarrak higatzen dituzte, eta higaduraren ondorioz sortzen den harea metatzean, hondartzak eratzen dira.

35. Definitu termino hauek:

• Olatu:

• Lurpeko ur:

• Itsas laster:

• Marea:

36. Idatzi izen hauek dagokien lekuan: dolina, galeria, leizea, haitzuloa, estalaktita, estalagmita.

37. Azaldu termino hauek zure hitzak erabiliz:

• Akuifero:

• Modelaketa karstiko:

38. Erantzun.

• Zertarako erabiltzen dute gizakiek akuiferoetako ura?

• Nola ateratzen dute ura akuifero horietatik?

108

295517 _ 0099-0112.indd 108 05/07/12 10:01

Page 109: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Itsasoa10Olatuak, itsas lasterrak eta mareak itsasoetako eta ozeanoetako uraren mugimenduak dira, eta erliebea modelatzen dute.

• Olatuak. Haizeak sortzen dituen urezko uhinak dira. Olatuek itsasla­barren aurka talka egiten dute, eta harriak higatzen dituzte. Ondoren, olatuek material txikienak garraiatu eta hondartzak sortzen dituzte.

• Itsas lasterrak. Itsasoetan eta ozeanoetan gertatzen diren ur masa handien lekualdaketak dira. Ozeanoen barnean ibai gisara jarduten dute, eta haien egiteko nagusia material edo klasto txikienak garraiatzea da.

• Mareak. Itsas mailaren igoerak eta jaitsierak dira, Ilargiaren eta Eguz­kiaren grabitateak eragiten dituenak. Elkarren artean talka egitean higatzen diren klasto txikiak garraiatzen dituzte.

35. Definitu termino hauek:

• Olatu:

• Lurpeko ur:

• Itsas laster:

• Marea:

36. Idatzi izen hauek dagokien lekuan: dolina, galeria, leizea, haitzuloa, estalaktita, estalagmita.

37. Azaldu termino hauek zure hitzak erabiliz:

• Akuifero:

• Modelaketa karstiko:

38. Erantzun.

• Zertarako erabiltzen dute gizakiek akuiferoetako ura?

• Nola ateratzen dute ura akuifero horietatik?

Ariketak39. Biribildu erantzun egokienak.

• Zerk sortzen ditu akuiferoak?a) Ur gezak b) Ur gaziak c) Izotzak

• Olatuek eragiten dute…a) higadura b) higadura eta garraioa c) haizea

• Modelaketa karstikoa meteorizazio mota honi esker gertatzen da:a) mekanikoa b) kimikoa c) biologikoa

40. Pentsatu eta erantzun. Zein da itsasoko uraren eta akuiferoetako uraren arteko desberdintasun nagusia?

41. Lotu geziak erabiliz.

Dolina •Itsas lasterrak • • Lurpeko urakMareak • • ItsasoaGaleriak •Akuiferoak •Olatuak •

42. Bilatu hiztegian ondorengo hitz hauen esanahia.

• Itsaslabar:

• Estalaktita:

• Estalagmita:

43. Idatzi paisaia hauetako bakoitza modelatu duen agente geologikoaren izena.

109

295517 _ 0099-0112.indd 109 05/07/12 10:01

Page 110: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Harri sedimentarioak11Beren bidaiaren amaieran, klastoak edo harri zatiak lurrazaleko gune baxuenetan metatzen dira.

Klasto horiek sedimentu dute izena.

Sedimentuak estratu izeneko geruzetan metatzen dira.

Arro sedimentarioak lurrazaleko sakonuneak dira, eta haietan, sedimentuak pilatzen dira.

Geruza sakonenetan dauden sedimentuek gainean dituzten klas­toen pisu handia eta Lurraren barnetik datozen tenperatura altuak jasan behar izaten dituzte. Pisuaren eta tenperatura altuen ondorioz, sedimentuak poliki­poliki trinkotu eta elkartu egiten dira, harri sedimentario bihurtuz.

Sedimentuak harri sedimentario bihurtzeko prozesuari diagenesi deritzo.

Harri sedimentarioak dira kareharria, buztina, hareharria, igeltsua, ikatza eta petrolioa.

Petrolioa, ikatza eta gas naturala

Petrolioa, ikatza eta gas naturala arro sedimentario batean materia organiko asko, hau da landareen edo animalien hondakinak, pila­tzen direnean sortzen dira.

• Petrolioa. Arro sedimentario batean itsas planktonaren materia organiko asko pila tzen bada, petrolioa sortzen da. Arro horiek ora­in dela milioika urte itsasoko uren azpian zeuden lekuetan egoten dira.

• Ikatza. Landare-materia ugari dituzten arro sedimentarioetan sortzen da. Arro horiek orain dela milioika urte baso handiek har­tzen zituzten lurretan egoten dira.

• Gas naturala. Ikatzetik eta petroliotik sortzen da, eta harrien hu­tsuneetan pilatzen da.

Harri sedimentarioak

Erabilerak

Eraikuntza erabiltzen den zementua egiteko erabiltzen da.

Zeramika, papera, teilak, lauzak eta abar egiteko erabiltzen da.

Erabilera asko ditu: beira egiteko eta eraikuntzan erabiltzen da.

Eraikuntzan erabiltzen da, hormak eta sabaiak luzitzeko, edo igeltsua egiteko.

Energia-iturria da industrietan eta zentral elektrikoetan.

Pinturak, gasolina, plastikoak eta abar egiteko erabiltzen da.

Kareharria

Hareharria

Ikatza

Buztina

Igeltsua

Petrolioa

1. Euria barra-barra egin ondoren, ibaiek lokatza, buztina, harea eta harriak garraiatzen dituzte lurrazaleko gune baxuetara.

2. Arro sedimentarioak lurrazaleko sakonuneak dira, pixkanaka-pixkanaka hondoratzen direnak.

3. Arro sedimentarioetan sedimentuak bata bestearen gainean dauden geruzetan metatzen dira.

4. Lurzorua hondoratu egiten denez, sedimentu-geruza asko pilatzen dira bata bestearen gainean, eta harri sedimentarioak sortzen dira.

12

34

110

295517 _ 0099-0112.indd 110 05/07/12 10:01

Page 111: NATUR 2.DBH Egokitzapena

44. Definitu termino hauek:

a) Sedimentu:

b) Estratu:

c) Arro sedimentario:

45. Osatu taula.

Harria Izena Erabilerak

46. Idatzi kasu hauetako bakoitzean erabiltzen den harri sedimentarioaren izena:

• Beira egiteko:

• Gasolina egiteko:

• Zementua egiteko:

• Igeltsua egiteko:

• Zentral elektrikoetarako:

47. Erantzun galdera hauei:

• Zer da diagenesia?

• Zer faktorek eragiten dute sedimentuak trinkotzea eta elkartzea?

eta

Ariketak48. Osatu eta egin esaldi zuzenak.

• Petrolioa sortzen da.

• Ikatza -materiatik sortzen da.

• Sedimentuen trinkotze-prozesuari deritzo.

• Arro sedimentarioetan metatzen diren geruzei deritze.

• Klastoek dute izena.

49. Irakurri eta erantzun galdera hauei:

«Petrolioa likido naturala da; ura baino arinagoa da, koloretakoa edo gardena izan daiteke, eta usain sarkor eta berezia du. Petrolioaren kokaleku naturalek petrolio-hobi dute izena».

• Zer da petrolio-hobi bat?

• Ikertu gure planetako zein lekutan dauden petrolio-hobi gehienak.

• Marraztu puntu gorriak mapan, munduko petrolio-hobi garrantzitsuenak dauden lekuan, eta idatzi haien izenak.

111

295517 _ 0099-0112.indd 111 05/07/12 10:01

Page 112: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaERLIEBEAREN MODELAKETA-PROZESUAK

• Erliebe deritze

.

Hauek dira erliebea modelatzen duten prozesuak:

• Meteorizazioa

da.

• Higadura da.

• higaduraren ondorioz bere lekutik kendutako klastoak lekualdatzea da.

• Sedimentazioa

da.

AGENTE GEOLOGIKOAK

Agente geologikoek aldatzen dute.

Agente geologiko motak:

• Haizeak dira.

• higadura- eta garraio-ahalmen

handia duten izotz-masak dira.

• Ur biziak dira.

• lurrean barneratzen diren eta akuiferoak eta modelaketa sortzen dituzten urak dira.

• Ibaiak dira.

• Itsasoak eta ozeanoak ur-masa gaziak dira. Bertan sortzen dira kostaldeko erliebea eraldatzen duten olatuak, itsas lasterrak, eta .

HARRI SEDIMENTARIOAK

Arro sedimentarioak

dira.

Sedimentuak

izeneko geruzetan metatzen dira.

Diagenesi deritzo

Harri sedimentarioak dira kareharria, buztina, ,

, eta petrolioa.

112

295517 _ 0099-0112.indd 112 05/07/12 10:02

Page 113: NATUR 2.DBH Egokitzapena

9

«Irailaren 1ean, gaueko bederatziak eta hamarrak bitartean, lurra ireki egin zen. Itzelezko mendi bat sortu zen, eta sugarrak eta laba atera ziren haren tontorretik, hainbat egunez. (…) Itsasora bidean, menditik ateratzen zen labak hainbat herrixka erre eta suntsituta zituen (…)».

Horrelaxe deskribatu zuen Andrés Lorenzo Curbelok, Yaizako apaizak, 1730ean Kanariar artxipelagoko Lanzarote uhartearen itxura eta bertako biztanleen bizitza zeharo aldatu zuen erupzioa.

Zein da sumendiek kanporatzen duten substantzia, inguruan duen guztia suntsitzeko gai dena?

• Lurraren barruko energia nola sortu den ulertuko duzu.

• Lurraren barruko beroaren seinaleak zein diren ikasiko duzu.

• Sumendiak nola sortzen diren, zer produktu botatzen dituzten eta zer mota bereizten diren ikasiko duzu.

• Lurrikarak zergatik gertatzen diren ulertuko duzu.

• Lurrikarak eta sumendien erupzioak aurreikusteko neurriak eta haiei aurrea hartzeko prebentzio-neurriak zein diren ikasiko duzu.

• Harri magmatikoen eta harri metamorfikoen jatorria zein den ulertuko duzu.

Unitate honetan...

Lurraren barruko dinamika

295517 _ 0113-0130.indd 113 05/07/12 10:03

Page 114: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Lurraren barruko beroa1Yaizako apaizak deskribatutakoaren moduko sumendi-erupzioek agerian jartzen dute Lurraren barruan tenperatura oso altua dela; harriak urtzeko eta haiek laba bihurtzeko bezain altua, alegia.

Lurraren barruko tenperatura altuak bi faktoreren ondorio dira:

• Meteoritoen talkak. Lurra duela 4.600 milioi urte sortu zen, hainbat meteoritok elkarrekin talka egin ondoren. Talka horietako bakoitzak energia kopuru handia sorrarazi zuen, eta energia hori gure planetaren barnean dago oraindik.

• Erradiazioa. Lurrazala osatzen duten harriek mineral erradioakti-boak dituzte, besteak beste, uranioa eta plutonioa. Mineral horiek, desintegratzen direnean, energia igortzen dute erradiazio gisa, eta energia horrek harriak berotzen ditu.

Gure planetak energia eta bero kantitate handia du barruan.

Lurraren barruko beroaren seinaleak2

Lurraren barruko beroak zenbait seinale ditu gainazalean:

• Sumendiak. Lurrazaleko irekidurak dira. Bertatik oso bero duden materialak ateratzen dira: laba, gasak eta harriak.

• Lurrikarak. Lurrazalaren mugimendu zakarrak eta laburrak dira. Mugimendu hori itsasoan gertatzen bada, itsasikara deritzo. Itsasika-ren ondorioz sortzen dira tsunami izeneko olatu erraldoiak.

• Kontinenteen higidura horizontalak. Asia, Amerika, Afrika, Eu-ropa, Ozeania eta Antartika dira gure planetako sei kontinenteak. Lurraren barruko beroaren ondorioz, kontinenteak osatzen dituz-ten plakak poliki-poliki mugitzen dira.

• Lurrazalaren higidura bertikalak. Zenbait lekutan, lurrazala hondoratu eta, beste batzuetan, altxatu egiten da. Esate bate-rako, egun, Iberiar penintsula 1-3 milimetro altxatzen ari da urtean.

• Atmosferaren eta hidrosferaren eraketa. Atmosfera Lurra in-guratzen duen gas geruza da, Lurrean bizia izatea ahalbidetzen duena. Ibaiek, aintzirek, itsasoek, ozeanoek eta abarrek gure pla-netako hidrosfera osatzen dute. Lurraren barruko beroaren ondo-rioz sortu ziren bi geruza horiek orain dela milioika urte.

• Fenomeno hidrotermalak. Gure planetako zenbait lekutan lurpe-ko ura harri beroetatik gertu dagoenez, uraren tenperaturak gora egiten du. Horrela sortzen dira geiserrak eta ur termal beroak.

Mantua

Mantu solidoa

Meteoritoa

Nukleoa

Gaur egun

Duela 4.000 milioi urte

Duela 4.600 milioi urte

Barruko nukleoaLurrazal solidoa

Kanpoko nukleoa

Ozeanoa

Lurrazala

Lurraren barrualderantz sakondu ahala, tenperaturak gero eta altuagoak dira. Lurraren nukleoaren tenperatura 4. 500 °C-ra iritsi daiteke.

Lurraren barruko beroa geiserren bidez jartzen da agerian.

Sumendiek gasak eta ur-lurruna askatzen dituzte, atmosferan sartzen direnak.

114

295517 _ 0113-0130.indd 114 05/07/12 10:03

Page 115: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Biribildu aukera zuzena:

• Lurraren barrualdea … dago.

a) hotz b) bero

• Lurraren barruko tenperatura … da.

a) altua b) baxua

• Nukleoaren tenperatura … da.

a) 400 °C b) 4.500 °C

2. Definitu termino hauek:

• Sumendi:

• Lurrikara:

• Atmosfera:

3. Idatzi gure planeta osatzen duten kontinenteen izenak, eta  azaldu nola higitzen diren.

4. Idatzi argazkietan ageri diren fenomeno naturalen izenak.

Ariketak7. Osatu eskema hau:

5. Ordenatu letrak bi mineral erradioaktiboren izenak lortzeko.

• ATINOPLOU:

• RAUNAIO:

6. Lotu geziak erabiliz.

Duela 4.600 • milioi urte

Gaur egun •

Barruko nukleoa solidoa da, eta kanpoko nukleoa, likidoa.

Meteoritoen talkak. Talka haiek bero kantitate handia sorrarazi zuten.

Barruko beroaren seinaleak

8. Jarri Z edo O laukietan, esaldiak zuzenak edo okerrak diren kontuan hartuta. Erreparatu adibideari.

Z Mineral erradioaktiboek beroa sortzen dute.

Nukleoa beroago dago mantua baino.

Gaur egun, gure planetak lurrazala baino ez du.

Lurraren barruko beroak eragiten ditu kontinenteen higidurak.

Planetaren geruzarik beroena mantua da.

Meteoritoen arteko talkek planeta hoztea eragin zuten.

9. Erreparatu argazkiari, eta erantzun.

Zergatik dago ura bero, zure ustez?

Bilatu hiztegian geiser hitzaren esanahia, eta idatzi.

115

295517 _ 0113-0130.indd 115 05/07/12 10:03

Page 116: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Bolkanismoa3Lurrazala gure planetako geruzarik gogorrena eta hotzena da.

Mantuan tenperaturak altuagoak dira, eta zenbait lekutan harriak urtu egiten dira: horrela sortzen da magma.

Magma harri urtuaren eta gasen nahastea da, mantuan sortzen dena eta Lurraren gainazalerantz igotzeko joera duena.

Batzuetan, sumendien erupzioak gertatzen direnean, magma Lurraren gainazaletik irteten da. Magma osatzen duten gasek eztanda handiak eragiten dituzte irteten direnean, eta harri urtua laba gisara irteten da.

Laba harri urtuak dira. Lurraren gainazalera iristean gasak galdu dituen magma da.

Produktu bolkanikoak

Hauek dira sumendiek, erupzioetan, kanporatzen duten magmaren osagaiak:

• Gasak. Magmak gas asko dituenean, eztanda eta sugar handiak sortzen dira. Gasik ugarienak dira: karbono dioxidoa, ur-lurruna, sufre-gasak eta karbono monoxidoa, oso gas toxikoa dena.

• Laba. Lurraren gainazalera irtetean, egoera likidoan dagoen laba oso azkar mugitzen da, bere bidean dagoen guztia errez. Laba hozten denean, solidotu egiten da eta geldoago mugitzen da, harri bihurtu arte.

• Material solidoak. Harri zatiak dira, eta piroklasto deritze. Harri zati horiek handiak edo txikiak izan daitezke.

Piroklastoak

Gasak bortizki irten daitezke eta leherketak eragin ditzakete.

Kono bolkanikoa piroklastoen eta laba-koladen geruzez osatuta dago.

Kraterrak tximinia lotzen du kanpoaldearekin.

Ganbera magmatikoan, magma metatzen da.

Magmak tximinia bolkanikoan gora egiten du.

Laba-koladak.

Lurrazala

Mantua

Ganbera magmatikoa

Magmaren eraketa

Magma mantuan sortzen da, eta ganbera magmatikoak lurrazalean metatzen dira.

116

295517 _ 0113-0130.indd 116 05/07/12 10:03

Page 117: NATUR 2.DBH Egokitzapena

10. Definitu termino hauek:

• Magma:

• Laba:

11. Kokatu marrazkian: lurrazala, mantua, magmaren eraketa eta ganbera magmatikoa.

Ariketak

Produktu bolkanikoak

15. Lotu bi zutabeetako terminoak.

Likidoa • • Piroklastoak

Solidoa • • Laba

Gasa • • Karbono monoxidoa

12. Osatu testua.

Lurraren irtetean, egoera

dagoen laba oso

mugitzen da, bere bidean dagoen guztia errez.

Laba hozten denean, egiten da

eta mugitzen da, harri bihurtu

arte.

13. Erantzun eta arrazoitu zure erantzuna. Laba eta magma gauza bera al dira?

14. Idatzi sumendiek botatzen dituzten produktuen izenak, eta kokatu dagokien lekuan.

16. Osatu eskema.

17. Idatzi zer produktu bolkanikori buruzkoak diren esaldi hauek: gasak, laba edo piroklastoak.

a) Eztanda eta sugar handiak sortzen dituzte.

b) Harri zati solidoak dira.

c) Solidotzean harri bihurtzen da.

18. Hautatu aukera zuzena.

• Lurraren geruza honetan sortzen da magma.

a) Mantua b) Lurrazala

• Lurraren geruza honetatik irteten da laba.

a) Mantua b) Lurrazala

• Lurraren geruza honetan tenperatura altuagoa da.

a) Mantua b) Lurrazala

19. Bilatu karbono monoxidoaren sinbolo kimikoa, eta idatzi.

20. Irakurri eta erantzun.

«Autoen ihes-hodiek karbono monoxidoa botatzen dute.» Azaldu zergatik den arriskutsua, motorra martxan dagoela, autoaren barruan egotea.

117

295517 _ 0113-0130.indd 117 05/07/12 10:03

Page 118: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Sumendi motak4Sumendi guztiak ez dira berdinak, eta ez dute jarduera mota bera. Hiru sumendi mota bereizten dira: hawaiiarra, estronboliarra eta bol kaniarra.

Sumendi hawaiiarra

Ezaugarriak:

• Magmaren tenperatura oso altua (1.000 °C-tik gorakoa)

• Laba oso likidoa eta piroklasto gutxikoa.

• Garaiera baino zabalera handiagoko sumendia. Ezkutu-sumendi esaten zaio.

• Arriskugarritasun txikia.

Ganbera magmatikoa

Tximinia nagusia

Galdara nagusia

Sumendi bolkaniarra

Ezaugarriak:

• Magmaren tenperatura baxua (700 °C-tik beherakoa)

• Laba lodiak kraterra ixten du, eta gasek leherketak sortzen dituzte ateratzean. Piroklastoak ugariak dira.

• Antzinako kolapsoen aztarnak dituen estratosumendi bat da. Labak kraterra ixten badu, domo izeneko kupula bat sortzen da.

• Arriskugarritasun handia. Leherketak oso suntsitzaileak izaten dira.

Domoa

Ganbera magmatikoa

Sumendi estronboliarra

Ezaugarriak:

• Magmaren tenperatura ertaina (700 eta 1.000 °C bitartekoa)

• Laba likatsua eta piroklasto ugarikoa.

• Zabalera baino altuera handiagoko sumendia, kono itxurakoa. Estratosumendia esaten zaio.

• Arriskugarritasun ertaina. Piroklastoek hiriak lurperatu ditzakete.

Tximinia

Ganbera magmatikoa

Kraterra

Kono bolkanikoa

118

295517 _ 0113-0130.indd 118 11/07/12 11:38

Page 119: NATUR 2.DBH Egokitzapena

21. Idatzi hiru sumendi moten izenak.

a)

b)

c)

22. Bilatu informazioa, eta kokatu munduko mapa honetan sumendi hauei dagokien zenbakia.

Ariketak25. Osatu taula honetako informazioa:

Sumendi hawaiiarra

Sumendi estronboliarra

Sumendi bolkaniarra

Magma (Tenperatura)

Laba

Piroklastoak

Arriskutasuna

26. Kokatu marrazkian sumendien zati nagusiak: ganbera magmatikoa, tximinia eta kraterra, eta esan zer motakoa den sumendi bakoitza.

1. Kilimanjaro sumendia, Tanzania.

2. Fuji mendia, Japonia.

3. Krakatoa sumendia, Indonesia.

4. Popocatepetl sumendia, Mexiko.

5. Tanbora mendia - Sumatra, Indonesia.

6. Kilauea sumendia, Hawaii.

7. Vesubio mendia, Italia.

8. Etna mendia - Sizilia, Italia.

23. Bilatu hiztegian klasto eta piroklasto hitzen esanahia, eta idatzi bien arteko antzekotasun eta desberdintasunak.

Antzekotasunak Desberdintasunak

24. Zuzendu azpimarratutako hitzak, testua zuzena izan dadin.

Lurrikara bolkaniarretan laba oso likidoa izaten da, magmaren tenperatura 1.000 °C-tik gorakoa baita. Labak sumendiaren konoa ixten du, eta kontinente handiak sortzen dira. Arriskutasuna baxua da, leherketak oso suntsitzaileak izaten baitira.

27. Idatzi argazki bakoitzaren azpian, zer sumendi mota den.

Sumendi bolkaniarra

Características:

• Magmaren tenperatura baxua (700 °C-tik beherakoa)

• Laba lodiak kraterra ixten du, eta gasek leherketak sortzen dituzte ateratzean. Piroklastoak ugariak dira.

• Antzinako kolapsoen aztarnak dituen estratosumendi bat da. Labak kraterra ixten badu, domo izeneko kupula bat sortzen da.

• Arriskugarritasun handia. Leherketak oso suntsitzaileak izaten dira.

Sumendia:

Sumendia:

119

295517 _ 0113-0130.indd 119 05/07/12 10:03

Page 120: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Lurrikarak5Lurrikarak edo seismoak lurrazala hausten denean gertatzen diren mugimendu zakarrak dira.

Lurrikarek hiru elementu nagusi izaten dituzte:

• Hipozentroa. Foku sismikoa ere esaten zaio. Lurrazala hausten den lekua da hipozentroa.

• Epizentroa. Lurraren gainazalean hipozentroaren gain-gainean dagoen puntua da. Han igartzen da lurrikara lehenik eta indarrik handienez.

• Uhin sismikoak. Hipozentrotik norabide guztietara heda tzen di-ren bibrazioak dira.

Uhin sismiko horiei esker, Lurra barrutik nolakoa den jakin de-zakegu, bai eta zerez eginda dagoen eta zer geruzek osatzen duten ere.

Lurrikararen hipozentroa itsasoaren barnean badago, itsasikara deri-tzo. Itsasikaren ondorioz tsunami izeneko olatu erraldoiak sortzen dira.

Urtero 12.000 lurrikara baino gehiago gertatzen dira, baina horietatik hamarrek baino ez dute izaten hondamendiak sortzeko adinako indarra.

BA AL ZENEKIEN?

Lurrikaren intentsitatea neurtzeko sismografo izeneko gailu sentiko-rrak erabiltzen dira, uhin sismikoak hautemateko gai direnak.

Lurrikara batek askatzen duen energia kantitatea eta hark eragiten dituen kalteak neurtzeko hainbat eskala erabiltzen dira.

Mw eskalak (Une Sismikoaren Magnitudea) lurrikara batek askatzen duen energia kantitatea neurtzen du. Eskala honek inoiz neurtutako baliorik altuena 9.5 da.

Epizentroa. Hemendik, bibrazioak gainazalean zehar hedatzen dira, gainazaleko uhin sismikoen bidez.

Hipozentroa edo foku sismikoa. Hemendik, bibrazioak uhin sismikoen bidez hedatzen dira Lurraren barrualdean zehar.

Uhin sismikoak

TsunamiakKalteak eraikinetan

Lur- jausiak

Sismografoek jarduera sismikoa erregistratzen dute, sismogramen bidez.

Mw eskala

Magnitudea Ondorioak/kalteak

3Pertsonek nabaritzen dituzte. Ez dute kalterik eragiten.

4Dardara beiretan, saretetan… Ez dute kalterik eragiten.

5 Kalte urriak epizentroan.

6

Kalitate eskaseko eraikinetan eta beste egitura batzuetan kalteak, epizentrotik 30 km-ko erradioan.

7Kalte garrantzitsuak eragiten dituzte.

8Lurrikara handia. Kalte garrantzitsuak epizentrotik 100 km-ko erradioan.

9Hondamendi izugarria epizentrotik 1.000 kilometroko erradioan.

120

295517 _ 0113-0130.indd 120 05/07/12 10:03

Page 121: NATUR 2.DBH Egokitzapena

28. Definitu termino hauek:

• Lurrikara:

• Uhin sismiko:

29. Idatzi lurrikaren elementuak dagokien lekuan.

30. Pentsatu eta lotu, geziak erabiliz, lurrikararen intentsitatea eta ondorioak.

7.9tik gora • • Eraikinak erortzen dira

7tik 7.9ra • • Dardara nabaritzen da

3.5ekoa • • Erabateko hondamendia

31. Bilatu hiztegian hipo- eta epi- aurrizkien esanahia, eta idatzi.

• Hipo:

• Epi:

Idatzi zer terminori buruzkoa den definizio bakoitza.

• Lurrazalaren gainean dagoen gunea, bertan

nabaritzen da lurrikara:

• Lurrazalaren azpian dagoen gunea, bertan sortzen da

lurrikara:

32. Idatzi 6 magnitudeko lurrikara baten ondorioak eta hark eragiten dituen kalteak.

33. Erantzun. Zein da Mw siglen esanahia?

Ariketak34. Erantzun galderei.

a) Zerk eragiten ditu lurrikarak?

b) Zer neurtzen du Mw eskalak? Zein da Mw eskalak inoiz neurtutako baliorik altuena?

35. Erreparatu argazkiari, eta erantzun galderei.

a) Zer fenomeno ikus daiteke argazkiak?

b) Zerk eragin du?

36. Erantzun argazkiari buruzko galderei.

a) Zer da gailu hau?

b) Zertarako erabiltzen da?

37. Ikerketa-lana.

Irakurri 2011an Japonian izandako lurrikarari buruzko testua. Bilatu informazioa interneten eta osatu erantzunak.

«8.8 magnitudeko lurrikara bortitz batek Japoniako ipar-ekialdea astindu eta 10 metrotik gorako olatuak zituen tsunamia eragin du. Itsasikarak eragindako olatuak Sendai hiriraino iritsi dira, eta urak bere bidean zegoen guztia txikitu du: etxeak, autoak, itsasontziak, abeletxeak, eraikinak...»

a) Lurrikararen data:

b) Epizentroa:

c) Lurrikararen magnitudea:

d) Eragindako kalteak:

121

295517 _ 0113-0130.indd 121 05/07/12 10:03

Page 122: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Plaka litosferikoen mugimenduak6

Dagoeneko badakigu, gure planeta osatzen duten hiru geruzak lurra-zala, mantua eta nukleoa direla.

1951n, lurrikaren uhin sismikoak ikertzean, lurrazalak eta mantuaren zati batek geruza gogor bat osatzen zutela ikusi zuten adituek. Geruza gogor horrek litosfera du izena.

Litosfera lurraren zati solidoa da, lurrazalak eta mantuaren kanpoaldeko zatiak osatzen dutena.

Litosferaren azpian dauden mantuaren harriak, egoera solidoan egon beharrean, urtuta daude.

Litosfera plaka litosferiko izeneko zati handiz osatuta dago, eta zati horiek mantuko harri urtuen gainean daude.

Plaka litosferikoak puzzle erraldoi bateko piezak bailiran jarrita daude.

Sumendiak, lurrikarak eta plaka litosferikoak7

Lurrikarak eta sumendi-erupzioak gure planetako plaka litosferikoak elkar tzen diren guneetan gertatzen dira.

Plaka horiek ez daude geldirik; poliki-poliki mugitzen dira. Lurraren barruko beroaren ondorioz mantuan dauden urtutako ha-rriak mugiatzen dira, eta haiek, gainean dituzten plaka litosferikoak mugiarazten dituzte.

Mantua

Plaka litosferikoak

Lurrazala

Nukleoa

Litosfera

Ipar Amerikako plakaIpar Amerikako plaka

Euroasiako plaka

Ozeano Bareko plaka

Indiako Ozeanoko plaka

Afrikako plaka

Hego Amerikako plaka

Plakak urrunduz gero, sumendiak sortzen dira, eta plakek talka eginez gero, lurrikarak. Plaka batek besteari bultza egitean, mendiak sortzen dira, esate baterako, Pirinioak.

GEHIAGO JAKITEKO...

122

295517 _ 0113-0130.indd 122 05/07/12 10:03

Page 123: NATUR 2.DBH Egokitzapena

38. Definitu termino hauek:

• Litosfera:

• Lurrazal:

• Plaka litosferiko:

39. Idatzi atal bakoitza dagokion lekuan: lurrazala, mantua, nukleoa, litosfera eta plaka litosferikoa.

40. Erantzun.

a) Zer gertatu zen 1951n?

b) Zer gailu erabili zuten horretarako?

c) Zer neurtzen du gailu horrek?

41. Azpimarratu aukera zuzena.

• Litosfera osatzen duten elementuak dira:

a) Mantua eta nukleoaren zati bat.

b) Lurrazala eta plaka litosferikoak.

c) Lurrazala eta mantuaren goiko aldea.

42. Osatu testua.

azpian dauden mantuaren harriak

egoera solidoan egon beharrean, daude.

barruko beroaren ondorioz, harri horiek

egiten dira, eta gainean dituzten

plaka litosferikoak dituzte. Litosfera

izeko zati handiz osatuta dago. Horiek

mugitzean sortzen dira eta lurrikarak.»

Ariketak43. Erreparatu sumendien banaketari buruzko mapari eta

plaka litosferikoei buruzko mapari. Ondoren, egin ariketak.

a) Alderatu bi mapak, eta jarri sumendiak bigarren mapan, dagokien lekuan.

b) Erantzun. Sumendiak leku jakinen batean pilatzen al

dira?

c) Azaldu, zure hitzetan, zergatik gertatzen den hori.

44. Idatzi esaldi hauek zuzenak (Z) edo okerrak (O) diren:

a) Litosfera puzzleen zatiak bailiran elkartzen diren zati handiek osatzen dute.

b) Litosferaren azpian dauden mantuko harriak urtuta egoten dira.

c) Plaka litosferikoek talka egiten dutenean, sumendiak sortzen dira.

d) Mendikateak litosfera tolesten denean sortzen dira, plaka litosferiko batek beste bati bultza egitean.

e) Plaka litosferikoak ez dira mugitzen, leku berean egoten dira beti.

123

295517 _ 0113-0130.indd 123 05/07/12 10:03

Page 124: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Mendien eraketa 8Unitate honetan zehar, Lurraren barruko energiak erliebe berriak sorraraz ditzakeela ikasten ari gara.

Erliebeak bi mekanismoren ondorioz sortzen dira, nagusiki:

• Plaka litosferikoen arteko talka. Plaka litosferikoen elkarren ar-tean talka egiten dutenean, litosfera tolestu egiten da, eta mendiak sortzen dira.

• Sumendi-jarduera. Sumendiek harri bolkanikozko mendi berriak sortzen dituzten magma kantitate handiak kanporatzen dituzte. Hawaii eta Kanariar uharteak sumendi-erupzioen ondorioz sortu ziren.

Lurreko erliebea. Kontinenteak eta itsas hondoak

Lurrazalaren zati handi bat estaltzen duen ura kenduko bagenu, Lu-rreko erliebea ikusiko genuke, oso-osorik.

KontinenteakKontinenteak uretatik kanpo dauden lurrazalaren zatiak dira. Hiru erliebe forma nabarmentzen dira:

Mendikateak

Altuera handiko mendiek osatutako lerroak dira; adibidez, Himalaia mendikatea Asian, eta Andeak Hego Amerikan.

Ordoki handiak

Ezkutuak ere esaten zaie. Eremu lau eta zabalak dira; adibidez, Afrikako erdialdean dagoena.

Plataforma kontinentalak

Kontinenteen bazterrak dira eta itsaspean daude. Gehienez, 300 m-ko sakoneran daude.

Ozeanoen hondoakItsaspean dagoen lurrazala da. Haietan, hauek nabarmentzen dira:

Ozeano-mendikateak

Ozeano-dortsalak ere esaten zaie; esate baterako, Ozeano Atlantikoan dagoena.

Ozeano-fosak

Ozeanoetako lekurik sakonenak dira; adibidez, Marianetako fosa (11.034 m).

Ordoki abisalak

Itsaspeko eremu lauak eta planetako ordokirik zabalenak dira, 4.000 m-ra daudenak.

Itsaspeko sumendiak

Erliebe isolatuak dira, artxipelagoak sor ditzaketenak, hala nola, Hawaii edo Kanariak.

Plataforma kontinentala

Ordoki abisala

Ozeano-mendikatea

Ordoki handia

MendikateaOzeano-fosa

Itsaspeko sumendia

124

295517 _ 0113-0130.indd 124 05/07/12 10:03

Page 125: NATUR 2.DBH Egokitzapena

45. Definitu termino hauek:

• Mendikate:

• Ordoki:

• Plataforma kontinental:

• Ozeano-fosa:

• Ordoki abisal:

• Itsaspeko sumendi:

46. Kokatu mapan ezkutu bat, mendikate bat eta ozeano-dortsal bat.

47. Azaldu zein diren erliebe berriak sortzen dituzten mekanismoak:

a) :

b) :

48. Bilatu hiztegian termino hauen esanahia, eta idatzi:

• Ozeano:

• Artxipelago:

49. Irakurri berriz unitate honetako lehenengo orrialdeko testua, eta erantzun galderei.

a) Espainiako zein uhartetan dago Timanfaya sumendia?

b) Zein artxipelagotan dago?

Ariketak50. Lotu geziak erabiliz.

Erliebea sortu •

Lurrikarak • • Barruko energia

Erliebea aldatu • • Kanpoko agenteak

Sumendiak •

Ura, izotza, haizea •

Kontinenteen higidura •

51. Idatzi kasu bakoitzari dagokion erliebearen formaren izena. Erreparatu adibideari.

Erliebearen forma

Lanzarote Uhartea

Hawaii

Marianak

Pirinioak

Himalaia

Kanariak

Atlantikoko ozeano-dortsala

52. Bilatu informazioa, eta idatzi gure planetako ozeanoen izenak.

Atlas bat erabiliz, kokatu ozeanoak munduko mapa honetan:

125

295517 _ 0113-0130.indd 125 05/07/12 10:03

Page 126: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Barne-prozesuek eragindako arriskuak9

Sumendi-erupzioak eta lurrikarak ezin dira ekidin eta oso arrisku-tsuak dira gizakiontzako.

Hori dela eta, fenomeno natural horiek gertatzen diren planetako gu-neetan, neurri hauek hartu behar dira, kalteak ahalik eta txikienak izan daitezen:

• Aurreikuspen-neurriak. Lurrikara bat edo sumendi-erupzio bat noiz gertatuko den aldez aurretik jakiten saiatzean datza. Horre-tarako, geologoek punta-puntako teknologia duten gailuak erabil-tzen dituzte. Gailu horiei esker, lurrikara bat edo sumendi-erupzio bat gerta daitekeela adierazten duten datuak azter ditzakete.

Noiz gertatuko diren aurreikustea oso zaila den arren, badira lu-rrikara bat edo sumendi-erupzio bat gerta daitekeela adierazten duten hainbat seinale: lurrikara txikiak, aldaketak lurpeko uren mailan, lurzorutik gasak jariatzea, zenbait animaliaren portaera bitxia eta abar.

• Prebentzio-neurriak. Lurrikara bat edo sumendi-erupzio bat gertatuz gero, prest egoteko hartu beharreko neurriak dira.

Horien artean bereiz ditzakegu:

–  Biztanleriarentzako informazio-planak. Biztanleak trebatzen dira, lurrikararen edo sumendi-erupzioren bat gertatuz gero nola jokatu behar duten jakin dezaten.

–  Babes zibileko neurriak. Suhiltzaileak, poliziak, armada edo babes zibileko kideak trebatzen dira, lurrikararen edo sumendi-erupzioren bat gertatuz gero nola jokatu behar duten jakin de-zaten.

–  Eraikuntzan material malguak erabiltzea, lurrikarak gertatuz gero, kalteak hain handiak izan ez daitezen; edo harresiak erai-kitzea, laba inguruko herrietara edo hirietara iritsi ez dadin.

Alerta goiztiarreko sistemak (SAT)

Ozeanoan sortutako lurrikarak jasateko arriskuan dauden guneetan, tsunami bat noiz gerta daitekeen aurreikusteko neurriak ezartzen dira.

Lurrikararen epizentroan olatu erraldoi bat sortzen da, eta litekeena da olatu horrek ordubete baino gehiago behar izatea, kostaldera iris-teko. Horixe da, hain zuzen ere, autoritateek biztanleria ohartarazte-ko eta arrisku-eremuak ebakuatzeko duten denbora.

Gaur egun, milaka buia daude mundu osoko ozeanoetan, eta haien egitekoa itsasikara bat aurreikusteko beharrezko informazioa biltzea da. Horretarako, buia horiek olatuei, haizeari edo ur-masak astindu ditzaketen mugimendu sismikoei buruzko informazioa biltzen dute.

Buia horiek guztiek Alerta Goiztiarreko Sistema (SAT) bat osatzen dute.

Iberiar penintsulako arrisku sismikoaren mapa. Mendikate Betikoan eta Pirinio mendietan, lurrikarak gertatzeko aukera dago.

Kanarietako artxipelagoko uharte batzuetako sumendi-arriskuaren mapa.

Lurrikararen bat gertatuz gero biztanleek egin beharrekoari buruzko informazioa

–  Makurtu eta jarri mahai baten azpian, babesean.

–  Lurrikara dagoeneko hasita badago, geratu eraikinaren barruan, baina urrundu leihoetatik eta kanpoaldera ematen duten hormetatik.

– Ez erabili igogailurik.

–  Eraikin baten barruan ez bazaude, joan eremu irekietara, eta urrundu eraikinetatik, kableetatik edo zuhaitzetatik.

–  Kostaldean egonez gero, igo 30 m-tik gorako altuera duen lekuren batera eta urrundu kostaldetik barrualderantz, tsunamia ekiditeko.

Txikia

Txikia

Ertaina

Ertaina

La Palma

Hierro

Lanzarote

Tenerife

Handia

Handia

126

295517 _ 0113-0130.indd 126 05/07/12 10:03

Page 127: NATUR 2.DBH Egokitzapena

53. Definitu termino hauek:

• Aurreikuspen-neurriak:

• Prebentzio-neurriak:

54. Jarri X bat dagokion lekuan, aipatzen diren neurriak kontuan hartuta.

NeurriakLurrikara baino

lehenLurrikarak iraun

artean

Jarri mahai baten azpian.

Ian prest elikagaiak, sendagaiak eta esku-argi bat dituen larrialdietarako ekipo bat.

Egin lehen sorospenei buruzko ikastaro bat.

Urrundu leihoetatik eta argindarraren kableetatik.

Erabili material malguak eraikuntzan.

Izan eskura larrialdietarako txilibitu bat, eraikinetako hondakinen artean lurperatuta geldituz gero erabiltzeko.

55. Erantzun.

a) Zer esan nahi dute SAT siglek?

b) Zein da bere funtzioa?

c) Nola biltzen du informazioa sistemak?

56. Azaldu zure hitzak erabiliz, tsunami bat gertatuz gero hartu beharreko bi neurri.

Ariketak57. Osatu eskema hitz hauek erabiliz:

aurreikuspena - informazio-plana - prebentzioa - material malguak - babes zibila.

SAT

Neurriak

58. Erantzun.

a) Zer da tsunami bat?

b) Non gertatzen da?

c) Zer sistema erabiltzen da tsunamiak aurreikusteko?

d) Ekidin al daiteke tsunami bat?

e) Nola gutxitu dezakegu tsunami batek eragindako hildakoen kopurua?

f) Idatzi lurrikara bat gertatuz gero hartu beharreko hiru neurri.

59. Idatzi zer seinaleri erreparatzen dioten adituek lurrikara bat edo sumendi-erupzio bat aurreikusteko.

60. Osatu testua.

«Ozeanoan, lurrikara bat gertatzen denean, olatu

bat sortzen da, eta litekeena da ordubete

baino gehiago behar izatea, iristeko. Horixe da,

hain zuzen ere, autoritateek biztanleria

eta arrisku-eremuak duten denbora.»

127

295517 _ 0113-0130.indd 127 05/07/12 10:03

Page 128: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Harri magmatikoak10Harri magmatikoak harri-masa urtu bat hoztean edo finkatzean sor-tzen dira.

Bi harri magmatiko mota daude:

• Plutonikoak. Magma lurrazalaren barruan poliki hoztean sortzen dira. Harri plutonikoak dira: granitoa, pegmatita, sienita eta ga-broa.

• Bolkanikoak. Laba sumenditik atera eta azkar hoztean sortzen dira. Harri bolkanikoak dira: zepa bolkanikoa, pumita, obsidiana eta basaltoa.

Harri metamorfikoak11Lurrazalaren barruan, sakonera handian tenperatura altuen eta pre-sio handien pean dauden harrien osagai mineralak, egiturak eta itxura aldatzen direnean, baina harriak urtzen ez direnean sortzen dira harri metamorfikoak.

Esate baterako, buztina harri sedimentario nahikoa biguna da, baina presio handien eta tenperatu altuen pean jarriz gero, arbel bilakatzen da. Arbela buztina baino askoz ere gogorragoa den harri metamor-fikoa da.

Harrien zikloa 12Harri mota guztiak eraldatu egiten dira inguruneko faktoreen eragi-nez, eta hori da, hain zuzen, harrien zikloa:

• Harrien geruzak elkarren gainean metatzen badira, sakonera han-dienean daudenek presio handia eta tenperatu altuak jasan behar izaten dituzte, eta harri metamorfiko bilakatzen dira.

• Harriak oso sakon lurperatuz edo trinkotuz gero, urtu eta magma bihur daitezke. Hoztean, harri horiek harri magmatiko bihurtzen dira.

• Gainazaleko harriak higatzen badira, sedimentu-geruzak sor tzen dira. Hori gertatzen denean, harri horiek harri sedimentario bi-lakatzen dira diagenesi izeneko trinkotzearen ondorioz.

Harrien zikloa deritzo harri mota batzuk beste mota bateko harri bilakatzeari.

Harri magmatiko nagusiak

Plutonikoak Bolkanikoak

Granitoa Zepa bolkanikoa

Pegmatita Pumita

Sienita Obsidiana

Gabroa Basaltoa

Harri metamorfiko nagusiak

Marmola Kuartzita

Arbela Eskistoa

128

295517 _ 0113-0130.indd 128 05/07/12 10:03

Page 129: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Harria Izena Harri mota

61. Definitu termino hauek:

a) Harri magmatiko:

b) Harri metamorfiko:

c) Harrien ziklo:

62. Osatu taula.

Ariketak65. Azpimarratu gorriz esaldi bakoitzari dagokion

erantzuna.

• Higadura eta diagenesia.

a) Harri magmatikoak sortzen dira.

b) Harri sedimentarioak sortzen dira.

c) Harri metamorfikoak sortzen dira.

• Tenperatura altuak eta presioa, baina harria urtu gabe.

a) Harri magmatikoak sortzen dira.

b) Harri sedimentarioak sortzen dira.

c) Harri metamorfikoak sortzen dira.

• Harria urtu eta magma bihurtzea.

a) Harri magmatikoak sortzen dira.

b) Harri sedimentarioak sortzen dira.

c) Harri metamorfikoak sortzen dira.

66. Osatu harrien zikloari buruzko eskema hau:

67. Idatzi zer motatakoak diren harri hauek: magmatikoak, metamorfikoak edo sedimentarioak.

Marmola:

Hareharria:

Obsidiana:

Ikatza:

Kuartzita:

Igeltsua:

Eskistoa:

Granitoa:

Petrolioa:

Basaltoa:

Kareharria:

Arbela:

63. Idatzi bi harri magmatikoren izenak, eta azaldu nola sortzen den bakoitza.

• :

• :

64. Jarri X bat dagokion lekuan.

Plutonikoa Bolkanikoa

Basaltoa

Obsidiana

Granitoa

Pegmatita

Zepa bolkanikoa

Sienita

Pumita

Sedimentuak

Harri

Harri

Harri

Urtzea

Metamorfismoa

Disgregazioa

Hoztea

Magma

Diagenesia

129

295517 _ 0113-0130.indd 129 05/07/12 10:03

Page 130: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaPLANETAREN BARRUKO ENERGIA

Lurraren barruko energia bi faktoreren ondorioz sortu zen:

• talkak.

• Mineral , hala nola, uranioa eta .

Lurraren barruko beroaren seinale nagusiak dira: eta .

BOKANISMOA

• Sumendiak mantuko lurrazaletik irteten denean sortzen dira.

• Magma da.

• Sumendiak kanporatzen dituzten materialak dira:

– Gasak. eta sugar handiak sortzen dira.

– Laba. Laba da.

– Material solidoak, deritzenak.

• Sumendi guztiak ez dira berdinak. Hiru mota bereizten dira:

– : arriskugarritasun txikia.

– Estronboliarra: arriskugarritasun

– : arriskugarritasun

LURRIKARAK

Lurrikarak edo lurrazalaren mugimenduak dira.

Lurrikaren elementu nagusiak dira:

, eta .

Sismografoak neurtzen duten gailuak dira.

Lurrikaren intentsitatea neurtzeko eskala erabiltzen da.

Lurrikara bat gertatzen denean, deritzo eta izeneko olatu erraldoiak sortzen dira.

PLAKA LITOSFERIKOAK

Litosfera da. izeneko zati handiz osatuta dago, eta oso mugitzen dira.

Plaken mugimendua bi motatakoa izan daiteke:

• Sumendi-jarduera. kantitate handiak kanporatzendituzte eta berriak sortzen dira.

• Plaka litosferikoen arteko talka. Plaka litosferikoek talka egiten dutenean tolestu egiten da, eta sortzen dira.

HARRI MOTAK. HARRIEN ZIKLOA

Harriak izan daitezke: , edo .

Harrien ziklo deritzo .

130

295517 _ 0113-0130.indd 130 05/07/12 10:03

Page 131: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Energia 10

xx. mendearen hasieran, Lise Meitner fisikari alemanak lagun batekin egin zuen lan; Otto Hahn kimikariarekin, hain zuzen.

Hitler boterera iritsi zenean, Lise Meitnerrek Suediara ihes egin behar izan zuen, judua zelako.

Handik, Lisek bere azken aurkikuntzaren berri eman zion Hahn lagunari: uranio atomoak neutroiekin bonbardatzean, energia kantitate handia askatzen da. Eta prozesu horri fisio nuklear izena jarri zion.

Fisio nuklearrean oinarrituta, lehen bonba atomikoa egin zuten, nahiz eta Lise Meitner horren kontra egon. Eta bonba hark milaka lagun hil zituen Japoniako Hiroshima hirian.

Esan bezala, Lise Meitnerrek fisio nuklearra aurkitu zuen. Azaldu zer den fisio nuklearra.

• Energia zer den eta zertarako erabiltzen den ikasiko duzu.

• Energiaren ezaugarriak zein diren jakingo duzu.

• Zer energia mota dauden ikasiko duzu.

• Gizakiek zer energia-iturri erabiltzen dituzten jakingo duzu.

• Energia-iturri berriztagarriak eta berriztaezinak bereiziko dituzu.

• Planeta zaintzeko, energia nola aurreztu behar den ikasiko duzu.

Unitate honetan…

295517 _ 0131-0144.indd 131 05/07/12 10:04

Page 132: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Zer da energia?1Goizean jaikitzean, hainbat gauza egin ohi dituzu: argia piztu, berogai lua martxan jarri, gosaria berotu, irratia piztu, ikastetxera joateko autobusa hartu… Gauza horiek guztiak egiteko, energia behar duzu. Gure gorpu­tza, etxetresna elektrikoak eta autobusa energiarekin ibiltzen dira.

Energia magnitude fisiko bat da eta gorputzetan aldaketak eragiteko ahalmenarekin lotuta dago.

Eguzki­energiak aldaketak eragiten dizkie urari, landareei eta hai­zeari, besteak beste. Elikagaiek energia ematen digute, eta energia horrek aldaketak eragiten dizkigu gorputzean: arnasa hartzen dugu, hazi egiten gara, mugitu egiten gara...

Energia neurtu egin daiteke, magnitude guztiak bezala. Nazioarteko Sisteman, joulea (J) da energiaren neurri­unitatea, baina kaloriatan ere adieraz daiteke.

1 kaloria (cal) 5 4,19 joule

Energiaren ezaugarriak2Energia ezin dugu ez ikusi ez ukitu ez usaindu. Energiak eragindako aldaketak baino ezin ditugu hauteman.

Baina energiak baditu beste ezaugarri batzuk, eta ezaugarri horiek oso garrantzitsuak dira energia bereizteko eta zertarako erabil daite­keen ulertzeko. Hona hemen:

• Energia metatu egin daiteke. Pilek eta sakelako telefonoen ba­teriek energia metatzen dute, gero tresnak entxufatu gabe erabili ahal izateko.

• Energia garraiatu egin daiteke. Kobrezko kableek leku batetik beste batera eraman dezakete elektrizitatea.

• Energia aldatu egin daiteke. Zenbait energia mota daude, eta mota bat beste energia mota bat bihur dezakegu, baliagarriagoa iza­teko. Adibidez, etxera iristen zaigun energia elektrikoa argi­energia bihurtzen da bonbilletan, eta bero­energia berogailuetan.

• Energia transferitu egiten da. Energia gorputz batetik beste ba­tera igaro daiteke. Eguzki­energia airetik pertsonengana igarotzen da, landareetara, harrietara…

• Energia kontserbatu egiten da. Energia ez da inoiz gastatzen; aldatu egiten da, baina energia kantitate bera dago beti.

Hauxe da energiaren kontserbazio­printzipioa: energia ez da sortzen ez suntsitzen; eraldatu baino ez da egiten.

Eguzkiak askatutako energia argi eta bero gisa iristen da gure planetara. Eguzki-energiari esker, landareek fotosintesia egiten dute: ura, gatz mineralak eta karbono dioxidoa aldatu eta beren elikagaia sortzen dute.

Bonbilla bat pizten dugunean, energia elektrikoa argi eta bero bihurtzen da.

132

295517 _ 0131-0144.indd 132 05/07/12 10:04

Page 133: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Definitu zer den energia.

Energia

2. Erantzun galdera hauei:

a) Zer unitate erabiltzen da energia neurtzeko?

b) Nondik lortzen du gure gorputzak behar duen energia?

c) Zertarako behar du gure gorputzak energia?

3. Zertarako erabili ohi duzu energia? Erreparatu adibideari eta idatzi beste lau egoera.

• Telebista martxan jartzeko.

4. Idatzi energiaren kontserbazio-printzipioa.

5. Idatzi energiaren zer ezaugarri adierazten duen esaldi bakoitzak.

a) Energia gorputz batetik beste batera igaro daiteke.

b) Energia kantitate bera dago beti.

c) Energia elektrikoa argi-energia bihur daiteke.

d) Energia elektrikoa kable elektrikoen bidez iristen da gure etxeetara.

6. Osatu testu hau:

Energia egin daiteke.

Energia mota bat beste bat bihur dezakegu,

izateko. Adibidez, etxera iristen

zaigun energia elektrikoa

bihurtzen da bonbilletan, eta bero-energia, berriz,

.

Ariketak7. Osatu energiaren ezaugarrien eskema hau:

Energia

Kontserbatu egiten da

8. Adierazi esaldiak zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren. Erreparatu adibideari.

Z Energia magnitude bat da.

Energia ez da airetik beste gorputz batzuetara igarotzen.

Bateriek eta pilek energia metatzen dute.

Landareek eguzki-energia elikatzeko erabiltzen dute.

Energia galdu edo suntsitu egin daiteke.

Energia kantitate bera dago beti.

9. Begiratu argazkiari, irakurri testua eta erantzun galderari.

Bonbilla batek bi energia mota ditu piztuta dagoenean: argia eta beroa. Argi-energia ikusmenari esker hautematen dugu. Zer zentzumen behar da bonbillak beroa ere ematen duela hautemateko?

10. Azaldu zer gertatzen zaion bola zuriaren energiari, bola horrek bola urdina jotzen duenean.

133

295517 _ 0131-0144.indd 133 05/07/12 10:04

Page 134: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Energia motak3Zenbait energia mota daude, eta beraz, zenbait izen ditu energiak: argia, beroa, energia elektrikoa, etab. Energia mota guztiak alda dai­tezke, eta haietatik beste mota batzuk lortu.

• Energia mekanikoa. Energia mekanikoa bi energiaren batura da. Bi energia horiek energia zinetikoa eta energia potentziala dira.

– Energia zinetikoa. Mugitzen ari diren gorputzek duten energia mota da. Lasterka egiten ari zarenean, esaterako, zure gorputzak energia zinetikoa dauka.

– Energia potentziala. Gorputzek Lurraren gainazaletik altuera batera egoteagatik duten energia da. Hegazkin bat edo hodei bat zenbat eta gorago egon, orduan eta energia potentzial handiagoa izango du.

• Energia elektrikoa. Energia hau agertzen da atomoen elektroi guztiak noranzko berean mugitzen direnean; izan ere, korronte elektrikoa sortzen dute hala. Energia elektrikoa erabilienetako bat da.Tresna elektrikoak ibil daitezen behar dugu.

• Barne-energia. Gorputzak atomo izeneko partikula txiki­txikiz osatuta daude. Gorputzek beren atomoen higiduraren ondorioz duten energiari esaten zaio barne­energia. Gorputzak berotzen direnean, atomoak bestela baino azkarrago higitzen dira, eta bar­ne­energia handitu egiten da.

• Energia elektromagnetikoa edo irradiatze-energia. Uhin elektro­magnetikoen bidez heda daitekeen energia da; hots, irrati­ eta tele­bista­uhinen nahiz argiaren eta mikrouhinen bidez heda daitekeena.

• Energia kimikoa. Konposatu kimikoen energia da. Gasolinak, elika­gaiek, pilak eta bateriek, adibidez, energia kimikoa metatzen dute.

• Energia nuklearra. Zenbait atomoren nukleoetatik lortzen da energia nuklearra. Atomoetatik bi modutan lor daiteke energia:

– Nukleoaren fisioa. Nukleoa hausten da, eta horrek energia nuklear handia askatzen du.

– Fusio nuklearra. Zenbait atomoren nukleoak elkartzen dira, eta horrek ere energia handia askatzen du.

Fisio nuklearra

Energia

Energia

Fusio nuklearra

• Bero-energia. Tenperatura-aldaketak eragiten ditu gorputzetan.Energia hau gorputz batetik beste batera igarotzeari bero deritzo.

Garabiaren goialdean dauden adreiluek energia potentziala dute, baina ez zinetikoa. Erortzen ari den adreilua energia zinetikoa hartzen ari da, eta energia potentziala galtzen. Lurrean dauden adreiluek ez dute ez energia potentzialik ez zinetikorik.

Zentral nuklearretan, atomoen nukleoek askatzen duten energia energia elektriko bilakatzen da.

134

295517 _ 0131-0144.indd 134 05/07/12 10:04

Page 135: NATUR 2.DBH Egokitzapena

11. Definitu energia mota bakoitza:

• Energia zinetikoa:

• Energia potentziala:

• Energia elektrikoa:

• Barne-energia:

• Irradiatze-energia:

• Energia kimikoa:

• Energia nuklearra:

• Bero-energia:

12. Adierazi zer energia mota duen gauza hauetako bakoitzak:

13. Lotu gezien bidez.

Nukleoa haustea • •

Fisio nuklearra •

Fusio nuklearra •

Nukleoak elkartzea • •

14. Adierazi zer energia mota duten gorputz hauek:

a) Sakelako telefonoen bateriek: .

b) Urdaiazpiko-ogitartekoek: .

c) Bonbonetako butano gasak: .

d) Ontzi batean irakiten ari den urak: .

Ariketak15. Idatzi hiruna gauzaren izenak.

a) Ibiltzeko energia elektrikoa behar dutenak:

b) Ibiltzeko energia kimikoa behar dutenak:

16. Osatu energia moten eskema hau:

Energia motak

17. Lotu kontzeptu bakoitza energia mota batekin. Lehendabizi, erreparatu adibideari.

a) Beroa: bero-energia.

b) Elektroiak noranzko berean mugitzea:

c) Mugimendua:

d) Erregaia:

e) Lurretik altuera batera egotea:

f) Fisioa:

18. Pentsatu eta osatu esaldiak.

a) Energia mota bat beste bat bihur daiteke.

b) Autoetan, gasolinaren energia kimikoa

energia bilakatzen da martxan

jarritakoan.

c) Bigarren solairuan geldirik zegoen igogailu baten

energia potentziala energia

bilakatzen da lehen solairura jaisten ari denean.

135

295517 _ 0131-0144.indd 135 05/07/12 10:04

Page 136: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Energia-iturriak eta motak4Energia-iturriak energia lortzeko erabiltzen diren baliabide naturalak edo artifizialak dira.

Bi motatako energia­iturriak daude: berriztagarriak eta berriztaezinak.

Energia-iturriak

Berriztagarriak: Gizakien denbora-eskalan agortzen ez diren iturriak.

Berriztaezinak: Agortzen diren energia-iturriak.

Eguzkia, haizea nahiz ibaietako eta ozeanoetako ura energia-iturri berriztagarriak dira. Energia horiek ez dute ingurumena kutsatzen.

Petrolioa, ikatza, gas naturala eta uranioa energia-iturri berriztaezin nagusiak dira. Energia horiek ingurumena kutsatzen dute.

Energia-iturri berriztaezinak5Gaur egun, iturri berriztaezinetatik ateratzen da munduan erabiltzen den energia gehiena. Energia­iturri berriztaezinek bi alde txar garran­tzitsu dituzte:

• Agortu egingo dira etorkizunean; galdu egingo ditugu, alegia.

• Ingurumena kutsatzen dute, gas eta hondakin asko sortzen dituztelako.

Energia-iturri berriztaezinak Jatorria Erabilerak Erauzketa eta garraioa

Ikatza Harri sedimentario bat da, duela milioika urte lurpean gelditutako baso handietan eratutakoa.

Zentral termikoetan, energia elektrikoa lortzeko erretzen dute ikatza.

Aire zabaleko meategietan edo lurpeko meategietan erauzten da. Lurpeko meategi asko oso sakonera handian daude. Hori dela eta, haien ustiapena oso arriskutsua da, eta errentagarritasun txikikoa.

Petrolioa Harri sedimentario bat da, eta duela milioika urte sortu zen, itsas hondoan itsas mikroorganismoak metatzean.

Egungo energia-iturririk erabiliena da. Erregai gisa erabiltzen da, edo bestela, pinturak, plastikoak eta abar egiteko.

Hobien bidez erauzten da, eta oliobide izeneko hodi handien bidez eta petrolio-ontzietan garraiatzen.

Gas naturala Petrolioa dagoen lekuetan eratzen da.

Sukaldeetan, berogailuetan eta erregai gisa erabiltzen da, bai eta zentral termikoetan ere, elektrizitatea sortzeko.

Gasa zisterna-ontzi handietan eta gasbide izeneko hodi handien bidez garraiatzen da.

Uranioa Uranio izeneko elementu kimikoa zenbait mineraletan dago.

Zentral nuklearretan erabiltzen da, elektrizitatea sortzeko.

Zentral nuklearretan, uranio atomoetatik lortzen dute energia. Segurtasun-neurri zorrotz-zorrotzak hartu behar dira, ihes erradioaktiboak nahiz hondakin nuklearrak oso kaltegarriak direlako osasunerako.

Petrolioa: % 6,7

Gas naturala: % 37,3

Uranioa: % 17,8

Berriztagarriak: % 25,7 Ikatza:

% 12,5

Espainian 2009an energia elektrikoa sortzeko erabilitako energia-iturrien ehunekoak.

136

295517 _ 0131-0144.indd 136 05/07/12 10:04

Page 137: NATUR 2.DBH Egokitzapena

19. Definitu kontzeptu hauek:

a) Energia-iturria:

b) Energia-iturri berriztagarria:

c) Energia-iturri berriztaezina:

20. Bilatu Espainiako zentral nuklearrei buruzko informazioa eta erantzun galderei.

a) Adierazi zer probintziatan dagoen zentral hauetako bakoitza:

Zentral nuklearra Probintzia

El Cabril

Vandellós

Trillo

Cofrentes

Almaraz

b) Erabili atlas bat eta idatzi zentral nuklearrak dituzten autonomia-erkidegoen izenak.

c) Nolako energia sortzen dute zentral

nuklearretan?

d) Zer elementu kimiko erabiltzen dute zentral

nuklearretan energia lortzeko?

e) Zure ustez, arriskutsua al da zentral nuklear batetik

gertu bizitzea? Zergatik?

21. Lotu gezien bidez.

Gasbidea • • Ikatza

Petrolio-ontzia • • Petrolioa

Meategia • • Gas naturala

Fisioa • • Uranioa

22. Osatu Espainian energia elektrikoa sortzeko erabilitako energia-iturrien grafikoa eta erantzun galderei.

a) Zein da elektrizitatea sortzeko gehien erabilitako

energia-iturria?

b) Nolakoa da iturri hori, berriztagarria ala

berriztaezina?

c) Erabilitako energia-iturri guztietatik, zer ehuneko dira

energia berriztagarriak?

23. Idatzi energia-iturri hauen izenak:

24. Azaldu zer bi alde txar dituzten energia-iturri berriztaezinek.

25. Idatzi zein diren energia-iturri hauetako bakoitzaren jatorria eta erabilerak.

Jatorria Erabilerak

Ikatza

Petrolioa

Gas naturala

Uranioa

Ariketak

137

295517 _ 0131-0144.indd 137 05/07/12 10:04

Page 138: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Energia-iturri berriztagarriak (I). Hidraulikoa, eguzkikoa eta eolikoa6

Iturri berriztaezinetatik lortzen den energiak ez bezala, bi alde on ga­rrantzitsu ditu iturri berriztagarrietatik lortzen den energiak. Hona hemen:

• Ez da agortzen; energia kantitatea mugagabea eta agorrezina da gizakien denbora­eskalan.

• Energia garbia da. Iturri berriztagarriek ez diote ingurumenari kalterik egiten eta ez dute gas kutsatzailerik sortzen.

Hauek dira energia berriztagarri nagusiak: hidraulikoa, eguzki-energia, eolikoa, biomasa, geotermikoa eta marea-energia.

Dena den, esan beharra dago energia­iturri berriztagarriek badituz­tela alde txar batzuk ere.

Hidraulikoa: % 38,1Eolikoa: % 48,6

Espainian 2009an energia elektrikoa sortzeko erabilitako energia-iturri berriztagarrien ehunekoak.

Eguzki-energia: % 8,2 Biomasa: % 5,1

Iturri berriztagarriak Jatorria eta erabilerak Alde onak Alde txarrak

Energia hidraulikoa Urtegietan pilatutako uretatik lortzen da.

Urtegiko ura askatzen denean, indar handiz egiten du behera eta turbina batean zehar igarotzen da. Orduan, mugitzen ari den ur horren energia zinetikoa energia elektriko bihurtzen da.

Ez du kutsatzen.

Urtegietako ura nekazaritzan erabil daiteke.

Zentral hidroelektrikoek oso mantentze-lan gutxi behar dute.

Erabil daitekeen ur kantitatea eguraldiaren araberakoa da. Energia elektrikoa garraiatzeko kable elektrikoen sare konplexu eta garestia behar da. Presa puskatzen bada, uholde larriak izan daitezke hurbileko herrietan. Presak egiteak kalteak eragiten dizkie inguruko sailei, animaliei eta landareei.

Eguzki-energia Eguzki-energia Eguzkitik dator. Eguzki-plakak erabiltzen dira eguzki-energia jasotzeko. Gero, energia hori energia elektriko edo bero bilaka daiteke.

Espainian, urtean eguzki-ordu asko daudenez, energia errentagarria da eguzki-energia.

Agorrezina da.

Energia garbia da, ez du kutsatzen eta ez du zaratarik sortzen.

Edozein lekutan jar daitezke eguzki-plakak.

Eskualde bakoitzaren eguzki-orduen mende dago.

Eguzki-energia ezin da metatu.

Eguzki-plakek sail handiak hartzen dituzte, eta beraz, sail horiek ezin izaten dira beste ezertarako erabili; ezin izaten dira, adibidez, laborantzarako erabili.

Energia eolikoa Airearen mugimenduak energia zinetikoa sortzen du, eta airesorgailuek (haize-errotek) energia zinetiko hori energia elektriko bihurtzen dute.

Espainia da energia eolikoa gehien erabiltzen duten herrialdeetako bat.

Ez da agortzen.

Merkea da.

Ez du ez kutsatzen ez zikintzen.

Haizearen mende dago; izan ere, ordu gutxian, haizearen indarra aldatu egin daiteke.

Errotek zarata ateratzen dute.

Parke eolikoek lur-eremu handiak behar dituzte.

Errotek paisaia zatartzen dute.

138

295517 _ 0131-0144.indd 138 05/07/12 10:04

Page 139: NATUR 2.DBH Egokitzapena

26. Idatzi zein diren energia berriztagarrien bi alde on nagusiak.

27. Zentral hidroelektrikoaren marrazkian idatzi izen hauetako bakoitza dagokion tokian: bildutako ura, transformadorea, uhateak eta presa. Gero, erantzun galderei.

Turbina

Sorgailua

Kontsumo-guneak

a) Naturako zer baliabide erabiltzen dute zentral

hidroelektrikoetan?

b) Osatu esaldi hau: uraren zinetikoa

energia bihurtzen da.

c) Bilatu hiztegian sorgailu hitzaren esanahia eta osatu esaldi bat hitz horrekin.

Sorgailu:

28. Kasu bakoitzean, egin X bat dagokion laukian.

HidraulikoaEguzki-energia

Eolikoa

Airesorgailua

Eguzki-plakak

Presa

Haizea

Ura

Urtegia

Eguzkia

Ariketak29. Ordenatu letrak eta osatu hiru energia-iturri

berriztagarriren izenak.

• UGEZIK-NEREIGA:

• LAIUHDARKOI:

• KOILOAE:

30. Osatu testua.

Zentral hidroelektrikoetan, ura askatzen

denean, handiz egiten du behera eta

batean zehar igarotzen da. Orduan, mugitzen

ari den ur horren energia zinetikoa energia

bihurtzen da.

31. Idatzi alde on eta alde txar bana, gutxienez.

Energia Alde onak Alde txarrak

Hidraulikoa

Eguzki-energia

Eolikoa

32. Idatzi beste hitz bat azpimarratutako hitz bakoitzaren ordez, esaldiak zuzenak izan daitezen.

a) Energia eolikoa urtegietan pilatutako uretatik

lortzen da.

b) Espainian, urtean eguzki-ordu gutxi daudenez,

energia errentagarria da eguzki-energia.

c) Airesorgailuek uraren energia energia elektriko

bihurtzen dute.

d) Espainian gehien erabiltzen diren energia

berriztagarriak eguzki-energia eta energia

hidraulikoa dira.

e) Eguzki-energia elektrizitate eta hondakin bilaka

daiteke.

f) Energia hidraulikoa airearen mugimendutik

lortzen da.

33. Idatzi ezagutzen dituzun energia-iturri berriztagarri guztien izenak.

139

295517 _ 0131-0144.indd 139 05/07/12 10:04

Page 140: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Energia-iturri berriztagarriak (II). Biomasa, geotermikoa eta mareena7

Hiru energia­iturri berriztagarri hauek materia organikoaren, lurreko beroaren edo itsasoaren energia energia elektriko bihurtzen dute.

Lortutako energia hau ere garbia da, eta agorrezina gizakien denbo­ra­eskalan. Iturri hauek ez diote ingurumenari kalterik egiten eta ez dute ia gas kutsatzailerik sortzen.

Gaur egun, munduan gehien erabilitako energia­iturriak ikatza eta petrolioa dira. Baina iturri horiek berriztaezinak direnez, iturri be­rriztagarrien erabilera handitu egin da azken urteetan. Espainian, eguzki­energia eta energia eolikoa oso errentagarriak dira.

Iturri berriztagarriak Jatorria eta erabilerak Alde onak Alde txarrak

Biomasa Energia lortzeko materia organikoa erabiltzen duten iturriak dira.

Hauek dira iturri nagusiak:

– Nekazaritzako hondakinak: azalak, egurra, uztondoak...

– Zenbait labore; adibidez, erremolatxa eta zerealak.

– Animalien hondakinak.

– Hiri-hondakinak: zabor organikoa eta hondakin-urak.

Ez du kutsatzen.

Hondakin gutxi sortu, eta hondakin horiek energia eta erregai ekologiko bilakatzen dira.

Energia gutxi lortzen da.

Garestia da hondakin organikoak garraiatzea eta maneiatzea.

Energia geotermikoa Lurraren barrutik datorren energia da. Ura putzuetan barrena sartzen da eremu bolkanikoetan. Lurraren beroak ura berotzen du, eta gero, berokuntzarako erabil daiteke. Espainian Kanariar uharteetan baino ez dago eremu berorik (jatorriz bolkanikoak dira Kanariak).

Agorrezina da.

Ez du ez kutsatzen ez zikintzen, eta ez du hondakinik sortzen.

Zentral geotermikoak martxan jartzea eta mantentzea oso garestia izan daiteke.

Marea-energia Marea-energia itsasoko uraren mugimendutik lortzen da; mareetatik, gehienbat. Urak turbinak birarazten ditu, eta hala, energia elektrikoa lortzen da.

Ez da agortzen.

Ez du hondakinik sortzen.

Ez du kutsatzen.

Prozesu garestia da.

Energia gutxi lortzen da, eta gainera, kostaldeko eremu gutxi batzuetan soilik.

Kalte egiten zaie inguruko animaliei eta landareei.

Materia organiko esaten zaio izaki bizidunak osatzen dituen materiari; adibidez, animalien eta landareen materiari.

GOGORATU

140

295517 _ 0131-0144.indd 140 05/07/12 10:04

Page 141: NATUR 2.DBH Egokitzapena

34. Definitu kontzeptu hauek:

• Biomasa:

• Materia organikoa:

• Energia geotermikoa:

• Marea-energia:

35. Marea-energiako zentralaren marrazkian idatzi falta diren izenak: uhatea, transformadorea eta turbina.

Sorgailua

Linea elektrikoa

36. Adierazi energia-iturri hauek berriztagarriak ala berriztaezinak diren:

Energia-iturria Berriztagarria Berriztaezina

Marea-energia

Eolikoa

Eguzki-energia

Biomasa

Petrolioa

Ikatza

Hidraulikoa

Geotermikoa

Uranioa

37. Idatzi biomasa gisa erabil daitezkeen produktuetako batzuk.

Ariketak38. Irakurri berriz ere unitatearen hasierako irakurgaia eta

erantzun galderei.

a) Nolako energia-iturria ibili zen Lise Meitner

ikertzen?

b) Energia berriztagarria al da?

39. Idatzi esaldi bakoitzari dagokion energiaren edo energia-iturriaren izena.

a) Kostaldean baino ezin da erabili.

b) Energia materia organikotik lortzen da.

c) Espainian Kanariar uharteetan baino ezin da

lortu.

d) Duela milioika urte lurpean gelditutako baso

handietan du jatorria.

e) Urak, indar handiz erortzean, elektrizitatea sortzen du.

f) Duela milioika urte sortu zen, itsas hondoan itsas

mikroorganismoak metatzean.

g) Uranio atomoak erabiltzen dira.

h) Ez da errentagarria klima hotzeko eta eguzki-ordu

gutxiko lekuetan.

40. Idatzi hitz hauek eskeman: berriztagarriak, nuklearra, petrolioa, berriztaezinak, ikatza, hidraulikoa, geotermikoa, marea-energia, gas naturala, eguzki-energia, biomasa.

Eolikoa

Energia-iturriak

141

295517 _ 0131-0144.indd 141 05/07/12 10:04

Page 142: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Energiaren etorkizuna8Energia erabiltzeak aurrerapenerako bidea eman die gizakiei. Horri esker, gure bizimodua erosoagoa da.

Baina aurrerapen hori kaltegarria izan da ingurumenarentzat, energia­iturri berriztaezinak erabili direlako; ikatza, petrolioa eta gas naturala, besteak beste.

Hori dela eta, zientzialariak beste teknologia batzuk ikertzen ari dira, energia­iturri berriztagarri guztiak hobeto baliatu ahal izateko. Gutako bakoitzak, berriz, zenbait neurri hartu behar ditugu, energia aurrezteko, eta hala, helburu hauek lortzeko:

• Planetako kutsadura­maila murriztea.

• Energia­iturri berriztaezinen agortze­prozesua atzeratzea, etorki­zuneko belaunaldiek haiek baliatu ahal izateko.

Energia aurrezteko, horrenbestez, neurri hauek har ditzakegu, bes­teak beste:

Energia gutxien A mailako etxetresna elektrikoek kontsumitzen dute, eta gehien, G mailakoek.

Erabiltzen ez diren argiak itzaltzea eta argi naturala ahalik gehiena erabiltzea.

Tresna guztiak erabat itzaltzea. Ez da komeni urrutiko agintetik itzalita uztea; izan ere,

elektrizitatea kontsumitzen jarraitzen dute.

Presio-eltzea erabiltzea, energia handia aurrezten baitu.

Kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea. Bestelakoek baino zortzi aldiz

gehiago irauteaz gain, % 75 elektrizitate gutxiago behar dute.

A mailako etxetresna elektrikoak erostea, haiek kontsumitzen dute-eta energia gutxien.

Garraio publikoa erabiltzea.

Leihoak ondo isolatuta edukitzea. Zinta isolatzaileak eta leiho bikoitzak erabiltzea,

bero-galera murrizteko.

142

295517 _ 0131-0144.indd 142 05/07/12 10:04

Page 143: NATUR 2.DBH Egokitzapena

41. Osatu testua.

erabiltzeak aurrerapenerako bidea eman die

gizakiei. Horri esker, gure bizimodua da.

Baina aurrerapen hori kaltegarria izan da ,

energia-iturri erabili direlako; ikatza,

petrolioa eta , besteak beste.

42. Idatzi zer bi arrazoirengatik aurreztu behar dugun energia.

a)

b)

43. Osatu taula. Egin X bana, taulako neurriak eguneroko bizitzan aplikatzen dituzun ala ez adierazteko.

Energia aurrezteko neurriak Bai Ez

Ontziak, papera eta beira birziklatzea.

Kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea.

Garbigailua eta ontzi-garbigailua ondo betetzea.

Garraio publikoa erabiltzea.

Argiak eta tresnak itzaltzea, behar ez direnean.

Presio-eltzea erabiltzea.

Orrien bi aldeetan idaztea, papera aurrezteko.

44. Bilatu hiztegian eraginkor, kontsumo eta aurreztu hitzen esanahiak, eta osatu esaldi bat hitz bakoitzarekin.

• Eraginkor:

• Kontsumo:

• Aurreztu:

Ariketak45. Idatzi zerrenda batean zure etxeko tresna elektriko

garrantzitsuenen izenak. Bilatu haien etiketak eta idatzi bakoitzaren energia-eraginkortasunaren maila.

Etxetresna elektrikoa Maila

46. Begiratu argazkiari eta erantzun galderei.

•  Zer energia behar du garbigailuak ibiltzeko?

•  Nolakoa da energia hori?

•  Nola aurrez dezakezu energia garbigailua

erabiltzerakoan? eta

47. Ikerketa-lana. Irakurri testu hau:

Ikatza, petrolioa, gas naturala eta beste energia-iturri berriztaezin batzuk erabiltzeak kutsadura atmosferikoko arazo handiak sortzen ditu, eta berotegi-efektua areagotzen, haiek eragindako gas-isurien ondorioz.

Bilatu informazioa eta erantzun galderei.

a) Zer da berotegi-efektua?

b)  Zer ondorio ditu berotegi-efektuak?

143

295517 _ 0131-0144.indd 143 05/07/12 10:04

Page 144: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaENERGIA

Energia

ENERGIAREN EZAUGARRIAK HAUEK DIRA:

• Energia metatu egin daiteke.

• Energia

• Energia

• Energia

• Energia

ENERGIA MOTAK

• Energia mekanikoa bi energia hauen batura da: eta .

– Energia zinetikoa da.

– Energia potentziala da.

• Energia elektrikoa agertzen da

• Barne-energia da.

• Energia elektromagnetikoa edo irradiatze-energia da.

• Energia kimikoa da.

• Energia nuklearra zenbait atomoren nukleoetatik lortzen da; uranio atomoen nukleoetatik, esaterako.

• Bero-energiak

ENERGIA-ITURRIAK

Energia-iturriak dira.

Bi motatako energia-iturriak daude: berriztaezinak eta berriztagarriak.

HAUEK DIRA ENERGIA-ITURRI BERRIZTAEZINAK:

• Petrolioa, , eta

Bi alde txar garrantzitsu dituzte:

HAUEK DIRA ENERGIA-ITURRI BERRIZTAGARRIAK:

• . Uretatik lortzen da.

• Eguzki-energia. dator.

• . Haizeak sortzen du.

• Biomasa. lortzen da.

• Geotermikoa. dator.

• Marea-energia. lortzen da.

Bi alde on garrantzitsu dituzte:

– .

– .

144

295517 _ 0131-0144.indd 144 05/07/12 10:04

Page 145: NATUR 2.DBH Egokitzapena

11 Beroa eta tenperatura

xvii. mendean, termometroa asmatu gabe zegoen. Tenperatura zenbait bero-iturriren bidez erregulatzen zuten.

Hona hemen bero-iturri haietako batzuen izenak eta deskribapenak:

– Ignis seu balnei Maris. Maria bainuak emandako beroa.– Ignis seu balnei cinerum. Errautsek emandako beroa.– Ignis nudus. Suak zuzenean objektuei emandako beroa.– Ignis reverberatorius. Labe itxi baten barruan sortutako beroa.

Bilatu hiztegian latinezko Ignis hitza eta idatzi haren esanahia.

• Beroa eta tenperatura bereiziko dituzu.

• Beroaren efektuak interpretatuko dituzu.

• Eskala termometrikoak zer diren ikasiko duzu.

• Beroa nola hedatzen den ikasiko duzu.

• Materialek beroa eroateko zer ahalmen duten ikasiko duzu.

Unitate honetan…

295517 _ 0145-0156.indd 145 05/07/12 10:06

Page 146: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Bero eta tenperatura kontzeptuak1Zer da beroa?

Tenperatura desberdina duten bi gorputzek elkar ukitzen dutenean batetik bestera transferitzen den barne-energia da beroa.

Gorputz batetik beste batera igarotzen den energia termikoa da beroa; hots, gorputzek beroa galdu edo hartu egiten dute. Adibidez: 80 ºC-ko burdina zati bat (beroa) 15 ºC-ko ura (ur hotza) duen ontzi batean sar-tzen badugu, burdina hoztu egingo da, eta ura, berotu. Beroa burdina-tik (tenperaturarik altuena duenetik) uretara (tenperaturarik baxuena duenera) igaroko da.

Handik pixka batera, bi gorputzek (burdinak eta urak) tenperatura bera izango dute; oreka termikoa lortuko dute, alegia.

Bi gorputzek oreka termikoa lortzeko, gorputzik beroenak beroa eman behar dio hotzenari.

Beroa neurtzea

Beroa neurtzeko erabiltzen den nazioarteko unitatea joulea (J) da. Dena den, kaloriak (cal) ere erabiltzen dira.

1 J 5 0,24 cal (joule batek 0,24 kaloria balio du)

1 cal 5 4, 18 J (kaloria batek 4,18 joule balio du)

Zer da tenperatura?

Substantzia guztiak partikulaz osatuta daude: atomoz eta molekulaz. Eta etengabe higitzen dira partikula horiek. Higidura horri agitazio termiko esaten zaio. Tenperatura zenbat eta altuagoa izan, orduan eta azkarrago higitzen dira partikulak.

Gorputz baten tenperatura beste batena baino altuagoa bada, horrek esan nahi du haren partikulak azkarrago higitzen direla. Agitazio horren ondorioz, energia zinetikoa du partikula bakoitzak.

Partikulek higitzean askaturiko energiari barne-energia deritzo. Gor-putz baten tenperatura igotzen denean, gorputzaren barne-energia ere handitu egiten da.

Gorputz baten tenperaturak gorputz horrek zenbateko barne-energia duen adierazten du.

Zerbait bero edo hotz dagoela esatean, haren tenperatura altua edo baxua dela esan nahi dugu benetan.

Objektu bat «bero dagoela» esaten dugunean, horrek ez du esan nahi bero handia duenik, tenperatura altua duela baizik.

Edari bero bat ematen digutenean, edaria apurka-apurka hozten hasten da. Bero-transferentzia gertatuko da, eta edaria giro-tenperaturara iristean amaituko da prozesu hori.

Ura irakiten ari denean, hots, tenperatura altu-altuan dagoenean, ur molekulak azkar-azkar mugitzen dira.

146

295517 _ 0145-0156.indd 146 05/07/12 10:06

Page 147: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Erantzun galdera hauei:

a) Zer da beroa?

b) Zer da tenperatura?

c) Zer esan nahi du gorputzek beroa hartu edo galdu

egiten dutela?

d) Bi gorputzek oreka termikoa lortzeko, zer eman behar dio gorputzik beroenak hotzenari?

2. Inguratu aukera zuzena. Noiz daude bi gorputz oreka termikoan?

a) Tenperatura berean daudenean.

b) Kaloria kantitate bera dutenean.

c) Partikula kantitate bera dutenean.

3. Erantzun.

a) Nazioarteko zer unitate erabiltzen da beroa

neurtzeko?

b) Zein da unitate horren ikurra?

c) Beste zer unitate erabiltzen da beroa neurtzeko?

d) Zein da unitate horren ikurra?

e) Zer balio du kaloria batek?

• 4,18 joule.

• 418 joule.

• 1 kilokaloria.

• 24 joule.

4. Azpimarratu beroarekin loturiko esaldiak.

• Energia mota bat da.

• Beste energia mota bat bihur daiteke.

• Gorputz batetik beste batera igarotzen den energia da.

• Gorputzik hotzenak beroa ematen dio beroenari.

Ariketak5. Erantzun.

a) Zerez osatuta daude substantzia guztiak?

b) Inguratu aukera zuzena.

Nola esaten zaio gorputz baten partikulen higidurari?

• Tenperatura.

• Agitazio termiko.

• Kaloria.

c) Idatzi tenperatura hitza duen esaldi bat.

d) Idatzi agitazio termiko adierazpena duen esaldi bat.

6. Adierazi esaldi bakoitza zuzena (Z) ala okerra (O) den. Gero, zuzendu esaldi okerrak.

a) Gorputzen partikulak etengabe higitzen ari dira.

b) Gorputz baten tenperatura zenbat eta altuagoa izan orduan eta polikiago higitzen dira partikulak.

c) Gorputz baten tenperatura zenbat eta altuagoa izan orduan eta azkarrago higitzen dira partikulak.

d) Gorputz baten tenperatura igotzen denean, barne-energia handitu egiten zaio gorputzari.

e) Objektu bat bero badago, horrek esan nahi du objektuaren tenperatura altua dela.

f) Edari bero bat ematen digutenean, edaria are gehiago berotzen da denborak aurrera egin ahala.

g) Partikulek higitzean askaturiko energiari oreka termiko esaten zaio.

h) Higiduraren ondorioz, partikulek energia zinetikoa dute.

147

295517 _ 0145-0156.indd 147 05/07/12 10:06

Page 148: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Beroaren eraginak gorputzetan 2Gorputz bati beroa ematean, haren partikulen mugimendua area-gotu egiten da. Partikula bakoitzaren energia zinetikoa handitzean, barne-energia ere handitzen da, eta beraz, gorputzaren tenperaturak gora egiten du.

Dilatazioa eta uzkurdura

Gorputz bat berotzean, hura osatzen duten partikulak azkarrago mugitzen dira. Leku handiagoa behar dute lekualdatzeko, eta ho-rrenbestez, gorputza handitu egiten da: dilatatu egiten da.

Gorputzak beroa galtzen duenean, kontrakoa gertatzen da: gorpu tzaren partikulak lehen baino gutxiago mugitzen dira, eta gorputza hoztu eta txikitu egiten da; uzkurtu egiten da, alegia.

Dilatazio esaten zaio gorputz bat berotu eta handitzeari.

Gorputz solido, likido nahiz gaseosoen neurria aldatu egiten da bes-te gorputz batekin beroa trukatzen dutenean. Dilatazioak aldaketa handiak eragiten ditu gorputzetan.

Egoera-aldaketak

Partikulen higiduraren arabera, materia solido-, likido- edo gas-egoeran egon daiteke.

• Solido-egoeran. Partikulak ordenatuta daude, estu-estu lotuta, eta ez dira lekualdatzen (izotza, burdina, zura, etab.).

• Likido-egoeran. Partikulak oso gertu daude elkarrengandik, bai-na aske eta ordenarik gabe higitzen dira (ura, olioa, etab.).

• Gas-egoeran. Partikulak oso bereizita daude elkarrengandik, eta oso azkar higitzen dira. Horrenbestez, leku handia hartzen dute (airea, globo aerostatiko baten barruko gasa, etab.).

Hauek dira materiaren egoera-aldaketak:

• Urtzea. Tenperatura igotzean, gorputz solido bat likido bihurtzea da. (Kandela baten argizaria).

• Baporizazioa. Beroaren eraginez gorputz likido bat gas bihurtzea da. (Urak irakiten duenean).

• Kondentsazioa. Gas-egoeran dagoen gorputz bat likido-egoerara igarotzea da, gorputzak gainazal hotzago bat ukitzean. (Bainugelan, dutxako ur beroaren lurruna kondentsatu egiten da ispilua ukitzerakoan).

• Solidotzea. Hoztean, gorputz likido bat solido bi-hurtzea da. (Izotza).

Substantzia batek urtzeko behar duen tenperaturari urtze-puntua esaten zaio, eta substantzia batek irakiteko behar duenari, berriz, irakite-puntu.

BA AL ZENEKIEN?

Urtzea

Solidotzea

Egoera-aldaketak

Baporizazioa

KondentsazioaLikidoa

Solidoa

Gasa

148

295517 _ 0145-0156.indd 148 05/07/12 10:06

Page 149: NATUR 2.DBH Egokitzapena

7. Idatzi hitz hauek hutsuneetan: barne-energia - energia zinetikoa - beroa - tenperaturak - partikulen - areagotu.

Gorputz bati ematean, haren

mugimendua egiten da. Partikula

bakoitzaren handitzean,

ere handitzen da, eta beraz,

gorputzaren gora egiten du.

8. Definitu kontzeptu hauek:

• Dilatazioa:

• Uzkurdura:

• Urtze-puntua:

• Irakite-puntua:

9. Azpimarratu urdinez esaldi zuzenak eta gorriz okerrak.

• Dilatazioa gorputz bat hoztean gertatzen da.

• Dilatazioa gorputz bat berotzean gertatzen da.

• Gorputz bat dilatatzen denean, handitu egiten da.

• Gorputz guztien neurria aldatu egiten da beste gorputz batekin beroa trukatzen dutenean.

• Uzkurdurak aldaketa handiak eragiten ditu gorputzetan.

• Dilatazioak aldaketa handiak eragiten ditu gorputzetan.

• Merkuriozko termometroetan, merkurioaren dilatazioa baliatzen da tenperatura neurtzeko.

• Globo aerostatiko bat berotzean, haren neurria handitu egiten da, barruko airea asko dilatatzen delako.

Ariketak10. Idatzi egoera-aldaketa bakoitzaren izena.

11. Osatu taula hau:

Hasierako egoera Aldaketa Ondorengo egoera

Solidoa Likidoa

Gasa Likidoa

Baporizazioa

Likidoa Solidoa

12. Osatu egoera-aldaketen eskema.

Likidoa

Solidoa Gasa

149

295517 _ 0145-0156.indd 149 05/07/12 10:06

Page 150: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Uraren urtze- eta irakite-puntuak Fahrenheit eskalan (ºF), Celsius eskalan (ºC) eta Kelvin eskalan (K).

Tenperatura neurtzea 3Tenperatura neurtzeko, hiru eskala termometriko erabiltzen dira. Hona hemen: Celsius (ºC), Fahrenheit (ºF) eta Kelvin (K) eskalak.

Celsius eskala (ºC)

Munduan gehien erabilitako eskala da Celsius izenekoa. Tenperatura Celsius gradutan (ºC) neurtzen da. Eskala honetan, izotza 0 ºC-an urtzen da, eta urak 100 ºC-an irakiten du. Bi balio horien arteko tartea 100 zati berdinetan banatzen da, eta zati bakoitza gradu bati dagokio. Beraz, eskala zentigradua da.

Zero gradutik beherako tenperaturak zenbaki negatiboen bidez adie-razten dira, eta zero azpiko tenperaturak esaten zaie.

Fahrenheit eskala (ºF)

Fahrenheit eskalan, Fahrenheit gradutan (ºF) neurtzen da tenperatura.

Izotza 32 ºF-an urtzen da, eta urak 212 ºF-an irakiten du. Bi balio horien artean, 180 zati berdin daude. Beraz, ez da eskala zentigradua.

Kelvin eskala (K)

Zientzialariek gehien erabilitako eskala da Kelvin izenekoa. Tenpera-tura kelvinetan (K) neurtzen da.

Eskala honetan, izotza 273 K-ean urtzen da, eta urak 373 K-ean ira-kiten du. Bi balio horien arteko tartea 100 zati berdinetan banatzen da, eta zati bakoitza kelvin bati dagokio. Beraz, eskala zentigradua da.

Nazioarteko Sisteman, tenperatura-unitatea kelvina (K) da.

Kelvinak Celsius gradutan adierazteko, kelvinetan adierazitako ten-peratura ken 273 egin behar da:

Tenperatura Celsius gradutan 5 Tenperatura kelvinetan 2 273

Celsius graduak kelvinetan adierazteko, Celsius gradutan adierazi-tako tenperatura gehi 273 egin behar da:

Tenperatura kelvinetan 5 Tenperatura Celsius gradutan 1 273

Termometroa 4Gorputzen tenperatura neurtzeko, termometroak erabiltzen dira.

Termometroek beirazko hodi mehe-mehe bat eta eskala graduatu bat iza-ten dituzte. Hodian, likido bat mugitu ohi da (alkohola, merkurioa…).

Termometro batek gorputz bat ukitzean, likidoa berotu eta dilatatu egiten da, eta hodian gora egiten du. Hala, tenperatura adierazten digu. Tenperatura jaistean, kontrakoa gertatzen da: likidoa uzkurtu eta jaitsi egiten da.

Termometro kliniko gehienak elektronikoak dira eta tenperatura pantaila batean agertzen da.

º F º C K

212

32 0 273

100 373

Eskala graduatua. Termometro honek 25 ºC-ko tenperatura adierazten du.

150

295517 _ 0145-0156.indd 150 05/07/12 10:06

Page 151: NATUR 2.DBH Egokitzapena

13. Idatzi tenperatura neurtzeko erabiltzen diren hiru eskala termometrikoen izenak.

a)

b)

c)

14. Erantzun:� Zein dira uraren urtze- eta irakite-tenperaturak eskala hauetan?

• Celsius eskala

– Urtze-tenperatura:

– Irakite-tenperatura:

• Fahrenheit eskala

– Urtze-tenperatura:

– Irakite-tenperatura:

• Kelvin eskala

– Urtze-tenperatura:

– Irakite-tenperatura:

15. Osatu testu hau:

– Kelvinak Celsius gradutan adierazteko, kelvinetan

adierazitako tenperatura egin behar da.

– Celsius graduak kelvinetan adierazteko, Celsius

gradutan adierazitako tenperatura

egin behar da.

16. Idatzi kelvinetan jarraian adierazitako tenperaturak.

a) Edalontzi bateko ura 15 ºC-an dago:

b) Katilu bateko txokolatea 40 ºC-an dago:

c) Kafesne baten tenperatura 38 ºC-koa da:

d) New Yorken –5 ºC daude neguko egun batean:

17. Inguratu eskala termometriko zentigraduak eta azaldu zergatik diren zentigraduak.

Celsius eskala - Fahrenheit eskala- Kelvin eskala

Zergatik?

18. Erantzun:� Zein da tenperatura-unitatea Nazioarteko

Sisteman?

19. Idatzi Celsius gradutan kelvinetan adierazitako tenperatura hauek:

a) 560 K: _______ b) 420 K: _________

c) 323 K: ________ d) 208 K: _________

20. Azpimarratu. Zer neurtzeko erabiltzen dira termometroak?

a) Beroa b) Energia

c) Tenperatura d) Dilatazioa

21. Adierazi zer zati dituzten termometroek:

22. Lotu gezien bidez. Laguntza behar baduzu, galdetu irakasleari.

15 °C • • Uraren irakite-puntua.

36,5 °C • • Pertsona baten tenperatura.

0 °C • • Planetako batez besteko tenperatura.

100 °C • • Izotzaren urtze-puntua.

23. Inguratu tenperatura-unitateak:

kelvina - kaloria - Celsius gradua - joulea - Fahrenheit gradua

24. Irakurri arretaz testu hau: 2009. urtetik, Espainian ez da merkuriozko termometrorik egiten. Debekatuta dago haiek egitea. Izan ere, merkurioa metal toxikoa da, eta kaltegarria izan daiteke pertsonen osasunerako eta kutsagarria ingurumenerako.

a) Azaldu testuan aipatutakoa zure hitzen bidez.

Ariketak

151

295517 _ 0145-0156.indd 151 05/07/12 10:06

Page 152: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Beroaren hedapena5Beroa gorputz batetik beste batera igaro daiteke, edo gorputz berean, puntu batetik beste batera. Eta hori hiru modutan gerta daiteke: eroapenez, konbekzioz eta erradiazioz.

Eroapena

Eroapena beroa objektu solidoetan puntu batetik beste batera igarotzeko modua da.

Adibidez: metalezko haga baten muturra berotzen badugu, beroa partikula guztietan zehar hedatuko da pixkanaka, eta hala, haga osoa berotuko da. Beroa, eroapenez, hagako zatirik beroenetik zati-rik hotzenera igarotzen da.

Konbekzioa

Konbekzioa beroa likidoetan eta gasetan puntu batetik beste batera igarotzeko modua da.

Esate baterako: likido bat behealdetik berotzean, zati hori bestea baino gehiago berotzen da eta gora egiten du; likidoaren zatirik hotzenak, aldiz, behera egiten du. Tenperatura-aldeak eragindako mugimendu horren ondorioz, beroa likido osora hedatzen da. Hala, konbekzio-korronte izenekoak sortzen dira.

Erradiazioa

Erradiazio esaten zaio beroa uhinen bidez hedatzeari.

Esate baterako: Eguzkiaren beroa erradiazioz iristen da Lurrera. Lu-rrera iritsi aurretik, bero hori uhinen bidez hedatzen da espazioko hutsean.

Solidoaren partikulak

Beroa solidoaren gainerako partikuletarantz hedatzen da.

Gas partikulak

Likido partikulak

Konbekzio-korronteak

Gorputz bat bero-bero badago, erradiazioa igortzen du. Eskua gori-gori dagoen hagaren ondoan jartzen badugu (baina ukitu gabe), beroa nabarituko dugu erradiazioaren eraginez.

Berotegiak kristalezko edo plastikozko eraikinak dira, eta haietan, Eguzkiaren erradiazioak horma gardenak zeharkatzen ditu. Hala, Eguzkiaren argiak berotegiaren barruko zorua eta airea berotzen ditu, eta kristalezko hormek ez diote uzten aire beroari kanpora irteten. Hori dela-eta, tenperatura altua izaten da barruan. Berotegietan landareak hazten dituzte urte osoan.

BA AL ZENEKIEN?

152

295517 _ 0145-0156.indd 152 05/07/12 10:06

Page 153: NATUR 2.DBH Egokitzapena

25. Osatu taula hau:

Beroa hedatzeko moduak Ezaugarriak

Beroa solidoet an zehar hedatzen da.

Erradiazioa

Beroa uhinen bidez hedatzen da.

26. Azpimarratu aukera hauetako zein EZ den beroa hedatzeko modu bat:

Eroapena- Erreakzioa- Konbekzioa

27. Irakurri eta inguratu erantzun zuzena. Sutan dagoen ontzi batetik metalezko koilara bat hartzean erre egiten bagara, nola hedatu da beroa?

Eroapenez - Konbekzioz - Erradiazioz

28. Kasu bakoitzean, idatzi nola hedatzen den beroa.

Ariketak29. Irakurri eta markatu aukera zuzena.

• Erradiazioa beroa hedatzeko modu bat da, eta…

a) ezinbesteka da beroak materia ukitzea.

b) uhinen bidez soilik gertatzen da.

c) likidoetan gertatzen da.

• Eroapena beroa hedatzeko modu bat da:

a) beroa objektu solidoetan puntu batetik beste batera igarotzen da.

b) beroa likidoetan puntu batetik beste batera igarotzen da.

c) beroa gasetan puntu batetik beste batera igarotzen da.

30. Osatu konbekzioaren eskema hau:

31. Eskema honetan, azaldu zer gertatzen zaion eguzki-argiaren beroari berotegietan.

Hormek ez diote uzten

Eguzkiaren erradiazioak

32. Lotu gezien bidez.

Konbekzioa • • Uhinak

Erradiazioa • • Likidoa edo gasa

Eroapena • • Solidoak

153

295517 _ 0145-0156.indd 153 05/07/12 10:06

Page 154: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Ilea

Epidermisa

Ruffiniren korpuskulua

Krauseren korpuskulua

Eroale eta isolatzaile termikoak6Gorputzek beroa nola eroaten duten kontuan izanik, bi material mota bereizten dira: eroale termikoak (beroa ondo eroaten dute) eta isolatzaile termikoak (ez dute beroa ondo eroaten).

Eroale termikoak

Beroa ondo eroaten duten materialak dira. Metalak beroaren eroale onak dira; urrea, zilarra eta burdina, besteak beste.

Isolatzaile termikoak

Beroa ondo eroaten ez duten materialak dira, airea izaten dute-eta barruan. Zura, plastikoa, kortxoa eta kristala, esate baterako, isolatzaile termikoak dira.

Gure gorputzaren ehunak ere isolatzaile onak dira. Hori dela-eta, gure organismoa bero egon daiteke, 37 ºC-ko tenperaturan, baita hotz egiten duenean ere.

Larruazala, beroa hautemateko organoa7

Larruazalak, barruan, tenperatura-aldaketak hautematen dituzten termorrezeptore batzuk ditu. Bi termorrezeptore mota daude:

• Ruffiniren korpuskuluak. Bero-sentsazioak hautematen dituzte gure gorputzean. Larruazaleko alde sakonean daude. Aurpegian Ruffiniren korpuskulu asko ditugu.

• Krauseren korpuskuluak. Hotz-sentsazioak hautematen dituzte gure gorputzean. Krauseren korpuskuluak Ruffiniren korpusku-luak baino ugariagoak dira. Hori dela-eta, hotzarekiko gara sen-tikorragoak gizakiok beroarekiko baino. Bizkarrean asko ditugu, eta beraz, hotzarekiko oso sentikorra da bizkarra.

Kristal bikoitzeko leihoek aire-ganbera bat izaten dute, eta ganbera horrek ondo isolatzen du eta ez dio uzten beroari kanpora irteten.

Gure larruazaleko termorrezeptoreek objektu bat gure gorputza baino beroago edo hotzago dagoen hautematen dute.

Larruazalaren egitura.

BA AL ZENEKIEN?

Eskuarki, artilezko jertseek edo tapakiek «beroa ematen digutela» uste dugu, eta beraz, hotzetik babesten gaituztela. Baina egia esan, arropa horiei esker, aire-geruza bat dago gure gorputzaren eta arroparen artean, eta horrek babesten gaitu hotzetik: gure gorputzak ez du berorik galtzen.

154

295517 _ 0145-0156.indd 154 05/07/12 10:06

Page 155: NATUR 2.DBH Egokitzapena

33. Definitu kontzeptu hauek:

• Eroale termikoak:

• Isolatzaile termikoak:

34. Adierazi gauza bakoitza eroalea edo isolatzailea den.

Urre-lingoteak - burdinagak - zur zatiak - plastikozko poltsak - zilarrezko xaflak - beirazko botilak.

Eroaleak Isolatzaileak

35. Azpimarratu erantzun zuzena.Zer dira isolatzaileak?

a) Beroa ondo eroaten duten materialak dira.

b) Beroa ondo eroaten ez duten materialak dira.

36. Pentsatu eta erantzun.

a) Zergatik esaten da gure gorputzaren ehunak

isolatzaile onak direla?

b) Janariak prestatzean, zurezko tresnak erabili ohi

ditugu ez erretzeko. Zergatik?

c) Herrialde hotz batzuetan, zurezko etxeak egiten

dituzte. Zergatik?

d) Kristal bikoitzeko leihoei esker, etxeetatik ez da ia

berorik galtzen. Zergatik?

Ariketak37. Marraztu beroaren eroale onak diren materialez

egindako bi gauza eta material isolatzailez egindako beste bi gauza.

Eroalez egindakoak Isolatzailez egindakoak

38. Osatu larruazalaren egituraren eskema hau:

39. Erantzun.

a) Larruazaleko zer errezeptorek hautematen dituzte

tenperatura-aldaketak?

b) Aipatu bi termorrezeptore motak.

1.

2.

c) Zergatik gara gizakiok hotzarekiko sentikorragoak

beroarekiko baino?

d) Zergatik urtzen dira izozkiak azkar jaten ez baditugu?

155

295517 _ 0145-0156.indd 155 05/07/12 10:06

Page 156: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaBEROA

• Bero esaten zaio

• Beroa neurtzeko erabiltzen den nazioarteko unitatea ______________ da.

• Beroaren eraginak hauek dira:

– _________________ : gorputz bat berotu eta handitzea.

– ________________: gorputz batek beroa galdu, eta haren neurria txikitzea.

Hauek dira materiaren egoera-aldaketak:

• Urtzea: _____________________ bat bihurtzea.

• __________________: gorputz likido bat gas bihurtzea.

• __________________: __________________ bat igarotzea.

• __________________: ______________________ bat bihurtzea.

Beroa hiru modutan igaro daiteke gorputz batetik beste batera. Hona hemen:

1. ________________ :�

2. Konbekzioa:�

3. ________________ :�

Beroa ondo eroaten duten materialei ________________________ esaten zaie.

Beroa ondo eroaten ez duten materialei _____________________ esaten zaie.

TENPERATURA

Gorputz baten tenperaturak

Tenperatura neurtzeko, hiru eskala termometriko hauek erabiltzen dira:

1. __________________. Tenperatura gradutan neurtzen da.

2. __________________. Tenperatura gradutan neurtzen da.

3. __________________. Tenperatura neurtzen da.

Gorputzen tenperatura neurtzeko, _____________________ erabiltzen dira.

Larruazalak tenperatura-aldaketak hautematen dituzten termorrezeptore batzuk ditu barruan. Bi motatakoak daude:

1. ______________________ :�

2. ______________________ :�

156

295517 _ 0145-0156.indd 156 05/07/12 10:06

Page 157: NATUR 2.DBH Egokitzapena

12 Argia eta soinua

1679. urtearen hasieran, Isaac Newtonek, esperimentu baten bidez, hauxe frogatu zuen: argiaren ohiko kolorea zuria da eta kolore mota guztiak dituzten izpiak biltzean lortzen da.

Hori frogatzeko, gela ilun batean sartu zen Newton. Gelan, zulo txiki-txiki bat baino ez zegoen leihoan, eta handik, eguzki-izpi bakarra sartzen zen. Beirazko prisma bat baliatuz, eguzki-izpiaren argi zuria deskonposatu eta kolore biziz osatutako ostadar bat lortu zuen.

Zer frogatu zuen Newtonek esperimentu horren bidez?

• Argia eta soinua bi energia mota direla ikasiko duzu.

• Argia eta soinua nola hedatzen diren jakingo duzu.

• Argiaren islapena eta errefrakzioa nola gertatzen diren ikasiko duzu.

• Begiak argia eta belarriak soinua nola hautematen dituzten ikasiko duzu.

Unitate honetan…

295517 _ 0157-0170.indd 157 05/07/12 10:07

Page 158: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Argia eta soinua uhinak dira. Zer dira uhinak?1

Argia eta soinua bi energia mota dira. Eta badakigu energia leku ba-tetik beste batera heda daitekeela. Argia eta soinua uhinen bidez hedatzen dira.

Irrati- eta telebista-uhinak, itsasoko olatuak eta lurrikaren uhin sis-mikoak ditugu energia uhinen bidez hedatzearen zenbait adibide.

Energia espazioan garraiatzeko modu bat dira uhinak.

Soinua garraiatzen duten uhinei soinu-uhin deritze. Argia garraiatzen duten uhinak, berriz, argi-uhinak dira. Funtsezko desberdintasun bat dago bi uhin horien artean.

Soinu-uhinak ezin dira hutsean hedatu; ingurune material bat behar dute hedatzeko, ingurune solido, likido edo gaseosoa.

Argi-uhinak hutsean heda daitezke; ez dute ingurune materialik behar hedatzeko.

Objektuak argi-iturri sekundarioak dira2

Argia energia mota bat da, eta hari esker, objektuen kolorea eta itxura ikusten ditugu.

Argi-iturriak argia igor dezaketen gorputzak dira. Bi motatako argi-iturriak daude:

• Naturalak. Ez ditu gizakiak sortu. Eguzkia, izarrak eta ipurtargiak, adibidez, argi-iturri naturalak dira.

• Artifizialak. Gizakiak sortu ditu; esate baterako, bonbillak, kandelak eta linternak.

Objektu gehienek ez dute argirik igortzen, baina iristen zaien argia isla dezakete. Argiarekiko duten portaeraren arabera, hiru motatako objektuak bereizten dira:

• Objektu gardenak. Argiari igarotzen uzten diote. Objektu gar-denen atzean dauden gauzak argi eta garbi ikusten dira. Kristala, airea eta ura, esaterako, gardenak dira.

• Objektu zeharrargiak. Argiaren zati bati soilik uzten diote igarotzen, eta haien atzean dauden gauzak ezin dira argi eta garbi ikusi. Kristal landua eta landare-papera, adibidez, zeharrargiak dira.

• Objektu opakuak. Ez diote argiari igarotzen uzten. Objektu opakuen atzean dauden gauzak ezin dira ikusi. Zura eta ikatza, esate baterako, opakuak dira.

Ur tanta batek uhinak sortzen ditu uretara erortzean.

Huts esaten zaio materia atomorik ez duen lekuari. Izarren eta Lurraren arteko espazioa, esate baterako, hutsa da.

Gorputz solidoetan (zurean, esaterako), atomoak oso gertu daude elkarrengandik.

Gorputz likidoetan (uretan, adibidez), atomoak gertu daude elkarrengandik, baina ez solidoetan bezainbeste.

Gasetan (airean, esaterako), atomoak oso bereizita daude elkarrengandik.

JAKIN BEHARREKOA

GOGORATU

158

295517 _ 0157-0170.indd 158 05/07/12 10:07

Page 159: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Definitu kontzeptu hauek:

• Uhina:

• Argia:

• Argi-iturriak:

2. Marrazki bakoitzaren azpian, adierazi zer egoeratan dagoen materia.

3. Osatu testua.

Argia eta soinua bi mota dira.

Badakigu energia leku batetik beste batera

daitekeela.

Argia eta soinua bidez hedatzen

dira.

4. Adierazi naturala edo artifiziala den argi-iturri hauetako bakoitza:

Argi-iturria Naturala Artifiziala

Ipurtargia

Linterna

Izarra

Pospolo piztu baten sua

Kandela

Eguzkia

Ariketak5. Erantzun.

• Zer da hutsa?

• Nolako uhinak heda daitezke hutsean?

6. Adierazi esaldi bakoitza zuzena (Z) ala okerra (O) den. Erreparatu adibideari.

Z Argia energia mota bat da.

Uhinek materia garraiatzen dute.

Uhinek energia garraiatzen dute.

Bi motatako argi-iturriak daude: naturalak eta espazialak.

Objektu gardenek argiari igarotzen uzten diote.

Zura material zeharrargia da.

7. Idatzi hitz hauetako bakoitza dagokion tokian: gardena, zeharrargia eta opakua.

8. Zuzendu azpimarratutako hitzak, esaldiak zuzenak izan daitezen.

Apalategietako zurezko oholak material zeharrargiz

eginda daude.

Objektu opakuek iristen zaien argiaren zati bati igarotzen

uzten diote.

Leihoetako kristala material opakuz eginda dago.

159

295517 _ 0157-0170.indd 159 05/07/12 10:07

Page 160: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Argia lerro zuzenean hedatzen da3Bonbilla bat pizten dugunean, argi-izpiek berehala argitzen dute gela osoa. Argiaren bi propietate hauen ondorioz gertatzen da hori:

• Argia lerro zuzenean eta alde guztietara hedatzen da. Argi-izpiek ezin dituzte objektuak inguratu. Horregatik, argiaren aurrean gor-putzen bat dagoenean, itzalak sortzen dira.

• Argia oso azkar hedatzen da: argiaren abiadura segundoko 300.000 kilometrokoa da. Naturan ez dago argia bezain fenomeno azkarrik.

Baina abiadura hori hutsean edo airean soilik izaten du argiak. Beste ingurune batzuetan (uretan, beiran…), polikiago hedatzen da.

Itzalak eta eklipseak4Itzalak eratzen dira eguzki-izpiek objektu opaku batekin talka egiten dutenean; izan ere, objektu opakuek ez diote argiari igarotzen uzten.

Itzalaren itxura aurrean duen objektuaren antzekoa izango da. Pilota baten itzala biribila izango da, eta liburu batena, berriz, laukizuzen formakoa.

Argi-iturria objektu opakutik oso hurbil dagoenean, itzalak eta ilunantzak eratzen dira.

Eklipseak

Eklipseak gertatzen dira hiru astro lerro zuzenean daudenean eta haietako baten itzalak beste bat ezkutatzen duenean.

Bi motatako eklipseak daude:

• Ilargi-eklipsea. Lurra Eguzkiaren eta Ilargiaren artean jartzean gertatzen da. Lurraren itzala Ilargian proiektatzen da, eta beraz, ezin dugu Ilargia ikusi, ez baitu argirik jasotzen.

• Eguzki-eklipsea. Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren artean jartzean gertatzen da. Ilargiak Eguzkia ezkutatzen digu, eta horrenbestez, Lurraren zati batek ez du eguzki-argirik jasotzen.

Ilunantza

Itzala

ItzalaArgi-iturriak

Itzalak eratzen dira argiak objektu batekin talka egiten duenean.

Eguzki-eklipse baten bilakaera

160

295517 _ 0157-0170.indd 160 05/07/12 10:08

Page 161: NATUR 2.DBH Egokitzapena

9. Definitu argiaren bi propietateak.

10. Azaldu zergatik diren ezinezkoak marrazkietan adierazitako egoerak.

a) Ezinezkoa da. Izan ere , argia

b) Ezinezkoa da. Izan ere , argia

11. Marraztu falta den itzala.

12. Osatu eskema: adierazi zein diren itzalak, zein ilunantza, eta zein argi-iturriak.

13. Erantzun galdera hauei:

• Noiz eratzen dira itzalak?

• Noiz eratzen dira ilunantzak?

Ariketak14. Bilatu hiztegian hedatu hitzaren esanahia eta idatzi

haren sinonimo batzuk.

• Hedatu:

• Sinonimoak:

15. Lotu kontzeptu hauetako bakoitza dagokion marrazkiarekin: eguzki-eklipsea – ilargi-eklipsea.

Ilargia

Ilargia

Eguzkia

Eguzkia

Lurra

Lurra

16. Idatzi eklipse hitzaren definizioa.

Eklipsea:

17. Marraztu eguzki-eklipse baten bilakaera.

18. Irakurri eta erantzun.

2011ko ekainaren 15eko gauean, gure planeta Eguzkiaren aurrean jarri zen, eta zeruan distira egiten ari zen Ilargi bete ikaragarria ezkutatu egin zen minutu batzuetan.

Zer fenomeno adierazten da testuan?

A B

161

295517 _ 0157-0170.indd 161 05/07/12 10:08

Page 162: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Argiaren islapena5Argi-izpiek errebotatu egiten dute objektu opaku batekin talka egitean, teniseko pilotek horma bat jotzean egiten duten bezala. Fenomeno ho-rri islapen deritzo; islapenari esker, objektuak ikusten ditugu.

Objektu gehienek iristen zaien argiaren zati bat soilik islatzen dute; beste zatia xurgatu egiten dute. Ispiluak iristen zaien ia argi osoa islatzen duten objektu bakarrak dira.

Islapen esaten zaio argi-izpiek objektu opaku batekin talka egin eta errebotatzeari.

Argiaren errefrakzioa 6Argi-izpiek ez dute errebotatzen gorputz garden batekin talka egiten dutenean; argiaren abiadura eta norabidea aldatu egiten dira halakoetan. Norabide-aldaketa horri errefrakzio esaten zaio.

Errefrakzioa gertatzen da argiak kristal batekin, airearekin, urarekin edo beste edozein material gardenekin talka egiten duenean.

Argiak material garden batean zehar igarotzean duen norabide-aldaketa da errefrakzioa.

Leiarrak

Leiarrak gorputz gardenak dira, beirazkoak, oro har. Leiarren fun-tzioa argiaren errefrakzioa baliatu eta irudiak doitzea da.

Gizakiak hobetu egin ditu leiarrak pixkanaka-pixkanaka, eta gaur egun, tresna askotan erabiltzen dira: betaurrekoetan, lentilletan, argazki-kameretan, mikroskopioetan, lupetan…

Leiar motak

Leiar konbergenteak. Lodiagoak dira erdialdean muturretan baino. Argia puntu batean biltzen dute. Lupetan erabiltzen dira, bai eta betaurreko eta lentilletan ere, hipermetropia zuzentzeko.

Leiar dibergenteak. Meheagoak dira erdialdean muturretan baino. Argia sakabanatu egiten dute. Betaurrekoetan eta lentilletan erabiltzen dira, oro har, miopia zuzentzeko.

Argi-izpiek errebotatu egiten dute ispilua jotzean. Ispiluak gainazal opakuak dira eta benetako objektuaren irudi simetrikoa erakusten dute. Ispilu batean zeure buruari begiratuz gero, zure eskuineko eskua irudiko ezkerraldean egongo da.

Errefrakzioaren efektu optikoaren ondorioz, okertuta ikusten dugu uretan dagoen arkatz zatia.

162

295517 _ 0157-0170.indd 162 05/07/12 10:08

Page 163: NATUR 2.DBH Egokitzapena

19. Definitu kontzeptu hauek:

• Islapena:

• Errefrakzioa:

20. Hartu aukera zuzena.

• Nolako gorputzetan gertatzen da argiaren islapena?

a) Opakuetan b) Gardenetan

• Zer gertatzen zaie argi-izpiei objektu opaku batekin talka egitean?

a) Objektuak xurgatzen ditu b) Islatu egiten dira

• Nolako irudiak sortzen dira ispiluetan islapenaren ondorioz?

a) Simetrikoak b) Distortsionatuak

21. Marraztu leiar konbergente bat eta dibergente bat.

a) Leiar konbergentea

b) Leiar dibergentea

22. Lotu gezien bidez.

Gorputz opakuak •

Gorputz gardenak •

Leiarrak • • Islapena

Ispiluak • • Errefrakzioa

Argiak errebotatu egiten du •

Argiaren norabidea aldatu egiten da •

23. Egin X bat dagokion laukian.

Islapena Errefrakzioa

Ura

Zura

Kartoia

Airea

Harria

Kristala

Papera

Plastikoa

24. Ordenatu letrak eta osatu gai honekin loturiko hitzak.

LAPEISNA:

LUSIPIA:

EZKAIOARRFRE:

IERRALA:

NADEGAR:

APOAKU:

25. Osatu esaldiak, hitz hauek erabiliz: argi - norabidea - garden - islapena - errefrakzioa - errebotatu.

• Argi-izpiek egiten dute objektu opaku

batekin talka egitean.

• Argiaren aldatu egiten da -izpiek

gorputz batekin talka egitean.

• Objektu opakuetan, argiaren

gertatzen da.

• Objektu gardenetan, argiaren

gertatzen da.

26. Azaldu zer diren leiarrak eta zertarako erabiltzen diren.

Leiarrak

. Leiarren funtzioa

.

Leiar konbergenteak

.

Leiar dibergenteak

.

Ariketak

163

295517 _ 0157-0170.indd 163 05/07/12 10:08

Page 164: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Argiaren deskonposizioa7Isaac Newtonek hauxe frogatu zuen: argi zuria zenbait koloretan deskonposa daiteke prisma bat zeharkatzen duenean. Kolore horiek espektro ikusgaia osatzen dute.

Espektro ikusgaia ostadarraren zazpi koloreez eratuta dago. Hauek dira: morea, anila, urdina, berdea, horia, laranja eta gorria.

Argi zuria zenbait kolorez osatuta dago; espektro ikusgai izeneko koloreez, hain zuzen.

Gorputzen kolorea8Gure inguruari begiratuz gero, objektuek kolore desberdinak dituztela ikusiko dugu. Hala ere, objektuak argituta ez daudenean, gorputz guz-tiek beltzak dirudite. Argiak objektu bat argitzen duenean, argiaren zati bat xurgatu eta bestea islatu egiten du objektuak.

Objektu baten kolorea objektu horrek islatzen dituen koloreei soilik dagokie.

Objektu gorri batek kolore gorria islatzen du gure begietara; gainerako kolore guztiak, berriz, xurgatu egiten ditu.

Objektu zuriek kolore guztiak islatu eta ez dute bat ere xurgatzen.

Objektu beltzek ez dute kolorerik islatzen; denak xurgatzen dituzte.

Bi kolore mota daude:

• Argi-koloreak. Argiek sortutako koloreak dira; adibidez, Eguz-kiak eta bonbillek sortutakoak. Hiru argi-kolore primario daude: gorria, berdea eta urdina. Kolore horiek nahasiz gero, gainerako koloreak lor ditzakegu.

• Pigmentu-koloreak. Ez ditu argiak sortzen; argia islatzen duten objektuetan erabilitakoak dira. Hiru pigmentu-kolore primario daude: horia, magenta eta cyana. Hirurak nahasita, beltza osa-tzen da. Pigmentu-kolore primarioak behar bezala nahasten badi-tugu, edozein kolore lortuko dugu, zuria izan ezik.

Argi zuriak prisma bat zeharkatzen duenean, zenbait koloretan deskonposatzen da.

Euria egiten duenean, ur tantek prismen moduan jarduten dute eta Eguzkiaren argi zuria ostadarraren zazpi koloreetan deskonposatzen dute.

Pigmentu-koloreen nahastea.

Argi-koloreen nahastea.

164

295517 _ 0157-0170.indd 164 05/07/12 10:08

Page 165: NATUR 2.DBH Egokitzapena

27. Erantzun galdera hauei:

• Zer da espektro ikusgaia?

• Zer kolorek osatzen dute espektro ikusgaia?

• Zergatik azaltzen da ostadarra euria egiten duenean?

28. Seinalatu marrazkian argi zuria osatzen duten zazpi koloreak.

29. Pentsatu eta idatzi. Ur-jauzietan ere ostadarra ikusten da. Azaldu zergatik.

30. Bilatu hiztegian hitz hauetako bakoitzaren esanahia:

• Prisma:

• Pigmentu:

31. Osatu esaldiak.

• Objektu beltzek ez dute kolorerik .

• Objektu beltzek kolore guztiak dituzte.

• Objektu zuriek kolore islatzen dituzte.

• Objektu zuriek ez dute xurgatzen.

Ariketak32. Bilatu Isaac Newton zientzialariari buruzko informazioa.

Jaiolekua eta jaioteguna:

Ikasketak:

Lanbideak:

Aurkikuntzak:

Beste datu garrantzitsu batzuk:

33. Erantzun galdera hauei:

a) Zer dira argi-koloreak?

b) Zein dira argi-kolore primarioak?

c) Zer dira pigmentu-koloreak?

d) Zein dira pigmentu-kolore primarioak?

e) Nolakoak dira ostadarraren koloreak, argi-koloreak ala pigmentu-koloreak?

34. Idatzi kolore bakoitzaren izena eta adierazi argi-koloreak edo pigmentu-koloreak diren.

35. Osatu testua.

Argiak objektu bat argitzen duenean, argiaren zati bat

islatu eta bestea egiten du objektuak.

Objektu baten kolorea objektu horrek dituen

koloreei soilik dagokie.

165

295517 _ 0157-0170.indd 165 05/07/12 10:08

Page 166: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Argiaren pertzepzioa. Begia9Begia ikusmenaren organoa da.

Argi-energia edo argia hautemateko gai da begia.

Ikusmenari esker, badakigu zer koloretakoak diren gauzak, zer itxura eta neurri dituzten, eta zer distantziatara dauden.

Begiak bi zati ditu:

• Organo erantsiak. Begia babesten dute eta mugitze-ko aukera ematen diote. Bekainak, betileak, betazalak, malko-guruinak eta begia mugitzen duten giharrak dira.

• Begi-globoa. Likidoz betetako esfera bat da eta hiru geruzaz osatuta dago. Geruza horietako bat erretina da.

Argiak kornea eta kristalinoa zeharkatzen ditu, bai eta be-gi-globoko likidoak ere, eta erretinara iristen da. Erretinan, zentzumen-errezeptoreek argia nerbio-bulkada bihurtzen dute. Nerbio-bulkada horiek burmuinera iristen dira nerbio optikoan zehar, eta burmuinak irudi bat eratzen du, jaso-tako informazioa baliatuz.

Soinua10Danbor bat jotzen dugunean, larruak bibratu eta soinua egiten du. Gitarra bat jotzean, haren hariek bibratu eta soinuak sortzen dituzte. Hitz egitean, ahots-kordek bibratu eta soinuak egiten dituzte. Beraz, objektu batek bibratzen duenean, soinua sortzen da.

Bibratzen ari den objektu batek sortutako eta gure belarriak hautemandako sentsazioa da soinua.

Soinua uhinen bidez hedatzen den energia da.

Soinu-uhinek ingurune material bat behar dute hedatzeko. Ingurune hori solidoa izan daiteke (horma bat, adibidez), likidoa (ura, esate-rako) edo gasa (airea, besteak beste). Soinua ezin da hutsean hedatu.

Begiak argazki-kameren antzera funtzionatzen du. Irisak sartzen den argi kantitatea erregulatzen du, argazki-kameraren diafragmak bezala. Kristalinoa irudiak fokatzeaz arduratzen da, objektiboen leiarrak bezala. Irudiak erretinan sortzen dira, argazki-film edo sentsorean bezala.

Nerbio optikoa

Erretina

Begi-globoa

Begi-ninia

Kornea

Irisa

Kristalinoa

Filma edo sentsorea

Objektiboa

Diafragma

Leiarrak

166

295517 _ 0157-0170.indd 166 05/07/12 10:08

Page 167: NATUR 2.DBH Egokitzapena

36. Definitu kontzeptu hauek:

• Begi-globoa:

• Soinua:

37. Osatu giza begiaren eskema.

38. Begiak argazki-kameren antzera funtzionatzen du. Azaldu nolakoa den prozesu hori, marrazkian oinarrituta.

• Irisak

• Erretinan

• Kristalinoa

39. Erantzun.

a) Zein dira begiaren organo erantsiak?

b) Zein da haien funtzioa?

Ariketak40. Idatzi argazki-kamera baten zer atal den begiaren atal

hauetako bakoitzaren antzekoa:

• Kristalinoa:

• Irisa:

• Erretina:

41. Osatu esaldiak.

• Begia gai da .

• Ikusmenari esker, badakigu zer diren

gauzak, zer eta dituzten,

eta zer dauden.

• Objektu batek bibratzen duenean, sortzen da.

• Soinua bidez hedatzen den energia da.

• Soinua ezin da hedatu.

42. Idatzi soinua egin dezaketen hamar objekturen izenak.

43. Pentsatu eta erantzun.

Zer egin beharko duzu objektu hauek bibratu eta soinua egin dezaten?

• Txilibitu bat:

• Kriskitinak:

• Lapiko bat:

• Plastikozko poltsa bat:

44. Bilatu begiaren lau atalen izenak letra-zopa honetan:

H K R I S T A L I N O A P XR S K O E R R E T I N A I UP I O J D M S A O R P L S PI J R U S E S Z H I C M A AT H N S P D O P Ñ S Z L F EA D E H C A W E T A S P A DO K A S D C Z G I Ñ A R A P

167

295517 _ 0157-0170.indd 167 05/07/12 10:08

Page 168: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Soinuaren ezaugarriak11Soinuak hiru ezaugarri ditu: intentsitatea, tonua eta tinbrea. Eta ezaugarri horiei esker, soinuak bereizten ditugu.

• Intentsitatea. Entzundako soinuak duen energia kantitatea da. Zer intentsitate duten, soinuak ahulak edo ozenak izan daitezke.

• Tonua. Soinuaren ezaugarri honi esker, soinu baxuak eta altuak bereizten ditugu. Dunbal baten soinua, esaterako, baxua da, eta txilibitu batena, berriz, altua.

• Tinbrea. Ezaugarri honi esker, musika-tresnak eta soinu-iturriak bereizten ditugu. Esate baterako, piano batek eta biolin batek musika-nota bera jota ere soinu desberdina egiten dute, musika-tresna bakoitzak tinbre jakin bat duelako.

Soinuaren pertzepzioa12Soinu-uhin bat belarrira iristen denean, entzunbidean zehar igaro eta tinpanoraino heltzen da. Tinpanoaren bibrazioa erdiko belarriko hezurtxoetaraino iristen da. Handik, barruko belarrira igarotzen da bibrazioa, eta gero, entzumen-nerbiora. Entzumen-nerbioek bibra-zioa nerbio-bulkada bihurtu, eta informazioa burmuinera eramaten dute. Burmuinean, hain zuzen, interpretatu egiten da entzundako soinua.

Giza belarriak ezin ditu hauteman inguruan sorturiko soinu guztiak. Zenbait animaliak (saguzarrek, erleek, baleek eta izurdeek, esaterako) ultrasoinuak edo infrasoinuak hauteman ditzakete; guk, aldiz, ezin ditugu soinu horiek entzun.

Soinu-uhinek errebotatu egiten dute objektu batekin talka egitean. Gizakiak aplikazio mediko batzuetan (ekografietan, fisioterapian…) eta beste zenbait tresnatan (sonarretan…) erabiltzen du soinuaren propietate hori.

BA AL ZENEKIEN?

Ontziko sonarrak ultrasoinu bat igortzen du.

Soinuak balearekin talka egiten du eta islatu egiten da.

Zenbait soinuren intentsitate-mailak

Hostoen marmarra 20 dB

Liburutegia 40 dB

Bulegoa 50 dB

Elkarrizketa, metro bateko distantziara 60 dB

Zirkulazioa eta makinak 80 dB

Lurpeko trena 100 dB

Erreaktore bat aireratzea, hurbil 150 dB

Barruko belarria

Erdiko belarriko hezurtxoak

TinpanoaSoinu-uhinakEntzunbidea

Entzumen-nerbioa

168

295517 _ 0157-0170.indd 168 05/07/12 10:08

Page 169: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Entzumen-nerbioa

45. Erantzun:� Zer hiru ezaugarri ditu soinuak?

46. Definitu hitz hauek:

• Intentsitate:

• Tonu:

• Tinbre:

47. Idatzi dagokion izena marrazkiko lauki bakoitzean.

48. Ordenatu soinu hauek intentsitate-mailaren arabera: errepide bateko zirkulazioa - hostoen marmarra - erreakzio-hegazkin bat - MP3 bat, ozen-ozen - elkarrizketa bat.

Soinurik ahulena

49. Pentsatu eta erantzun.

• Gai izango al zinateke ikaskide guztien ahotsak

bereizteko, begiak itxita dituzula?

• Zure ustez, soinuaren zer ezaugarriri esker bereizten

dituzu ahotsak?

Ariketak50. Idatzi ordenan belarriaren zer ataletatik igarotzen diren

soinu-uhinak burmuinera heldu aurretik.

51. Erantzun.

Nola esaten zaie gizakiak entzun ezin dituen soinuei?

eta .

52. Idatzi ultrasoinuak hauteman ditzaketen animalia batzuen izenak.

53. Lotu gezien bidez.

Baxua •

Ozena • • Tonua

Ahula • • Intentsitatea

Altua • • Tinbrea

Ahotsak •

54. Idatzi.

• Soinu ozenak izan ohi dituzten bi lekuren

izenak:

• Soinu ahul-ahulak izan ohi dituzten bi lekuren

izenak:

55. Taulan zenbait soinuren intentsitate-mailak datoz. Osatu.

Hostoen marmarra

Liburutegia 40 dB

Bulegoa

Elkarrizketa, metro bateko distantziara

Zirkulazioa eta makinak 80 dB

Lurpeko trena 100 dB

Erreaktore bat aireratzea, hurbil

169

295517 _ 0157-0170.indd 169 05/07/12 10:08

Page 170: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaARGIA ETA SOINUA ENERGIA MOTAK DIRA

Argia eta soinua bi mota dira, eta bidez hedatzen dira.

dira uhinak.

ARGIA ETA OBJEKTUAK

Argia

.

Argi-iturriak dira.

Bi motatako daude: naturalak eta .

Argiarekiko duten portaeraren arabera, hiru motatako objektuak bereizten dira:

• Gardenak:�

• : argiaren zati bati soilik uzten diote igarotzen.

• :

Argia lerro eta alde guztietara hedatzen da.

Argiaren abiadura da.

Isaac Newtonek hauxe frogatu zuen: argi zenbait koloretan deskonposa daiteke. Hauek dira koloreak: , , ,

, , eta .

ARGIAREN PERTZEPZIOA

ikusmenaren organoa da eta argia hautematen du.

Begiak bi zati ditu:

• Organo erantsiak. Begia dute eta aukera ematen diote.Bekainak, , , eta dira.

• . Likidoz betetako esfera bat da eta hiru geruzaz osatuta dago.

SOINUA

da soinua.

Soinua bidez hedatzen da eta ingurune material bat behar du hedatzeko: ingurune solidoa, edo .

Hauek dira soinuaren ezaugarriak:

• Intentsitatea. da.

• . Ezaugarri honi esker, soinu baxuak eta altuak bereizten dira.

• . .

soinu-uhinak hautematen dituen organoa da.

Soinu-uhin bat belarrira iristen denean, zehar igaro eta heltzen da. Ondoren, iristen da. Handik, igarotzen da, eta gero, - . Entzumen-nerbioek nerbio-bulkada bihurtzen dute.

170

295517 _ 0157-0170.indd 170 05/07/12 10:08

Page 171: NATUR 2.DBH Egokitzapena

13 Materia eta energia

Albert Einstein (1879-1955) xx. mendeko pertsonarik garrantzitsuenetako bat da. Haren aurkikuntza zientifikoek goitik behera aldatu zuten Fisika; izan ere, espazioaren eta denboraren ikuskera klasikoa aldarazi zuten. Halako aurkikuntzak eginagatik ere, Einsteinek ez zuen uste aparteko talentuko pertsona zenik. Izugarrizko jakin-mina baino ez zuela zioen. Irudimenean eta ardura zientifikoan sinesten zuen gehiago bere adimenean baino.

1905ean, erlatibitate bereziaren teoria argitaratu zuen. 1915ean, beste teoria bat aurkeztu zuen: erlatibitatearen teoria orokorra. Hartan, grabitatearen deskribapena are gehiago garatu zuen.

1921ean, Fisikako Nobel saria jaso zuen.

Bilatu informazioa eta idatzi Einsteinen aurkikuntzarik garrantzitsuenen izenak.

• Materia, sistema materiala eta substantzia bereiziko dituzu.

• Materia zerez osatuta dagoen ikasiko duzu.

• Higidura motak ikasiko dituzu.

• Jakingo duzu abiadura eta azelerazioa zertan diren desberdinak.

• Indarra zer den jakingo duzu.

• Pisua indarra dela ikasiko duzu.

Unitate honetan…

295517 _ 0171-0176.indd 171 05/07/12 10:09

Page 172: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Materiaren konposizioa1Gauza guzti-guztiak materiaz osatuta daude. Arnasten dugun airea, edaten dugun ura eta jaten ditugun sagarrak, besteak beste, materia dira. Ikusi, uki edo usain dezakegun oro da materia.

Masa eta bolumena dituen oro da materia; hots, espazioan leku bat hartzen duen oro da materia.

Materia orok bi ezaugarri ditu: masa du (gorputz baten materia kan-titatea) eta bolumen bat hartzen du (leku bat hartzen du espazioan).

Materia eta hura osatzen duten substantziak aztertzeko, kontzeptu hauek bereizi behar ditugu:

• Materia. Masa eta bolumena dituen oro.

• Sistema materiala. Materia zati bat da, aztertzeko gorputzetik banantzen dena.

• Substantzia. Materia mota jakin bat da. Substantziek zenbait pro-pietate dituzte, eta haiei esker, bereizi ezin ditzakegu; esate baterako, kolorea, zaporea eta dentsitatea.

Konposatuak eta elementuak

Substantzia puruek ezaugarri bereizgarriak dituzte, eta ezaugarri horiei esker, beste substantzia puruetatik bereizten dira.

Bi motatako substantzia puruak daude:

• Konposatuak. Beste substantzia sinpleago batzuetan deskonposa daitezkeenak dira. Ura, adibidez, konposatua da, eta hidrogenoz eta oxigenoz osatuta dago.

• Elementuak. Atomo mota bakarreko substantziak dira. Hidrogenoa eta oxigenoa, esaterako, elementuak dira.

Atomoak, molekulak eta kristalak

Materia atomo izeneko partikula txiki-txikiz osatuta dago. Atomoak elementu bakoitzaren unitaterik txikienak dira, eta ikusi ahal izateko, mikroskopio elektronikoak erabiltzen dira. Atomo batzuk isolatuta egoten dira; beste batzuk, berriz, elkartu egiten dira eta molekulak edo kristalak sortzen dituzte.

• Molekulak. Atomoak elkartzean sortzen dira. Molekula batzuk atomo berdinez osatuta daude; oxigenoa (O2), adibidez. Beste zenbait mole-kula, aldiz, atomo desberdinez eratuta daude; ura (H2O), esaterako.

• Kristalak. Atomoak modu ordenatuan elkartzean sortzen dira. Gatza, esaterako, sodio atomoek (Na) eta kloro atomoek (Cl) osa-turiko kristalez dago eratuta.

Ura, harriak, airea, hodeiak eta izaki bizidunak materia dira.

Gatz-kristala

Sodio atomoa (Na)

Kloro atomoa (Cl)

O2 molekula Oxigeno atomoak

H2O molekula

Hidrogeno atomoak

Oxigeno atomoa

172

295517 _ 0171-0176.indd 172 05/07/12 10:09

Page 173: NATUR 2.DBH Egokitzapena

1. Erabili hiztegia eta definitu kontzeptu hauek:

a) Materia:

b) Masa:

c) Bolumena:

d) Atomoa:

e) Sistema materiala:

f) Substantzia:

2. Egin X bat materia diren elementuetan.

Koadernoak

Tristura

Liburuak

Bakea

Ideiak

Zoriontasuna

Bizkar-zorroak

Izerdia

3. Kasu bakoitzean, azpimarratu masarik handieneko gorputza.

• Folioa - koadernoa.

• Autobusa - autoa.

• Katua - zebra.

• Lapikoa - koilara.

• Harria - mendia.

• Botila - edalontzia.

Ariketak4. Erantzun galdera hauei:

a) Zer bi motatako substantzia puruak daude?

1.

2.

b) Zertan dira desberdinak?

c) Zer dira molekulak?

d) Zer dira kristalak?

e) Zer bi modutan egon daitezke atomoak?

5. Erreparatu molekula honi eta erantzun galderei.

a) Zenbat atomo ditu molekulak?

b) Zer dira, berdinak ala desberdinak?

c) Zein da elementu kimiko horren izena?

6. Erreparatu molekula honi eta erantzun galderei.

a) Zenbat atomo ditu molekulak?

b) Zer dira, berdinak ala desberdinak?

c) Zein da elementu kimiko horren izena?

173

295517 _ 0171-0176.indd 173 05/07/12 10:09

Page 174: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Posizio-aldaketak. Higidurak2

Gure inguruan, gauza asko mugitzen dira. Adibidez, txoriek hegan egiten dute, autoak errepideetan zehar ibiltzen dira, eta Lurra higitu egiten da.

Gorputz baten posizioa aldatzen denean, gorputza mugitu egiten dela esaten da.

Objektu baten posizioa denborak aurrera egin ahala aldatzen ez bada, pausagunean dagoela esaten dugu. Posizioa denboran zehar alda tzen bada, mugitzen ari dela esaten dugu eta higikari deritzogu.

Ibilbidearen arabera, bi higidura mota bereizten dira:

• Higidura zuzena. Ibilbidea lerrozuzena da.

• Higidura lerromakurra. Ibilbidea kurbatua da.

Abiadurari erreparatuta ere, bi mota bereizten dira:

• Higidura uniformea. Abiadura ez da aldatzen. Higidurak ez du azeleraziorik.

• Higidura aldakorra. Abiadura aldatu egiten da. Higidurak azele-razioa du.

Azelerazioa eta indarrak3Higitzen ari diren objektuak (higikariak) azkar nahiz motel lekualda daitezke, eta hori higikariak higidura egiteko behar duen denborak adierazten du. Higidurako abiadura ez da beti bera izaten. Abiadura aldatzen bada, higidurak azelerazioa duela esaten da. Higidurako abiadura handitzen bada (higikaria gero eta azkarrago doa), azele-razioa positiboa da. Higikariak balaztatzen badu, abiadura murriztu egiten da (gero eta polikiago doa), eta negatiboa da azelerazioa.

Azelerazioa gertatzen da geldirik dagoen objektu bati indar bat eragin eta objektua mugitzen hasten bada. Baita higikari bat geldiarazteko indarra egiten denean ere. Indarra newtonetan (N) neurtzen da.

Indarrek gorputzak mugiaraz eta geldiaraz ditzakete, bai eta haien higidura aldatu ere.

Masa eta pisua

Gorputz guztien masa (materia kantitatea) Lurraren grabitate-indarrak erakartzen du, eta erakarpen-indar horren ondorioz, gorputzen masak pisua dauka. Pisua grabitateak gorputz bati egindako indarra da. Masa kilogramotan (kg) neurtzen da, eta pisua, newtonetan (N).

Patinetean ibili, salto egin, lasterka ibili eta beste hainbat jarduera egiten ditugunean, mugitu egiten gara.

Merkataritzaguneetako arrapala mekanikoek higidura zuzen uniformea dute mugitzen ari diren bitartean.

Gorputz bati indarra eragitean, haren pausagune- edo higidura-egoera alda dezakegu.

174

295517 _ 0171-0176.indd 174 05/07/12 10:09

Page 175: NATUR 2.DBH Egokitzapena

7. Erantzun.

a) Noiz esaten da gorputz bat mugitu egiten dela?

Eman hiru adibide.

1.

2.

3.

b) Zer adierazten du auto baten abiadura-neurgailuak, batez besteko abiadura ala aldiuneko abiadura?

8. Irakurri definizioak, erreparatu grafikoari eta egin ariketa.

• Ibilbidea higikari batek egindako bidea da.

• Lekualdaketa higidura baten hasierako puntuaren eta azken puntuaren arteko distantzia da.

a) Egin I bat ibilbidea zein den adierazteko, eta L bat, lekualdaketa zein den adierazteko.

9. Osatu eskema hau:

Higidura motak

Ibilbidearen arabera Abiaduraren arabera

Ariketak10. Adierazi esaldi bakoitza zuzena (Z) ala okerra (O) den.

• Higidura zuzenetan, ibilbidea kurbatua da.

• Higidura lerromakurretan, ibilbidea lerrozuzena da.

• Higidura uniformeetan ez dago azeleraziorik.

• Higidura aldakorretan, badago azelerazioa.

• Higidura uniformeetan, abiadura aldatu egiten da.

11. Osatu esaldiak.

• Objektuak azkar nahiz motel lekualda daitezke,

eta hori

adierazten du.

• Azelerazioa gertatzen da objektu bati indar bat eragitean, baita

• Abiadura handitzen denean, azelerazioa

da.

• Abiadura murrizten denean, azelerazioa

da.

12. Lotu gezien bidez.

Masa • • Newton

Pisua • • Kilogramo

13. Erreparatu irudiari eta erantzun galderei.

a) Zergatik ari da baloia mugitzen?

b) Ba al du azeleraziorik mugimendu horrek?

175

295517 _ 0171-0176.indd 175 05/07/12 10:09

Page 176: NATUR 2.DBH Egokitzapena

LaburpenaMATERIAREN KONPOSIZIOA

• da materia.

• Sistema materiala

• Substantzia

KONPOSATUAK ETA ELEMENTUAK

• Substantzia puruek

• Bi motatako substantzia puruak daude:

– ___________ : beste ___________ sinpleago batzuetan deskonposatzen dira.

– ___________ : ez dira beste _________ sinpleago batzuetan deskonposatzen.

ATOMOAK, MOLEKULAK ETA KRISTALAK

• Materia izeneko partikula txiki-txikiz osatuta dago.

• Atomo batzuk elkartu egiten dira eta hauek sortzen dituzte:

POSIZIO-ALDAKETAK

• Gorputz baten , gorputza mugitu egiten dela esaten da.

• Higikari esaten diegu

• Ibilbidea da.

• Lekualdaketa da.

HIGIDURA MOTAK

• Ibilbidearen arabera:

• Abiaduraren arabera:

ABIADURA, AZELERAZIOA ETA INDARRAK

• Abiadura aldatzen denean, higidurak duela esaten da.

• Indarrek gorputzak _________________ eta ditzakete,

bai eta haien aldatu ere.

• Indarra neurtzen da,

MASA ETA PISUA

• Pisua da.

• Masa neurtzen da.

• Pisua neurtzen da.

176

295517 _ 0171-0176.indd 176 05/07/12 10:09

Page 177: NATUR 2.DBH Egokitzapena

Arte-zuzendaritza: José Crespo

Proiektu grafikoa: Azala: PEP CARRIÓ Barrualdea: Manuel García

Irudiak: alademoscail·lustració, Digitalartis, Marcelo Pérez, Pere Luis León, Carlos Aguilera

Proiektu-burua: Rosa MarínIrudien koordinazioa:Carlos AguileraProiektuaren garapenerako arduraduna:Javier TejedaGarapen grafikoa: Rosa María Barriga, José Luis García, Raúl de Andrés

Zuzendaritza teknikoa: Ángel García Encinar

Koordinazio teknikoa: Miren Pellejero, Jesús Muela, Francisco MoralKonposaketa eta muntaketa: Maitane Barrena, Luis González, Jorge BorregoArgazkien dokumentazioa eta aukeraketa: Nieves Marinas

Argazkiak: A. Díaz; A. Guerra; B. Cobeta; C. Díez Polanco; C. Jiménez / photoAlquimia; C. Suárez; C. Valderrábano e I. Hernández;C. Brito / J. Núñez; D. Lezama; GARCÍA-PELAYO / Juancho; GOYENECHEA; I. Meléndez; I. Rovira; I. Sabater; J. C. Muñoz / 'Espainiako Geologia eta Meatzaritza Institutua'; J. Escandell.com; J. I. Medina; J. J. Balbuena; J. Jaime; J. L. G. Grande; J. Latova; J. Lucas; J. M.ª Montero; J. Rosselló; J. Soler; J. V. Resino; Juan M. Ruiz; Krauel; L. Gallo; L. M. Iglesias; L. Olivenza; Larrión-Pimoulier; M. Montes; M. San Félix; Michele di Piccione; O. Torres; P. Arceo; P. Esgueva; Prats i Camps; Roca-Madariaga; S. Enríquez Bajo Cero, Madrid; S. Padura; TERRANOVA INTERPRETACIÓN GESTION AMBIENTAL; A. G. E. FOTOSTOCK / SCIENCE PHOTO LIBRARY, Gregory G. Dimijian, JUNIORS BILDARCHIV, Michael Jenkins, George Stocking, Fritz Poelking, Angelo Cavalli, Michael Abbey, Suzanne Long, Mehaukulyk, K. H. Jacobi, Astrid&Hanns-Friede, U.S. NAVY, Marevision, SPL; A.S.A. Minden Pictures / Frans Lanting, Minden Pictures / Norbert Wu; CONTACTO / AFP PHOTO / HO / E. Paul Oberlander / Woods Hole Oceanographic Institution, AFP PHOTO / FISHERIES AND OCEANS CANADA / Uvic-Verena Tunnicliffe; CONTIFOTO / SYGMA / Flavio Pagani, M. Attar, UPPA; CORDON PRESS / REUTERS / Toshiyuki Aizawa; COVER / CORBIS / Sheldan Collins, Matthias Kulka, Uli Wiesmeier, Rob Howard; DIGITAL BANK; DIGITALVISION; EFE / Dennis M. Sabangan, EPA / Jeff Tran, DIGITALGLOBE; EFE / SIPA-PRESS / Dirk Heinrich, F. Durand, G. Elkaim, Jorge Núñez, Michel Pignères, Pall Stefansson, Rebecca Dean, BGPLC / Fred Baven-dan, HONOLULU STAR; EUROPA PRESS REPORTAJES / CZECH NEWS AGENCY / Jaroslav Hejzlar; FOTOGRAFÍA F3; GETTY IMAGES SALES SPAIN / Visuals Unlimited / Dr. Richard Kessel & Dr. Gene Shih, Gallo Images / Heinrich van den Berg, Dorling Kindersley / Frank Greenaway, National Geographic / Carsten Peter, Johner Images / Per Magnus Persson, Stone / Richard During, Stone / Spike Walker, Photos.com Plus; HIGHRES PRESS STOCK / NaturePL / HighRes, AbleStock.com; I. PREYSLER; ISTOCKPHOTO; J. M.ª BARRES; JOHN FOXX IMAGES; LOBO PRODUCCIONES / C. SANZ; MELBA AGENCY; MICROS / J. M. Blanco; NASA; PHOTODISC; STOCKBYTE; Madrilgo Unibertsitate Konplutenseko Behatokia; A. Viñas / ESPAINIAKO GEOLOGIA ETA MEATZARITZA INSTITUTUA; J. Jaime; Juan M. Ruiz; European Community; SANTILLANA FUNDAZIOA / ITSAS MUSEOA, KANTABRIA; I. Nieva; M. Ortega / J. Frías; MATTON-BILD; Natur-Sport Sorbas S.L.; SERIDEC PHOTOIMAGENES CD DigitalVision; T. Grence; USIS; SANTILLANAREN ARTXIBOA

© 2012 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.Legizamon poligonoaGipuzkoa kalea, 3148450 Etxebarri (Bizkaia)Printed in Spain

ISBN: 978-84-9894-095-4 PK: 295517Lege-gordailua:

Lan honen edozelako bikoiztea, banatzea edo jendaurreko jakinaraztea zein eralda- tzea soilik egin ahal izango da jabeen baimena edukita, legeak xedaturiko salbues-penak salbu. Lan honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu behar baduzu, jo ezazu CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.cedro.org).

295517_retiracion _ 0001-0001.indd 1 05/07/12 10:52