JUSTICIA...Castillejo y que tamiza las vistas del edificio judici al a los bloques de vivien-das que...
Transcript of JUSTICIA...Castillejo y que tamiza las vistas del edificio judici al a los bloques de vivien-das que...
CIU
DA
D D
E L
A J
US
TIC
IA
de J
aén
Exca
vaci
ones
Arq
ueol
ógic
as
3
CIU
DA
D D
E L
A J
US
TIC
IA D
E J
AÉ
NEx
cava
cione
s Arq
ueol
ógica
s
Ciu
da
d d
e la
Ju
sti
cia
de
Jaé
n. E
xcav
aci
on
es
Arq
ue
oló
gic
as
ED
ITA
Con
seje
ría
de J
ustic
ia y
Adm
inis
trac
ión
Púb
lica.
JU
NTA
DE
AN
DA
LUC
ÍAD
irecc
ión
Gen
eral
de
Infr
aest
ruct
uras
y S
iste
mas
TE
XT
OS
Vic
ente
Bar
ba C
olm
ener
oF
ranc
isca
Hor
nos
Mat
aÁ
ngel
a G
arcí
a de
Par
edes
Igna
cio
Gar
cía
Ped
rosa
Ant
onio
T. M
ozas
Cal
vach
eM
erce
des
Nav
arro
Pér
ezJo
sé L
uis
Pér
ez G
arcí
aJo
sé A
nton
io R
ique
lme
Can
tal
Vic
ente
Sal
vatie
rra
Cue
nca
Nar
ciso
Zaf
ra d
e la
Tor
re
FIC
HA
S C
ATÁ
LOG
OV
icen
te B
arba
Col
men
ero
Alb
erto
Fer
nánd
ez O
rdóñ
ezM
erce
des
Nav
arro
Pér
ezA
licia
Nie
to R
uiz
Em
ilio
Pla
zas
Bel
trán
Isab
el R
uiz
Các
eres
Mar
cos
Sot
o C
ivan
tos
RE
STA
UR
AC
IÓN
Mª
Pa
z Ló
pez
Rod
rígu
ez
AU
DIO
VIS
UA
LA
lber
to L
uque
, Pro
ducc
ione
s B
osco
DIS
EÑ
O Y
DIR
EC
CIÓ
N G
RÁ
FIC
AR
ocío
Alc
ánta
ra M
oren
o
© D
e la
edi
ción
: JU
NTA
DE
AN
DA
LUC
ÍA. C
onse
jerí
a de
Jus
ticia
y A
dmin
istr
ació
n P
úblic
a ©
©
De
las
foto
graf
ías:
Arq
13 E
stud
io d
e A
rque
olog
ía, S
.L.,
Jesú
s G
rana
da F
erná
ndez
© D
e la
s ilu
stra
cion
es: R
ocío
Alc
ánta
ra M
oren
o
IMP
RE
SIÓ
N
ISB
N: 9
78-8
4-9
3367
1-0
-7D
epós
ito L
egal
: AL
507-
2010
5
La e
xper
ienc
ia h
istó
rica
pare
ce h
aber
se c
onve
rtid
o en
la e
xper
ienc
ia in
divi
dual
de
An-
dalu
cía,
que
, seg
ún h
a di
cho
un p
oeta
de
la ti
erra
, Man
uel M
acha
do, “
Todo
lo g
anar
on,
y to
do lo
per
dier
on”;
gent
es q
ue fu
eron
suc
esiv
amen
te fe
nici
as, g
riega
s, h
ebre
as, á
ra-
bes,
his
pana
s, y
que
aho
ra ll
evan
el n
ombr
e de
sus
inva
sore
s, lo
s vá
ndal
os; d
e es
tas
gent
es q
ue a
dora
ron
tant
os d
iose
s di
stin
tos,
y v
iero
n su
cede
rse
tant
os im
perio
s ef
íme-
el c
ulto
ext
erio
r de
la C
ruz,
per
o co
n no
stal
gias
de
ídol
os y
de
med
ias
luna
s.
En
la a
ctua
lidad
, est
á in
tern
acio
nalm
ente
rec
onoc
ido
que
la r
ecup
erac
ión
de lo
s re
s-to
s ar
queo
lógi
cos
no c
onsi
ste
en d
ejar
los
tal c
ual e
n un
esp
acio
físi
co, s
ino
en p
erm
i-tir
que
la c
iuda
d re
cupe
re t
odos
los
mom
ento
s hi
stór
icos
que
ha
vivi
do,
conv
ivie
ndo
a la
Zon
a A
rque
ológ
ica
de M
arro
quíe
s B
ajos
se
pret
ende
com
o un
mod
elo
a se
guir
en la
inte
grac
ión
de y
acim
ient
os.
La a
rque
olog
ía n
o pu
ede
mos
trar
se ú
nica
men
te c
omo
un in
stru
men
to a
l ser
vici
o de
l co
noci
mie
nto
hist
óric
o, s
ino
tam
bién
com
o un
a he
rram
ient
a qu
e dé
res
pues
ta a
las
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
inte
nta
expl
icar
la p
erfe
cta
fusi
ón d
e la
iden
tidad
and
aluz
a co
n la
s ne
cesi
dade
s y
el r
espe
to a
una
soc
ieda
d m
oder
na e
n co
nsta
nte
evol
ució
n. A
sí, l
a ad
ecua
da p
rest
ació
n de
l ser
vici
o pú
blic
o de
la A
dmin
istr
ació
n de
Jus
ticia
de
la J
unta
de
And
aluc
ía p
asa
por
dota
r, a
los
ciud
adan
os y
los
sect
ores
pro
fesi
onal
es im
plic
a-
Al
esta
r ub
icad
os e
stos
ter
reno
s en
Zon
a A
rque
ológ
ica
y en
ate
nció
n a
lo p
revi
sto
en e
l Pla
n G
ener
al d
e O
rden
ació
n U
rban
a de
la c
iuda
d, s
e lle
varo
n a
cabo
una
s ex
-ca
vaci
ones
que
se
desa
rrol
laro
n ba
jo la
dire
cció
n de
los
arqu
eólo
gos
Vic
ente
Bar
ba
Col
men
ero
y M
erce
des
Nav
arro
Pér
ez, a
lo la
rgo
de u
n añ
o y
que
son
bien
con
ocid
as
de lo
s ha
bita
ntes
de
esta
ciu
dad,
hab
iend
o ap
orta
do im
port
ante
s ha
llazg
os d
el q
ue
son
una
exce
lent
e di
fusi
ón la
pre
sent
e pu
blic
ació
n.
Por
otr
o la
do, e
n el
año
20
09 s
e re
solv
ió e
l Con
curs
o pa
ra la
red
acci
ón d
e pr
oyec
to
técn
ico
de la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
de
Jaén
, adj
udic
ándo
se a
l pre
sent
ado
por
la U
TE
fo
rmad
a po
r lo
s ar
quite
ctos
Áng
ela
Gar
cía
de P
ared
es e
Ign
acio
Gar
cía
Ped
rosa
e
IBE
RIN
SA
y q
ue c
onju
ga u
n di
seño
ópt
imo
para
alb
erga
r to
dos
los
serv
icio
s qu
e un
a m
oder
na A
dmin
istr
ació
n de
Jus
ticia
deb
e of
rece
r, al
tie
mpo
que
de
form
a m
odél
ica
se r
espe
tan
las
zona
s de
may
or i
nter
és d
el y
acim
ient
o, p
ropo
rcio
nand
o un
acc
eso
públ
ico
que
perm
itirá
a la
ciu
dada
nía
de h
oy y
del
mañ
ana
el m
ejor
con
ocim
ient
o de
nu
estr
o pa
sado
y s
u im
pres
cind
ible
val
orac
ión.
LOS
CIM
IENT
OS D
EL F
UTUR
OB
eg
oñ
a Á
lvar
ez
Civ
anto
sC
on
se
jera
de J
usticia
y
Ad
min
istr
ació
n P
úb
lica
7
La h
isto
ria e
s la s
iem
pre
in
co
mp
leta
y p
rob
lem
ática r
eco
nstr
ucció
n d
e a
qu
ello
qu
e y
a n
o e
xis
te.
La m
em
oria p
ert
enece s
iem
pre
a n
uestr
a é
poca
y c
onstitu
ye u
n lazo
viv
iente
con e
l pre
sente
ete
rno;
la h
isto
ria, en c
am
bio
, es u
na r
epre
senta
ció
n d
el p
asad
o.
P. N
ora
“Les
lieu
x de
la m
emor
ia”
vol I
, La
Rep
úblic
a, P
arís
198
4.
Des
cubr
ir nu
estr
a m
emor
ia e
nter
rada
nos
pro
duce
una
sen
saci
ón d
e de
scon
-ci
erto
, cu
anto
más
con
ocem
os s
obre
nue
stro
s an
tece
sore
s m
ás c
onci
enci
a de
nos
otro
s m
ism
os te
nem
os, d
e nu
estr
o m
undo
apa
rent
e, n
uest
ra e
xist
enci
a en
cerr
ada
en u
n in
stan
te,
nues
tro
tiem
po…
y c
uand
o de
scub
rimos
un
hech
o pa
sado
y r
emot
o, y
a se
a un
a en
seña
nza
en fo
rma
de r
ecue
rdo
o de
la le
ctur
a de
un
obje
to e
ncap
sula
do e
n un
con
text
o, n
uest
ra m
emor
ia s
e an
cla
en e
l tie
mpo
y n
os c
onve
rtim
os e
n vi
ajer
os d
el p
asad
o.
El
lega
do m
ater
ial
del
pasa
do e
s la
mat
eria
prim
a so
bre
la q
ue t
raba
jan
los
arqu
eólo
gos
entr
e ot
ros
prof
esio
nale
s. L
a ac
tivid
ad d
e lo
s ar
queó
logo
s tie
ne
en g
ener
al u
na g
ran
acep
taci
ón,
y en
la
ciud
ad d
e Ja
én n
os h
emos
aco
s-tu
mbr
ado
a es
cuch
ar n
otic
ias
de h
alla
zgos
y d
escu
brim
ient
os. L
a ex
cava
ción
ar
queo
lógi
ca d
e la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
de
Jaén
ha
ayud
ado
en g
ran
med
ida
a el
lo.
Des
de q
ue c
omen
zara
la
inte
rven
ción
arq
ueol
ógic
a, e
n es
te e
norm
e so
lar
de m
ás d
e 13
.00
0 m
2 , a
llá p
or e
l año
20
07, a
lgo
ha c
ambi
ado
en n
uest
ra
pequ
eña
ciud
ad.
Mile
s de
met
ros
cúbi
cos
se h
an d
esen
terr
ado,
un
año
com
-pl
eto
de t
raba
jo d
e m
ás d
e ci
ncue
nta
prof
esio
nale
s de
la
hist
oria
(ar
queó
lo-
gos,
ope
rario
s, r
esta
urad
ores
, fo
rens
es,
maq
uini
stas
, ge
ólog
os,
topó
graf
os,
fotó
graf
os…
). T
odo
el m
undo
ha
escu
chad
o ha
blar
de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia,
de lo
s ar
queó
logo
s, d
e su
s ha
llazg
os, d
e la
s vi
sita
s qu
e se
hic
iero
n, d
el p
eso
del t
iem
po a
llí e
ncer
rado
, de
mile
s de
his
toria
s… E
n es
te li
bro
los
resu
ltado
s qu
e pr
esen
tam
os s
on u
na p
eque
ña m
uest
ra d
e có
mo
ha c
ambi
ado
nues
tra
form
a de
ace
rcar
nos
a la
arq
ueol
ógic
a, d
e có
mo
ente
nde-
mos
el m
undo
que
nos
rode
a y
nos
rode
aba
hace
mile
nios
, mis
mos
luga
res,
otr
as
gent
es, t
iem
pos
dist
into
s, y
un
hilo
con
duct
or: n
uest
ro re
cono
cim
ient
o qu
e so
mos
pa
rte
de t
odo
aque
llo q
ue s
uced
ió y
aho
ra s
e no
s ac
erca
par
a qu
e lo
hag
amos
nu
estr
o. A
quí
y ah
ora
tene
mos
la o
port
unid
ad d
e de
scub
rir a
lgo
real
men
te s
or-
pren
dent
e, e
n un
o de
los
bord
es d
e la
ciu
dad
de J
aén,
en
la z
ona
cono
cida
com
o E
xpan
sión
Nor
te,
o zo
na d
e R
enfe
, o
com
o no
s gu
sta
llam
arla
a n
osot
ros
los
arqu
eólo
gos:
la Z
ona
Arq
ueol
ógic
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os (Z
.A.M
.B.).
INTR
ODUC
CIÓN
Vic
en
te B
arb
a C
olm
en
ero
AR
Q13 E
stu
dio
de A
rqu
eo
logía
, s.l.
EL P
ROYE
CTO
DE L
A CI
UDAD
DE
LA
JUST
ICIA
DE
JAÉN
ARQU
ITEC
TURA
Y A
RQUE
OLOG
ÍA
10
La a
rqui
tect
ura
del e
dific
io p
ara
la n
ueva
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
deb
e se
r un
a re
pres
enta
ción
del
pod
er d
e la
Jus
ticia
: ex
actit
ud,
just
eza,
equ
idad
, eq
uili-
brio
, rig
or, i
nteg
ridad
… y
ate
nder
esc
rupu
losa
men
te a
l yac
imie
nto
arqu
eoló
gi-
co q
ue o
cupa
bue
na p
arte
del
sol
ar d
estin
ado
a su
edi
ficac
ión.
El r
espe
to a
los
rest
os d
e nu
estr
o pa
sado
a t
ravé
s de
su
prot
ecci
ón,
pues
ta
en v
alor
e in
tegr
ació
n en
la c
iuda
d de
hoy
, los
con
vier
te e
n un
impo
rtan
te e
le-
men
to c
ultu
ral e
n el
pai
saje
urb
ano
de J
aén
que
debe
inte
grar
se c
on n
atur
ali-
dad
en p
roye
cto
arqu
itect
ónic
o de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia.
Posi
ción d
el e
dif
icio
en la p
arc
ela
Cla
ridad
y c
ompa
cida
d so
n lo
s ob
jetiv
os d
e la
pos
ició
n de
l edi
ficio
en
el lu
gar.
El n
uevo
edi
ficio
est
á ba
jo la
pod
eros
a pr
esen
cia
del C
astil
lo y
hac
ia é
l abr
e un
ojo
– m
irado
r qu
e or
gani
za i
nter
iorm
ente
las
fun
cion
es y
el
espa
cio.
La
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
se
orga
niza
en
un b
loqu
e lin
eal q
ue s
e di
spon
e pa
rale
lo
a la
cal
le C
anar
ias
y se
ret
rasa
par
a lib
erar
el á
rea
de p
rote
cció
n ar
queo
lógi
-ca
, no
sólo
por
res
peta
r lo
s re
stos
arq
ueol
ógic
os, e
n un
esp
acio
abi
erto
y p
ro-
tegi
do s
ino
por
crea
r un
a pl
aza
pub
lica
que
ante
ceda
al g
ran
vest
íbul
o.
El v
olum
en li
neal
se
com
plem
enta
con
otr
os d
os v
olúm
enes
que
sub
raya
n el
ac
ceso
al e
dific
io. D
e es
ta m
aner
a se
con
sigu
e un
a cl
arid
ad v
olum
étric
a y
una
pres
enci
a ro
tund
a ha
cia
los
espa
cios
abi
erto
s qu
e se
libe
ran
en la
par
cela
y
así a
dqui
rir u
na p
rese
ncia
inst
ituci
onal
en
la c
iuda
d.
Pare
des
Pedro
sa A
rquite
cto
s - Ib
erinsa
11
El P
roye
cto
de
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én:
Arq
uit
ect
ura
y A
rqu
eo
log
ía
12
Inte
gra
ción d
e l
os
vest
igio
s arq
ueoló
gic
os
exis
tente
s
en e
l co
nju
nto
El p
roye
cto
prop
one
solu
cion
ar la
con
serv
ació
n y
pues
ta e
n va
lor d
e lo
s re
stos
ar
queo
lógi
cos
de la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
a tr
avés
de
la in
tegr
ació
n en
el c
on-
junt
o ur
bano
. El á
rea
arqu
eoló
gica
en
la a
rqui
tect
ura
del n
uevo
edi
ficio
, se
cu-
bre
parc
ialm
ente
con
una
cel
osía
que
la “
prot
ege”
y q
ue in
tegr
a lo
s re
stos
del
pa
sado
en
la v
ida
del p
rese
nte.
Est
a zo
na v
isita
ble
conv
iert
e la
arq
ueol
ogía
en
arqu
itect
ura
de h
oy. A
los
res-
tos
preh
istó
ricos
e is
lám
icos
, se
supe
rpon
drá
la n
ueva
cub
rició
n en
un
diál
ogo
cont
inua
do e
ntre
pas
ado
y pr
esen
te. B
ajo
el u
mbr
ácul
o se
pre
vé u
n pe
queñ
o pa
belló
n de
rec
epci
ón d
e vi
sita
s al
yac
imie
nto
que
perm
itirá
la d
ispo
sici
ón d
e m
ater
ial e
xplic
ativ
o a
mod
o de
cen
tro
de in
terp
reta
ción
.
Tra
tam
iento
vegeta
l
La v
eget
ació
n es
tam
bién
obj
etiv
o de
la o
rden
ació
n qu
e tie
ne la
cap
acid
ad d
e co
nstr
uir
un n
uevo
esp
acio
ext
erio
r, ve
rde
y fr
esco
que
se
irrad
iará
en
el b
a-rr
io.
Ade
más
de
la b
arre
ra a
rbór
ea v
ertic
al q
ue s
e al
inea
con
la c
alle
Mig
uel
Cas
tille
jo y
que
tam
iza
las
vist
as d
el e
dific
io ju
dici
al a
los
bloq
ues
de v
ivie
n-da
s qu
e se
enf
rent
an, u
n bo
sque
de
nara
njos
con
un
esta
nque
, en
la p
laza
de
entr
ada
de la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
, con
stru
ye e
se e
spac
io c
iuda
dano
ext
erio
r, al
que
abr
e la
caf
eter
ía, y
que
la c
iuda
d di
sfru
tará
.
Raci
onalidad, fu
nci
onalidad y
adecu
aci
ón e
conóm
ica d
e
la s
olu
ción p
ropuest
a
La o
rden
ació
n y
dim
ensi
onam
ient
o de
la e
stru
ctur
a de
todo
el e
dific
io p
arte
de
la
mod
ulac
ión
del a
parc
amie
nto
y de
las
dim
ensi
ones
máx
imas
de
evac
uaci
ón p
ara
esta
blec
er lo
s nú
cleo
s, b
usca
ndo
unas
pau
tas
de o
rden
ació
n co
nstr
uctiv
a y
es-
truc
tura
l que
faci
liten
la o
rgan
izac
ión
func
iona
l int
erna
del
Pal
acio
de
Just
icia
.
El edif
icio
se o
rganiz
a c
om
o la t
ram
a d
e u
na c
iudad
A p
artir
del
gra
n ve
stíb
ulo
cent
ral,
que
a m
odo
de p
laza
pub
lica
orde
na e
l in
terio
r de
l ed
ifici
o, u
na “
gran
ave
nida
”, el
ves
tíbul
o en
trip
le a
ltura
, da
ac-
ceso
a t
odas
las
sal
as d
e vi
stas
. E
s un
esp
acio
gen
eros
o y
lum
inos
o qu
e fa
cilit
a la
rel
ació
n y
pres
ta l
a so
lem
nida
d ne
cesa
ria.
Des
de e
l ves
tíbul
o pa
r-te
n to
das
las
circ
ulac
ione
s ex
cept
o la
s de
det
enid
os q
ue s
on a
bsol
utam
ente
in
depe
ndie
ntes
.
13
El P
roye
cto
de
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én:
Arq
uit
ect
ura
y A
rqu
eo
log
ía
Una
vez
se
atra
vies
a el
ves
tíbul
o se
ac
cede
a u
na c
alle
de
dim
ensi
ones
m
oder
adas
que
da
acce
so a
tod
os
los
núcl
eos
vert
ical
es in
terio
res.
Est
a or
gani
zaci
ón li
neal
con
dos
cir-
cula
cion
es i
nter
iore
s pa
rale
las,
en-
tre
ella
s lo
s nú
cleo
s ve
rtic
ales
se
ubic
an e
stra
tégi
cam
ente
par
a pr
o-po
rcio
nar
evac
uaci
ón
y fu
ncio
-na
lidad
, or
dena
ra
cion
alm
ente
el
pr
ogra
ma
y pe
rmite
un
dese
ado
ri-go
r co
nstr
uctiv
o y
econ
ómic
o.
En
verti
cal
el e
dific
io s
e or
gani
za e
n ci
nco
plan
tas
sobr
e ra
sant
e,
incl
u-ye
ndo
la p
lant
a de
acc
eso,
una
pla
nta
sem
ient
erra
da y
dos
baj
o ra
sant
e de
s-tin
adas
a a
parc
amie
nto.
Adapta
bilid
ad d
e la
pro
puest
a p
ara
ate
nder
las
nece
sidades
defi
nid
as
por
la a
dm
inis
traci
ón
El e
sque
ma
func
iona
l de
esta
pro
-pu
esta
ar
quite
ctón
ica
está
ba
sa-
do e
n un
a or
gani
zaci
ón l
inea
l en
el
pla
no h
oriz
onta
l co
mpu
esta
por
un
sis
tem
a de
núc
leos
ver
tical
es
seria
do
perm
ite
alca
nzar
un
al
to
grad
o de
fle
xibi
lidad
de
los
espa
-ci
os y
por
tan
to g
aran
tizar
un
alto
gr
ado
de a
dapt
ació
n a
las
nece
si-
dade
s de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia.
La o
rgan
izac
ión
de l
as p
lant
as e
n do
s ba
ndas
par
alel
as,
una
de u
so
inte
rno
y ot
ra d
e us
o pú
blic
o pe
rmi-
te ta
nto
la c
onex
ión
punt
ual d
e am
-ba
s y
flexi
biliz
a el
uso
fun
cion
al d
e la
dis
trib
ució
n.
La m
odul
ació
n es
truc
tura
l de
elem
en-
tos
punt
uale
s pe
rmite
la
or
gani
za-
ción
de
espa
cios
peq
ueño
s co
mo
de
área
s de
trab
ajo
tipo
ofic
ina
pais
aje.
14
Pla
nte
am
iento
arq
uit
ect
ónic
o y
adecu
aci
ón c
onst
ruct
iva
El e
ntor
no u
rban
o de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia c
on e
dific
ios
de a
ltura
y u
na v
ías
perim
etra
les
de tr
áfic
o ro
dado
ha
sido
det
erm
inan
te d
el v
olum
en c
ompa
cto
de
la e
dific
ació
n qu
e ad
emás
de
cont
ener
el p
rogr
ama
func
iona
l sol
icita
do,
per-
mite
con
stru
ir un
nue
vo e
spac
io p
úblic
o. E
l edi
ficio
se
enca
ja p
aral
elo
al á
rea
arqu
eoló
gica
libe
rand
o es
paci
o pa
ra la
ciu
dad
y af
irman
do s
u pr
esen
cia
en a
l-tu
ra y
com
paci
dad
volu
mét
rica.
El a
cces
o se
pro
yect
a de
sde
la n
ueva
pla
za,
liger
amen
te s
obre
elev
ada
resp
ecto
a l
as c
alle
s pe
rimet
rale
s y
arbo
lada
con
un
a tr
ama
regu
lar
de n
aran
jos.
Se
conf
igur
a de
est
a m
aner
a un
esp
acio
púb
li-co
, rec
into
abi
erto
a la
ciu
dad,
ant
esal
a de
l nue
vo e
dific
io ju
dici
al.
Se
proy
ecta
un
vest
íbul
o am
plio
y c
on g
ran
clar
idad
de
circ
ulac
ione
s. E
xist
en
tres
ent
rada
s di
fere
ncia
das
a es
te e
spac
io c
on c
ontr
oles
pro
pios
: acc
eso
ge-
nera
l de
públ
ico,
acc
eso
al ju
zgad
o de
gua
rdia
y a
cces
o al
juzg
ado
de m
eno
-re
s. D
esde
el v
estíb
ulo
el e
dific
io p
rese
nta
una
pate
nte
clar
idad
func
iona
l baj
o la
pre
senc
ia d
e oj
o -
mira
dor
con
vist
as h
acia
el C
astil
lo.
15
El P
roye
cto
de
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én:
Arq
uit
ect
ura
y A
rqu
eo
log
ía
El e
dific
io, c
ompa
cto
y lin
eal,
se p
rote
ge d
e po
nien
te m
edia
nte
una
celo
sía
li-ge
ra q
ue s
e pl
iega
par
a co
nstr
uir
la c
ubric
ión
de y
acim
ient
o ar
queo
lógi
co.
El
edifi
cio
se p
roye
ctad
o de
acu
erdo
a c
riter
ios
de t
ecno
logí
a m
edio
ambi
enta
l qu
e se
bas
an m
ás e
n la
pro
pia
arqu
itect
ura
del e
dific
io q
ue e
n te
cnol
ogía
s su
-pe
rpue
stas
: op
timiz
ació
n co
nstr
uctiv
a, l
imita
ción
de
la d
eman
da e
nerg
étic
a,
utili
zaci
ón d
e si
stem
as p
asiv
os e
n fa
chad
a, a
prov
echa
mie
nto
de l
a en
ergí
a so
lar,
utili
zaci
ón d
e m
ater
iale
s ec
ológ
icos
y o
ptim
izac
ión
de lo
s pr
oces
os d
u-ra
nte
la c
onst
rucc
ión
y m
ante
nim
ient
o.
Esp
ecia
l ate
nció
n se
ha
dedi
cado
al d
iseñ
o es
paci
al d
e la
s sa
las
de v
ista
s m
a-yo
res.
En
dobl
e al
tura
y c
on il
umin
ació
n na
tura
l a tr
avés
de
la g
aler
ía v
estíb
u-lo
de
acce
so s
e pr
oyec
tan
reve
stid
as d
e m
ater
iale
s no
bles
, már
mol
Mac
ael y
co
mbi
nand
o co
lore
s cl
aros
con
mad
eras
osc
uras
se
busc
a al
canz
ar u
n al
to
grad
o de
rep
rese
ntat
ivid
ad.
16
La f
acha
da c
elos
ía s
e pr
opon
e de
est
ruc-
tura
de
perf
iles
de a
cero
y c
hapa
s pe
rfor
a-da
s de
alu
min
io c
on d
istin
tas
grad
acio
nes
de t
roqu
eles
. E
sta
varia
ción
en
la d
ensi
-da
d de
las
per
fora
cion
es d
ará
al e
dific
io
un a
spec
to v
ersá
til y
lig
ero
y ta
miz
ará
la
luz
haci
a el
inte
rior
de la
s de
pend
enci
as.
Pla
nte
am
iento
de
efic
ienc
ia e
nerg
étic
a
El p
roye
cto
asum
e co
mo
obje
tivo
prio
rita-
rio la
lim
itaci
ón d
e la
dem
anda
ene
rgét
ica,
ta
nto
por
el n
eces
ario
aju
ste
de la
s ne
ce-
sida
des
ambi
enta
les
y fu
ncio
nale
s, a
sí c
o-
mo
por
la r
acio
nalid
ad d
e la
con
stru
cció
n.
La fl
exib
ilida
d de
l con
junt
o y
su c
apac
idad
de
sec
toriz
ació
n pe
rmite
n op
timiz
ar la
de
-m
anda
ene
rgét
ica
de a
cuer
do a
las
nece
-si
dade
s de
bie
nest
ar.
Par
a fa
cilit
ar l
a se
ctor
izac
ión
de l
a in
sta-
laci
ón d
e cl
imat
izac
ión,
se
disp
onen
los
el
emen
tos
de p
rodu
cció
n en
una
esp
ina
cent
ral
en e
l át
ico
retr
anqu
eado
del
blo
-qu
e pr
inci
pal p
ara
perm
itir u
na d
istr
ibuc
ión
y ac
cesi
bilid
ad ó
ptim
a.
Se
disp
onen
lo
s pa
nele
s de
ca
ptac
ión
sola
r, or
ient
ados
a s
ur y
ret
ranq
uead
os
del
plan
o de
fac
hada
par
a m
inim
izar
su
pres
enci
a.
Las
fach
adas
m
ás
expu
esta
s al
so
lea-
mie
nto,
las
long
itudi
nale
s es
te –
sur
y p
o-
nien
te d
el b
loqu
e C
, se
pro
tege
n co
n un
a do
ble
fach
ada
liger
a de
est
ruct
ura
met
áli-
ca y
par
asol
de
alum
inio
per
fora
do,
ante
-pu
esta
y s
epar
ada
que
las
som
brea
y q
ue
faci
lita
su v
entil
ació
n al
fav
orec
er la
circ
u-la
ción
asc
ende
nte
del a
ire c
alie
nte.
17
PA
RE
DE
S P
ED
RO
SA
AR
QU
ITE
CT
OS
- IB
ER
INS
A IB
ER
ICA
DE
ES
TU
DIO
S E
ING
EN
IER
IA
EQ
UIP
O T
ÉC
NIC
O
Pro
pu
es
ta d
e c
on
cu
rso
:P
AR
ED
ES
PE
DR
OS
A A
RQ
UIT
EC
TO
S S
.L.P
.Ig
naci
o G
arcí
a P
edro
sa, a
rqui
tect
o.
Áng
ela
Gar
cía
de P
ared
es, a
rqui
tect
o.
Dir
ec
tor
de
l eq
uip
o t
éc
nic
o:
Igna
cio
Gar
cía
Ped
rosa
, arq
uite
cto.
Eq
uip
o T
éc
nic
o d
e A
rqu
ite
ctu
ra:
Álv
aro
Ráb
ano
Pov
eda
, arq
uite
cto.
Lucí
a G
uada
laja
ra L
abaj
o, a
rqui
tect
o.C
lem
ens
Eic
hner
, arq
uite
cto.
Ap
oyo
en
Dis
eñ
o y
Co
ord
ina
ció
n D
oc
um
en
tal:
El P
roye
cto
de
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én:
Arq
uit
ect
ura
y A
rqu
eo
log
ía
LA C
IUDA
D DE
LA
JUST
ICIA
: HAC
IA U
NA N
UEVA
ARQU
EOLO
GÍA
PARA
TOD
OS
20
La a
ctua
ción
arq
ueol
ógic
a re
aliz
ada
en e
l so
lar
de l
a C
iuda
d de
la
Just
icia
, ha
sup
uest
o un
ant
es y
un
desp
ués
en la
arq
ueol
ogía
de
nues
tra
ciud
ad,
no
sólo
por
las
técn
icas
nov
edos
as e
mpl
eada
s en
la e
xcav
ació
n y
por
el e
quip
o in
terd
isci
plin
ar q
ue h
a in
terv
enid
o -
arqu
eólo
gos,
top
ógra
fos,
méd
icos
for
en-
ses,
res
taur
ador
es,
zoól
ogos
-, s
ino
por
la g
ran
expe
ctac
ión
que
este
aco
n-te
cim
ient
o ha
leva
ntad
o en
nue
stra
ciu
dad.
La
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
, su
pone
pa
ra J
aén
otra
form
a de
ges
tiona
r el
pat
rimon
io a
rque
ológ
ico,
ya
que
el o
bje
-tiv
o pr
inci
pal q
ue s
e pe
rseg
uía,
des
de s
u co
mie
nzo
era
la r
ecup
erac
ión
e in
te-
grac
ión
de lo
s re
stos
arq
ueol
ógic
os, y
que
la c
iuda
daní
a co
noci
era
la r
ealid
ad
hist
óric
a de
l sol
ar, p
udie
ndo
part
icip
ar s
obre
alg
unas
dec
isio
nes.
H
ay q
ue in
dica
r qu
e la
eje
cuci
ón d
e es
te p
roye
cto,
se
ha r
ealiz
ado
desd
e un
m
arco
inst
ituci
onal
con
sens
uado
des
de s
u in
icio
, y
podr
ía d
ecirs
e qu
e ha
si-
do “
ejem
plar
”, ta
l y
com
o lo
han
rec
ogid
o y
desc
rito
los
dist
into
s m
edio
s de
co
mun
icac
ión
loca
les.
Ha
supu
esto
un
avan
ce a
la h
ora
de a
ctua
r so
bre
una
zona
arq
ueol
ógic
a, y
a qu
e la
exc
avac
ión
supe
dita
ría
al p
roye
cto
arqu
itect
óni-
co; l
os r
esul
tado
s de
la a
ctua
ción
arq
ueol
ógic
a si
gnifi
caba
n la
apu
esta
por
la
inte
grac
ión,
la r
ecup
erac
ión
y pu
esta
en
valo
r de
aqu
ello
s re
stos
arq
ueol
ógi-
cos
que
pudi
eran
hal
lars
e en
el
sola
r, si
n qu
e de
ant
eman
o se
con
ocie
ra e
l al
canc
e de
la in
vest
igac
ión.
Has
ta la
act
ualid
ad,
en la
Zon
a A
rque
ológ
ica
de
Mar
roqu
íes
Baj
os (
en a
dela
nte
Z.A
.M.B
.), l
as i
nves
tigac
ione
s ar
queo
lógi
cas
han
ido
proy
ecta
das
en b
ase
a la
s di
stin
tas
obra
s de
edi
ficac
ión
o de
inf
ra-
estr
uctu
ra q
ue s
e ib
an a
rea
lizar
, par
cial
o to
talm
ente
a lo
s re
stos
arq
ueol
ógi-
cos1 .
La
nove
dad
de la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
ha
radi
cado
en
la e
labo
raci
ón d
e un
pro
yect
o ar
queo
lógi
co p
reve
ntiv
o, d
onde
la in
vest
igac
ión
arqu
eoló
gica
ex-
haus
tiva
de la
par
cela
ha
sido
fun
dam
enta
l par
a po
der
dise
ñar
a po
ster
iori
el
proy
ecto
arq
uite
ctón
ico.
AR
Q13 E
stu
dio
de A
rqu
eo
logía
, s.l.
Vic
en
te B
arb
a C
olm
en
ero
Me
rce
de
s N
avar
ro P
ére
z
1 O
rden
de
22 d
e oc
tubr
e de
20
03,
por
la q
ue
se r
esue
lve
insc
ribi
r, co
n ca
ráct
er e
spec
ífi-
co,
en e
l C
atál
ogo
Gen
eral
del
Pat
rim
onio
H
istó
rico
And
aluz
, com
o Z
ona
Arq
ueol
ógic
a,
el
yaci
mie
nto
deno
min
ado
Mar
roqu
íes
Baj
os,
en J
aén
(B.O
.J.A
. nº
227
, de
25
de
novi
embr
e).
22
Con
est
as p
rem
isas
, en
el m
es d
e ju
lio d
el a
ño 2
006
com
enzó
la e
xcav
ació
n en
ex-
tens
ión
de la
tot
alid
ad d
el s
olar
, qu
e ha
sig
nific
ado
la s
eria
ción
est
ratig
ráfic
a co
nti-
nuad
a de
los
dis
tinto
s co
mpl
ejos
est
ruct
ural
es l
ocal
izad
os,
y la
doc
umen
taci
ón d
e su
s re
laci
ones
est
ratig
ráfic
as c
ompl
ejas
. Hay
que
indi
car
que
la s
ecue
ncia
arq
ueol
ó-
gica
enc
erra
da e
n el
sol
ar n
os d
evue
lve
una
imag
en h
istó
rica
de la
Z.A
.M.B
. rea
lmen
-te
sor
pren
dent
e. L
as f
ases
pre
hist
óric
as,
con
la g
ran
exte
nsió
n de
las
est
ruct
uras
su
bter
ráne
as,
sem
isub
terr
ánea
s, la
s ca
baña
s, lo
s fo
sos,
los
silo
s, e
tc...
; la
fas
e ib
e-
rorr
oman
a co
n la
ext
ensi
ón d
el r
egad
ío p
or a
lgun
as z
onas
del
sol
ar;
la f
ase
mus
ul-
man
a co
n la
gra
n ne
cróp
olis
que
aba
rcar
ía g
ran
part
e de
la s
uper
ficie
de
la p
arce
la
con
dive
rsas
fase
s de
ent
erra
mie
ntos
, las
gra
ndes
viv
iend
as m
usul
man
as d
e lo
s pr
i-m
eros
mom
ento
s de
isla
miz
ació
n y
su c
ontin
uida
d en
el t
iem
po y
el e
spac
io; y
por
úl-
timo
el a
band
ono
de t
oda
la z
ona
y la
cre
ació
n de
las
huer
tas
en é
poca
mod
erna
y
cont
empo
ráne
a. P
ensa
mos
que
la e
xcav
ació
n de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia h
a su
pues
to u
n pa
so a
dela
n-te
en
la g
estió
n po
r la
con
serv
ació
n de
l pat
rimon
io a
rque
ológ
ico
de n
uest
ra c
iuda
d.
No
se tr
ata
únic
amen
te d
e un
a ex
cava
ción
pre
vent
iva,
la in
terv
enci
ón h
a co
ncili
ado
la
crea
ción
de
un g
ran
edifi
cio
del s
iglo
XX
I - c
omo
el p
roye
ctad
o pa
ra la
Fut
ura
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
-, c
on e
l pat
rimon
io a
rque
ológ
ico,
def
inid
o en
est
a oc
asió
n co
mo
el c
en-
tro
de u
na m
acro
ald
ea d
e la
eda
d de
l cob
re, o
cupa
da p
rogr
esiv
amen
te p
or la
s di
fe-
rent
es c
ultu
ras
hast
a nu
estr
os d
ías.
Des
de e
stas
líne
as q
uere
mos
agr
adec
er a
la D
eleg
ació
n de
Jus
ticia
y A
dmin
istr
ació
n P
úblic
a po
r in
tere
sars
e de
sde
el p
rinci
pio
por
la a
rque
olog
ía d
e M
arro
quíe
s B
ajos
, y
por t
ener
una
vis
ión
más
allá
de
sus
prop
ias
com
pete
ncia
s de
car
a a
la s
ocie
dad
jien-
nens
e y
a la
cul
tura
de
nues
tra
tierr
a.
Una
arq
ueol
ogía
par
a to
dos
Las
Inte
rven
cion
es s
obre
el P
atrim
onio
His
tóric
o ha
n de
ir a
pare
jada
s a
una
adec
ua-
da d
ifusi
ón, y
a qu
e de
be s
er u
na p
arte
impo
rtan
te d
el tr
abaj
o qu
e de
sarr
olla
el e
quip
o de
téc
nico
s en
carg
ados
de
la e
xcav
ació
n ar
queo
lógi
ca.
De
esta
for
ma,
en
la i
nter
-ve
nció
n de
l sol
ar d
e la
Fut
ura
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
, hem
os c
reíd
o co
nven
ient
e de
sa-
rrol
lar
este
asp
ecto
, co
n el
obj
eto
de d
ifund
ir co
nten
idos
ref
eren
tes
al d
esar
rollo
de
las
fase
s m
etod
ológ
icas
de
una
exca
vaci
ón d
e gr
an m
agni
tud
com
o er
a la
Ciu
dad
de
la J
ustic
ia,
una
de la
s m
ás e
xten
sas
exca
vaci
ones
des
arro
llada
s en
nue
stra
pro
vin
-ci
a en
los
últim
os a
ños;
y ju
stifi
car a
sí la
con
veni
enci
a y
opor
tuni
dad
de la
s ob
ras
que
se d
esar
rolla
rán
en e
ste
sola
r y
que
conl
leva
rán
la d
estr
ucci
ón to
tal o
par
cial
de
gran
pa
rte
del p
atrim
onio
, pa
ra lo
cua
l era
tar
ea p
rimor
dial
dar
a c
onoc
er e
l leg
ado
cultu
-ra
l de
la Z
.A.M
.B. y
del
sol
ar a
l púb
lico
en g
ener
al.
23
En
el m
es d
e S
eptie
mbr
e de
l añ
o 20
06
se
desa
rrol
laro
n un
a se
rie
de r
euni
ones
con
la D
eleg
ació
n de
Ju
stic
ia,
con
obje
to d
e or
gani
zar
unos
día
s de
“Jor
nada
s de
Pue
rtas
A
bier
tas”
, des
tinad
as a
dar
a c
ono
-ce
r la
arq
ueol
ogía
de
la C
iuda
d de
la
Jus
ticia
. E
sta
activ
idad
fue
pro
-gr
amad
a y
dirig
ida
haci
a un
púb
lico
en g
ener
al. G
raci
as a
las
faci
lidad
es
de la
pro
pia
Del
egad
a de
Jus
ticia
y
a su
equ
ipo
técn
ico,
se
pudo
con
ju-
gar
la f
órm
ula
idea
l par
a po
der
de-
sarr
olla
r es
tas
jorn
adas
, la
s cu
ales
en
un
prin
cipi
o, s
e pl
ante
aron
pa-
ra u
nos
días
y q
ue d
efin
itiva
men
te
nos
han
acom
paña
do d
uran
te to
do
el t
iem
po q
ue h
a du
rado
la e
xcav
a-ci
ón a
rque
ológ
ica.
Des
de
la
prop
ia
Del
egac
ión
de
Just
icia
se
orga
niza
ban
los
dist
in-
tos
grup
os y
se
coor
dina
ban
las
ci-
tas
prev
ias
para
cad
a jo
rnad
a de
di
fusi
ón. L
os d
ías
en lo
s qu
e se
de
-sa
rrol
laro
n la
s vi
sita
s fu
eron
:
Lune
s: a
las
10.3
0 h.
y a
las
12.3
0 h.
Mar
tes:
a la
s 16
.30
h.M
iérc
oles
: a la
s 16
.30
h.V
iern
es: a
las
10.3
0 h.
y a
las
12.3
0 h.
De
igua
l fo
rma
hubo
que
est
able
-ce
r ot
ros
días
par
a po
der
com
ple-
tar
la g
ran
aflu
enci
a de
púb
lico
que
quer
ían
visi
tar
la e
xcav
ació
n, p
or lo
qu
e ta
mbi
én s
e añ
adie
ron
en a
lgu-
nos
mom
ento
s vi
sita
s lo
s ju
eves
y
los
sába
dos.
Deb
emos
ind
icar
que
est
as j
orna
-da
s de
vis
itas
arqu
eoló
gica
s ha
n su
pera
do
toda
s la
s ex
pect
ativ
as
plan
tead
as
desd
e un
pr
inci
pio
y ha
n si
do u
n gr
an é
xito
, ya
que
el
públ
ico
ha m
ostr
ado
gran
int
erés
en
con
ocer
par
te d
e su
pat
rimon
io.
De
no
min
am
os
a e
sta
s vi
sita
s:
“Jor
nada
s de
Pue
rtas
Abi
erta
s” y
a qu
e co
n es
ta a
ctiv
idad
nos
pla
n-te
ábam
os
que
el
visi
tant
e se
in
-co
rpor
ara
a la
pr
opia
ex
cava
ción
arqu
eoló
gica
; y
se h
icie
ra p
artic
ipe
de l
os t
raba
jos
que
se e
stab
an d
e-sa
rrol
land
o en
ese
mom
ento
. De
es-
ta f
orm
a se
pod
ía l
lega
r a
cono
cer
el t
raba
jo d
e un
equ
ipo
de a
rque
ó-lo
gos
a pi
e de
cam
po, s
u m
etod
olo-
gía,
y s
us a
nális
is e
inte
rpre
taci
ones
pr
evia
s;
y so
bre
todo
co
mpr
en-
der
el
desa
rrol
lo
y co
nten
ido
de
las
deno
min
adas
“I
nter
venc
ione
s A
rque
ológ
icas
Pre
vent
ivas
”.
Toda
s la
s vi
sita
s ha
n si
do
guia
-da
s po
r lo
s té
cnic
os d
e la
exc
ava-
ción
arq
ueol
ógic
a, la
s cu
ales
se
ha
adap
tado
con
tinua
men
te a
l pr
opio
de
sarr
ollo
de
los
trab
ajos
de
exca
-va
ción
, he
cho
éste
que
han
pod
i-do
com
prob
ar a
lgun
os g
rupo
s qu
e no
s ha
n vi
sita
do h
asta
tre
s ve
ces
en s
uces
ivos
mom
ento
s. P
ara
ello
, se
org
aniz
aron
tar
eas
espe
cífic
as
del p
ropi
o eq
uipo
de
trab
ajo
enca
r-ga
do d
e la
s vi
sita
s, c
on o
bjet
o de
ga
rant
izar
la
adec
uaci
ón e
n ca
da
mom
ento
al
visi
tant
e, a
dapt
ándo
le
La
Ciu
dad
de
la J
ust
icia
: h
acia
un
a n
uev
a ar
qu
eo
log
ía p
ara
tod
os
24los
cont
enid
os q
ue s
e ib
an d
escu
brie
ndo
y do
cum
enta
ndo
a lo
larg
o de
tod
o el
pro
ceso
de
trab
ajo.
Inc
luso
el p
ropi
o vi
si-
tant
e ha
pod
ido
part
icip
ar e
n el
pro
ceso
de
halla
zgo,
com
o en
lo
s ca
sos
en lo
s qu
e ac
ompa
ñand
o al
guí
a se
det
enía
n en
un
desc
ubrim
ient
o no
org
aniz
ado.
Un
ejem
plo
de e
llo f
ue e
l ha-
llazg
o de
un
hach
a m
etál
ica
docu
men
tada
en
el in
terio
r de
un
silo
, mie
ntra
s se
des
arro
llaba
una
de
las
visi
tas
en g
rupo
.
Des
de u
n pr
inci
pio,
se
plan
tear
on u
na s
erie
de
obje
tivos
con
la
s vi
sita
s de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia:
1. D
ar a
con
ocer
el t
raba
jo d
e un
equ
ipo
ampl
io d
e es
peci
a-lis
tas
enca
rgad
os d
el e
stud
io a
rque
ológ
ico
del s
olar
don
de
se u
bica
rá la
Fut
ura
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
(arq
ueól
ogos
, res
-ta
urad
ora,
méd
icos
fore
nses
, ope
rario
s, to
pógr
afos
…).
2. E
xplic
ar l
os p
arám
etro
s bá
sico
s de
la
arqu
eolo
gía.
Los
ar
queó
logo
s no
sól
o no
s de
dica
mos
a r
ealiz
ar “
hoyo
s en
la
tierr
a”,
com
o de
for
ma
pros
aica
se
nos
atrib
uye,
sin
o qu
e ta
mbi
én e
stud
iam
os la
s se
mill
as, l
a fa
una,
los
uten
silio
s, lo
s hu
esos
hum
anos
, etc
…
3. D
ar a
con
ocer
la Z
ona
Arq
ueol
ógic
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os,
que
es u
na g
ran
desc
onoc
ida
para
muc
hos
de lo
s ci
udad
a-no
s de
Jaé
n.
4. L
lega
r a
un p
úblic
o ge
nera
l, co
n un
len
guaj
e se
ncill
o y
com
pren
sibl
e pa
ra t
odas
las
eda
des
y to
dos
los
nive
les
inte
lect
uale
s.
5. Q
ue la
vis
ita fu
era
lo m
ás c
ómod
a po
sibl
e, r
ealiz
ando
cir-
cuito
s gu
iado
s pa
ra g
rupo
s or
gani
zado
s, y
ada
ptan
do e
ste
circ
uito
al v
isita
nte,
incl
uso
a gr
upos
y c
olec
tivos
de
disc
apa-
cita
dos
(ON
CE
, pe
rson
as a
dulta
s co
n pr
oble
mas
de
mov
ili-
dad,
def
icie
ntes
men
tale
s…).
6. C
onci
enci
ar a
la
pobl
ació
n de
la
impo
rtan
cia
de l
a ar
-qu
eolo
gía
y de
la
nece
sida
d de
rec
uper
ar n
uest
ro p
atrim
o-
nio
arqu
eoló
gico
. Con
tar
que
“las
pie
dras
” no
s ha
blan
y n
os
desc
ubre
n hi
stor
ias
inso
spec
hada
s, y
que
con
una
met
odo
-lo
gía
rigur
osa
pode
mos
lleg
ar a
esc
ribir
nues
tra
hist
oria
.
25
2 A
grad
ecem
os a
la D
eleg
ació
n P
rovi
ncia
l de
Cul
tura
su
col
abor
ació
n pa
ra l
leva
r a
cab
o es
ta a
ctiv
idad
de
difu
sión
.
El é
xito
de
esta
s Jo
rnad
as d
e P
uert
as A
bier
tas
lo d
emue
stra
el g
ran
núm
ero
de v
isita
ntes
que
se
han
acer
cado
al y
acim
ient
o, y
en
el s
egui
mie
nto
que
los
med
ios
de c
omun
icac
ión,
tan
to e
scrit
os c
omo
audi
ovis
uale
s, h
an h
echo
du-
rant
e to
do e
l tie
mpo
que
han
dur
ado
los
trab
ajos
arq
ueol
ógic
os y
las
jorn
adas
. La
exc
avac
ión
de la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
ha
sido
una
de
las
más
con
ocid
as a
ni
vel m
ediá
tico
para
los
ciud
adan
os d
e Ja
én.
La
visi
taJu
nto
con
el c
oord
inad
or d
e se
gurid
ad y
sal
ud l
abor
al s
e to
mar
on t
odas
las
m
edid
as o
port
unas
par
a ga
rant
izar
la s
egur
idad
de
los
visi
tant
es h
acié
ndol
a ac
cesi
ble
a cu
alqu
ier
edad
o d
isca
paci
dad.
Las
vis
itas,
com
o he
mos
dic
ho,
esta
ban
orga
niza
das
en g
rupo
s co
n ci
ta p
revi
a de
sde
la p
ropi
a D
eleg
ació
n de
Ju
stic
ia y
Adm
inis
trac
ión
Púb
lica.
El r
ecor
rido
y la
vis
ita s
e or
gani
zaba
n de
la s
igui
ente
man
era:
1. L
ugar
de
rece
pció
n en
el á
rea
de s
ervi
cios
, ub
icad
a en
la z
ona
de a
cces
o al
sol
ar. E
sta
zona
ya
esta
ba p
roye
ctad
a pa
ra la
rec
epci
ón d
el v
isita
nte
desd
e el
pla
ntea
mie
nto
del p
roye
cto
de in
terv
enci
ón.
En
este
luga
r al
vis
itant
e se
le
daba
una
exp
licac
ión
gene
ral d
e lo
s qu
e ib
a a
ver,
de la
Z.A
.M.B
. y
de s
u re
-la
ción
his
tóric
a co
n la
pro
pia
ciud
ad d
e Ja
én. P
ara
ello
se
cont
aba
con
vario
s re
curs
os d
idác
ticos
com
o ha
n si
do d
iver
sos
pane
les
expl
icat
ivos
, que
hab
ían
sido
ced
idos
por
la D
eleg
ació
n P
rovi
ncia
l de
Cul
tura
de
Jaén
2 .
2. E
l seg
undo
luga
r de
vis
ita e
ra la
nec
rópo
lis m
usul
man
a, e
n lo
s se
ctor
es A
y
D. E
n es
ta z
ona
se e
xplic
aba
los
tipos
de
ente
rram
ient
os a
pare
cido
s, la
s cr
o-
nolo
gías
, el
ritu
al d
e en
terr
amie
nto
de é
poca
mus
ulm
ana,
las
pat
olog
ías
lo-
caliz
adas
en
los
esqu
elet
os (
trep
anac
ione
s, h
idro
cefa
lia, e
spin
a bí
fida…
), lo
s da
tos
hist
óric
os d
el c
emen
terio
. Te
nían
la o
port
unid
ad d
e co
ntem
plar
los
es-
quel
etos
en
el p
roce
so d
e ex
cava
ción
lo c
ual h
a si
do to
do u
na e
xper
ienc
ia p
a-ra
alg
unas
per
sona
s y
esco
lare
s.
3. L
a te
rcer
a pa
rada
se
real
izab
a en
la z
ona
de la
s vi
vien
das
mus
ulm
anas
, en
los
sect
ores
A y
B. S
e ex
plic
aba
la c
erca
nía
de é
stas
al c
emen
terio
, su
conf
i-gu
raci
ón, s
us c
rono
logí
as, l
os m
ater
iale
s ap
arec
idos
, etc
…
4. E
n es
ta p
arad
a se
exp
licab
a la
fas
e ca
lcol
ítica
del
ase
ntam
ient
o, s
ecto
res
A y
D.
Las
dist
inta
s cr
onol
ogía
s, t
ipos
de
cons
truc
cion
es (
caba
ñas
de s
urco
, ca
baña
s su
bter
ráne
as,
silo
s, c
ueva
s…),
incl
uso
se a
cced
ía f
ácilm
ente
a u
na
cuev
a ex
cava
da e
n el
sec
tor
D.
La
Ciu
dad
de
la J
ust
icia
: h
acia
un
a n
uev
a ar
qu
eo
log
ía p
ara
tod
os
27
5. L
a vi
sita
con
tinua
ba h
acia
el s
ecto
r C
, don
de s
e ex
plic
aba
la g
ran
vivi
enda
mu-
sulm
ana
loca
lizad
a al
lí. L
os v
isita
ntes
con
tem
plab
an la
gra
n ca
sa c
on la
s di
fere
n-te
s ha
bita
cion
es y
esp
acio
s (a
lcob
as, c
ocin
a, p
atio
s, z
ona
de m
olie
nda…
).
6. L
a vi
sita
pro
segu
ía p
or e
l sec
tor
C, h
acie
ndo
una
para
da e
n el
cor
te 6
2, d
on-
de s
e ex
plic
aba
otra
cue
va p
rehi
stór
ica
apar
ecid
a y
un s
iste
ma
de a
lmac
enaj
e re
aliz
ado
en la
bas
e ge
ológ
ica
tam
bién
de
époc
a pr
ehis
tóric
a.
7. E
n es
ta p
arad
a se
lleg
aba
hast
a el
Fos
o IV
del
ase
ntam
ient
o ca
lcol
ítico
. Se
expl
icab
a la
fun
ción
de
los
foso
s, s
u cr
onol
ogía
, la
pue
rta
de a
cces
o lo
caliz
a-da
en
el c
orte
68,
etc
.
8. P
or ú
ltim
o, l
a vi
sita
ter
min
aba
en e
l co
mie
nzo
del
reco
rrid
o, e
n la
zon
a de
se
rvic
ios.
En
este
luga
r se
les
ense
ñaba
n al
guno
s m
ater
iale
s ar
queo
lógi
cos
lo-
caliz
ados
y e
n pr
oces
o de
res
taur
ació
n: c
andi
les,
olla
s, b
otel
las
islá
mic
as,
re-
cipi
ente
s pr
ehis
tóric
os, h
acha
s, p
unta
s de
flec
has
de s
ílex,
ídol
os…
Con
clui
da l
a jo
rnad
a, s
e da
ba l
a op
ción
de
expr
esar
alg
una
suge
renc
ia o
in-
quie
tud,
en
un l
ibro
de
visi
tas
dond
e po
der
refle
jar
cual
quie
r ap
reci
ació
n.
Pen
sam
os q
ue e
s im
port
ante
que
la g
ente
pue
da h
abla
r de
su
patr
imon
io, q
ue
pued
a ex
pres
ar s
u op
inió
n a
cerc
a de
su
desa
paric
ión,
de
lo q
ue c
omo
ciud
a-da
no p
ueda
man
ifest
ar, o
incl
uso
criti
car e
l tra
bajo
de
las
pers
onas
que
nos
de
-di
cam
os a
l pat
rimon
io.
A c
ontin
uaci
ón t
rans
crib
imos
alg
unas
de
las
opin
ione
s m
ás d
esta
cada
s:
Te
ne
mo
s 9
y 6
añ
os, esp
era
mo
s p
od
er
ver
esto
de
ntr
o d
e m
uch
os a
ño
s. R
.y C
.
Su
pe
r in
tere
stin
g,
this
site d
ese
rve
s i
nte
rnatio
na
l re
co
gn
itio
n a
nd p
rese
rvatio
n
the d
ep
th o
f h
isto
ry i
s a
ma
zin
g f
or
an A
me
rica
n w
he
re o
ur
writt
en a
nd k
now
n
his
tory
is o
nly
a few
hu
nd
red y
ea
rs.
Be
st
of
luck!
Th
an
ks!
J.M
.S.
Se
ría d
e J
usticia
qu
e e
ste
patr
imo
nio
fu
era
pa
ra c
on
se
rva
rlo. J.
P.
En e
sta
te
rce
ra v
isita a
esta
zo
na a
rqu
eo
lóg
ica
, m
e h
a s
orp
ren
did
o m
uy g
rata
-m
en
te l
os n
uevo
s d
escu
brim
ien
tos y
el
tra
ba
jo r
ea
liza
do
po
r lo
s a
rqu
eó
log
os.
Te
ng
o e
sp
era
nza
s d
e q
ue s
e c
on
se
rve la m
ayo
r p
art
e d
e la z
on
a a
rqu
eo
lóg
ica
pa
ra u
so y
dis
fru
te d
e lo
s g
ien
ne
nse
s.
P.P.
Me h
a p
are
cid
o e
xtr
ao
rdin
ario e
l co
no
cim
ien
to d
e u
n a
se
nta
mie
nto
de la E
da
d
de
l C
ob
re t
an g
ran
de e
n e
xte
nsió
n.
Esp
ero
qu
e s
e c
on
tin
úe e
stu
dia
nd
o.
La v
i-sita h
a s
ido m
uy ilu
str
ativa
. A
.S.
La
Ciu
dad
de
la J
ust
icia
: h
acia
un
a n
uev
a ar
qu
eo
log
ía p
ara
tod
os
Los
vis
itan
tes
El
núm
ero
de v
isita
s ha
sid
o re
al-
men
te
ines
pera
do,
cont
abili
zán-
dose
más
de
5.0
00
pers
onas
que
ha
n pa
sado
por
la
Ciu
dad
de l
a Ju
stic
ia. D
esde
esc
olar
es d
e to
das
las
edad
es
y et
apas
ed
ucat
ivas
, pú
blic
o en
gen
eral
, un
iver
sita
rios,
fu
ncio
nario
s de
div
ersa
s ad
min
is-
trac
ione
s, a
soci
acio
nes
cultu
rale
s,
resi
denc
ias
de m
ayor
es,
dife
rent
es
cole
ctiv
os d
e di
scap
acita
dos,
agr
u-pa
cion
es s
indi
cale
s, p
olíti
cos,
y u
n la
rgo
etcé
tera
…a
todo
s el
los
des-
de e
stas
lín
eas
quer
emos
agr
ade
-ce
rles
el in
teré
s qu
e ha
n m
ostr
ado
por
el p
atrim
onio
arq
ueol
ógic
o de
su
ciu
dad,
y c
oncr
etam
ente
el d
e la
Z
ona
Arq
ueol
ógic
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os. G
raci
as a
todo
s.
La
Ciu
dad
de
la J
ust
icia
: h
acia
un
a n
uev
a ar
qu
eo
log
ía p
ara
tod
os
LA Z
ONA
ARQU
EOLÓ
GICA
DE
MAR
ROQU
ÍES
BAJO
S (1
994-
2009
)
NOTA
S PA
RA U
NA C
RÓNI
CA
32
El
obje
tivo
es e
xpre
sar
muy
bre
vem
ente
cua
les
han
sido
las
circ
unst
anci
as
que
nos
perm
iten
hoy
refe
rirno
s a
la Z
ona
Arq
ueol
ógic
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os.
Se
plan
tea
aquí
una
ref
lexi
ón e
scrit
a so
bre
la g
estió
n de
una
de
las
zona
s ar
-qu
eoló
gica
s de
la
prov
inci
a de
Jaé
n qu
e m
ás h
a da
do q
ue h
abla
r en
los
úl-
timos
año
s. E
n pr
imer
luga
r qu
iero
agr
adec
erle
s la
invi
taci
ón p
ara
part
icip
ar
en e
sta
publ
icac
ión
y s
eñal
ar q
ue la
ref
lexi
ón e
s in
divi
dual
per
o el
trab
ajo
de
gest
ión
fue,
es
y se
guirá
sie
ndo
una
tare
a co
lect
iva.
Tra
baja
r co
n la
mat
eria
de
licad
a de
la q
ue e
stá
hech
a el
pat
rimon
io a
rque
ológ
ico
no e
s ta
rea
de a
lqui
-m
ista
s so
litar
ios,
com
o a
vece
s no
s ha
n he
cho
cree
r, pu
es tr
abaj
ar c
on e
l pa-
trim
onio
his
tóric
o es
sie
mpr
e un
trab
ajo
de e
quip
o y
en n
uest
ro c
aso
el e
quip
o es
tuvo
con
stitu
ido
desd
e el
prin
cipi
o po
r M
arce
lo C
astr
o, N
arci
so Z
afra
y p
or
la q
ue e
sto
susc
ribe
y se
ha
ido
aum
enta
ndo,
cre
cien
do e
n ca
paci
dad,
des
-tr
ezas
y e
nerg
ía,
con
Ant
onio
Mes
a, M
aría
Lui
sa M
oral
es,
Alfo
nso
Mon
tejo
, S
onia
Pér
ez,
Áng
ela
Sán
chez
, Ju
an P
edro
Mar
tínez
, Is
abel
Est
évez
, Ja
vier
B
aena
, Ant
onio
Lor
ite, V
ícto
r E
xpós
ito y
Ale
jand
ro V
illan
ueva
.
Par
a ge
stio
nar e
s im
pres
cind
ible
con
segu
ir qu
e la
mat
eria
prim
a se
con
ozca
y
se re
cono
zca.
Par
a oc
upar
se d
e la
s in
terv
enci
ones
arq
ueol
ógic
as e
s bi
en e
vi-
dent
e qu
e he
mos
nec
esita
do e
spec
ialis
tas
en a
rque
olog
ía p
ero
tam
bién
he-
mos
nec
esita
do e
spec
ialis
tas
en f
orm
atos
jur
ídic
os d
e pr
otec
ción
sin
gula
r y
espe
cial
ista
s en
org
aniz
ació
n ad
min
istr
ativ
a. C
ada
licen
cia
de o
bra
som
etid
a al
con
trol
de
la A
dmin
istr
ació
n C
ultu
ral s
igni
fica
un tr
abaj
o de
aná
lisis
, res
olu-
ción
ra
zona
da y
arc
hivo
que
ocu
pa h
oras
, mes
es y
año
s d
e lo
s se
rvic
ios
téc-
nico
s de
la C
onse
jerí
a de
Cul
tura
.
Ges
tiona
r es
sob
re t
odo
y bá
sica
men
te c
ompr
ende
r y
aten
der.
Ocu
pars
e en
ve
r la
s ne
cesi
dade
s y
aten
derla
s. P
rocu
rar
que
no e
xist
an d
esví
os e
n lo
s ob
-je
tivos
. Fac
ilita
r a lo
s ag
ente
s im
plic
ados
en
la in
vest
igac
ión
arqu
eoló
gica
y e
n el
des
arro
llo u
rban
ístic
o su
s ta
reas
res
pect
ivas
, sie
mpr
e a
favo
r de
hace
r más
ac
cesi
ble
el p
atrim
onio
his
tóric
o a
un m
ayor
núm
ero
de p
erso
nas.
Las
tare
as
a de
sarr
olla
r en
una
Zon
a A
rque
ológ
ica
exte
nsa
e in
mer
sa e
n un
pro
ceso
de
urba
niza
ción
req
uier
en c
onoc
imie
ntos
afin
ados
, ca
paci
dad
de o
rgan
izac
ión,
vo
lunt
ad d
e co
mun
icac
ión,
hab
ilida
d en
el t
rata
mie
nto
de lo
s co
nflic
tos
y si
em-
pre
un e
jerc
icio
de
flexi
bilid
ad t
eñid
o de
rea
lism
o pr
áctic
o qu
e es
el q
ue c
on-
sigu
e ha
cer
posi
ble
lo im
posi
ble.
Fra
nci
sca
Ho
rno
s M
ata
Conse
rvadora
de P
atrim
onio
His
tóric
o.
Co
nse
jerí
a d
e C
ultu
ra.
CS
F J
un
ta d
e A
nd
alu
cía
.
33
Nun
ca q
uien
ges
tiona
pue
de j
ugar
al
tod
o o
na
da
, es
o qu
eda
para
los
ju
ga
do
res,
para
el n
o-r
espo
nsab
le.
Año
s de
ded
icac
ión
al c
uida
do d
el p
atrim
onio
me
hace
n de
s-co
nfia
r de
las
“voc
es q
ue c
lam
an e
n el
des
iert
o” q
ue to
do
esta
per
dido
, qu
e na
da v
ale
cuan
do t
anto
se
ha p
erdi
-do
por
el c
amin
o. H
ay q
ue p
rest
ar a
tenc
ión
en c
ambi
o a
las
pers
onas
que
con
trib
uyen
con
hip
ótes
is,
que
apor
tan
idea
s, il
usió
n y
entu
sias
mo
porq
ue e
n el
las
está
la f
uerz
a pa
ra a
vanz
ar.
Vis
ibili
zar
el t
raba
jo d
e lo
s ex
pert
os,
apor
-ta
r re
curs
os a
decu
ados
, ilu
min
ar z
onas
osc
uras
, de
eso
se
tra
ta c
uand
o ha
blam
os d
e ha
cer
acce
sibl
e el
pat
rimo
-ni
o hi
stór
ico.
Los
pri
mero
s paso
s: la d
efi
nic
ión
Def
inir
la Z
ona
Arq
ueol
ógic
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os (Z
.A.M
.B.)
tras
cien
de l
os a
spec
tos
jurí
dico
-adm
inis
trat
ivos
que
han
he
cho
posi
ble
prim
ero
su c
onoc
imie
nto
y de
spué
s su
di-
fusi
ón.
La z
ona
de la
que
hab
lam
os h
a su
pera
do m
ucha
s di
ficul
tade
s pa
ra s
egui
r “s
iend
o”.
Las
leye
s cu
ltura
les
no
cons
truy
en e
l P
atrim
onio
His
tóric
o au
nque
con
trib
uyen
a
faci
litar
la p
rese
rvac
ión
de la
mat
eria
prim
a bá
sica
par
a la
co
nstr
ucci
ón d
el P
atrim
onio
. S
in l
a ya
der
ogad
a le
y 1/
91
de P
atrim
onio
His
tóric
o de
And
aluc
ía y
su
Reg
lam
ento
de
Pro
tecc
ión
y F
omen
to d
el P
atrim
onio
His
tóric
o de
199
5 es
di
fícil
pens
ar q
ue u
n lu
gar
arqu
eoló
gico
, co
mpl
ejo
por
su
plur
alid
ad y
com
plej
o po
r su
esp
acio
com
part
ido
con
in-
tere
ses
actu
ales
, te
ndría
un
pres
ente
y m
ás a
ún u
n fu
turo
tr
as 1
4 añ
os d
e in
terv
enci
ones
con
stan
tes
sobr
e su
mat
e-ria
lidad
fís
ica.
La
Ley
y su
s re
glam
ento
s, i
nclu
idos
los
de
regu
laci
ón d
e la
s ac
tivid
ades
arq
ueol
ógic
as, h
an d
ado
so-
port
e en
est
os a
ños
al p
roce
dim
ient
o pa
ra in
terv
enir
y au
to-
rizar
la c
onst
rucc
ión
en la
zon
a ar
queo
lógi
ca. E
n el
pro
ceso
de
la
auto
rizac
ión
de l
as c
onst
rucc
ione
s ac
tual
es h
emos
id
o re
gist
rand
o la
s hu
ella
s de
un
pasa
do o
, pa
ra s
er m
ás
prec
isos
, de
vario
s pa
sado
s.
Lím
ite d
e la
Zon
a A
rque
ológ
ica
cata
loga
da
Lím
ite d
e la
Zon
a A
rque
ológ
ica
prop
uest
a
La
Zo
na
Arq
ue
oló
gic
a d
e M
arro
qu
íes
Baj
os
(19
94-2
00
9). N
ota
s p
ara
un
a cr
ón
ica
34
La p
rimer
a zo
nific
ació
n ar
queo
lógi
ca d
e la
ciu
dad
de J
aén
real
izad
a en
el a
ño
1987
rec
ogía
un
luga
r ar
queo
lógi
co e
n la
zon
a ce
ntra
l de
la Z
.A.M
.B. p
ero
no s
e va
a a
mpl
iar y
con
cret
ar e
ste
cono
cim
ient
o h
asta
el d
esar
rollo
de
las
tare
as p
re-
vias
de
info
rmac
ión
del P
lan
Gen
eral
de
Ord
enac
ión
Urb
ana
de la
ciu
dad
de J
aén
de 1
997.
Las
pro
spec
cion
es e
ncar
gada
s po
r la
Con
seje
ría d
e C
ultu
ra d
uran
te e
l añ
o 19
94 e
n cu
mpl
imie
nto
de lo
s m
anda
tos
lega
les
de d
otar
de
info
rmac
ión
hist
ó-ric
a a
los
plan
es u
rban
ístic
os p
rodu
jero
n un
a co
nste
laci
ón d
e in
dica
dore
s ar
queo
-ló
gico
s po
sitiv
os e
n to
dos
los
sect
ores
urb
aniz
able
s (p
rogr
amad
os o
no)
del
Pla
n G
ener
al e
nton
ces
en re
dacc
ión
situ
ados
al N
orte
de
la c
iuda
d.
En
el a
ño 1
995
las
obra
s, d
esar
rolla
das
en á
reas
de
plan
eam
ient
o ap
roba
-do
, dur
ante
la tr
ansi
ción
ent
re n
orm
ativ
as u
rban
ístic
as e
n re
nova
ción
, ofr
ecie
-ro
n ha
llazg
os n
o co
mun
icad
os p
ero
si d
enun
ciad
os q
ue n
os ll
evar
on p
rimer
o a
las
par
aliz
acio
ne
s d
e o
bra
s y
desp
ués
a la
pos
terio
r p
rop
ue
sta
de
las
fórm
ula
s d
e p
rote
cció
n s
ing
ula
r, q
ue t
ras
bara
jar
las
figur
as ju
rídi
co-a
dmi-
nist
rativ
as d
e B
ien
de I
nter
és C
ultu
ral,
Zon
a de
Ser
vidu
mbr
e A
rque
ológ
ica
y C
atal
og
ació
n E
spe
cífi
ca
conc
luye
ron
con
la s
elec
ción
de
esta
últi
ma
por
las
inst
anci
as s
uper
iore
s de
la C
onse
jerí
a de
Cul
tura
.
Las
dife
rent
es e
xten
sion
es m
arca
das
para
la Z
ona
Arq
ueol
ógic
a, q
ue p
uede
n se
r con
sulta
das
en s
us p
ublic
acio
nes
en e
l BO
JA d
esde
199
5 a
1997
, se
debi
e-ro
n al
aum
ento
del
con
ocim
ient
o de
l siti
o ar
queo
lógi
co y
al a
umen
to d
el r
iesg
o de
des
truc
ción
, ya
que
sect
ores
que
en
prin
cipi
o pa
recí
an m
ás d
ifíci
lmen
te d
e-sa
rrol
labl
es e
mpe
zaro
n a
proy
ecta
r su
urb
aniz
ació
n. U
na p
oste
rior
prop
uest
a de
am
plia
ción
efe
ctua
da p
or la
Del
egac
ión
Pro
vinc
ial d
e C
ultu
ra d
e la
zon
a pa
-ra
su
cone
xión
con
los
halla
zgos
con
ocid
os y
con
tras
tado
s de
Mar
roqu
íes
Alto
s en
el a
ño 2
001
no p
rosp
eró
en la
insc
ripci
ón q
ue h
ubo
de e
fect
uars
e en
el 2
003
por
man
dato
jud
icia
l y e
stá
pend
ient
e de
inc
luir
en e
l nue
vo P
lan
Gen
eral
de
Ord
enac
ión
Urb
ana
que
ahor
a en
el 2
008
está
en
reda
cció
n.
Def
inir
adm
inis
trat
ivam
ente
el
grad
o de
pro
tecc
ión
de u
na z
ona
arqu
eoló
gi-
ca u
rban
a no
s da
pos
ibili
dade
s de
efe
ctua
r la
inve
stig
ació
n, y
la in
vest
igac
ión
nos
perm
ite to
mar
dec
isio
nes
sobr
e co
nser
vaci
ón y
difu
sión
. Sie
mpr
e es
pre
-fe
rible
que
lo q
ue s
abem
os s
obre
el s
ubsu
elo,
y p
ueda
afe
ctar
a la
eje
cuci
ón
de o
bras
, est
é co
nten
ido
en la
s no
rmas
urb
anís
ticas
de
la c
iuda
d pe
ro c
uand
o es
o no
es
posi
ble
por d
esco
noci
mie
nto
o po
r rec
hazo
de
las
part
es im
plic
adas
a
asum
ir el
con
ocim
ient
o, s
iem
pre
qued
an o
tros
cam
inos
par
a la
pro
tecc
ión.
C
atal
ogar
una
zon
a ar
queo
lógi
ca, u
n in
mue
ble,
un
jard
ín, u
na a
ctiv
idad
de
in-
teré
s et
noló
gico
es
siem
pre
un r
econ
ocim
ient
o de
sus
val
ores
his
tóric
os p
ero
tam
bién
es,
en
la m
ayor
ía d
e lo
s ca
sos,
la ú
ltim
a m
edid
a pa
ra fr
enar
su
dete
-rio
ro o
incl
uso
evita
r su
des
apar
ició
n.
35
Todo
o c
asi t
odo
lo q
ue s
abem
os d
e la
Zon
a A
rque
ológ
ica
de M
arro
quíe
s B
ajos
se
debe
en
un p
rimer
mom
en-
to a
la v
olun
tad
mun
icip
al d
e ur
bani
-za
r un
a ex
tens
a zo
na d
e hu
erta
s de
l bo
rde
nort
e de
la
ciud
ad c
onte
mpo
-rá
nea
de J
aén.
Sin
la f
inan
ciac
ión
a ca
rgo
de lo
s pr
omot
ores
de
obra
s de
ci
ento
s de
inte
rven
cion
es a
rque
ológ
i-ca
s a
las
que
oblig
a la
Cat
alog
ació
n E
spec
ifica
de
la Z
.A.M
.B.
hoy
poco
sa
bría
mos
sob
re e
ste
luga
r de
l pa
-sa
do q
ue c
oinc
ide
con
nues
tra c
iu-
dad
actu
al. H
an s
ido
los
mov
imie
ntos
de
tier
ras
para
la c
onst
rucc
ión
de b
lo-
ques
de
vi
vien
das,
ap
arca
mie
ntos
, pi
scin
as,
parq
ues,
cal
les
y av
enid
as
los
que
con
la a
plic
ació
n de
una
me-
todo
logí
a ar
queo
lógi
ca h
an id
o re
ve-
land
o lo
que
sab
emos
de
este
siti
o y
ofre
cien
do e
lem
ento
s in
mue
bles
y
mue
bles
de
otro
s tie
mpo
s.
La Z
ona A
rqueo
lógi
ca:
tiem
po y
form
as
a tra
vés
de h
uel
las
en la g
reda
Cua
ndo
nos
refe
rimos
a
la
Zon
a A
rque
ológ
ica
esta
mos
hab
land
o de
un
a re
alid
ad
plur
al.
Hab
lam
os
de
un
gran
as
enta
mie
nto
preh
istó
rico
que
sobr
epas
a lo
s lím
ites
de la
Zon
a A
rque
ológ
ica
decl
arad
a, d
e un
ase
n-ta
mie
nto
med
ieva
l de
espe
cial
rel
e-va
ncia
, de
una
inte
nsa
ocup
ació
n de
l te
rrito
rio e
n ép
oca
rom
ana
que
ha d
e-ja
do u
nos
vest
igio
s ín
tegr
os y
com
-pr
ensi
bles
. E
sta
Zon
a A
rque
ológ
ica
es ta
mbi
én d
esde
un
prin
cipi
o la
zo-
na d
e ex
pans
ión
de l
a ci
udad
con
-te
mpo
ráne
a de
Jaé
n.
La
Zo
na
Arq
ue
oló
gic
a d
e M
arro
qu
íes
Baj
os
(19
94-2
00
9). N
ota
s p
ara
un
a cr
ón
ica
36
Con
stru
ir la
ciu
dad
cont
empo
ráne
a es
una
res
pons
abili
dad
de la
com
unid
ad q
ue
habi
tam
os a
hora
en
este
lug
ar.
Som
os s
eres
ref
lexi
vos
y de
bem
os p
ensa
r qu
e ga
nam
os y
que
per
dem
os c
uand
o de
cidi
mos
sup
erpo
ner
lo a
ctua
l a
lo p
asad
o.
No
exis
ten
las
deci
sion
es p
erfe
ctas
per
o si
exi
sten
las
dec
isio
nes
resp
onsa
bles
y
com
prom
etid
as.
Cua
ndo
com
enza
ron
a ap
licar
se la
s in
stru
ccio
nes
part
icul
ares
qu
e ob
ligan
a r
ealiz
ar in
terv
enci
ones
arq
ueol
ógic
as e
n es
ta z
ona
cata
loga
da f
ui-
mos
com
prob
ando
que
los
ves
tigio
s pr
ehis
tóric
os y
los
his
tóric
os i
ban
aflo
rand
o an
te n
uest
ros
ojos
, reg
istr
ándo
se e
n lo
s in
form
es d
e la
s pe
rson
as q
ue e
xcav
aban
. Lo
s co
stes
era
n al
tos
en d
iner
o y
en ti
empo
par
a lo
s ag
ente
s qu
e pr
eten
dían
con
s-tr
uir
la c
iuda
d co
ntem
porá
nea
pero
los
ben
efic
ios
para
la
may
oría
tam
bién
era
n al
tos:
los
halla
zgos
se
tran
sfor
mar
on e
n lo
caliz
acio
nes
tras
pro
yect
os d
e in
terv
en-
ción
, la
s pr
esun
cion
es s
e fu
eron
tra
nsfo
rman
do e
n hi
póte
sis
y la
s hi
póte
sis
día
a dí
a se
van
con
firm
ando
o r
ectif
ican
do a
la lu
z de
nue
vos
resu
ltado
s. T
enía
mos
, te
-ne
mos
una
rea
lidad
: un
lug
ar,
vario
s lu
gare
s su
perp
uest
os,
del
pasa
do q
ue p
o-
díam
os e
xplic
ar c
on p
alab
ras,
con
obj
etos
, con
ele
men
tos
inm
uebl
es y
una
nue
va
ciud
ad c
ada
vez
más
con
stru
ida
en e
ste
luga
r.
Las
evid
enci
as n
os h
an s
ervi
do p
ara
com
pone
r la
s hi
póte
sis
que
han
ido
pres
entá
n-do
se a
nte
la c
omun
idad
cie
ntífi
ca
y as
í com
o he
mos
ido
obse
rvan
do la
des
truc
ción
de
oliv
ares
y h
uert
as d
el p
asad
o m
ás r
ecie
nte
hem
os id
o ob
serv
ando
y r
egis
tran
do
los
vest
igio
s de
foso
s, c
abañ
as, t
umba
s, p
ozos
, nor
ias,
dis
trib
uido
res
de a
gua,
alm
a-za
ras,
pat
ios,
mos
aico
s de
l pas
ado
más
rem
oto.
De
esto
s el
emen
tos
no h
a qu
edad
o m
ás h
uella
que
el r
egis
tro
efec
tuad
o du
rant
e la
inte
rven
ción
arq
ueol
ógic
a pe
ro e
xist
en
otro
s qu
e es
pera
n in
terv
enci
ones
de
cons
erva
ción
par
a se
r m
ostr
ados
, com
o oc
urre
en
los
luga
res
rela
cion
ados
a c
ontin
uaci
ón:
a) F
osos
y lu
gare
s de
hab
itaci
ón p
rehi
stór
ica,
un
pozo
, un
esta
nque
de
époc
a ro
ma-
na y
cim
ient
os d
e vi
vien
das
de é
poca
med
ieva
l isl
ámic
a en
la Z
ona
Cen
tral
del
sec
-to
r de
urb
aniz
ació
n R
-P 4
, la
deno
min
ada
Man
zana
C y
zon
as v
erde
s pr
óxim
as a
un
sin
desa
rrol
lar ,
que
aho
ra e
sta
entr
e la
s ca
lles
Man
uel C
abal
lero
Ven
zala
, Cat
aluñ
a y
Mig
uel C
astil
lejo
(ant
es M
arro
quíe
s B
ajos
)
b) C
anal
es d
e co
nduc
ción
del
agu
a co
nstru
idos
en
la p
rehi
stor
ia e
n la
man
zana
en
que
hace
esq
uina
la C
alle
Cat
aluñ
a co
n el
Pas
eo d
e E
spañ
a, e
n un
sol
ar q
ue a
pare
ce s
in
cons
truir
entre
los
resi
denc
iale
s co
nsol
idad
os.
c) U
n fo
so p
rehi
stór
ico
en la
zon
a ve
rde
del S
UN
P-1
pen
dien
te d
e de
sarr
olla
r ent
re la
s ca
lles
Fed
eric
o M
ayor
Zar
agoz
a y
Est
eban
Ram
írez.
d) C
onst
rucc
ione
s de
épo
ca r
oman
a id
entif
icad
as c
on u
na a
lma
zara
en
una
zona
do
taci
onal
ced
ida
por
la J
unta
de
Com
pens
ació
n de
la u
nida
d de
eje
cuci
ón n
º 4,
ju
nto
a la
fábr
ica
de C
uéta
ra.
37
e) F
ragm
ento
s de
una
mur
alla
pre
hist
óric
a en
la
zona
m
edia
del
par
que
del
bule
var
actu
alm
ente
ent
erra
dos
bajo
el p
avim
ento
del
par
que
Juan
Pab
lo II
.
f) U
na t
umba
pre
hist
óric
a ex
cava
da e
n la
gre
da,
que
es
el s
uelo
bas
e de
la Z
.A.M
.B.,
a la
que
se
pued
e ac
cede
r de
sde
la S
ala
de P
rofe
sore
s de
l Col
egio
de
la V
erac
ruz.
g) C
onst
rucc
ione
s pr
ehis
tóric
as t
umba
s, s
ilos
y ca
baña
s en
la z
ona
verd
e de
l Res
iden
cial
Pro
gram
ado
num
. 4 e
n-tr
e la
s ca
lles
Fed
eric
o M
ayor
Zar
agoz
a, P
rinci
pado
de
Ast
uria
s y
com
unid
ad C
astil
la L
eón.
h) U
na c
iste
rna
de é
poca
rom
ana
en la
cal
le d
e la
Com
unid
ad
Fora
l de
Nav
arra
esq
uina
con
la C
alle
de
las
Isla
s B
alea
res.
i) F
oso
preh
istó
rico
en e
l Col
egio
Cán
dido
Nog
ales
en
la
esqu
ina
de la
s C
alle
s Ju
an E
slav
a y
Ana
Mar
ía N
ogue
ra.
j) Tu
mba
s de
épo
ca r
oman
a, a
lma
zara
s, e
stan
ques
, mo
-sa
icos
y c
imen
taci
ones
de
edifi
cios
de
époc
a ro
man
a en
el
lím
ite d
e la
zon
a ca
talo
gada
al N
orte
, ent
orno
al l
ugar
do
nde
estu
vo e
l lla
mad
o C
ortij
o de
los
Rob
les
reci
en-
tem
ente
dem
olid
o en
la
zona
de
cone
xión
del
sue
lo u
r-ba
niza
ble
no p
rogr
amad
o nu
m.
1 co
n la
am
plia
ción
en
ejec
ució
n de
l Pol
ígon
o In
dust
rial d
e lo
s O
livar
es.
k) F
oso
Pre
hist
óric
o, h
uella
s de
cab
añas
y o
tras
con
s-tr
ucci
ones
de
époc
a pr
ehis
tóric
a, n
ecró
polis
y c
asa
islá
-m
ica
en e
l sol
ar d
e lo
que
ser
á la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
de
Jaé
n.
La
Zo
na
Arq
ue
oló
gic
a d
e M
arro
qu
íes
Baj
os
(19
94-2
00
9). N
ota
s p
ara
un
a cr
ón
ica
38
Todo
lo q
ue h
emos
list
ado
de la
letr
a a
a
la le
tra
k s
on u
nida
des
de m
usea
liza-
ción
, so
n lu
gare
s qu
e es
pera
n in
ver-
sion
es p
ara
dar
el ú
ltim
o pa
so a
ntes
de
hac
erlo
s ac
cesi
bles
a t
oda
la c
iu-
dada
nía.
Las
dec
isio
nes
de c
onse
rva-
ción
se
han
ido
tom
ando
con
las
leye
s de
pro
tecc
ión
del P
atrim
onio
His
tóric
o.
Aho
ra q
ueda
lo
más
int
eres
ante
y l
o m
as ú
til: d
evol
ver
a Ja
én lo
que
con
el
esfu
erzo
eco
nóm
ico
y hu
man
o de
sus
ge
ntes
se
ha id
o de
scub
riend
o en
es-
ta z
ona
arqu
eoló
gica
pro
tegi
da p
or s
u pa
sado
y r
e-c
onstr
uid
a y
re
-habitada
en e
l pre
sent
e.
Pro
yect
ando
un
dese
nlac
e:
un e
spac
io c
utur
al p
ara
com
part
ir y
exp
licar
Las
herr
amie
ntas
jurí
dica
s de
las
que
nos
hem
os id
o do
tand
o no
s ha
n pe
r-m
itido
lleg
ar a
don
de e
stam
os:
Una
zon
a ar
queo
lógi
ca c
on f
ragm
en-
tos
inm
uebl
es “
pend
ient
es”
de p
oner
en
val
or,
unos
alm
acen
es “
repl
etos
” de
mat
eria
les
mue
bles
obt
enid
os e
n la
s in
vest
igac
ione
s re
aliz
adas
dur
an-
te e
stos
cas
i tre
s lu
stro
s de
inte
rven
-ci
ones
de
inve
stig
ació
n ar
queo
lógi
ca
y un
a es
casa
per
o se
lect
a va
rieda
d de
hip
ótes
is c
ient
ífica
s, a
lgun
as p
u-bl
icad
as y
difu
ndid
as o
tras
que
to
-da
vía
espe
ran
su p
ublic
ació
n, p
ara
expl
icar
que
pas
ó en
ese
luga
r de
sde
hace
5.0
00
años
has
ta n
uest
ro p
re-
sent
e, e
n es
e lu
gar
que
es e
l m
ism
o qu
e ah
ora
habi
tan
los
veci
nos
y ve
ci-
nas
de la
A.V
. de
Exp
ansi
ón N
orte
.
39
Con
tam
os c
on n
uest
ras
idea
s, in
clus
o es
tán
reda
ctad
os p
roye
ctos
par
a al
guna
de
est
as u
nida
des
de m
usea
lizac
ión
pero
est
á pe
ndie
nte
de d
efin
ir su
for
mat
o de
ges
tión.
Es
evid
ente
que
la C
onse
jería
de
Cul
tura
a tr
avés
de
su D
eleg
ació
n P
rovi
ncia
l no
pued
e or
gani
zar
y de
sarr
olla
r un
pro
gram
a de
difu
sión
púb
lica
de
la Z
ona
Arq
ueol
ógic
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os e
n so
litar
io. T
ambi
én p
arec
e ev
iden
te
que
está
tare
a de
be s
er a
fron
tada
por
un
equi
po c
omo
tare
a ex
clus
iva
y no
, co-
mo
hast
a ah
ora,
com
o un
a ta
rea
más
del
per
sona
l téc
nico
de
la C
onse
jería
de
Cul
tura
en
Jaén
. De
hech
o, e
n es
te ti
empo
sin
la c
olab
orac
ión
del A
yunt
amie
nto
y de
los
agen
tes
impl
icad
os e
n la
con
stru
cció
n y
desa
rrol
lo u
rban
ístic
o: p
rom
o-to
res
priv
ados
e in
stitu
cion
ales
y u
n co
nsid
erab
le n
umer
o de
pro
fesi
onal
es d
e la
ar
queo
logí
a, q
ue h
an p
rest
ado
sus
serv
icio
s en
la Z
.A.M
.B.,
hubi
ese
sido
impo
si-
ble
rese
rvar
y c
onse
rvar
la m
ater
ia p
rima,
que
aho
ra e
sper
a se
r pre
sent
ada
para
ex
plic
ar c
omo
eran
y s
e co
mpo
rtab
an la
s m
ujer
es y
los
hom
bres
que
ant
es q
ue
noso
tros
hab
itaro
n es
ta c
iuda
d qu
e se
llam
ó Ya
yyan
, Aur
gi y
con
otr
os n
ombr
es
desc
onoc
idos
en
la p
rehi
stor
ia.
Nue
stra
Zon
a A
rque
ológ
ica
no e
s un
esp
acio
tem
átic
o, n
o es
un
sitio
arq
ueol
ógi-
co d
espo
blad
o, e
s un
a zo
na a
rque
ológ
ica
inse
rta
en la
ciu
dad
cont
empo
ráne
a en
es
o se
par
ece
a C
órdo
ba, a
Rom
a, a
Zar
agoz
a, a
Bar
celo
na, a
Mér
ida
y a
otra
s qu
e so
n ci
udad
es d
el p
rese
nte
que
mue
stra
n su
pas
ado
en fr
agm
ento
s au
tént
i-co
s co
nser
vado
s, in
terp
reta
dos
y m
usea
lizad
os.
Las
deci
sion
es q
ue e
stán
pen
dien
tes
tiene
n un
mar
co c
laro
: es
el d
e la
ciu
dad,
es
un t
ema
mun
icip
al.
Los
inst
rum
ento
s pa
ra c
ompl
etar
lo in
icia
do,
para
des
arro
llar
ese
espa
cio
cultu
ral d
isco
ntin
uo p
ero
cohe
rent
e so
n lo
s m
ism
os q
ue u
sam
os p
ara
desa
rrol
lar l
a ci
udad
, los
inst
rum
ento
s de
pla
nific
ació
n. H
acen
falta
infra
estru
ctur
as
para
sos
tene
r est
e pr
oces
o qu
e es
tá p
or c
omen
zar,
que
perm
itan
a lo
s ci
udad
anos
y
ciud
adan
as d
e Ja
én c
onoc
er c
uant
o sa
bem
os d
e la
ciu
dad,
de
las
ciud
ades
del
pa
sado
y h
acen
falta
las
pers
onas
que
ate
nder
án e
stas
infra
estru
ctur
as. H
ay q
ue
hace
r vi
able
eco
nóm
icam
ente
el p
roye
cto,
y e
so e
s vi
tal,
ya q
ue a
unqu
e ex
iste
la
mat
eria
prim
a de
bem
os tr
ansf
orm
arla
en
prod
ucto
s qu
e de
ben
auto
sos
tene
rse.
Tend
rem
os u
n lu
gar,
un c
entr
o de
inte
rpre
taci
ón, u
n ce
ntro
cív
ico
dond
e co
m-
part
ir in
quie
tude
s y
vario
s hi
tos
preh
istó
ricos
e h
istó
rico
s pa
ra v
isita
r, do
nde
poda
mos
ide
ntifi
car
las
evid
enci
as c
onte
xtua
lizad
as p
or e
l co
noci
mie
nto
y
apre
nder
lo q
ue o
tras
per
sona
s, q
ue h
abita
ron
nues
tro
terr
itorio
ant
es q
ue n
o-
sotr
os, i
dear
on y
pra
ctic
aron
par
a vi
vir
en c
omun
idad
.
Tene
mos
la s
uert
e de
viv
ir en
un
luga
r don
de la
his
toria
tien
e un
esp
esor
que
hac
e im
posi
ble
olvi
dar q
ue e
l pas
ado
no n
os p
erte
nece
, que
est
amos
obl
igad
os a
dár
-se
lo, c
uida
do y
acr
ecen
tado
, a la
s pe
rson
as q
ue h
abita
rán
aquí
en
el fu
turo
.
La
Zo
na
Arq
ue
oló
gic
a d
e M
arro
qu
íes
Baj
os
(19
94-2
00
9). N
ota
s p
ara
un
a cr
ón
ica
2800
- 20
00 A
.N.E
.EV
OLUC
IÓN
DE L
A M
ACRO
-ALD
EA E
NEOL
ÍTIC
ADE
MAR
ROQU
ÍES B
AJOS
(JAÉ
N)
42
De la
arq
ueolo
gía
se d
ebe e
xtr
aer, a
l menos, una e
nseñanza
,a s
aber: todos
nuestr
os
libro
s de texto
nos
engañan.
Poe
ma
“Arc
haeo
logy
” en
la o
bra
“Tha
nk y
ou, f
og”,
W.H
. AU
DE
N
Intr
oducc
ión
Lo q
ue a
quí
se e
xpon
e es
una
sín
tesi
s de
las
hip
ótes
is d
esar
rolla
das
desd
e 19
95 p
or F
ranc
isca
Hor
nos,
Mar
celo
Cas
tro
y yo
mis
mo,
sob
re la
org
aniz
ació
n es
paci
al y
evo
luci
ón h
istó
rica
de lo
que
hem
os d
enom
inad
o m
acro
-ald
ea e
neo-
lític
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os. C
oncr
etam
ente
se
pres
enta
una
apr
oxim
ació
n a
su
proc
eso
hist
óric
o de
for
mac
ión,
des
arro
llo y
dis
pers
ión.
La
alde
a se
fun
da h
a-ci
a el
280
0 A
.N.E
.1 co
mo
cons
ecue
ncia
de
la a
greg
ació
n po
blac
iona
l pro
voca
-da
por
un
cont
exto
de
conf
licto
por
la ti
erra
, se
cons
olid
a co
mo
gran
pob
lado
en
torn
o al
250
0 A
.N.E
. gra
cias
a la
inte
nsifi
caci
ón a
gríc
ola
posi
bilit
ada
por l
a co
ns-
truc
ción
de
un e
xten
so s
iste
ma
de c
apta
ción
y d
istr
ibuc
ión
de a
gua,
y d
esap
are
-ce
hac
ia e
l 200
0 A
.N.E
. por
la fo
rmac
ión
de la
s pr
imer
as u
nida
des
dom
éstic
as
cam
pesi
nas
(no
conf
undi
r co
n lo
s pr
imer
os a
gric
ulto
res)
, qu
e ha
ce f
raca
sar
la
base
soc
ial y
eco
nóm
ica
de la
ald
ea,
al c
omen
zar
a pr
oduc
ir pa
ra la
fam
ilia
y no
par
a la
com
unid
ad.
Com
o hi
póte
sis
ha id
o m
odifi
cánd
ose
conf
orm
e lo
s da
tos
crec
ían
y lo
seg
uirá
ha-
cien
do m
ient
ras
siga
mos
apr
endi
endo
con
los
nue
vos
desc
ubrim
ient
os.
La c
i-ta
de
Aud
en q
ue e
ncab
eza
este
text
o al
ude
al h
echo
de
que
en a
rque
olog
ía lo
s nu
evos
des
cubr
imie
ntos
, in
cesa
ntes
, su
elen
des
banc
ar id
eas
acep
tada
s, s
usti-
tuyé
ndol
as p
or o
tras
que
, a
su v
ez,
nace
n ya
pro
visi
onal
es.
No
pode
mos
con
-fo
rmar
nos,
com
o H
owar
d C
arte
r, co
n de
cir
que
lo q
ue s
abem
os c
on c
erte
za d
e Tu
tank
amon
es
que
mur
ió y
fue
ente
rrad
o. E
sa a
ctitu
d co
ntem
plat
iva
esta
ncar
ía
el a
vanc
e de
l con
ocim
ient
o y
sería
inco
mpa
tible
con
el c
arác
ter d
e se
rvic
io p
úbli-
co d
el P
atrim
onio
Arq
ueol
ógic
o y
su in
vest
igac
ión.
Hay
que
ir m
ás a
llá, n
o po
rque
la
esp
ecul
ació
n pu
eda
supl
anta
r a
la c
erte
za, s
ino
porq
ue la
cer
teza
sur
ge d
e la
co
ntra
stac
ión
de la
s hi
póte
sis
y la
s hi
póte
sis
son,
en
su o
rigen
, esp
ecul
ació
n2 .
Nar
ciso
Zaf
ra d
e la
To
rre
De
leg
ació
n
Pro
vin
cia
l d
e
Cu
ltu
ra
de
Ja
én
1 S
e ut
iliza
n fe
chas
de
cale
ndar
io o
bten
idas
p
or c
alib
raci
ón d
el c
arb
ono
14 q
ue e
s el
mé
-to
do m
ás e
xact
o co
noci
do.
Pes
e a
ello
las
cr
onol
ogía
s si
guen
sie
ndo
un i
nter
valo
no
una
fech
a es
crup
ulos
amen
te p
untu
al.
2 E
so n
o di
scul
pa l
a ex
trav
agan
cia
de q
uie
-ne
s, a
pasi
onad
os d
e la
s le
yend
as y
cie
gos
a lo
s da
tos,
ven
atla
ntes
y m
etró
pol
is d
onde
só
lo h
ay c
ampe
sino
s y
alde
as.
43
Evo
luci
ón
de
la M
acro
-Ald
ea
En
eo
líti
ca
de
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s (J
aén
). 2
80
0-2
00
0 A
.N.E
.
Fig
ura
1
Por
el
lo
aunq
ue
se
actu
aliz
aran
an
ualm
ente
, que
no
es e
l cas
o, n
ues-
tros
libr
os d
e te
xto
men
tiría
n. D
e ah
í qu
e in
icia
tivas
m
ás
efím
eras
, m
e-no
s ca
nóni
cas,
com
o la
exp
osic
ión
sobr
e la
s ex
cava
cion
es e
n la
fut
ura
ciud
ad d
e la
just
icia
y e
ste
catá
logo
pu
edan
ayu
dar a
div
ulga
r los
nue
vos
desc
ubrim
ient
os y
el d
ebat
e ac
adé-
mic
o qu
e co
nlle
van.
La
idea
es
que
nues
tros
co
nciu
dada
nos,
qu
e so
n lo
s fin
anci
ador
es y
des
tinat
ario
s fi-
nale
s de
los
trab
ajos
arq
ueol
ógic
os,
cono
zcan
los
fru
tos
de s
u es
fuer
zo,
libre
s, e
n lo
pos
ible
, de
text
os o
bso-
leto
s, d
esin
form
acio
nes
inte
resa
das
o di
spar
ates
de
ilum
inad
os.
Jaén
hac
e 5.
00
0 añ
osN
eces
itam
os t
res
coor
dena
das
pa-
ra a
rtic
ular
est
e di
scur
so:
el e
spa-
cio,
el t
iem
po y
la c
ultu
ra (
Fig
ura
1).
El
espa
cio,
la
tierr
a qu
e ho
y oc
u-pa
la c
iuda
d de
Jaé
n, e
stá
al a
lcan
-ce
de
cual
quie
r obs
erva
dor a
tent
o, e
l tie
mpo
, po
r el
con
trar
io,
es r
emot
o,
med
ian
entr
e la
s pr
imer
as c
onst
ruc-
cion
es d
el p
obla
do p
rehi
stór
ico
y la
s nu
estr
as c
asi c
inco
mile
nios
y, l
o qu
e es
peo
r, en
tre
la c
ultu
ra d
e su
s ha
bi-
tant
es y
la n
uest
ra s
e ab
re u
n ab
is-
mo
de 1
60 g
ener
acio
nes.
¿Cóm
o se
pue
de c
onoc
er a
un
pue-
blo
cuyo
mod
o de
vid
a de
sapa
reci
ó ha
ce 4
.000
año
s, d
el q
ue n
os a
leja
to
do lo
que
som
os y
hac
emos
, y d
el
que
no n
os h
a lle
gado
nin
gún
regi
s-tr
o es
crito
? U
na fo
rma
es a
ferr
arse
a
44
3 C
alco
-lít
icos
y e
neo
-lít
icos
son
sin
ónim
os
com
pues
tos
por
dos
raí
ces,
gri
ega
la p
rim
e-
ra (
calc
ós)
y la
tina
la s
egun
da (
aene
us)
que
sign
ifica
n br
once
, un
idas
al
su
fijo
(litic
os)
tam
bién
gri
ego
que
sign
ifica
pie
dra
, y s
e ut
i-liz
an p
ara
desi
gnar
el p
erio
do e
ntre
el n
eolí-
tico
y la
Eda
d de
l Bro
nce,
en
esta
zon
a vi
ene
a co
inci
dir c
on e
l ter
cer m
ileni
o an
tes
de c
ris-
to (
30
00
-20
00
AN
E).
lo q
ue s
e co
mpa
rte.
Per
o ¿q
ué n
os q
ueda
de
ello
s? N
o no
s un
en v
íncu
los
soci
a-le
s, re
ligio
sos,
pol
ítico
s, n
i eco
nóm
icos
per
o ha
y al
go q
ue c
ompa
rtim
os d
e in
me-
diat
o: lo
s ra
sgos
gen
eral
es d
el p
aisa
je.
Cua
lqui
era
de s
us h
abita
ntes
, de
sde
lo
que
hoy
es e
l bul
evar
, veí
a pr
áctic
amen
te e
l mis
mo
relie
ve q
ue a
ún v
emos
nos
o-tr
os: l
a C
ampi
ña a
l nor
te y
al o
este
, muc
ho m
ás b
osco
sa y
sin
oliv
os, e
l cer
ro d
el
cast
illo
al s
ur s
in e
l cas
tillo
, y la
Sie
rra
de J
aén
al e
ste.
Y p
ese
a lo
s en
orm
es c
am-
bios
suf
ridos
rec
onoc
ería
la M
ella
, A
lmod
óvar
, el
Nev
eral
y la
Peñ
a po
rque
son
fo
rmas
que
aún
no
hem
os p
odid
o de
stru
ir.
La u
bica
ción
act
ual d
e nu
estr
a ci
udad
la d
ecid
iero
n lo
s ro
man
os,
lo q
ue a
pre-
ciar
on d
el lu
gar
debi
ó se
r bá
sica
men
te lo
que
vie
ron
casi
3.0
00 a
ños
ante
s lo
s ha
bita
ntes
de
Mar
roqu
íes:
abu
ndan
cia
de a
gua,
tie
rra
fért
il y
unas
bue
nas
po-
sibi
lidad
es d
e de
fens
a, t
res
prop
ieda
des
muy
atr
activ
as p
ara
las
pobl
acio
nes
agra
rias.
A e
sto
hay
que
añad
ir qu
e el
pie
dem
onte
sub
bétic
o es
una
zon
a de
co
ntac
to e
ntre
eco
sist
emas
(un
eco
tono
), y
conv
iven
en
él a
nim
ales
y v
eget
a-le
s de
dos
dom
inio
s (m
onta
ña y
cam
piña
) m
ultip
lican
do lo
s re
curs
os (c
aza,
re-
cole
cció
n, p
asto
s, le
ña…
). A
dem
ás e
stá
situ
ado
en e
l lím
ite e
ntre
dos
mun
dos:
la
cam
piña
(tie
rra
llana
, agr
ícol
a, d
e ho
rizon
tes
ampl
ios,
acc
esib
le, t
rans
itada
) y
la m
onta
ña (
roco
sa,
abru
pta,
cin
egét
ica,
gan
ader
a, c
erra
da,
casi
inac
cesi
ble)
. P
ero
no e
stá
en c
ualq
uier
pun
to d
e es
e lím
ite, s
ino
en u
no d
esta
cado
por
ser
un
luga
r de
trán
sito
que
, por
su
posi
ción
est
raté
gica
, tie
ne la
llav
e de
ese
trán
sito
: es
por
tant
o un
a pu
erta
, lo
que
sign
ifica
que
es
un p
unto
de
encu
entr
o o
de c
on-
flict
o se
gún
las
coyu
ntur
as.
De
man
era
que
entr
e qu
iene
s he
mos
ocu
pado
en
toda
s la
s ép
ocas
lo q
ue h
oy
es J
aén
el v
íncu
lo m
ás in
med
iato
es
con
el lu
gar,
con
la ti
erra
(con
el c
uerp
o d
e lo
s pu
eblo
s qu
e de
cía
Una
mun
o) y
no
con
la g
ente
(el a
lma d
e lo
s pu
eblo
s).
De
hech
o lo
que
le d
a va
lor
com
o fa
ctor
de
iden
tidad
y c
omo
Pat
rimon
io H
istó
rico,
lo
que
nos
reún
e ho
y en
torn
o su
yo, n
o es
la c
ontin
uida
d cu
ltura
l (nu
estr
a cu
ltura
no
es
aque
lla p
rehi
stór
ica)
, ni s
u co
ndic
ión
de p
asad
o (la
pastn
ess d
e Lo
wen
thal
, es
a an
tigüe
dad
míti
ca,
siem
pre
mon
umen
tal),
sin
o el
hec
ho d
e se
r un
siti
o co
mpa
rtid
o co
mo
una
here
ncia
, co
n la
s co
mun
idad
es q
ue n
os p
rece
dier
on,
entr
e el
las
esto
s pu
eblo
s pr
ehis
tóric
os p
ara
los
que
ni s
iqui
era
tene
mos
nom
bre
y qu
e de
sign
amos
por
sus
log
ros
tecn
ológ
icos
com
o pu
eblo
s de
la
Eda
d de
l C
obre
, ene
olíti
cos
o ca
lcol
ítico
s3 .
Est
amos
aco
stum
brad
os a
div
idir
la h
isto
ria e
n se
ctor
es d
e tie
mpo
más
o m
enos
am
plio
s en
los
que
inte
ntam
os a
grup
ar la
s cu
ltura
s y
civi
lizac
ione
s cu
yos
cam
-bi
os h
emos
apr
endi
do a
reco
noce
r. La
nar
rativ
a hi
stór
ica
pres
enta
un
sent
ido
cro-
noló
gico
, que
es
el q
ue s
e ha
fosi
lizad
o en
la p
ráct
ica
norm
al d
e la
ens
eñan
za y
de
la d
ifusi
ón d
e la
his
toria
. Sin
em
barg
o es
a lín
ea d
e tie
mpo
cua
ndo
es m
uy la
r-ga
, com
o en
est
e ca
so, p
ierd
e pa
rte
de s
u va
lor i
ndic
ativ
o. L
a ci
fra
de 4
.500
año
s
45
Evo
luci
ón
de
la M
acro
-Ald
ea
En
eo
líti
ca
de
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s (J
aén
). 2
80
0-2
00
0 A
.N.E
.
(los
que
apro
xim
adam
ente
tien
e la
mac
ro-a
ldea
) apo
rta
por s
í sol
a po
ca in
form
a-ci
ón, p
ero
si fi
jam
os la
dis
tanc
ia e
ntre
ella
y c
iert
as fe
chas
con
ocid
as, e
nton
ces
adqu
iere
ver
dade
ro s
igni
ficad
o. P
or e
jem
plo,
en
aque
lla é
poca
, en
Egi
pto
esta
-ba
n co
nstr
uyen
do la
s gr
ande
s pi
rám
ides
de
la m
eset
a de
Giz
ah, R
oma
tard
aría
1.
350
años
en
ser f
unda
da, A
leja
ndro
Mag
no n
acer
ía p
asad
os 2
.200
año
s, e
l cris
-tia
nism
o su
rgió
a lo
s 25
sig
los
de c
onst
ruirs
e M
arro
quíe
s, lo
s ej
érci
tos
mah
ome-
tano
s in
vadi
eron
la p
enín
sula
3.1
00 a
ños
desp
ués,
Am
éric
a se
con
quis
tó 4
.000
añ
os m
ás ta
rde
y a
noso
tros
de
Col
ón n
os s
epar
an c
inco
sig
los…
Per
o si
esa
dis
tanc
ia e
s ab
ism
al,
hay
otra
aún
más
rel
evan
te:
la c
ultu
ral.
Dic
e nu
estr
o di
ccio
nario
que
cul
tura
es
el “
Con
junt
o de
mod
os d
e vi
da y
cos
tum
bres
, co
noci
mie
ntos
y g
rado
de
desa
rrol
lo a
rtís
tico,
cie
ntífi
co, i
ndus
tria
l, en
una
épo
ca,
grup
o so
cial
, etc
”. P
or ta
nto
la c
ultu
ra e
s to
do lo
que
def
ine
a lo
s gr
upos
hum
anos
y
los
dist
ingu
e de
otr
os, e
n el
esp
acio
y e
n el
tiem
po.
Com
o he
mos
com
enta
do l
os m
ater
iale
s ar
queo
lógi
cos
y la
s m
uest
ras
de c
ar-
bono
14
han
situ
ado
la a
ldea
pre
hist
óric
a en
la E
dad
del C
obre
, (el
cal
colít
ico
o en
eolít
ico)
, pe
ro e
n re
alid
ad ¿
qué
cam
bios
se
han
iden
tific
ado
en e
ste
perio
do
para
ace
ptar
lo c
omo
una
etap
a de
finid
a de
la h
isto
ria?
Prim
ero
cam
bios
tecn
oló-
gico
s, p
or e
jem
plo
el u
so d
el c
obre
en
la fa
bric
ació
n de
her
ram
ient
as, l
a ge
nera
li-za
ción
del
arc
o y
la fl
echa
, la
dom
estic
ació
n de
l cab
allo
, el a
rado
, la
cons
truc
ción
de
for
tific
acio
nes,
las
tum
bas
cole
ctiv
as (
meg
alito
s, c
ueva
s ar
tific
iale
s),
el u
so
de g
rand
es fu
ente
s de
cer
ámic
a de
fond
o pl
ano
y bo
rde
engr
osad
o...
Una
ser
ie
de n
uevo
s in
dici
os m
ater
iale
s qu
e no
s pe
rmite
n ar
riesg
ar in
terp
reta
cion
es s
ocia
-le
s, e
conó
mic
as y
sim
bólic
as, y
que
nos
ha
lleva
do a
tene
r cl
aro
que
la E
dad
del
Cob
re e
s el
per
iodo
en
el q
ue s
e co
nsol
ida
la e
cono
mía
de
prod
ucci
ón y
se
pro-
duce
la s
eden
tariz
ació
n de
los
grup
os h
uman
os,
punt
os d
e in
icio
de
los
proc
e-so
s de
cre
ació
n de
las
ciud
ades
y d
el E
stad
o. A
mbo
s ra
sgos
est
án e
n la
bas
e de
nu
estr
o m
odo
de v
ida
actu
al.
Des
de e
se m
omen
to la
s co
mun
idad
es ti
enen
la c
apac
idad
de
esta
blec
erse
en
un
punt
o pe
rman
ente
de
su te
rrito
rio, m
arca
rlo c
omo
prop
io y
aba
stec
erse
de
él d
uran
-te
gen
erac
ione
s y
esto
lo p
uede
n ha
cer
porq
ue y
a no
dep
reda
n la
tier
ra, s
ino
que
prod
ucen
en
sus
cam
pos.
Evi
dent
emen
te c
omo
cual
quie
r pro
ceso
his
tóric
o es
o no
es
ni l
inea
l ni u
nifo
rme:
toda
s la
s co
mun
idad
es n
o su
fren
esos
cam
bios
a la
vez
ni
con
la m
ism
a in
tens
idad
, y a
dem
ás e
sos
cam
bios
no
se m
ater
ializ
an d
e la
mis
ma
man
era
en d
istin
tos
terr
itorio
s. P
or e
jem
plo
en lo
que
toca
al e
ntor
no in
med
iato
de
Jaén
, en
esos
dos
mun
dos
ante
s ci
tado
s (la
Cam
piña
y la
Sie
rra)
no
se e
ntie
rran
ig
ual,
no p
rodu
cen
y po
r tan
to n
o co
men
ni v
iste
n lo
mis
mo,
y n
o vi
ven
en lo
s m
is-
mos
siti
os. E
sos
son
indi
cios
bás
icos
de
dife
renc
ias
entre
cul
tura
s, a
ún h
oy.
46
Fig
ura
2
Una h
isto
ria a
gra
ria:
agre
gaci
ón,
inte
nsi
fica
ción y
cam
pesi
niz
aci
ón
Las
dife
renc
ias
cultu
rale
s po
r sí
sol
as n
o pe
rmite
n ar
ticul
ar u
n di
scur
so h
istó
-ric
o, n
os in
form
an s
obre
com
o er
an la
s co
sas,
per
o no
sob
re q
ue p
udo
pasa
r pa
ra q
ue c
ambi
aran
. Los
dat
os s
obre
la o
rgan
izac
ión
del e
spac
io, l
a se
cuen
-ci
a cr
onol
ógic
a y
la c
arac
teriz
ació
n de
los
rasg
os s
ocia
les,
eco
nóm
icos
y s
im-
bólic
os,
son
los
que
aval
an l
as i
nter
pret
acio
nes
de l
os p
roce
sos
hist
óric
os.
Aho
ra, g
raci
as a
12
años
de
exca
vaci
ones
arq
ueol
ógic
as, m
ás a
llá d
e un
a su
-ce
sión
cul
tura
l, po
dem
os a
trev
erno
s a
esbo
zar
el r
elat
o de
los
cam
bios
his
tó-
ricos
que
suf
rió la
Z.A
.M.B
. ent
re e
l año
280
0 y
el 2
00
0 an
tes
de n
uest
ra e
ra.
Bás
icam
ente
hem
os i
dent
ifica
do t
res
proc
esos
: ag
rega
ción
pob
laci
onal
, in
-te
nsifi
caci
ón a
grar
ia y
cam
pesi
niza
ción
.
47
Evo
luci
ón
de
la M
acro
-Ald
ea
En
eo
líti
ca
de
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s (J
aén
). 2
80
0-2
00
0 A
.N.E
.
El p
roce
so d
e ag
reg
ació
n p
ob
laci
on
al (
280
0-2
450
A.N
.E.)
Com
o de
mue
stra
n lo
s as
enta
mie
ntos
de
La I
mor
a, E
l H
ospi
tal,
Fue
nte
de l
a Z
arza
, F
uent
e de
la P
eña
2 y
el p
ropi
o de
Mar
roqu
íes
Baj
os la
s ve
ntaj
as e
stra
tégi
cas
y ec
o-
nóm
icas
de
que
goza
Jaé
n oc
asio
naro
n su
frec
uent
ació
n po
r pe
queñ
as c
omun
idad
es
sem
inóm
adas
dur
ante
el V
y IV
mile
nios
(F
igur
a 2)
. Per
o ha
sta
inic
ios
del t
erce
r m
ile-
nio
no s
e es
tabl
ece
el a
sent
amie
nto
(lo ll
amar
emos
Z.A
.M.B
. 3A
) qu
e da
rá o
rigen
a la
fu
tura
mac
ro-a
ldea
ocu
pand
o su
núc
leo
cent
ral.
Est
aba
rode
ado
por
un f
oso
circ
ular
de
poc
a pr
ofun
dida
d y
anch
ura
que
bord
ea a
una
em
paliz
ada
con
bast
ione
s. O
cupa
ba
unos
3.0
00 m
2 y e
stab
a fo
rmad
o po
r con
stru
ccio
nes
exca
vada
s pa
rcia
l o to
talm
ente
en
la r
oca
y no
se
han
docu
men
tado
ent
erra
mie
ntos
al i
nter
ior.
La b
ase
de e
ste
foso
est
á fe
chad
o po
r C
14 e
n 28
61-2
625
A.N
.E.
(Rod
rígu
ez-A
riza,
20
04).
Las
nece
sida
des
de e
spac
io d
e es
ta p
obla
ción
pro
nto
desb
orda
n es
ta e
mpa
li-za
da c
omo
mue
stra
la fe
cha
de la
s ca
baña
s qu
e se
con
stru
yen
sobr
e el
foso
des
pués
de
su
relle
no (2
854-
2582
A.N
.E.),
lo q
ue s
igni
fica
que
para
esa
fech
a ya
est
á co
nstr
ui-
do e
l fos
o 1
(tam
bién
con
bas
tione
s y
empa
lizad
a) p
ero
abar
cand
o un
a su
perf
icie
de
unos
11.
000
m2 ,
pre
sent
ando
ya
cons
truc
cion
es c
ilind
ro-c
ónic
as (
las
típic
as c
abañ
as)
de s
urco
de
cim
enta
ción
per
imet
ral y
hog
ares
de
anill
o de
bar
ro. P
ero
haci
a el
250
0 es
-ta
am
plia
ción
se
qued
a pe
queñ
a y
se a
bord
a un
a gi
gant
esca
rem
odel
ació
n qu
e da
lu-
gar
a la
con
stru
cció
n de
la m
acro
-ald
ea (
Z.A
.M.B
. 3B
).
Hac
ia e
l 245
0 ca
l B.C
. (C
14 d
e ba
se d
e la
mur
alla
246
4-23
13 A
.N.E
.) ya
se
ha c
onst
rui-
do u
na fo
rtifi
caci
ón im
pone
nte
de a
dobe
y p
iedr
a qu
e, p
or lo
que
con
ocem
os, t
enía
3
met
ros
de a
ltura
, uno
s 2
m d
e gr
osor
y 2
km
de
perí
met
ro, c
on b
astio
nes
sem
icirc
ula-
res,
a la
que
bor
dea
un fo
so. E
n su
inte
rior
se t
raza
n y
cons
truy
en d
os fo
sos
conc
én-
tric
os (
hast
a do
nde
cono
cem
os s
in b
astio
nes)
de
varia
ble
anch
ura
(ent
re 4
y 2
2 m
) y
prof
undi
dad
(ent
re 1
,5 y
5 m
). E
ntre
ello
s se
ubi
can
cent
enar
es d
e co
nstr
ucci
ones
sub
-te
rrán
eas,
sem
isub
terr
ánea
s y
exen
tas,
sie
ndo
esta
s úl
timas
las
más
car
acte
ríst
icas
, pr
esen
tand
o su
rco
de c
imen
taci
ón p
erim
etra
l y h
oyos
de
post
e. A
est
e es
quem
a ha
y qu
e su
mar
la c
onst
rucc
ión
de u
n 5º
fos
o al
ext
erio
r de
la m
ural
la c
on,
al m
enos
, la
s pu
erta
s fo
rtifi
cada
s qu
e se
ext
iend
e po
r el
nor
te y
oes
te d
el a
sent
amie
nto
prot
egie
ndo
los
cam
pos
inm
edia
tos
al p
obla
do, l
a fe
cha
de C
14 d
ispo
nibl
e pa
ra la
bas
e de
est
e fo
-so
es
2459
-230
9 A
.N.E
. (S
ánch
ez y
otr
os, 2
005)
.
El
área
hab
itada
del
ase
ntam
ient
o ha
pas
ado
de 3
.000
m2
en 2
800
-260
0 A
.N.E
. a
340.
000
m2
en 2
450
-230
0 lo
que
sup
one
mul
tiplic
ar p
or 1
13 e
l esp
acio
que
ocu
pa la
po
blac
ión
en a
prox
imad
amen
te 3
00 a
ños
(Fig
ura
3). D
ado
que
la ta
sa d
e na
talid
ad n
o pu
ede
expl
icar
tal
índ
ice
de c
reci
mie
nto,
est
a ag
rega
ción
pob
laci
onal
nos
enf
rent
a a
una
trip
le p
regu
nta:
¿de
dón
de p
roce
dían
los
nuev
os h
abita
ntes
?, ¿
qué
los
empu
jó a
re
unirs
e?, y
¿có
mo
cons
igui
eron
man
tene
rse
y su
sten
tars
e?
48
Fig
ura
3
Día
z de
l R
ío (
2004
) ap
oyán
dose
en
la e
volu
ción
del
pat
rón
de a
sent
amie
nto
regi
onal
est
udia
do p
or N
ocet
e (2
001)
des
taca
el h
echo
de
que
haci
a el
250
0 A
.N.E
. M
arro
quíe
s B
ajos
es
el ú
nico
ase
ntam
ient
o qu
e qu
eda
en e
l va
lle d
el
Río
Gau
dalb
ulló
n, d
educ
iend
o qu
e la
pob
laci
ón q
ue a
band
ona
el v
alle
del
G
uada
lbul
lón
se d
irige
a M
arro
quíe
s B
ajos
.
Las
exca
vaci
ones
rea
lizad
as e
n un
o de
los
asen
tam
ient
os d
el v
alle
de
este
río
(V
enta
del
Lla
no, M
engí
bar)
mue
stra
n un
pob
lado
sin
fort
ifica
r fe
chad
o en
291
1-27
78 A
.N.E
. (P
orte
ro,
2005
:172
). Lo
inte
resa
nte
de la
aus
enci
a de
def
ensa
s (n
i fo
sos
ni m
ural
las)
es
que
nos
seña
lan
que
en a
quel
las
fech
as,
en l
a cu
enca
ba
ja d
el G
uada
lbul
lón
no h
abía
con
flict
os i
nter
nos
o ex
tern
os q
ue o
blig
aran
a
49
Evo
luci
ón
de
la M
acro
-Ald
ea
En
eo
líti
ca
de
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s (J
aén
). 2
80
0-2
00
0 A
.N.E
.
cons
trui
rlas.
Inm
edia
tam
ente
des
pués
280
0-26
00 A
.N.E
. se
pro
duce
la o
cupa
-ci
ón d
e M
arro
quíe
s co
n un
a pr
imer
a em
paliz
ada
con
bast
ione
s ro
dead
a po
r un
fo
so,
para
, en
muy
poc
o tie
mpo
, m
ultip
licar
por
cua
tro
su s
uper
ficie
am
ural
lada
co
nstr
uyen
do u
na n
ueva
em
paliz
ada
con
bast
ione
s y
un fo
so m
ucho
may
or (f
oso
1). ¿
Qué
pro
voca
est
e ca
mbi
o? N
ocet
e (2
001)
pla
ntea
que
hac
ia e
l 300
0 B
.C. s
e pr
oduc
e en
la C
ampi
ña u
n pr
oces
o de
con
cent
raci
ón p
obla
cion
al y
con
él d
e in
-te
nsifi
caci
ón e
conó
mic
a (c
ultiv
o de
cer
eal d
e se
cano
), qu
e in
terp
reta
en
base
al
tam
año
de lo
s as
enta
mie
ntos
y la
pre
senc
ia o
aus
enci
a de
fort
ifica
ción
, dife
ren-
cian
do lo
s po
blad
os a
mur
alla
dos
que
conc
entr
an p
obla
ción
(des
de 3
300
A.N
.E.
Alc
ores
y A
lbal
ate
en P
orcu
na)
y la
pob
laci
ón “
conc
entr
ada”
en
alde
as s
in fo
rtifi
-ca
r (E
l Ber
ral 3
000-
2500
A.N
.E).
Par
a él
la c
once
ntra
ción
pob
laci
onal
es
un e
fec-
to d
el p
roce
so d
e fo
rmac
ión
de c
lase
s so
cial
es e
n po
blad
os c
omo
Alb
alat
e qu
e,
ante
difi
culta
des
de la
cla
se d
e lo
s “n
o-pr
oduc
tore
s” p
ara
aum
enta
r la
ext
orsi
ón
inte
rna
(ent
re “
parie
ntes
, cop
ropi
etar
ios,
cor
resi
dent
es”)
, exp
ropi
an (e
nten
dem
os
que
conq
uist
an)
la t
ierr
a de
otr
as c
omun
idad
es (
¿“ex
tran
jera
s”?)
y la
s ob
ligan
a
inm
igra
r com
o fu
erza
de
trab
ajo
depe
ndie
nte
inst
alán
dola
s en
ald
eas
com
o la
del
B
erra
l (20
01:8
4) y
cre
ando
una
fuer
te je
rarq
uiza
ción
soc
ial y
terr
itoria
l.
En
real
idad
est
á de
scrib
iend
o un
a si
tuac
ión
de c
onfli
cto
o gu
erra
ent
re la
s co
mun
i-da
des
exto
rsio
nado
ras
y la
s qu
e se
resi
sten
a la
ext
orsi
ón o
huy
en d
e el
la. S
i tuv
ie-
ra ra
zón
tend
ríam
os u
na p
osib
le c
ausa
de
la a
greg
ació
n, p
orqu
e el
con
flict
o po
r la
tierr
a m
otiv
ado
por e
l exp
ansi
onis
mo
de lo
s po
blad
os c
entra
les
de la
Cam
piña
po-
dría
afe
ctar
al G
uada
lbul
lón
haci
a el
280
0 A
.N.E
. hac
iend
o qu
e la
pob
laci
ón d
e al
-de
as s
in fo
rtifi
car c
omo
Ven
ta d
el L
lano
se
refu
giar
an e
n un
pun
to d
efen
dibl
e y
con
recu
rsos
abu
ndan
tes.
Por
lo q
ue s
abem
os e
l con
flict
o no
es
coyu
ntur
al, A
lbal
ate
y A
lcor
es a
com
eten
ent
re 3
000
y el
180
0 cu
atro
gra
ndes
rem
odel
acio
nes
en s
us fo
r-tif
icac
ione
s (N
ocet
e 19
88:5
4-58
) aun
que
sin
aum
enta
r su
tam
año,
y p
aral
elam
ente
M
arro
quíe
s m
ultip
lica
su ta
mañ
o po
r 113
ent
re e
l 280
0 y
el 2
500
B.C
. man
teni
endo
su
s m
ural
las
(aun
que
no s
us fo
sos)
al m
enos
has
ta e
l 200
0.
Ya h
emos
exp
uest
o un
a hi
póte
sis
que
expl
ica
porq
ué la
pob
laci
ón s
e co
ncen
tra
en la
Z.A
.M.B
., ah
ora
nece
sita
mos
una
que
exp
lique
que
med
ios
perm
iten
cent
u-pl
icar
la p
rodu
cció
n de
la ti
erra
en
un p
ar d
e si
glos
.
La
inte
nsi
fic
ació
n a
gra
ria
(24
50
-212
5 A
.N.E
.)
Si l
a ca
usa
de la
agr
egac
ión
es e
l con
flict
o po
r la
tierr
a la
idea
que
alie
nta
la c
ons-
truc
ción
del
sis
tem
a es
la d
efen
sa. S
e ne
cesi
ta u
n lu
gar
que
brin
de s
egur
idad
a
una
gran
can
tidad
de
pobl
ació
n, t
anto
en
el a
bast
ecim
ient
o de
agu
a, a
limen
tos
y m
ater
ias
prim
as,
com
o fr
ente
a p
osib
les
enem
igos
. E
ste
sist
ema
es c
ompl
e-jo
por
que
pret
ende
sol
vent
ar t
odos
los
pro
blem
as q
ue p
rese
nta
la a
greg
ació
n:
50
defe
nsa
mili
tar,
abas
teci
mie
nto
de a
gua
y pr
oduc
ción
agr
ícol
a. H
asta
don
de h
oy
lo c
onoc
emos
lo c
ompo
nen
4 fo
sos
conc
éntr
icos
(num
erad
os c
omo
2, 3
, 4 y
5) y
do
s fo
sos
de c
onex
ión
(3-4
al o
este
y 4
-5 a
l est
e). P
or ta
nto
el s
iste
ma
no e
s ex
-cl
usiv
amen
te d
e irr
igac
ión
y no
es
sólo
circ
ular
, los
foso
s 2,
3 y
4 a
bast
ecer
ían
de
agua
a la
mac
ro-a
ldea
, sac
aría
n de
ella
el s
obra
nte
y la
diri
giría
n a
los
cam
pos,
a
trav
és d
e lo
s fo
sos
de c
onex
ión
3-4
y 4-
5 qu
e so
n m
ás o
men
os re
ctilí
neos
. El s
is-
tem
a cu
bre
toda
s la
s ne
cesi
dade
s qu
e tie
nen
que
ver c
on e
l agu
a: p
revi
ene
ave-
nida
s, c
apta
, dis
trib
uye
y ab
aste
ce, y
eva
cua
el s
obra
nte,
que
se
deriv
a a
la z
ona
lacu
stre
(de
ahí e
l top
ónim
o ac
tual
de
las
Lagu
nilla
s).
Est
e ci
clo
es p
osib
le p
or la
exi
sten
cia
del a
cuífe
ro d
el C
astil
lo-L
a Im
ora
que
ocu-
pa 7
,5 k
m2 y
reci
be e
n la
act
ualid
ad e
ntre
1,8
y 2
,1 h
m3 /a
ño. A
unqu
e la
s hu
ella
s de
ci
rcul
ació
n y
depó
sito
, así
com
o el
pro
pio
relle
no d
e lo
s fo
sos
está
cau
sado
prin
-ci
palm
ente
por
din
ámic
as h
ídric
as, m
orfo
lógi
cam
ente
son
los
foso
s de
con
exió
n (3
-4 a
l oes
te y
4-5
al e
ste)
los
que
pued
en a
vala
r el u
so c
omo
acue
duct
o de
l com
-pl
ejo.
Am
bos
perm
iten
que
el a
gua
circ
ule
de u
n fo
so a
otr
o y,
en
el c
aso
del c
anal
4-
5 se
diri
jan
por l
a cr
esta
de
la d
ivis
oria
de
agua
s qu
e es
el p
unto
más
ele
vado
de
los
cam
pos
haci
a el
ext
erio
r, y
el m
ás a
decu
ado
para
pos
ibili
tar d
eriv
acio
nes.
Los
estu
dios
am
bien
tale
s di
spon
ible
s se
ñala
n la
pre
senc
ia d
e ca
mpo
s de
cer
eal
y le
gum
inos
as e
n un
am
bien
te c
iert
amen
te m
ás h
úmed
o, r
odea
dos
de b
osqu
es
de p
inos
y e
ncin
as y
con
ent
orno
s de
sfor
esta
dos
cerc
anos
. Tod
o el
lo c
uadr
a co
n la
s hu
ella
s de
una
num
eros
a po
blac
ión
agríc
ola
y ga
nade
ra d
epen
dien
te d
e su
s cu
ltivo
s, y
nec
esita
da d
e pa
stos
, fru
tos
del b
osqu
e, m
ader
a pa
ra c
onst
rucc
ión
y le
ña (F
igur
a 4)
.
La
cam
pe
sin
izac
ión
(21
25
-197
5 A
.N.E
.)
Hac
ia 2
136-
2033
A.N
.E. l
a al
dea
man
tiene
sus
def
ensa
s pe
ro e
l sis
tem
a de
ca-
naliz
ació
n es
aba
ndon
ado,
en
part
e po
rque
su
man
teni
mie
nto
es c
ada
vez
más
co
stos
o. L
a de
sfor
esta
ción
ha
prov
ocad
o y
acel
erad
o lo
s pr
oces
os e
rosi
vos
en
las
lade
ras
de la
mon
taña
y e
n lo
s fo
sos
desc
ubrim
os n
ivel
es d
e re
lleno
de
vario
s m
etro
s de
altu
ra q
ue lo
s in
utili
zaro
n. E
l sis
tem
a de
con
trol
del
agu
a es
sus
titui
do
por p
ozos
den
tro
de lo
s co
mpl
ejos
dom
éstic
os, y
por
det
erm
inad
os c
anal
es re
ex-
cava
dos
y re
vest
idos
de
pied
ra. A
la v
ez d
etec
tam
os q
ue, d
entr
o de
la m
acro
-al-
dea,
las
unid
ades
dom
éstic
as s
on c
erca
das.
Est
a pa
rcel
ació
n in
terio
r de
la a
ldea
es
una
nov
edad
que
nos
inci
ta a
pen
sar e
n un
a pa
rcel
ació
n pa
rale
la e
n lo
s ca
m-
pos.
Lo
expl
icam
os c
omo
un p
roce
so d
e tr
ansf
eren
cia
del c
ontr
ol d
e lo
s m
edio
s de
pro
ducc
ión
(fuer
za d
e tr
abaj
o, g
anad
o, s
ubsi
sten
cias
y ti
erra
) de
sde
la c
omu-
nida
d ha
cia
las
unid
ades
dom
éstic
as (Z
afra
y o
tros
, 199
9). U
na v
ez q
ue to
dos
es-
tos
elem
ento
s so
n de
rivad
os h
acia
la u
nida
d do
més
tica
se in
stitu
cion
aliz
a la
cas
a ca
mpe
sina
con
su
espa
cio
de r
esid
enci
a y
repr
oduc
ción
(va
rias
caba
ñas
de
51
Evo
luci
ón
de
la M
acro
-Ald
ea
En
eo
líti
ca
de
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s (J
aén
). 2
80
0-2
00
0 A
.N.E
.
Fig
ura
4us
os m
últip
les,
poz
o, v
erte
dero
s, e
incl
uso
tum
ba),
sus
pose
-si
ones
(aj
uar
dom
éstic
o, i
nstr
umen
tos,
sub
sist
enci
as,
obje
tos
de p
rest
igio
, et
c.),
su p
arce
la d
e tie
rra,
su
gana
do y
su
fuer
-za
de
trab
ajo.
Est
a ca
sa m
arca
el o
rigen
de
los
mod
os d
e vi
-da
cam
pesi
nos.
El
hech
o de
pro
duci
r pa
ra l
a fa
mili
a y
no p
ara
la c
omun
idad
tie
ne c
omo
efec
to l
a de
sigu
alda
d so
cial
ent
re u
nida
des
do-
més
ticas
al
ro
mpe
rse
los
mec
anis
mos
de
eq
uilib
rio
de
la
com
unid
ad. L
o qu
e ex
plic
aría
la a
paric
ión
de lo
s pr
ivile
gios
he-
reda
dos,
tra
nsm
itido
s natu
ralm
ente
en
el m
arco
de
los
mod
os
52
de d
esce
nden
cia
de la
s un
idad
es d
omés
ticas
cam
pesi
nas.
El d
erec
ho
a la
apr
opia
ción
de
la ti
erra
y la
con
solid
ació
n de
la fa
mili
a (n
ucle
ar, e
x-te
nsa
o m
últip
le)
com
o un
idad
eco
nóm
ica
autó
nom
a de
ntro
del
ase
n-ta
mie
nto,
va
dilu
yend
o lo
s la
zos
de p
aren
tesc
o fu
era
de e
lla, l
azos
que
so
n su
stitu
idos
en
part
e po
r fo
rmas
más
o m
enos
des
arro
llada
s de
re-
laci
ones
de
clas
e, q
ue s
erán
dom
inan
tes
a pa
rtir
de e
nton
ces.
De
una
form
a o
de o
tra
la c
ampe
sini
zaci
ón h
a lle
vado
a la
inst
ituci
o-
naliz
ació
n de
la
desi
gual
dad.
En
las
últim
as f
ases
del
ase
ntam
ient
o co
nocí
amos
la
exis
tenc
ia d
e m
etal
urgi
a ta
nto
dent
ro d
e la
s un
idad
es
dom
éstic
as, c
omo
en lo
que
par
ecen
ser
sec
tore
s es
peci
aliz
ados
en
el
inte
rior d
el p
obla
do y
en
su e
xtra
rrad
io. E
sto
seña
la u
n ca
mbi
o en
la o
r-ga
niza
ción
del
esp
acio
intr
amur
os y
del
ter
ritor
io,
que
apun
ta h
acia
la
exis
tenc
ia d
e un
a nu
eva
form
a de
cen
tral
izac
ión,
cap
az d
e co
nseg
uir
cant
idad
es im
port
ante
s de
min
eral
y d
e pr
oces
arlo
en
reci
ntos
esp
ecia
-liz
ados
. Est
a nu
eva
econ
omía
mue
stra
la e
xist
enci
a de
rel
acio
nes
de
expl
otac
ión
y de
sigu
alda
d de
ntro
de
la m
acro
-ald
ea,
que
sin
emba
r-go
, po
r su
cor
ta d
urac
ión,
no
sirv
en p
ara
conv
ertir
la e
n un
a ci
udad
, de
sarr
ollo
lógi
co s
i est
as n
ueva
s fo
rmas
de
expl
otac
ión
se h
ubie
ran
cons
olid
ado,
sin
o qu
e lo
que
a c
ontin
uaci
ón s
e do
cum
enta
es
la d
is-
greg
ació
n de
la a
ldea
y s
u ab
ando
no (
Fig
ura
5).
El
proc
eso
de u
rban
izac
ión
(jer
arqu
izac
ión
inte
rna,
jer
arqu
izac
ión
te-
rrito
rial,
posi
ble
esta
taliz
ació
n) e
s as
í blo
quea
do p
or la
dis
pers
ión,
que
po
dría
ent
ende
rse
com
o un
a es
peci
e de
mec
anis
mo
de d
efen
sa d
e la
es
truc
tura
seg
men
taria
que
huy
e de
las
nuev
as fo
rmas
de
expl
otac
ión
soci
al. S
in e
mba
rgo
a pa
rtir
del a
ño 2
000
A.N
.E. s
e co
mie
nzan
a d
etec
-ta
r en
todo
el s
ur p
enin
sula
r tum
bas
fam
iliar
es e
n su
stitu
ción
de
las
co-
lect
ivas
lo q
ue, p
ara
noso
tros
, es
una
prue
ba d
e qu
e la
s co
mun
idad
es
segm
enta
rias
han
empe
zado
a p
erde
r la
bat
alla
fren
te a
las
clas
ista
s.
Epí
logo
Por
tam
año
y rá
pido
cre
cim
ient
o la
mac
ro-a
ldea
de
Mar
roqu
íes
Baj
os
supu
so u
n pr
imer
gra
n im
pact
o so
bre
su e
ntor
no,
que,
en
part
e, f
ue
caus
ante
de
su d
esap
aric
ión.
Aho
ra a
trav
esam
os o
tro
mom
ento
sem
e-ja
nte,
per
o, c
omo
aque
lla,
esta
fas
e de
pred
ador
a de
sue
lo y
rec
urso
s qu
e aq
ueja
a n
uest
ra s
ocie
dad
tend
rá s
u fin
. Par
a en
tonc
es e
l dañ
o es
-ta
rá h
echo
y, c
omo
siem
pre,
las
solu
cion
es, s
i lle
gan,
cua
ndo
llegu
en,
iran
prec
edid
as d
e la
men
tos
y se
guid
as d
e no
stal
gias
. He
aquí
otr
a en
-se
ñanz
a qu
e se
pue
de e
xtra
er d
e la
arq
ueol
ogía
: nad
a du
ra s
iem
pre.
53
Fig
ura
5
Evo
luci
ón
de
la M
acro
-Ald
ea
En
eo
líti
ca
de
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s (J
aén
). 2
80
0-2
00
0 A
.N.E
.
54
Bib
liogr
afía
DÍA
Z D
EL
RÍO
, P.
(20
04)
: “F
acci
onal
ism
And
Col
lect
ive
Lab
or I
n C
oppe
r A
ge I
beri
a”.
Tra
ba
jos d
e
Pre
his
tori
a, 6
1 nº
2, p
p. 8
5-9
8.
NO
CE
TE
, F. (
198
8): “
30
00
-15
00 B
C. L
a fo
rma
ció
n d
el E
sta
do e
n la
s c
am
piñ
as d
el A
lto G
ua
da
lqu
ivir:
An
ális
is d
e u
n p
roce
so d
e t
ran
sic
ión
”. T
esis
doc
tora
les
de la
Uni
vers
idad
de
Gra
nada
. Gra
nada
.
NO
CE
TE
, F. (
2001
): T
erc
er
mile
nio
an
tes d
e n
ue
str
a e
ra: re
lacio
ne
s y
co
ntr
ad
iccio
ne
s c
en
tro
/pe
rife
-ri
a e
n e
l V
alle
de
l G
ua
da
lqu
ivir. B
ella
terr
a. B
arce
lona
.
SÁ
NC
HE
Z,
A.;
BE
LLÓ
N J
.P.
y R
UE
DA
C.
(20
05)
: “N
uevo
s da
tos
sobr
e la
Zon
a A
rque
ológ
ica
de
Mar
roqu
íes
Baj
os: e
l qui
nto
Fos
o”. T
rab
ajo
s d
e P
reh
isto
ria
, 62
nº 2
, pp.
151
-16
4.
ZA
FR
A, N
. (20
06)
: De lo
s c
am
pa
me
nto
s n
óm
ad
as a
la
s a
lde
as s
ed
en
tari
as:
la p
rovin
cia
de J
aé
n e
n
la P
reh
isto
ria
. Uni
vers
idad
de
Jaén
. Jaé
n.
ZA
FR
A,
N.;
HO
RN
OS
, F.
y C
AS
TR
O,
M.
(19
99)
: “U
na m
acro
-ald
ea e
n el
ori
gen
del m
odo
de v
ida
cam
pesi
no.
Mar
roqu
íes
Baj
os,
Jaén
c.
250
0-2
00
0 ca
l A
NE
”. Tra
ba
jos d
e P
reh
isto
ria
, 56
nº1
, pp
. 7
7-10
2.
ZA
FR
A, N
.; C
AS
TR
O, M
. y H
OR
NO
S, F
. (20
03)
: “S
uces
ión
y si
mul
tane
idad
en
un g
ran
asen
tam
ien
-to
: la
cron
olog
ía e
n la
mac
roal
dea
de M
arro
quíe
s B
ajos
, Jaé
n. c
250
0-2
00
0 C
AL
AN
E”.
Tra
ba
jos d
e
Pre
his
tori
a, 6
0 nº
2, p
p. 7
9-9
0.
ZA
FR
A,
N.;
CA
ST
RO
, M
. y
HO
RN
OS
, F.
(en
pre
nsa)
: “M
arro
quíe
s B
ajos
(Ja
én,
Esp
aña)
c.
280
0-
200
0 ca
l A.N
.E.:
agre
gaci
ón,
inte
nsifi
caci
ón y
cam
pesi
niza
ción
en
el A
lto G
uada
lqui
vir”
. C
oló
qu
io
Inte
rna
cio
na
l Tra
nsfo
rma
çã
o e
Mu
da
nça n
o C
en
tro e
Su
l d
e P
ort
ug
al
35
00 a
20
00 a
.n.e
. C
asca
is
20
05
. Cám
ara
mun
icip
al d
e C
asca
is.
Do
cu
me
nto
s
PO
RT
ER
O,
V.
(20
05)
: E
l a
se
nta
mie
nto
ca
lco
lítico d
e la V
en
ta d
el Lla
no.
Me
ng
íba
r. J
aé
n.
Mem
oria
de
Lic
enci
atur
a, U
nive
rsid
ad d
e Ja
én. I
nédi
to.
RO
DR
ÍGU
EZ-
AR
IZA
, M
ª. O
. (2
00
4):
“In
form
e d
e l
a e
xcava
ció
n a
rqu
eo
lóg
ica e
n e
l se
cto
r ce
ntr
al
de la Z
on
a A
rqu
eo
lóg
ica d
e M
arr
oq
uíe
s B
ajo
s”.
Arc
hivo
de
la D
eleg
ació
n P
rovi
ncia
l de
Cul
tura
en
Jaén
. Iné
dito
.
EN É
POCA
AND
ALUS
ÍM
ARRO
QUÍE
S BAJ
OS
58
En
el C
erro
de
San
ta C
atal
ina
se lo
caliz
a el
man
antia
l que
da
luga
r al
Arr
oyo
de L
a M
agda
lena
. Des
pués
del
col
apso
de
un g
ran
asen
tam
ient
o pr
ehis
tóric
o qu
e co
ntó
con
cinc
o fo
sos
que
cana
lizar
on y
reg
ular
on la
circ
ulac
ión
del a
gua,
es
te a
rroy
o fo
rmó
una
pequ
eña
cuen
ca f
luvi
al,
que
tiene
ape
nas
2 km
s. d
e E
ste
a O
este
en
su c
abec
era
al p
ie d
e la
sie
rra,
y u
nos
3,5
kms.
en
su d
esem
-bo
cadu
ra e
n el
Gua
dalb
ulló
n al
Nor
te, c
on u
na lo
ngitu
d de
uno
s 5
kms.
de
Sur
a
Nor
te. E
n es
e tr
ayec
to r
ecib
e la
s ag
uas
de o
tros
peq
ueño
s cu
rsos
de
agua
, un
os n
acid
os e
n la
Sie
rra
de J
abal
cuz,
com
o el
del
Mol
inill
o, y
otr
os c
omo
el
del P
aseo
de
la E
stac
ión,
alim
enta
do p
or lo
s ar
royo
s qu
e na
cían
en
el p
ropi
o C
erro
de
Sta
. Cat
alin
a, o
en
las
colin
as s
ituad
as fr
ente
al m
ism
o.
El t
raye
cto
reco
rrid
o po
r es
te ú
ltim
o co
inci
de e
n gr
an m
edid
a co
n un
áre
a de
l en
torn
o de
la c
iuda
d qu
e re
cibe
des
de e
l Sig
lo X
IX e
l nom
bre
de M
arro
quíe
s,
sin
que
se c
onoz
ca e
l orig
en d
e ta
l den
omin
ació
n. Á
rea
divi
dida
en
dos
zona
s,
Mar
roqu
íes
Alto
s pa
ra l
a de
pres
ión
situ
ada
junt
o a
la c
iuda
d, y
Mar
roqu
íes
Baj
os p
ara
la “m
eset
a” d
e m
ás d
e 12
0 ha
. que
se
extie
nde
a co
ntin
uaci
ón, l
imi-
tada
al O
este
y N
orte
por
el b
arra
nco
form
ado
por e
l arr
oyo
de L
a M
agda
lena
y
al E
ste
por u
na b
rusc
a ca
ída
del t
erre
no, e
l bar
ranc
o de
San
ta M
aría
del
Val
le,
por
dond
e ci
rcul
aría
otr
o ar
royo
en
époc
as g
eoló
gica
s, y
que
ter
min
a en
la
depr
esió
n de
La
s L
ag
un
illa
s, a
sí ll
amad
a po
r en
char
cars
e co
n fa
cilid
ad. E
sta
mes
eta
posi
blem
ente
se
form
ó po
r la
col
mat
ació
n de
las
gran
des
estr
uctu
ras
que
inte
grar
on e
l pob
lado
pre
hist
óric
o al
que
hem
os a
ludi
do.
Des
de p
rinci
pios
del
sig
lo X
X s
e or
gani
zó e
n M
arro
quíe
s A
ltos
el s
ecto
r ce
n-
tral
del
Ens
anch
e de
Jaé
n, c
uyo
eje
prin
cipa
l es
el P
aseo
de
la E
stac
ión,
nom
-br
e qu
e se
vie
ne e
mpl
eand
o ta
mbi
én p
ara
el a
rroy
o qu
e ci
rcul
ó po
r es
a zo
na.
Dad
a la
ent
idad
de
la m
ayor
par
te d
e lo
s ed
ifici
os le
vant
ados
y p
uest
o qu
e la
s ex
cava
cion
es u
rban
as s
iste
mát
icas
no
se in
icia
ron
hast
a fin
ales
de
los
años
oc
hent
a, e
sto
ha p
rodu
cido
la p
érdi
da d
e la
may
or p
arte
del
reg
istr
o ar
queo
-ló
gico
de
la z
ona,
exc
epto
en
algu
nos
punt
os m
uy c
oncr
etos
, qu
e es
impr
es-
cind
ible
inve
stig
ar.
Vic
en
te S
alva
tie
rra
Cu
en
ca
Un
ive
rsid
ad d
e J
aé
n
59
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s en
ép
oc
a A
nd
alu
sí
Mar
roqu
íes
Baj
os e
mpe
zó a
urb
aniz
ar-
se a
un
ritm
o ve
rtig
inos
o a
part
ir de
199
5,
aunq
ue a
fort
unad
amen
te h
a si
do p
osi-
ble
exca
var c
asi t
odo
el e
spac
io d
e fo
rma
sist
emát
ica.
No
obst
ante
las
difi
culta
des
exis
tent
es p
ara
docu
men
tar
y co
nect
ar
dato
s m
uy d
ispe
rsos
han
sid
o nu
mer
o-sa
s, y
a qu
e fre
nte
al b
enef
icio
de
cont
ar
con
un á
rea
inve
stig
ada
muy
ext
ensa
, es-
tá e
l hec
ho d
e qu
e ha
n in
terv
enid
o nu
me-
roso
s eq
uipo
s de
arq
ueól
ogos
, co
n m
uy
dife
rent
es g
rado
s de
pre
para
ción
e in
te-
rese
s. L
a in
tegr
ació
n de
los
resu
ltado
s va
pa
ulat
inam
ente
dib
ujan
do u
n pl
ano
cada
ve
z m
ás d
etal
lado
y c
ompl
ejo,
per
o de
l qu
e fa
ltan
aún
num
eros
os d
etal
les…
Esa
s ex
cava
cion
es h
an d
emos
trado
un
exha
ustiv
o us
o de
l ag
ua p
ara
el r
ega-
dío,
que
per
miti
ó la
ext
raor
dina
ria ri
quez
a ag
rícol
a de
la q
ue h
a go
zado
la c
iuda
d a
travé
s de
los
sigl
os (S
alva
tierr
a, S
erra
no,
Pér
ez, 1
998;
Ser
rano
et a
lii, 2
002;
Ser
rano
20
04/a
; B
arba
, 20
07).
Hub
o pe
riodo
s en
lo
s qu
e, c
omo
ahor
a, p
arec
e ha
ber d
omi-
nado
un
culti
vo e
spec
ífico
, así
por
eje
m-
plo
las
gran
des
alm
azar
as
(Ser
rano
, 20
04/b
) fe
chad
as e
n ép
oca
rom
ana
ha-
blan
de
un c
laro
dom
inio
del
oliv
ar e
ntor
-no
al c
ambi
o de
era
; dom
inio
com
part
ido,
o
quiz
á re
empl
azad
o en
alg
unos
mom
en-
tos
por e
l de
la v
id, s
egún
sug
iere
n la
s ex
-te
nsas
hue
llas
de e
ste
tipo
de c
ultiv
os e
n nu
mer
osas
zon
as; v
ides
situ
adas
por
de-
bajo
de
los
nive
les
med
ieva
les,
por
lo q
ue
no p
uede
n co
nfun
dirs
e co
n lo
s no
me-
nos
exte
nsos
viñ
edos
a c
uya
tala
alu
den
las
Cró
nica
s de
la
Con
quis
ta d
e la
ciu
-da
d po
r Fer
nand
o III
en
el s
iglo
XIII
.
60
Per
o si
la te
nden
cia
al m
onoc
ultiv
o de
pro
duct
os q
ue e
ra p
osib
le a
lmac
enar
fue
fre-
cuen
te e
n di
vers
as é
poca
s, h
ubo
otro
s pe
riodo
s en
los
que
dom
inó
la h
uert
a, c
on
una
exte
nsa
varie
dad
de p
rodu
ctos
y á
rbol
es fr
utal
es, d
esta
cand
o si
n du
da la
s de
ép
oca
anda
lusí
.
Cua
ndo
se p
rodu
jo la
con
quis
ta a
rabo
-ber
eber
a p
rinci
pios
del
sig
lo V
III M
arro
quíe
s B
ajos
par
ece
habe
r es
tado
dis
trib
uida
ent
re u
nos
poco
s gr
ande
s es
tabl
ecim
ien-
tos,
alg
uno
quiz
á de
tipo
rel
igio
so, q
ue d
ebie
ron
conc
entr
ar la
pro
pied
ad, y
qui
zá
impu
lsar
el c
ultiv
o ex
tens
ivo
de p
rodu
ctos
no
pere
cede
ros,
com
o lo
s ce
real
es, y
do
nde
el re
gadí
o pa
rece
est
ar c
asi a
usen
te. E
sta
fase
fue
prof
unda
men
te a
fect
a-da
por
las
tran
sfor
mac
ione
s is
lám
icas
, de
form
a qu
e ap
enas
han
que
dado
rest
os
de la
mis
ma.
Par
a el
per
iodo
islá
mic
o ha
sid
o po
sibl
e di
fere
ncia
r al m
enos
cua
tro
gran
des
fase
s, q
ue s
on a
las
que
vam
os re
ferir
nos
aquí
.
La
Hue
rta
Em
iral
La p
rimer
a fa
se a
barc
a de
sde
un m
omen
to i
mpr
ecis
o po
ster
ior
a la
con
quis
-ta
, has
ta f
inal
es d
el s
iglo
IX, m
omen
to q
ue p
odem
os r
elac
iona
r co
n la
cris
is d
el
Em
irato
Om
eya,
pro
duci
da a
raíz
de
la re
belió
n m
ulad
í. Ja
én s
erá
una
de la
s ci
u-da
des
en d
ispu
ta e
ntre
los
gene
rale
s om
eyas
y lo
s m
ulad
íes
rela
cion
ados
con
‘U
mar
ibn
Haf
sun,
e in
clus
o po
r es
te m
ism
o, q
ue ll
egar
ía a
dom
inar
en
algu
nos
mom
ento
s la
pob
laci
ón. E
n es
a ép
oca
de in
esta
bilid
ad la
s en
tonc
es a
ún tí
mid
as
huer
tas
de la
ciu
dad
desa
pare
cier
on (S
alva
tierr
a, 2
001)
.
Dur
ante
est
a et
apa,
el A
rroy
o de
l Pas
eo d
e la
Est
ació
n te
nía
una
anch
ura
de
cauc
e va
riabl
e, ll
egan
do a
alc
anza
r los
7.0
0 m
., co
n es
casa
pro
fund
idad
y te
n-de
ncia
al
ench
arca
mie
nto
del
ento
rno
(Ser
rano
et
alii
, 20
02).
En
sus
river
as
se in
stal
ó un
a po
blac
ión
agrí
cola
dis
pers
a, e
n la
que
se
seña
lan
tant
o vi
vien
-da
s ai
slad
as c
omo
pequ
eños
núc
leos
form
ados
por
var
ias
casa
s, c
on n
ecró
-po
lis v
incu
lada
s a
los
mis
mos
; una
s pr
esen
tan
ente
rram
ient
o de
rito
cris
tiano
y
otra
s is
lám
ico,
lo q
ue p
uede
ser
mue
stra
de
coex
iste
ncia
de
pobl
ació
n lo
cal
e in
vaso
ra, o
la d
emos
trac
ión
de u
na c
onve
rsió
n in
cipi
ente
(Ser
rano
y C
astil
lo,
200
0). E
stas
pob
laci
ones
con
stru
yero
n ci
rcui
tos
de re
gadí
o “i
ndiv
idua
lizad
os”,
aunq
ue e
s in
duda
ble
que
tuvi
eron
que
exi
stir
crite
rios
para
la d
istr
ibuc
ión
del
agua
, pe
se a
la a
parie
ncia
de
desa
rtic
ulac
ión
que
por
ahor
a te
nem
os.
En
el
sola
r don
de s
e co
nstr
uirá
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia h
a ap
arec
ido
una
de la
s m
a-yo
res
casa
s de
est
a fa
se, q
ue p
osib
lem
ente
era
la r
esid
enci
a de
alg
ún p
ode
-ro
so m
agna
te d
e la
épo
ca,
aún
no s
abem
os s
i ind
ígen
a o
inva
sor.
Qui
zá p
or
la m
ism
a ép
oca
empi
eza
a en
terr
arse
en
las
inm
edia
cion
es,
con
rito
islá
mi-
co a
unqu
e co
n al
guna
s pe
culia
ridad
es p
or la
pos
ició
n no
“ca
nóni
ca”
de a
lgu-
nos
ente
rram
ient
os.
61
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s en
ép
oc
a A
nd
alu
sí
62
La
Hue
rta
Cal
ifal
A p
rinci
pios
del
sig
lo X
, der
rota
dos
los
mul
adíe
s y
cont
rola
do e
l ter
ritor
io p
or ‘A
bd
al-R
ahm
an II
I, se
pro
dujo
una
pro
fund
a re
form
a en
Mar
roqu
íes.
Se
enca
uza
y es
-tr
echa
el A
rroy
o de
l Pas
eo d
e la
Est
ació
n, q
ue te
ndrá
aho
ra, s
egún
las
zona
s, e
n-tr
e 3,
50 m
. y 4
m. d
e an
chur
a, y
has
ta u
na p
rofu
ndid
ad d
e 1,
50 m
., lo
que
deb
ió
aum
enta
r la
vel
ocid
ad d
el a
gua
e im
pedi
r el
enc
harc
amie
nto.
Los
mur
os la
tera
les
eran
de
mam
post
ería
irr
egul
ar c
imen
tada
sob
re g
rand
es b
loqu
es d
esba
stad
os.
Aun
que
el c
auce
pre
sent
a un
a su
ave
pend
ient
e de
Sur
este
a N
oroe
ste,
en
algu
-no
s pu
ntos
se
prod
ucen
sal
tos
brus
cos
que
se h
an in
terp
reta
do c
omo
actu
acio
nes
para
pos
ibili
tar
el u
so d
el a
gua
para
mov
er n
oria
s (S
erra
no, 1
997)
. Par
alel
amen
te
se tr
azar
on v
ario
s ca
nale
s de
der
ivac
ión
desd
e el
arr
oyo.
Los
prin
cipa
les
pres
en-
tan
una
anch
ura
entr
e 1
y 1,
50 m
. (S
erra
no e
t alii
, 200
2).
Uno
de
ello
s (C
anal
A)
arra
nca
casi
a 1
km
. apr
oxim
adam
ente
de
la m
ural
la m
e-
diev
al.
Sal
ía e
n án
gulo
rec
to d
e O
este
a E
ste,
y a
pare
ntem
ente
aba
stec
erá
la
nuev
a zo
na d
e há
bita
t. E
n es
ta p
arec
e ha
ber
dos
área
s di
fere
ncia
das;
una
cen
-tr
al, q
ue s
e lo
caliz
a fu
ndam
enta
lmen
te e
n el
sol
ar d
estin
ado
a C
entr
o de
Sal
ud
y la
s ca
lles
de s
u en
torn
o, d
onde
se
han
exca
vado
edi
ficio
s de
alm
acen
aje,
pos
i-bl
es e
spac
ios
públ
icos
, tal
vez
un
área
de
zoco
con
tien
das
vinc
ulad
as a
cas
as,
etc1 .
Se
trat
a de
un
espa
cio
rela
tivam
ente
org
aniz
ado,
con
una
cal
le p
rinci
pal d
e gr
an a
nchu
ra y
al m
enos
otr
a se
cund
aria
. En
torn
o a
esta
zon
a, s
e lo
caliz
an n
u-m
eros
as v
ivie
ndas
, ro
dead
as d
e pe
queñ
as h
uert
as,
cuya
est
ruct
ura
es m
enos
or
gani
zada
. Al S
ur s
e ha
n ex
cava
do d
iver
sas
vivi
enda
s (S
erra
no, 1
997;
Cas
tillo
, 19
97; Z
afra
, 199
7), m
ient
ras
que
al N
orte
, en
el s
olar
de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia,
desa
pare
cida
la g
ran
vivi
enda
de
la fa
se a
nter
ior,
surg
en a
hora
alg
o al
Sur
de
la
mis
ma
otra
s tr
es, m
uy p
arec
idas
a a
quel
la, p
ero
cons
ider
able
men
te m
enor
es.
Est
as v
ivie
ndas
prá
ctic
amen
te s
e ad
osan
a u
n m
uro
que
las
sepa
ra d
e un
a gr
an
necr
ópol
is d
e rit
o is
lám
ico,
cuy
a or
gani
zaci
ón s
upus
o el
aba
ndon
o de
la m
ayo
-rí
a de
los
cem
ente
rios
que
habí
an e
xist
ido
con
ante
riorid
ad (
Ser
rano
y C
astil
lo,
200
0).
Est
a ne
cróp
olis
par
ece
ser
el r
esul
tado
de
la a
mpl
iaci
ón h
acia
el
Sur
de
la q
ue s
e ha
bía
inic
iado
en
la f
ase
ante
rior
en la
s pr
oxim
idad
es (
sola
r de
la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
), a
unqu
e ah
ora
se r
ompe
la o
rgan
izac
ión
que
ante
s pa
re-
ce h
aber
exi
stid
o.
Uno
s 25
m. a
ntes
de
la d
esem
boca
dura
del
Arr
oyo
del P
aseo
de
la E
stac
ión
en
el A
rroy
o de
La
Mag
dale
na s
e de
rivó
otro
Can
al (
B)
con
un t
raza
do c
asi r
ecto
ha
cia
el N
orte
, par
alel
o y
a un
os 1
50 m
. del
arr
oyo
prin
cipa
l. D
el m
ism
o se
han
lo
caliz
ado
por e
l mom
ento
otr
as d
os d
eriv
acio
nes
de m
enor
ent
idad
que
des
em-
boca
ban
tam
bién
en
el d
e La
Mag
dale
na. D
e el
los
salía
n a
su v
ez o
tros
muc
ho
men
ores
, cuy
a hu
ella
en
el r
egis
tro
es m
uy te
nue
y di
scon
tinua
.
1 A
grad
ezco
es
tas
info
rmac
ione
s a
Mª
C.
Pér
ez,
que
exca
vó a
lgun
as d
e la
s ca
lles
de
la z
ona
, y a
M. N
avar
ro y
V. B
arba
que
se
en-
carg
an d
e la
int
erve
nció
n en
el
cita
do s
olar
de
l Cen
tro
de S
alud
.
63
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s en
ép
oc
a A
nd
alu
sí
64
En
algu
nos
punt
os d
e es
ta z
ona
se l
oca-
lizan
viv
iend
as d
ispe
rsas
, en
con
exió
n di
-re
cta
con
los
cam
pos,
e in
clus
o co
n ár
eas
arte
sana
les,
par
a al
guna
s de
las
cual
es e
s ne
cesa
ria g
ran
cant
idad
de
agua
, com
o es
el
cas
o de
la fa
bric
ació
n de
cer
ámic
a, d
e la
qu
e es
un
buen
eje
mpl
o la
exc
avad
a en
tre
el A
rroy
o de
La
Mag
dale
na, e
l Can
al B
y la
pr
imer
a de
rivac
ión
men
or, d
onde
se
form
a un
esp
olón
sob
re e
l arr
oyo
(Sal
vatie
rra
et
alii
, en
pren
sa).
Par
alel
amen
te a
l tr
aza
do d
e es
tos
cana
-le
s se
pro
cedi
ó al
com
plet
o dr
enaj
e de
un
a gr
an la
guna
nat
ural
, si
tuad
a en
el e
x-tr
emo
Nor
te, q
ue h
abía
exi
stid
o en
los
pe-
riodo
s an
terio
res
y qu
e, a
unqu
e de
seca
da
en p
arte
en
époc
a ro
man
a, e
l ab
ando
no
de l
os s
iste
mas
de
dren
aje
habí
a pe
rmi-
tido
su r
ecup
erac
ión.
En
la m
ism
a se
han
lo
caliz
ado
pequ
eñas
can
aliz
acio
nes
para
el
reg
adío
, qu
e m
antie
nen
la m
ism
a lín
ea
de r
igid
ez d
el a
gua
que
las
de é
poca
ro
-m
ana,
con
las
que
se
alin
ean
o su
perp
o-
nen.
En
el e
xtre
mo
Nor
te la
incl
inac
ión
del
terr
eno
perm
itía
un le
nto
giro
hac
ia e
l Est
e de
l Arr
oyo
de L
a M
agda
lena
.
De
esta
man
era
se c
reó
una
estr
uctu
ra a
m-
plia
y c
ompl
eja;
la z
ona
qued
aba
reco
rrid
a po
r va
rios
cana
les
prin
cipa
les,
cuy
o ca
udal
po
día
ser
regu
lado
tras
vasa
ndo
el a
gua
de
unos
a o
tros
, y d
e lo
s qu
e sa
lían
suce
siva
s de
rivac
ione
s de
men
or im
port
anci
a y
cau-
dal,
conv
irtie
ndo
la z
ona
en u
na g
ran
área
de
reg
adío
.
La
Des
articu
laci
ón d
e L
a H
uert
a
A p
rinci
pios
del
sig
lo X
I tod
a la
zon
a ag
rícol
a de
l ent
orno
de
Jaén
fue
nuev
amen
te a
rras
a-da
. C
asas
que
mad
as c
on s
us t
echu
mbr
es
65
hund
idas
sob
re la
s ha
bita
cion
es q
ue c
onse
rvan
la v
ajill
a de
las
mis
mas
, re
stos
de
cadá
vere
s hu
man
os y
ani
mal
es e
n al
guno
s pa
tios,
des
bor-
dam
ient
o y
rotu
ra d
e lo
s ca
uces
de
agua
, et
c. T
odo
ello
se
ha f
echa
do
med
iant
e un
tes
orill
o de
dirh
emes
en
el a
ño 1
014,
que
coi
ncid
e co
n la
oc
upac
ión
de la
ciu
dad
por
los
esla
vos
Jayr
an y
Zuh
ayr
en e
l mar
co d
e la
s lu
chas
que
des
truy
eron
el C
alifa
to (S
erra
no, 1
997;
Can
to, e
t alii
, 199
7).
La e
stru
ctur
a de
rega
dío
desa
pare
ce, y
a qu
e la
des
truc
ción
y e
l aba
ndo-
no s
ubsi
guie
nte
cegó
los
cana
les,
reap
arec
iend
o zo
nas
ench
arca
das.
Dur
ante
las
déca
das
sigu
ient
es p
osib
lem
ente
vol
vió
a pr
oduc
irse
una
ocup
ació
n po
co a
rtic
ulad
a; l
os c
ontin
uos
conf
licto
s qu
e sa
cudi
rán
la
regi
ón im
pedi
rían
cre
ar u
na n
ueva
red
com
plej
a o
esta
fue
siem
pre
de
poca
dur
ació
n. E
l esp
acio
no
volv
erá
a oc
upar
se d
e fo
rma
cons
iste
n-te
has
ta é
poca
alm
ohad
e.
La
Hue
rta
Alm
ohad
eLa
gra
n re
form
a al
moh
ade
de la
ciu
dad
incl
uyó,
com
o he
mos
dem
ostr
a-do
en
otro
luga
r (S
alva
tierr
a, 2
007)
, un
uso
urb
ano
de b
uena
par
te d
el
agua
de
los
man
antia
les
que
habí
a en
el i
nter
ior
de la
ciu
dad,
sob
re to
-do
del
de
La M
agda
lena
, mie
ntra
s qu
e al
guno
s de
los
antig
uos
arro
yos
que
salía
n de
la m
ism
a fu
eron
em
plea
dos
com
o m
adre
s de
las
agua
s de
la
ciu
dad,
es
deci
r, co
mo
cauc
es p
or d
onde
sac
ar d
e la
mis
ma
las
agua
s re
sidu
ales
, que
no
sería
n ut
iliza
das
para
el r
iego
2 . P
uest
o qu
e no
ha
sido
po
sibl
e ex
cava
r ap
enas
en
Mar
roqu
íes
Alto
s, ig
nora
mos
si s
e co
nstr
uyó
un a
lbañ
al p
ara
saca
r es
ta a
gua
de la
zon
a de
hue
rta,
aun
que
pare
ce lo
m
ás p
roba
ble.
En
el ú
ltim
o tr
amo
las
agua
s se
rían
cond
ucid
as h
acia
el
cauc
e de
l ant
iguo
Arr
oyo
de L
a M
agda
lena
que
, por
otr
a pa
rte,
deb
ió v
er
muy
dis
min
uido
su
caud
al, p
uest
o qu
e el
agu
a se
diri
gió
a cu
brir
en p
ri-m
er lu
gar l
as n
eces
idad
es u
rban
as, e
n co
nsta
nte
aum
ento
.
Per
o es
to n
o su
puso
que
se
renu
ncia
se a
l cul
tivo
de r
egad
ío, s
ino
que
el a
gua
se b
uscó
en
otro
pun
to.
Par
te d
el c
auce
del
ant
iguo
Arr
oyo
del
Pas
eo d
e la
Est
ació
n en
Mar
roqu
íes
Alto
s fu
e re
exca
vado
3 pa
ra
intr
oduc
ir po
r él
el a
gua
que
se t
rajo
a la
zon
a de
sde
el m
anan
tial d
e S
ta. M
aría
, situ
ado
al e
xter
ior
de la
am
plia
ción
alm
ohad
e de
la c
iuda
d,
en e
l E
xtre
mo
Sur
oest
e. E
ste
cauc
e se
con
tinuó
por
el
lado
Est
e de
M
arro
quíe
s B
ajos
, sig
uien
do la
líne
a m
ás e
leva
da, p
or lo
que
des
de é
l se
pud
o ge
nera
r un
a nu
eva
supe
rfic
ie d
e re
gadí
o, c
on c
anal
izac
ione
s m
enor
es h
acia
el O
este
.
2 Alg
unos
de
los
trat
ados
de
agri
cultu
ra a
ndal
usíe
s se
oc
upan
de
las
calid
ades
del
agu
a. P
or s
u pa
rte
los
trat
ados
de
hisb
a,
prev
iene
n in
clus
o co
ntra
el
lava
-do
de
verd
uras
en
albe
rcas
o e
stan
ques
, in
dica
ndo
que
debe
hac
erse
en
el r
ío, d
onde
el a
gua
es m
ás li
m-
pia.
(G
arcí
a G
ómez
, Lev
í-P
rove
nçal
198
1). E
n el
sig
lo
XV
III e
l deá
n J.
Mar
tínez
de
Ma
zas
(197
8), s
e pr
egun
-ta
ba s
i la
s ep
idem
ias
que
cons
tant
emen
te a
zota
ban
a la
ciu
dad
no t
endr
ían
su o
rige
n en
el u
so d
e ag
uas
suci
as p
ara
el r
iego
, aun
que
en e
sos
mom
ento
s en
el
ento
rno
de l
a ci
udad
sól
o se
ñala
ba l
as d
e la
Hue
rta
del P
oyo,
con
una
s 6
0 ha
., m
uy le
jos
de la
s al
men
os
entr
e 10
0 y
150
ha.
que
pos
ible
men
te e
xist
iero
n en
ép
oca
islá
mic
a.
3 A
grad
ecem
os a
JL
. S
erra
no l
as i
nfor
mac
ione
s so
-br
e su
s re
cien
tes
exca
vaci
ones
en
el d
enom
inad
o so
-la
r de
l Cor
te In
glés
, don
de s
e ha
pod
ido
com
prob
ar la
re
exca
vaci
ón d
el a
ntig
uo a
rroy
o.
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s en
ép
oc
a A
nd
alu
sí
66
Por
otr
o la
do,
el a
gua
que
alim
enta
ba l
a nu
e-va
red
de
rega
dío
proc
eder
á ta
mbi
én a
hora
de
pozo
s y
noria
s, c
on c
ircui
tos
más
red
ucid
os. Y
ta
mbi
én s
e ha
n de
tect
ado
capt
acio
nes
subt
e-rr
ánea
s de
la c
apa
freá
tica,
aun
que
la f
alta
de
estu
dios
impi
de d
eter
min
ar s
i era
una
con
duc-
ción
o u
n ve
rdad
ero
qanat.
Las
edifi
caci
ones
de
esta
épo
ca s
e en
cuen
tran
di
sper
sas
por
todo
el
espa
cio,
aun
que
su n
i-ve
l de
dest
rucc
ión,
deb
ido
a qu
e se
enc
uent
ran
muy
cer
ca d
e la
sup
erfic
ie a
ctua
l de
l te
rren
o,
impi
de d
eter
min
ar c
on s
egur
idad
si
form
aban
un
núc
leo
artic
ulad
o co
mo
en la
eta
pa o
mey
a.
Alg
unas
son
gra
ndes
cas
as c
on e
lem
ento
s ur
-ba
nos:
let
rinas
, at
arje
as y
con
ducc
ione
s, p
a-tio
s y
habi
taci
ones
enl
osad
os,
etc.
En
algu
nas
part
es o
bser
vam
os c
omo
se a
prov
echa
n la
s co
nstr
ucci
ones
ant
erio
res,
en
cam
bio
en o
tras
zo
nas
la s
edim
enta
ción
las
ha s
epul
tado
, edi
fi-cá
ndos
e ot
ras
de n
ueva
pla
nta.
Los
cul
tivos
El
cono
cim
ient
o de
lo
que
prod
ucía
est
a hu
er-
ta e
n su
s di
vers
os m
omen
tos
sigu
e lim
itánd
ose
aún
casi
exc
lusi
vam
ente
a la
s in
form
acio
nes
de
las
fuen
tes
islá
mic
as (
Agu
irre
y Ji
mén
ez, 1
979)
, ya
que
ape
nas
se h
an l
leva
do a
cab
o an
ális
is
antr
acol
ógic
os y
pal
inol
ógic
os p
ara
las
fase
s is
-lá
mic
as,
aunq
ue s
i pa
rece
dem
ostr
ada
la p
re-
senc
ia d
e ol
ivar
.
Ent
re la
s re
fere
ncia
s es
crita
s ca
stel
lana
s in
me-
diat
as a
la c
onqu
ista
, con
tam
os c
on u
n br
eve
co-
men
tario
incl
uido
en
la P
rimer
a C
róni
ca G
ener
al
(197
7:74
5),
segú
n la
cua
l en
124
5 F
erna
ndo
III
“dio
consig
o e
n J
ahen,
et
cort
o e
t ta
io v
innas
et
huert
as
et
panes
et
lo q
ue f
allo
, que n
on d
exo
y
cosa
enfie
sta”,
lo q
ue in
dica
el d
omin
io d
e la
vi-
ña, e
l trig
o y
prod
ucto
s de
hue
rta.
67
Bib
liogr
afía
AG
UIR
RE
, J. y
JIM
ÉN
EZ
, Mª.
C. (
1979
): In
tro
du
cció
n a
l Ja
én islá
mic
o. J
aén.
BA
RB
A,
V.
(20
07):
El
reg
ad
ío ro
ma
no.
Insta
lacio
ne
s h
idrá
ulic
as e
n la
Z
on
a A
rqu
eo
lóg
ica d
e
Ma
rro
qu
íes B
ajo
s e
n J
aé
n. J
aén.
CA
NT
O,
A.;
GA
RC
ÍA R
UIZ
, G
. y
RU
IZ Q
UIN
TAN
AR
, L
. (1
997
): “
Hal
lazg
o de
mon
edas
cal
ifale
s de
M
arro
quíe
s B
ajos
(Ja
én)”
. Arq
ue
olo
gía
y T
err
ito
rio M
ed
ieva
l, vo
l. 4,
pp.
81-
101.
CA
ST
ILLO
, J.
C.
(19
97):
“L
as
prim
eras
fa
ses
de
ocup
ació
n is
lám
ica
de
Mar
roqu
íes
Baj
os”.
Arq
ue
olo
gía
y T
err
ito
rio M
ed
ieva
l, vo
l. 4,
pp.
39
-58.
GA
RC
ÍA-G
OM
EZ
, E. y
LE
VÍ-
PR
OV
EN
ÇA
L, E
. (19
81):
Sevill
a a
co
mie
nzo
s d
el S
iglo
XII
. Sev
illa.
MA
RT
ÍNE
Z D
E M
AZ
AS
, J. (
1978
): R
etr
ato
al n
atu
ral d
e la c
iud
ad y
té
rmin
o d
e J
aé
n. B
arce
lona
.
PR
IME
RA
CR
ÓN
ICA
GE
NE
RA
L (1
977)
, ed.
R. M
enén
dez
Pid
al, v
ol. I
I. M
adri
d.
SA
LVA
TIE
RR
A, V
. (20
01):
La c
risis
de
l E
mir
ato
Om
eya e
n e
l A
lto G
ua
da
lqu
ivir. J
aén.
SA
LVA
TIE
RR
A, V
. (20
07):
La fo
rma
ció
n d
e la
ciu
da
d d
e J
aé
n. D
e Ib
rah
im ib
n H
am
usk a
l Co
nd
esta
ble
Ir
anzo. D
iscu
rso
de In
gres
o en
el I
nstit
uto
de E
stud
ios
Jien
nens
es. J
aén.
SA
LVA
TIE
RR
A,
V.;
SE
RR
AN
O,
J.L
. y
PÉ
RE
Z,
Mª.
C.
(19
98):
“L
a fo
rmac
ión
de l
a ci
udad
en
Al-
And
alus
. Ele
men
tos
para
una
nue
va p
ropu
esta
”. en
P. C
ress
ier y
M. G
arcí
a-A
rena
l eds
., G
en
èse d
e
la v
ille isla
miq
ue e
n a
l-A
nd
alu
s e
t a
u M
ag
hre
b O
ccid
en
tal. M
adri
d. p
p. 1
85-2
06.
SA
LVA
TIE
RR
A,
V.;
SE
RR
AN
O,
J.L
.; C
AS
TIL
LO,
J.C
.; C
AN
O,
J. y
GU
TIE
RR
EZ
, V
. (e
n pr
ensa
):
“Int
rodu
cció
n al
aná
lisis
de
un á
rea
arte
sana
l cal
ifal e
n M
arro
quíe
s B
ajos
(Jaé
n)”.
En
VII
I C
on
gre
so
Inte
rna
cio
na
l d
e C
erá
mic
a M
ed
ieva
l e
n e
l M
ed
ite
rrá
ne
o.
SE
RR
AN
O,
J.L
. (1
997
): “
Un
com
plej
o ca
lifal
en
Mar
roqu
íes
Baj
os,
Jaén
”. A
rqu
eo
log
ía y
Te
rrito
rio
Me
die
va
l, vo
l. 4,
pp.
59
-79.
SE
RR
AN
O, J
.L. (
200
4): A
urgi
. Estu
dio
de
l m
un
icip
io r
om
an
o d
esd
e la a
rqu
eo
log
ía u
rba
na d
e J
aé
n
1.9
85
-1.9
95
. Jaé
n.
SE
RR
AN
O, J
.L. (
200
4): “
Con
side
raci
ones
sob
re la
pro
ducc
ión
de a
ceite
en
el A
lto G
uada
lqui
vir:
El
caso
de
Aur
gi (
Jaén
)”. A
rch
ivo E
sp
añ
ol d
e A
rqu
eo
log
ía, v
ol. 7
7, p
p. 1
59-1
76.
SE
RR
AN
O, J
.L. y
CA
ST
ILLO
, J.C
. (20
00)
: “L
as n
ecró
pol
is m
edie
vale
s de
Mar
roqu
íes
Baj
os (J
aén)
. A
vanc
e de
las
inv
estig
acio
nes
arqu
eoló
gica
s”.
Arq
ue
olo
gía
y T
err
ito
rio M
ed
ieva
l, v
ol.
7, p
p. 9
3-
120.
SE
RR
AN
O,
J.L;
BA
RB
A,
V.;
CA
NO
, J.
y A
LCA
LÁ
, F
ª. (
2002
): “
La
pale
omor
folo
gía
de M
arro
quíe
s B
ajos
. Pri
mer
as p
ropu
esta
s”. A
rqu
eo
log
ía y
Te
rrito
rio M
ed
ieva
l, J
aén,
vol
. 8, p
p. 7
-36.
ZA
FR
A,
J. (
1997
): “
Est
ruct
uras
hid
rául
icas
rom
anas
e i
slám
icas
jun
to a
l ar
royo
A d
e M
arro
quíe
s B
ajos
(Ja
én)”
. Arq
ue
olo
gía
y T
err
ito
rio M
ed
ieva
l, v
ol. 4
, pp.
10
3-1
13.
Mar
roq
uíe
s B
ajo
s en
ép
oc
a A
nd
alu
sí
EN L
A CI
UDAD
DE
LA JU
STIC
IA D
E JA
ÉNLA
EXC
AVAC
IÓN
ARQU
EOLÓ
GICA
70
AR
Q13 E
stu
dio
de A
rqu
eo
logía
, s.l.
Vic
en
te B
arb
a C
olm
en
ero
Me
rce
de
s N
avar
ro P
ére
zLa
exc
avac
ión
arqu
eoló
gica
real
izad
a en
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia e
s fu
ndam
en-
tal p
ara
ente
nder
los
proc
esos
his
tóric
os a
caec
idos
en
la Z
ona
Arq
ueol
ógic
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os (e
n ad
elan
te Z
.A.M
.B.).
Sus
resu
ltado
s no
s pr
opor
cion
an
una
nuev
a vi
sión
del
gra
n po
blad
o pr
ehis
tóric
o, y
los
nuev
os d
escu
brim
ient
os
nos
acer
can
a co
noce
r el
orig
en d
e la
ocu
paci
ón is
lám
ica
y la
form
ació
n de
la
ciud
ad d
e Ja
én.
Pla
nte
am
iento
meto
doló
gic
o
La in
terv
enci
ón a
rque
ológ
ica
ha s
ido
real
izad
a po
r un
equi
po m
ultid
isci
plin
ar fo
r-m
ado
por a
rque
ólog
os, r
esta
urad
ores
, méd
icos
fore
nses
, top
ógra
fos…
: Mar
cos
Sot
o, I
sabe
l Rui
z, A
lber
to F
erná
ndez
, A
licia
Nie
to,
Em
ilio
Pla
zas,
Mar
ía P
az
Lópe
z, S
ilvia
Car
nice
ro, J
osé
Luis
Vel
ázq
uez
y Jo
sé A
nton
io R
ique
lme.
La g
ran
parc
ela
de 1
3.96
3,76
m2 ,
fue
divi
dida
en
cuat
ro s
ecto
res
de in
terv
en-
ción
(se
ctor
es A
, B
, C
y D
), c
ada
uno
de lo
s cu
ales
fue
diri
gido
por
un
técn
i-co
arq
ueól
ogo
y su
perv
isad
o po
r la
dire
cció
n ar
queo
lógi
ca. T
ambi
én te
nem
os
que
agra
dece
r la
col
abor
ació
n de
los
arqu
eólo
gos
Fra
ncis
co M
igue
l Ará
nega
, Lu
cía
Cas
ado
y D
olor
es E
xpós
ito.
Ade
más
de
las
cuat
ro á
reas
de
trab
ajo,
se
proy
ectó
una
zon
a de
ser
vici
os. E
n el
la,
con
una
supe
rfic
ie a
prox
imad
a de
675
m2 ,
se
han
ubic
ado
las
dist
inta
s ca
seta
s-of
icin
as y
labo
rato
rios,
así
com
o un
a gr
an z
ona
de tr
atam
ient
o de
ma-
teria
les
arqu
eoló
gico
s, c
on la
vade
ros
y al
mac
enes
-dep
ósito
s. T
oda
esta
zon
a ya
hab
ía s
ido
exca
vada
con
ant
erio
ridad
en
el a
ño 2
00
0, a
l int
rodu
cir
un n
ue-
vo c
olec
tor
de la
urb
aniz
ació
n R
.P.4
(P
érez
y B
arba
. 20
00)
.
Deb
emos
ind
icar
que
por
el
cent
ro d
el s
olar
dis
curr
e un
gra
n co
lect
or,
que
aún
se e
ncue
ntra
en
serv
icio
, po
r lo
que
hub
o qu
e de
jar
un t
estig
o ce
ntra
l, ha
cién
dolo
coi
ncid
ir co
n la
dire
cció
n de
l san
eam
ient
o, a
trav
esan
do la
par
ce-
la d
e N
orte
a S
ur.
71
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
La e
xcav
aci
ón e
n e
xte
nsi
ón
Secto
r A
:Lo
caliz
ado
en e
l áre
a N
ores
te d
el s
olar
, lu
-ga
r do
nde
se r
ealiz
aron
los
son
deos
que
va
n de
sde
el n
º 1
al 2
4.
Est
á ca
ract
eriz
a-do
por
una
den
sa o
cupa
ción
de
rest
os p
er-
tene
cien
tes
a do
s gr
ande
s fa
ses
hist
óric
as:
Islá
mic
a y
Pre
hist
óric
a. D
esta
ca l
a de
limi-
taci
ón d
el F
OS
O I
II de
la
mac
ro-a
ldea
de
Mar
roqu
íes
Baj
os, q
ue ti
ene
su c
ontin
uida
d en
el s
ecto
r B
.
Secto
r B
:Lo
caliz
ado
en e
l áre
a N
oroe
ste
del s
olar
, es-
tá c
ompu
esto
por
24
sond
eos,
des
de e
l nº 2
5 al
48.
Los
res
tos
estr
uctu
rale
s do
cum
enta
-do
s en
est
e se
ctor
de
époc
a Is
lám
ica
está
n lim
itado
s al
Sur
, so
ndeo
s 25
, 26
y 2
7, f
or-
man
do p
arte
de
una
vivi
enda
. D
esta
cam
os
la d
efin
ició
n es
trat
igrá
ficam
ente
de
una
ex-
tens
a zo
na d
e hu
erta
s y
culti
vos,
rel
acio
na-
das
con
las
vivi
enda
s do
cum
enta
das
en e
l se
ctor
A. I
nclu
so s
e ha
loca
lizad
o en
el s
on-
deo
44 u
n po
zo d
e no
ria.
Par
a la
fase
pre
hist
óric
a, e
l sec
tor B
, fun
cion
a de
man
era
dife
rent
e qu
e el
rest
o de
la p
arce
la,
ya q
ue la
ocu
paci
ón e
s m
ás a
isla
da,
habi
én-
dose
doc
umen
tado
un
núm
ero
muc
ho m
enor
de
est
ruct
uras
sub
terr
ánea
s y
sem
isub
terr
á-ne
as, a
sí c
omo
caba
ñas
de s
urco
per
imet
ral.
Se
cto
r C
:E
l pl
ante
amie
nto
de d
icho
sec
tor,
ha i
do
varia
ndo
en f
unci
ón d
e lo
s re
stos
arq
ueo
-ló
gico
s qu
e se
ha
n do
cum
enta
do
allí,
y
prin
cipa
lmen
te e
n fu
nció
n de
las
nece
sida
-de
s de
l pro
pio
regi
stro
arq
ueol
ógic
o qu
e ha
ca
mbi
ado
sust
anci
alm
ente
res
pect
o al
res
-to
de
la in
terv
enci
ón.
72
73
Los
sond
eos
cent
rale
s de
dic
ho s
ecto
r (c
orte
s 53
, 54,
56,
57,
58,
59
y 60
) ha
n si
do a
mpl
iado
s en
su
tota
lidad
, qui
tánd
ose
los
perf
iles
de s
epar
ació
n, d
ebid
o a
la a
paric
ión
de u
n gr
an g
rupo
de
com
plej
os e
stru
ctur
ales
rel
acio
nado
s to
-do
s el
los
y qu
e he
mos
iden
tific
ado
com
o la
den
omin
ada
CA
SA
1: g
ran
vivi
en-
da d
e ép
oca
mus
ulm
ana
de lo
s si
glos
VIII
-IX
.
De
igua
l for
ma,
el g
rupo
de
sond
eos
situ
ados
en
el e
xtre
mo
más
al N
orte
han
si-
do m
odifi
cado
s (c
orte
s 67
, 68,
69,
70,
71
y 72
), de
bido
a la
apa
rició
n de
l FO
SO
IV
del a
sent
amie
nto
preh
istó
rico,
y a
una
de
las
puer
tas
de a
cces
o de
l pob
lado
.
Se
cto
r D
:E
ste
sect
or e
stab
a co
mpu
esto
en
un p
rinci
pio
por
24 s
onde
os,
desd
e el
nº
72 a
l 90,
per
o en
el t
rans
curs
o de
los
trab
ajos
se
han
teni
do q
ue a
nula
r al
gu-
nos
de e
llos,
afe
ctad
os p
or u
n ba
rran
co d
e ép
oca
mod
erna
-con
tem
porá
nea.
Ta
mbi
én s
e ha
n el
imin
ado
todo
s lo
s te
stig
os d
e lo
s so
ndeo
s de
bido
a la
apa
ri-
ción
en
esta
zon
a de
l sol
ar d
e un
a ex
tens
a ne
cróp
olis
mus
ulm
ana.
La S
ecu
enci
a H
istó
rica
de la C
iudad d
e la J
ust
icia
Se
ha c
onse
guid
o di
fere
ncia
r ci
nco
gran
des
mom
ento
s cr
onol
ógic
os e
n la
pa
rcel
a de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia:
-F
AS
E P
RE
HIS
TÓ
RIC
A.
-F
AS
E IB
ER
OR
RO
MA
NA
.
-FA
SE
TA
RD
OR
RO
MA
NA
.
-FA
SE
ISL
ÁM
ICA
.
-FA
SE
MO
DE
RN
A-C
ON
TE
MP
OR
ÁN
EA
.
Fas
e P
reh
istó
ric
a-C
alco
lític
a
Se
trat
a de
uno
de
los
mom
ento
s hi
stór
icos
más
com
plej
os d
e la
par
cela
. E
ncon
tram
os c
uatr
o fa
ses
dist
inta
s de
ocu
paci
ón r
elac
iona
dos
con
la m
acro
-al
dea
calc
olíti
ca d
e M
arro
quíe
s B
ajos
.
Z.A
.M.B
. 1 (2
800
al 2
600
cal A
.N.E
.) (Z
afra
, 20
06; Z
afra
y o
tros
, 199
9):
Son
muy
esc
asos
los
res
tos
docu
men
tado
s de
est
a ép
oca,
cob
re a
ntig
uo/
neol
ítico
fina
l, lo
s lo
caliz
ados
en
el s
olar
de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia, s
olam
ente
en
el s
ecto
r C
se
ha lo
caliz
ado
una
estr
uctu
ra s
ubte
rrán
ea q
ue p
rese
nta
ma-
teria
les
adsc
ritos
a e
ste
mom
ento
: en
el c
orte
62,
C.E
. 54
5, c
on f
orm
a ov
ala-
da e
n pl
anta
y li
gera
men
te a
cam
pana
da e
n se
cció
n. L
os m
ater
iale
s pr
esen
tan
care
nas
baja
s, m
amel
ones
y b
orde
s re
ctos
.
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
74
Est
a et
apa
del
pobl
ado,
con
side
-ra
da e
l in
icio
del
mis
mo,
no
se h
a es
tudi
ado
aún
porm
enor
izad
amen
-te
, au
nque
pa
rece
re
spon
der
al
com
ienz
o de
l as
enta
mie
nto
cen-
trad
o en
los
dos
prim
eros
fos
os d
e M
arro
quíe
s B
ajos
(Z
afra
, 20
06).
Z.A
.M.B
. 2 (2
600
al 2
450
A.N
.E.):
Se
loca
lizan
po
r to
da
la
parc
ela.
S
upon
e el
inic
io d
el p
roce
so d
e co
n-ce
ntra
ción
pob
laci
onal
que
pro
voca
la
eclo
sión
de
la m
acro
-ald
ea c
alco
lític
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os.
Se
corr
espo
n-de
con
lo q
ue s
e ha
den
omin
ado
“la
alde
a su
bter
ráne
a”: e
stru
ctur
as c
om-
plej
as d
e co
bijo
y d
e re
prod
ucci
ón.
Alg
unas
de
la
s es
truc
tura
s qu
e de
stac
amos
son
las
sigu
ient
es:
- E
n el
cor
te 6
2, e
l C.E
.1 51
1, s
e co
-rr
espo
nde
con
una
cuev
a su
bter
rá-
nea
con
6 m
etro
s de
diá
met
ro,
su
acce
so e
s ve
rtic
al e
n un
o de
sus
ex
trem
os.
En
el i
nter
ior
se h
an l
o-
caliz
ado
vario
s ba
ncos
cor
ridos
, un
pila
r qu
e su
jeta
ría
la c
ubie
rta
real
i-za
do c
on la
pro
pia
base
geo
lógi
ca
y un
a pe
queñ
a cá
mar
a o
habi
tácu
-lo
sec
unda
rio.
Pen
sam
os q
ue e
sta
estr
uctu
ra s
ubte
rrán
ea s
irvi
ó pa
ra
el a
lmac
enaj
e de
pro
duct
os.
En
la
fase
sig
uien
te e
s re
llena
da i
nten
-ci
onad
amen
te,
y el
m
ater
ial
que
se h
a lo
caliz
ado
en e
ste
relle
no s
e
1 C.E
. es
la a
brev
iatu
ra d
e C
ompl
ejo
Est
ruct
ural
: es
paci
os a
rque
ológ
icos
del
imita
dos
en lo
s qu
e se
in
tegr
an e
stru
ctur
as y
dep
ósito
s re
laci
onad
os.
75
corr
espo
nde
con
cerá
mic
a de
al-
mac
enaj
e y
un f
ragm
ento
de
cerá
-m
ica
deco
rado
con
inci
sion
es.
- C
orte
75:
C.E
. 38
, es
truc
tura
sub
-te
rrán
ea o
cue
va c
on e
scal
eras
de
acce
so.
Pre
sent
a ci
nco
peld
años
ex
cava
dos
en l
a pr
opia
mar
ga d
el
terr
eno,
des
de lo
s cu
ales
se
acce
de
a un
hab
itácu
lo a
larg
ado
que
pre-
sent
a do
s nu
evas
ent
rada
s a
dos
espa
cios
, el
prim
ero
de 2
,90
por
1 m
etro
y c
on f
orm
a al
arga
da,
dent
ro
del q
ue s
e ha
n lo
caliz
ado
vario
s re
-ci
pien
tes
de g
rand
es d
imen
sion
es
dest
inad
os s
in d
uda
al a
lmac
enaj
e de
pro
duct
os, y
el o
tro
habi
tácu
lo d
e m
enor
es d
imen
sion
es d
e 1
met
ro
de d
iám
etro
y c
on fo
rma
circ
ular
.
Z.A
.M.B
. 3 (2
450
al 2
125
cal A
.N.E
.):
En
esta
fase
se
prod
uce
la g
ran
ex-
pans
ión
de l
as c
onst
rucc
ione
s de
la
mac
ro-a
ldea
al a
ire li
bre,
con
es-
truc
tura
de
mad
era.
Se
docu
men
tan
plan
tas
circ
ular
es y
ova
lada
s de
ca-
baña
s y
de o
tras
dep
ende
ncia
s di
-fíc
iles
de d
efin
ir, q
ue n
orm
alm
ente
es
tán
leva
ntad
as s
obre
un
surc
o pe
-rim
etra
l exc
avad
o, q
ue h
a de
jado
su
huel
la e
n la
bas
e ge
ológ
ica,
y d
onde
se
enc
ajar
ían
los
tron
cos
o la
s ta
blas
de
mad
era,
que
que
dará
n re
cubi
er-
tas
y en
fosc
adas
con
bar
ro.
Las
te-
chum
bres
, con
form
as c
ónic
as, s
on
elab
orad
as p
or m
ater
iale
s pe
rece
-de
ros
y su
sten
tada
s po
r ho
yos
de
post
e. T
ambi
én e
n es
te m
omen
to
se d
ocum
enta
la c
onst
rucc
ión
de la
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
76
com
plej
a es
truc
tura
hid
rául
ica
circ
ular
que
se
ha d
enom
inad
o “lo
s F
osos
del
ase
ntam
ien-
to”.
En
la p
arce
la d
e la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
, co
ncre
tam
ente
se
defin
en d
os: e
l Fos
o III
, lo-
caliz
ado
en l
os s
ecto
res
A y
B,
y el
Fos
o IV
, id
entif
icad
o en
el s
ecto
r C
.
Las
caba
ñas
de s
urco
per
imet
ral
se e
xtie
n-de
n po
r to
da la
exc
avac
ión,
aun
que
en a
lgu-
nas
zona
s la
con
cent
raci
ón e
s m
ayor
que
en
otra
s, s
egur
amen
te p
or l
a fu
ncio
nalid
ad q
ue
ejer
ce c
ada
espa
cio
dent
ro d
el a
sent
amie
n-to
, lle
gand
o a
repr
oduc
irse
acci
ones
de
con-
tinua
s re
mod
elac
ione
s de
una
s es
truc
tura
s so
bre
otra
s. E
s so
rpre
nden
te e
l en
tram
ado
de c
írcu
los
que
se e
ntre
cruz
an,
abar
rota
ndo
espa
cios
com
plej
os d
e in
terp
reta
r po
r la
gra
n su
perp
osic
ión
de s
urco
s, h
oyos
de
post
e, s
i-lo
s… P
ensa
mos
, al i
gual
que
otr
os in
vest
iga-
dore
s, q
ue e
l esp
acio
den
tro
del p
obla
do e
stá
asig
nado
a ta
reas
esp
ecífi
cas,
y q
ue e
l núc
leo
fam
iliar
es
muc
ho m
ás c
ompl
ejo
y m
ayor
que
un
a si
mpl
e ca
baña
de
mad
era
con
hoga
r.
Hay
var
ios
aspe
ctos
gen
eral
es q
ue v
alor
ar d
e es
tas
estr
uctu
ras/
caba
ñas
de s
urco
per
ime-
tral
en
la p
arce
la d
e la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
:
- To
das
las
loca
lizad
as t
iene
n la
pue
rta
de
entr
ada
mira
ndo
haci
a el
Sur
este
, ha
cia
la
salid
a de
l sol
, aun
que
en o
tras
par
tes
del p
o-
blad
o es
ta d
ispo
sici
ón c
ambi
a.
- A
lgun
as p
rese
ntan
por
tada
s di
men
sion
a-da
s o
dobl
es,
lo c
ual
impr
ime
un c
arác
ter
exce
pcio
nal
no d
ocum
enta
do e
n ot
ros
po-
blad
os d
e la
mis
ma
époc
a.
- E
ncon
tram
os c
abañ
as c
on h
ogar
cen
tral
y
no p
rese
ntan
hoy
os d
e po
ste
cent
ral.
- E
ncon
tram
os o
tras
cab
añas
con
hoy
o de
po
ste
cent
ral y
sin
hog
ar.
77
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
El c
orte
61
del s
ecto
r C
, se
cara
cter
iza
por
ser
un lu
gar
repl
eto
de e
stru
ctur
as d
e ca
-ba
ñas
que
se e
ntre
cruz
an,
conf
orm
ando
un
esp
acio
sor
pren
dent
e, d
onde
las
rel
a-ci
ones
fun
cion
ales
pas
an a
un
plan
o tr
idi-
men
sion
al.
Se
han
cont
abili
zado
en
este
so
ndeo
un
tota
l de
sei
s ca
baña
s de
sur
-co
per
imet
ral (
los
C.E
. 596
, 595
, 556
, 598
, 59
7 y
599)
, aun
que
se a
prec
ian
los
surc
os
y la
s hu
ella
s de
muc
has
más
que
son
difí
-ci
les
de p
reci
sar
con
exac
titud
.
En
los
cort
es 6
5 y
66 s
e ap
reci
an la
s hu
e-
llas
de c
inco
cab
añas
que
cie
rran
y c
on-
form
an
un
espa
cio
circ
ular
, cr
eánd
ose
segu
ram
ente
una
uni
dad
dom
éstic
a m
ás
com
plej
a y
dond
e cl
aram
ente
se
iden
tific
a un
a ca
baña
de
may
or t
amañ
o co
n ho
gar
cent
ral,
y ot
ras
más
peq
ueña
s.
Otr
a zo
na q
ue d
esta
cam
os e
s el
Esp
acio
26
5 y
271-
A d
el s
ecto
r C
, do
nde
se h
an
docu
men
tado
va
rias
caba
ñas
de
surc
o pe
rimet
ral
bien
def
inid
as (
C.E
. 60
9, 6
10
y 61
1),
dest
acán
dose
en
una
de e
llas
las
huel
las
que
han
deja
do lo
s ho
yos
de p
os-
te d
e su
int
erio
r, qu
e no
s in
dica
n la
pos
i-ci
ón y
for
ma
que
tend
rían
las
par
edes
de
esta
est
ruct
ura,
lig
eram
ente
inc
linad
a ha
-ci
a el
ext
erio
r.
En
el c
orte
62,
se
ha d
ocum
enta
do t
am-
bién
de
esta
fas
e de
l po
blad
o ca
lcol
íti-
co,
una
serie
de
estr
uctu
ras
asoc
iada
s y
agru
pada
s co
n un
a m
ism
a fu
ncio
nalid
ad.
Se
corr
espo
nde
con
huec
os r
ealiz
ados
en
la b
ase
geol
ógic
a a
mod
o de
asi
ento
s pa
-ra
enc
ajar
rec
ipie
ntes
de
alm
acen
aje
de
gran
des
dim
ensi
ones
. Est
e as
pect
o no
se
habí
a lo
caliz
ado
en n
ingu
na o
tra
part
e de
la
par
cela
, y
dest
aca
en e
ste
sond
eo p
or
78
loca
lizar
se d
e fo
rma
agru
pada
: C
.E.
510,
536
, 51
2, 5
13,
514,
519
, 52
1,
520,
518
, 516
, 515
, 537
, 540
, 541
, 517
, 54
2, 5
39, 5
38 y
543
. En
el in
terio
r de
al
guno
s de
est
os c
ompl
ejos
se
han
loca
lizad
o lo
s fr
agm
ento
s de
est
as
gran
des
tinaj
as d
e al
mac
enaj
e.
Otr
a zo
na q
ue d
esta
cam
os e
n es
te
perí
odo
se u
bica
en
el s
ecto
r A
, en
lo
s co
rtes
7 y
8, l
a cu
al h
emos
iden
ti-fic
ado
com
o un
a zo
na d
e pr
oduc
ción
y
dond
e se
han
ide
ntifi
cado
var
ios
com
plej
os
estr
uctu
rale
s su
bter
rá-
neos
, ca
da u
no d
e lo
s cu
ales
est
a-ba
n de
dica
dos
a un
uso
esp
ecífi
co.
El
más
sig
nific
ativ
o ha
sid
o el
C.E
. 68
3, l
ugar
don
de s
e ha
n lo
caliz
ado
dos
ídol
os
antr
opom
orfo
s re
aliz
a-do
s en
hue
so, e
n pe
rfec
to e
stad
o de
co
nser
vaci
ón, j
unto
a o
tros
ute
nsili
os
lític
os q
ue n
os h
acen
pen
sar
que
la
estr
uctu
ra p
odrí
a se
r un
tal
ler
de f
a-br
icac
ión
de í
dolo
s, y
a qu
e en
tre
las
dist
inta
s he
rram
ient
as ta
mbi
én s
e ha
lo
caliz
ado
un te
rcer
ídol
o qu
e aú
n se
en
cont
raba
en
proc
eso
de f
abric
a-ci
ón (
ver
ficha
en
el c
atál
ogo)
. Ju
nto
a es
ta e
stru
ctur
a lo
caliz
amos
el C
.E.
823,
ide
ntifi
cado
com
o un
tal
ler
me
-ta
lúrg
ico,
doc
umen
tánd
ose
en s
u in
-te
rior
num
eros
os c
risol
es (
ver
ficha
en
cat
álog
o).
El F
oso
III (
C.E
. 23
7) d
e la
mac
ro a
l-de
a ca
lcol
ítica
de
Mar
roqu
íes
Baj
os,
atra
vies
a el
sol
ar d
e E
ste
a O
este
ab
arca
ndo
dos
sect
ores
A y
B.
En
el
sect
or A
, se
ha
docu
men
tado
en
los
cort
es 1
0-1
3, 1
1-14
y 1
5-18
. Pre
sent
an
una
secc
ión
en “U
” y a
lcan
za u
na p
ro-
fund
idad
de
2,6
met
ros.
79
En
el lí
mite
Sur
del
sol
ar,
en l
os c
orte
s 68
y 6
9 se
loc
aliz
ó el
Fos
o IV
de
l ase
ntam
ient
o ca
lcol
ítico
, el
cua
l se
cons
truy
ó en
est
a fa
se q
ue e
s-ta
mos
ana
lizan
do.
El f
oso
docu
men
tado
pre
sent
a en
est
a pa
rte
de s
u re
corr
ido
un a
cces
o o
puer
ta d
e en
trad
a, d
efin
ida
clar
amen
te e
n el
son
-de
o 68
.
La c
ompl
eja
cons
truc
ción
del
foso
tuvo
en
cuen
ta q
ue to
pogr
áfic
amen
te
esta
zon
a de
l ase
ntam
ient
o se
enc
uent
ra e
n un
áre
a el
evad
a, y
la p
uer-
ta d
e en
trad
a se
ubi
có e
n m
edio
de
las
dos
vert
ient
es d
e ag
uas.
Por
tan
-to
, el f
oso
pres
enta
dos
tram
os q
ue p
arte
n de
sde
la p
uert
a, lu
gar q
ue n
o fu
e ex
cava
do. L
a ve
rtie
nte
del O
este
alc
anza
una
pro
fund
idad
má
xim
a do
cum
enta
da e
n el
son
deo
69 d
e 4
met
ros,
y la
que
se
dirig
e ha
cia
el
Est
e tie
ne u
na p
rofu
ndid
ad d
e 3
met
ros
iden
tific
ados
en
el s
onde
o 68
.
La p
uert
a de
ent
rada
en
este
per
íodo
par
ece
indi
carn
os q
ue n
o pr
esen
ta n
in-
gún
tipo
de e
stru
ctur
a, s
impl
emen
te s
e en
cuen
tra m
arca
da e
n el
terr
eno
ya
que
senc
illam
ente
est
a zo
na n
o se
exc
avó.
En
cam
bio,
en
la fa
se s
igui
ente
qu
e an
aliz
arem
os, e
l acc
eso
fue
refo
rzad
o po
r mur
os d
e m
ampo
ster
ía a
mo-
do d
e em
paliz
ada.
Z.A
.M.B
. 4 (2
125
al 1
975
cal A
.N.E
.):
En
este
per
íodo
enc
ontr
amos
una
nue
va r
eest
ruct
urac
ión
inte
rna
del
pobl
ado.
Las
est
ratig
rafía
s tie
nen
cier
to e
spes
or,
prod
ucto
de
la s
edi-
men
taci
ón in
tern
a de
la a
ldea
, y
las
nuev
as c
onst
rucc
ione
s se
org
ani-
zan
sobr
e ni
vele
s se
dim
enta
rios
que
sepu
ltan
las
estr
uctu
ras
ante
riore
s.
Las
caba
ñas
se le
vant
an c
on n
ueva
s té
cnic
as d
e co
nstr
ucci
ón y
apa
re-
cen
los
llam
ados
“co
mp
lejo
s d
om
éstico
s”.
De
igua
l for
ma
se s
igue
n re
a-liz
ando
con
stru
ccio
nes
subt
errá
neas
(silo
s, p
ozos
, can
ales
…).
Com
o he
mos
indi
cado
ant
erio
rmen
te, e
n es
ta fa
se la
pue
rta
de e
ntra
da
loca
lizad
a en
el F
oso
IV d
el s
onde
o 68
, se
con
solid
a co
n la
con
stru
c-ci
ón d
e m
uros
de
alin
eaci
ón y
un
cam
ino
de a
cces
o al
pob
lado
.
Coi
ncid
iend
o co
n la
con
stru
cció
n de
l cam
ino
y pu
erta
, se
refu
erza
el f
o-
so c
on u
n m
uro
a m
odo
de c
erca
. Est
a em
paliz
ada
es d
e m
ampo
ster
ía
irreg
ular
con
cert
ada,
de
la q
ue s
olam
ente
se
han
cons
erva
do a
lgun
as
hila
das.
Lo
real
men
te s
orpr
ende
nte
es q
ue s
e re
fuer
za la
car
a in
tern
a de
l fos
o m
ás a
l ext
erio
r; e
s de
cir,
la p
arte
ext
erna
al p
obla
do q
ueda
re
-fo
rzad
a po
r la
con
stru
cció
n de
un
mur
o de
la p
uert
a y
del c
amin
o.
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
80
En
este
mom
ento
el
foso
se
en-
cont
raba
pa
rcia
lmen
te
colm
atad
o.
Com
o lo
dem
uest
ran
las
estr
atig
ra-
fías
de a
mbo
s ex
trem
os o
ver
tient
es
del f
oso,
don
de la
sed
imen
taci
ón fu
e di
fere
nte
en c
ada
zona
. Des
taca
mos
ta
mbi
én
la
loca
lizac
ión
de
vario
s C
om
ple
jos
Dom
ésticos
en
vario
s se
ctor
es d
e la
exc
avac
ión,
con
la
disp
osic
ión
de
mur
os
de
sepa
ra-
ción
a m
odo
de c
erca
s, d
entr
o de
la
s cu
ales
enc
ontr
amos
las
cab
a-ña
s y
otra
s es
truc
tura
s as
ocia
das
a zo
nas
de m
olie
nda,
de
prod
uc-
ción
, al
mac
enaj
e...,
los
cua
les
aún
se e
ncue
ntra
n en
pro
ceso
de
estu
-di
o m
ás d
etal
lado
.
81
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
Fas
e Ib
ero
rro
man
a (Z
.A.M
.B. 6
)
Est
a fa
se la
loca
lizam
os e
n va
rias
zona
s de
la e
xcav
ació
n (s
ecto
res
A, C
y D
). S
e ha
n de
finid
o di
vers
os c
anal
es d
e re
gadí
o ex
cava
dos
en la
bas
e ge
ológ
ica,
alg
unos
de
los
cual
es p
rovi
enen
seg
uram
en-
te d
e lo
que
se
ha id
entif
icad
o co
mo
el C
ompl
ejo
Hid
rául
ico
de la
Z
.A.M
.B.
(Bar
ba,
2007
). P
rese
ntan
lon
gitu
des
de m
ás d
e 10
me-
tros
line
ales
, doc
umen
tánd
ose
en v
ario
s so
ndeo
s, u
na a
nchu
ra d
e 20
cm
y u
na p
rofu
ndid
ad d
e 30
cm
. En
algu
nas
part
es s
e re
cono
-ce
n la
s lo
sas
de p
iedr
a de
cub
rició
n.
En
este
mom
ento
en
la Z
.A.M
.B. s
e ha
n lo
caliz
ado
asen
tam
ient
os
disp
erso
s de
peq
ueño
tam
año,
jun
to a
los
prin
cipa
les
curs
os f
lu-
vial
es,
dond
e se
dis
trib
uyen
peq
ueño
s ca
serí
os y
cho
zas
junt
o a
las
huer
tas
y a
los
dive
rsos
sis
tem
as d
e ca
naliz
ació
n e
irrig
ació
n.
Fas
e Ta
rdo
rro
man
a (Z
.A.M
.B. 1
1)
Est
a fa
se s
e lo
caliz
a ex
clus
ivam
ente
en
el s
onde
o 69
del
sec
tor
C.
Se
corr
espo
nde
con
tres
ent
erra
mie
ntos
que
se
docu
men
tan
so-
bre
el F
oso
IV d
el a
sent
amie
nto
preh
istó
rico,
los
C.E
. 45
4, 4
55 y
47
0. L
as t
umba
s es
tán
alin
eada
s en
pos
ició
n E
-W.
Dos
de
ella
s pr
esen
tan
ente
rram
ient
os c
on i
ndiv
iduo
en
su i
nter
ior
(C.E
. 45
4,
sepu
ltura
col
ectiv
a co
n do
s in
divi
duos
; y e
l C.E
. 470
, ent
erra
mie
nto
indi
vidu
al),
mie
ntra
s qu
e el
ter
cero
(C
.E.
455)
no
cons
erva
ba n
in-
gún
rest
o po
r en
cont
rars
e m
ás a
fect
ado
estr
atig
ráfic
amen
te.
Deb
emos
des
taca
r qu
e el
C.E
. 45
4 te
nía
en s
u in
terio
r, co
mo
he-
mos
apu
ntad
o, a
dos
indi
vidu
os: u
n ad
ulto
y u
n in
fant
il. T
ras
el a
ná-
lisis
ant
ropo
lógi
co i
ndic
amos
que
el
adul
to e
s un
a m
ujer
que
se
encu
entr
a ab
raza
ndo
al in
fant
il qu
e te
ndrí
a un
os 7
-8 a
ños
de e
dad.
A
mbo
s cr
áneo
s es
tán
enfr
enta
dos
y un
idos
por
la p
arte
fron
tal.
Hay
que
ind
icar
que
en
otro
s lu
gare
s de
la
Z.A
.M.B
., ta
mbi
én
se h
an l
ocal
izad
o se
pultu
ras
de e
ste
mis
mo
perí
odo
que
esta
-m
os a
naliz
ando
, y
que
no r
espo
nden
a u
n pa
trón
de
cem
ente
rio
clar
amen
te d
efin
ido.
Por
pon
er u
n ej
empl
o ce
rcan
o, s
e lo
caliz
a-ro
n di
vers
os e
nter
ram
ient
os t
ardo
rrom
anos
en
la e
xcav
ació
n de
la
par
cela
C y
bor
de o
rient
al d
e la
par
cela
F,
terr
enos
del
fut
uro
Par
que
Arq
ueol
ógic
o de
Mar
roqu
íes
Baj
os (
Bar
ba y
Alc
alá,
20
02;
Rod
rígu
ez-A
riza,
Mª
O y
otr
os, 2
005
).
82
Fas
e Is
lám
ica
(Z.A
.M.B
. 12
, 13
y 14
)
Z.A
.M.B
. 12:
Est
a fa
se, j
unto
con
la p
rehi
stór
ica,
es
una
de la
más
com
plej
a e
inte
resa
nte
del
sola
r. S
e ha
loc
aliz
ado
una
exte
nsa
necr
ópol
is q
ue s
e in
icia
en
este
per
íodo
, un
a gr
an v
ivie
nda
y un
a ex
tens
a zo
na d
e hu
erta
s co
n es
truc
tura
s as
ocia
das.
La
gra
n c
asa
His
pan
om
usu
lman
a
En
el e
xtre
mo
Sur
de
la p
arce
la s
e ha
loca
lizad
o un
a vi
vien
da d
e gr
ande
s di
-m
ensi
ones
, qui
zás
la m
ayor
enc
ontr
ada
hast
a el
mom
ento
en
Mar
roqu
íes
Baj
os
de e
ste
perí
odo.
Se
ha d
enom
inad
o C
AS
A 1
, y
ha s
ido
data
da e
ntre
los
sigl
o V
III-I
X,
sien
do u
na d
e la
s pr
imer
as c
onst
rucc
ione
s qu
e se
loca
liza
en e
l sol
ar
junt
o a
los
prim
eros
ent
erra
mie
ntos
del
cem
ente
rio.
Se
docu
men
ta e
n lo
s co
rtes
53,
54,
56,
57,
58,
59
y 60
, los
cua
les
han
sido
am
-pl
iado
s en
su
tota
lidad
, qui
tánd
ose
los
perf
iles
de s
epar
ació
n en
tre
ello
s co
n el
ob
jetiv
o de
exc
avar
en
exte
nsió
n la
tot
alid
ad d
e la
viv
iend
a y
de lo
s es
paci
os
asoc
iado
s. P
rese
nta
los
sigu
ient
es c
ompl
ejos
est
ruct
ural
es:
C.E
. 271
: se
corr
espo
nde
con
el g
ran
patio
cen
tral
de
la v
ivie
nda.
C.E
. 348
: sal
ón.
C.E
. 265
: pat
io s
ecun
dario
o c
uadr
a.C
.E. 2
66: c
ocin
a.C
.E. 2
67: a
lmac
én/d
espe
nsa.
C.E
. 268
: sal
ón p
rinci
pal c
on a
lcob
as la
tera
les.
C.E
. 346
: esp
acio
ext
erio
r oes
te d
e la
cas
a y
luga
r de
acce
so. E
n es
ta z
ona
tam
-bi
én s
e lo
caliz
a un
poz
o.C
.E. 3
47: e
spac
io e
xter
ior
sur
de la
cas
a.C
.E. 3
49: e
spac
io e
xter
ior
este
de
la c
asa.
C
.E. 5
61: g
ran
porc
he y
esp
acio
de
prod
ucci
ón, d
onde
se
loca
liza
una
zona
de
mol
iend
a (m
olin
o ha
riner
o) y
un
horn
o.C
.E. 5
62, 5
63 y
564
: peq
ueño
s al
mac
enes
rela
cion
ados
con
la z
ona
de p
rodu
c-ci
ón, y
ubi
cado
s ju
nta
a el
la.
En
el g
ráfic
o qu
e pr
esen
tam
os p
odem
os o
bser
var
los
dist
into
s es
paci
os d
e la
vi
vien
da y
su
orga
niza
ción
inte
rna.
Todo
s es
tos
espa
cios
o c
ompl
ejos
est
ruct
ural
es, p
rese
ntan
niv
eles
de
aban
do-
no b
ien
defin
idos
y e
n bu
en e
stad
o de
con
serv
ació
n, id
entif
icad
os g
raci
as a
los
derr
umbe
s de
los
teja
dos
y la
s pa
rede
s, q
ue s
epul
taro
n lo
s ni
vele
s de
coy
untu
-ra
cla
ram
ente
de
aban
dono
súb
ito, l
o qu
e no
s ha
faci
litad
o el
aná
lisis
esp
acia
l
83
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
84
y fu
ncio
nal
en c
ada
habi
taci
ón.
De
igua
l fo
rma,
la
recu
pera
ción
de
los
mat
eria
les,
prin
cipa
lmen
te c
erám
i-ca
s pr
áctic
amen
te c
ompl
etas
, no
s ar
roja
n un
m
arco
cr
onol
ógic
o de
lo
s pr
imer
os m
omen
tos
de l
a is
la-
miz
ació
n en
nue
stro
ám
bito
ter
rito-
rial,
dond
e la
per
vive
ncia
ind
ígen
a se
hac
e pa
tent
e en
las
form
as c
erá-
mic
as y
en
la te
cnol
ogía
de
su fa
bri-
caci
ón:
cerá
mic
as a
man
o/to
rnet
a pr
inci
palm
ente
y s
in v
idria
r, (v
er f
i-ch
as d
el c
atál
ogo)
.
La g
ran
casa
se
encu
entra
rela
cion
a-da
con
las
prim
eras
fas
es d
e la
ne-
cróp
olis
doc
umen
tada
en
el s
ecto
r D
. Pre
sent
a un
luga
r pr
ivile
giad
o re
s-pe
cto
a su
pos
icio
nam
ient
o es
paci
al,
y tie
ne r
elac
ione
s vi
sual
es h
asta
aho
-ra
no
estu
diad
as e
n ni
ngún
otro
luga
r, co
mo
las
que
se o
bser
van
clar
amen
-te
ent
re la
viv
iend
a y
un m
auso
leo
lo-
caliz
ado
a es
caso
s m
etro
s (C
.E.
366)
. P
ensa
mos
que
est
a vi
vien
da e
stá
re-
laci
onad
a co
n al
gún
jefe
loca
l, po
sibl
e-m
ente
indí
gena
y c
onve
rtid
o al
isla
m; e
l cu
al, j
unto
con
su
fam
ilia
más
cer
cana
, fu
e en
terr
ado
en e
l mau
sole
o. V
ivie
nda
y pa
nteó
n so
n el
orig
en d
el p
obla
mie
n-to
que
se
desa
rrol
lará
des
de e
ste
luga
r y
que
tend
rá s
u m
ayor
esp
lend
or h
a-ci
a el
sig
lo X
, con
la u
rban
izac
ión
de to
-da
la z
ona
Sur
del
ase
ntam
ient
o2 , y
sin
duda
su
sepu
ltura
es
el c
omie
nzo
de la
m
ayor
nec
rópo
lis h
asta
aho
ra lo
caliz
a-da
en
la c
iuda
d de
Jaé
n du
rant
e el
pe-
ríodo
mus
ulm
án.
2 A
ctua
lmen
te s
e es
tá d
esar
rolla
ndo
la in
ter-
venc
ión
arqu
eoló
gica
en
el C
entr
o de
Sal
ud,
parc
ela
55 d
el R
.P.
4, e
n la
que
se
está
do
-cu
men
tand
o un
a zo
na u
rban
izad
a en
torn
o a
una
gran
cal
le ju
nto
a la
que
se
desa
rrol
la u
n m
erca
do o
zon
a co
mer
cial
con
tie
ndas
pe
-
85
Com
o de
cim
os, l
a vi
vien
da p
rese
n-ta
un
aban
dono
súb
ito y
mar
cado
cr
onol
ógic
amen
te p
or l
a nu
eva
si-
tuac
ión
soci
o-p
olíti
ca,
com
o re
sul-
tado
de
la s
uper
ació
n de
l ré
gim
en
omey
a, a
par
tir d
el a
ño 8
85,
que
nos
mar
carí
a un
a nu
eva
etap
a en
la
s co
nstr
ucci
ones
de
la C
iuda
d de
la
Jus
ticia
. L
a g
ran
Ne
cró
po
lis
Es
dest
acab
le la
pre
senc
ia d
e un
a de
nsa
necr
ópol
is,
una
de l
as m
ás
gran
des
docu
men
tada
s ha
sta
aho
-ra
en
la c
iuda
d de
Jaé
n, c
on u
n to
tal
de
374
ente
rram
ient
os
defi-
nido
s en
la
Ciu
dad
de l
a Ju
stic
ia,
y 20
0 se
pultu
ras
en l
a ex
cava
ción
de
l col
ecto
r qu
e di
scur
re p
or la
ca-
lle A
del
R.P
.4 (
Ser
rano
y C
astil
lo,
200
0),
que
hace
n un
tot
al d
e ca
si
600
ente
rram
ient
os.
Ocu
pa t
odo
el s
ecto
r D
de
la in
ter-
venc
ión
y gr
an p
arte
del
sec
tor
A.
Las
sepu
ltura
s ab
arca
n un
a cr
o-
nolo
gía
que
iría
desd
e el
sig
lo V
III
hast
a la
fas
e al
moh
ade,
sig
lo X
III,
aunq
ue t
iene
su
may
or e
xten
sión
en
épo
ca o
mey
a.
En
esta
fas
e co
mie
nzan
los
prim
e-
ros
ente
rram
ient
os, y
es
dest
acad
o,
com
o he
mos
dic
ho,
la l
ocal
izac
ión
de
un
mau
sole
o tu
mul
ar
circ
ular
(C
.E. 3
66),
que
pre
sent
a un
diá
me-
tro
de u
nos
6 m
etro
s, a
barc
ando
a
varia
s se
pultu
ras
de i
ndiv
iduo
s ad
ulto
s e
infa
ntile
s. E
n el
int
erio
r
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
86
del m
auso
leo
se h
an id
entif
icad
o do
s va
rone
s ad
ulto
s co
n ed
ades
com
pren
-di
das
entr
e lo
s 50
y 7
0 añ
os (
dos
gene
raci
ones
). L
a es
truc
tura
del
mau
sole
o re
aliz
ada
con
mam
post
ería
, gua
rda
unas
rela
cion
es e
spac
iale
s y
visu
ales
con
la
gra
n vi
vien
da q
ue h
emos
men
cion
ado,
ya
que
se l
ocal
iza
enfr
enta
do a
la
puer
ta d
el s
alón
prin
cipa
l. D
e ig
ual f
orm
a, e
s si
gnifi
cativ
o qu
e en
torn
o al
mis
-m
o, l
os d
istin
tos
ente
rram
ient
os d
e es
te p
erío
do s
e lo
caliz
an d
e fo
rma
con
-cé
ntric
a al
túm
ulo,
lleg
ándo
se a
loca
lizar
dos
líne
as d
e se
pultu
ras
que
pier
den
la p
osic
ión
canó
nica
de
orie
ntar
se h
acia
la m
eca,
y p
arec
en o
rden
arse
ent
or-
no a
los
que
fuer
on s
us je
fes
en v
ida;
en
cam
bio,
en
el in
terio
r de
las
tum
bas
el c
uerp
o de
los
indi
vidu
os s
i se
encu
entr
an d
e co
stad
o. P
or la
s ed
ades
de
los
dos
indi
vidu
os e
ncon
trad
os e
n el
inte
rior
del m
auso
leo
pode
mos
dec
ir qu
e to
-do
est
e pr
oces
o no
dur
ó m
ás d
e 10
0 añ
os.
Dic
ho p
osic
iona
mie
nto
espa
cial
, nos
llev
a a
pens
ar e
n un
a po
blac
ión
indí
gena
qu
e ac
aba
de is
lam
izar
se y
que
tien
e su
des
enla
ce c
on la
prim
era
fitn
a a
fina
-le
s de
l sig
lo IX
, mom
ento
en
el c
ual l
a gr
an v
ivie
nda
desa
pare
ce s
úbita
men
te
dand
o lu
gar
a tr
es n
ueva
s ca
sas
más
peq
ueña
s, lo
caliz
adas
en
la z
ona
de la
s hu
erta
s, y
que
junt
o a
los
ente
rram
ient
os q
ue s
e or
dena
n co
n el
rito
cla
ram
en-
te is
lám
ico,
el n
uevo
esp
acio
se
orde
nará
hac
ia e
l Sur
del
ter
ritor
io c
on n
ue-
vos
cáno
nes
por
esta
blec
er.
Z.A
.M.B
. 13
y 14
:
A fi
nale
s de
l sig
lo IX
, se
ha a
band
onad
o la
viv
iend
a de
la e
tapa
ant
erio
r, y
este
ám
bito
de
la p
arce
la q
ueda
des
pobl
ada,
don
de ú
nica
men
te h
emos
enc
ontr
a-do
dos
ent
erra
mie
ntos
, sin
dud
a re
laci
onad
os c
on la
nec
rópo
lis c
erca
na, p
ero
fuer
a de
su
espa
cio.
Se
corr
espo
nden
con
el C
.E. 6
01 d
el e
spac
io 2
71-C
y e
l C
.E. 4
60 d
el c
orte
61.
Nos
llam
a la
ate
nció
n am
bas
sepu
ltura
s ya
que
se
hici
e-
ron
deba
jo d
e lo
s m
uros
de
la c
asa
que
aún
esta
ban
en p
arte
en
pie,
a m
odo
de o
culta
mie
nto,
exc
avan
do p
arte
de
la c
imen
taci
ón d
e lo
s m
uros
e in
trod
u-ci
endo
el c
adáv
er e
n fo
sas
por
deba
jo d
e la
s pa
rede
s. ¿
Qui
zás
son
el r
ecue
r-do
de
aque
lla fa
mili
a qu
e un
día
fue
pode
rosa
?
En
este
mis
mo
mom
ento
se
docu
men
ta la
gra
n ex
tens
ión
de la
nec
rópo
lis y
las
dive
rsas
con
stru
ccio
nes
loca
lizad
as e
n lo
s se
ctor
es A
y B
de
la in
terv
enci
ón.
Junt
o al
cem
ente
rio, y
sep
arad
o de
l mis
mo
por
un g
ran
mur
o qu
e re
corr
e to
da
la p
arce
la e
n se
ntid
o N
orte
-Sur
, se
han
iden
tific
ado
tres
viv
iend
as,
en u
n pr
i-m
er m
omen
to, c
on u
na c
rono
logí
a qu
e se
cor
resp
onde
con
el f
inal
del
em
irato
y
prin
cipi
os d
el c
alifa
to,
pres
enta
ndo
una
mis
ma
tipol
ogía
: ca
sas
de m
edia
-no
tam
año
que
linda
n co
n la
tapi
a o
mur
o de
l cem
ente
rio, c
on g
rand
es p
atio
s y
habi
taci
ones
late
rale
s de
stin
adas
a d
iver
sos
usos
(co
cina
s, a
lmac
enes
, sa-
lone
s...)
. A
punt
amos
que
los
mat
eria
les
loca
lizad
os e
n su
inte
rior
defin
en u
n
87
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
mom
ento
tecn
ológ
ico
muy
dis
tinto
al d
e la
fase
ant
erio
r, au
nque
se
sigu
en re
a-liz
ando
rec
ipie
ntes
cer
ámic
os a
man
o/to
rnet
a, e
s a
part
ir de
est
e m
omen
to
cuan
do e
ncon
tram
os u
na e
clos
ión
de la
cer
ámic
a a
torn
o y
vidr
iada
.
Las
vivi
enda
s se
enc
uent
ran
sepa
rada
s un
as d
e ot
ras
por
gran
des
espa
cios
ab
iert
os,
sin
que
enco
ntre
mos
con
exio
nes
urba
níst
icas
ent
re e
llas,
mie
ntra
s qu
e en
la
zona
Oes
te (
sect
or B
) se
apr
ecia
con
cla
ridad
un
gran
ám
bito
de
huer
tas
o ca
mpo
s de
cul
tivo
que
perd
ura
desd
e la
fas
e an
terio
r, y
dond
e lo
s el
emen
tos
loca
lizad
os s
on f
osas
bas
urer
o, d
rena
jes,
un
pozo
de
noria
, et
c.
Est
as v
ivie
ndas
son
aba
ndon
adas
hac
ia p
rinci
pios
del
sig
lo X
I, du
rant
e lo
s co
nflic
tos
viol
ento
s qu
e da
rán
por
final
izad
o el
Cal
ifato
de
Cór
doba
, y
son
nuev
amen
te o
cupa
das
en é
poca
alm
ohad
e, p
ero
ya d
e fo
rma
más
pun
tual
. A
part
ir de
l sig
lo X
II se
apr
ovec
haro
n pa
rte
de la
s es
truc
tura
s ca
lifal
es p
ara
re-
cons
trui
r al
guna
s vi
vien
das,
con
cent
ránd
ose
en e
sta
nuev
a et
apa
en e
l áre
a su
rest
e de
l sol
ar.
88
Dur
ante
el a
band
ono
de la
s vi
vien
das
el e
spac
io c
emen
teria
l no
se h
a ut
iliza
-do
, y
a pa
rtir
de é
poca
alm
ohad
e la
s nu
evas
edi
ficac
ione
s av
anza
n ha
cia
el
Est
e, e
limin
ando
o s
uper
poni
éndo
se a
l mur
o qu
e se
para
ba a
mbo
s es
paci
os
(cem
ente
rio-v
ivie
ndas
), y
se
ocup
a pa
rte
de la
nec
rópo
lis,
de la
cua
l se
tiene
un
leve
rec
orda
torio
, ya
que
en e
sta
fase
los
ente
rram
ient
os s
e su
perp
onen
a
los
de m
omen
tos
ante
riore
s.
Fas
e M
od
ern
a-C
on
tem
po
rán
ea
(Z.A
.M.B
. 16
y 17
)
Dur
ante
est
e pe
ríod
o se
han
loca
lizad
o es
trat
igra
fías
post
depo
sici
onel
es c
o-
rres
pond
ient
es c
on la
s hu
erta
s de
l ent
orno
de
la c
iuda
d de
Jaé
n. D
e ig
ual f
or-
ma,
se
han
docu
men
tado
ace
quia
s de
l per
íodo
con
tem
porá
neo
com
o la
que
se
ha
enco
ntra
do e
n lo
s co
rtes
64
y 68
, la
cual
pre
sent
aba
un s
iste
ma
de c
om-
puer
ta p
ara
el c
ontr
ol d
el a
gua
de m
etal
.
Con
clus
ione
sE
n cu
anto
a la
val
orac
ión
que
real
izam
os d
e lo
s re
stos
arq
ueol
ógic
os lo
caliz
a-do
s en
el s
olar
deb
emos
indi
car
que
son
real
men
te r
elev
ante
s. D
esta
cam
os
los
dist
into
s bi
enes
inm
uebl
es l
ocal
izad
os:
los
dos
foso
s pr
ehis
tóric
os d
e la
m
acro
-ald
ea d
e M
arro
quíe
s B
ajos
, las
cab
añas
de
surc
o pe
rimet
ral,
los
silo
s,
las
estr
uctu
ras
subt
errá
neas
, las
dis
tinta
s vi
vien
das
mus
ulm
anas
con
dep
en-
denc
ias
y zo
nas
de p
rodu
cció
n, la
s di
vers
as s
epul
tura
s de
la n
ecró
polis
… E
n cu
anto
a la
cul
tura
mat
eria
l y lo
s bi
enes
mue
bles
rec
uper
ados
tam
bién
han
si-
do s
orpr
ende
ntes
(ve
r fic
has
del
catá
logo
): íd
olos
pre
hist
óric
os,
reci
pien
tes
cerá
mic
os d
ecor
ados
, met
ales
, hue
so tr
abaj
ado,
mol
inos
, mon
edas
, cris
oles
, ca
ndile
s, o
llas,
ca
zuel
as, t
ober
as, y
un
larg
o et
céte
ra.
En
el s
olar
pod
emos
enc
ontr
ar s
ecue
ncia
s es
trat
igrá
ficas
con
tinua
das
en la
s qu
e se
obs
erva
n in
tegr
idad
es e
stru
ctur
ales
, com
o en
el c
aso
de la
loc
aliz
ada
en e
l sec
tor
C d
e la
inte
rven
ción
, don
de e
l dis
curs
o ar
queo
lógi
co g
uard
a un
a co
here
ncia
arg
umen
tal p
ara
pode
r ex
plic
ar to
do la
sec
uenc
ia lo
caliz
ada
en la
C
iuda
d de
la
Just
icia
. La
coh
eren
cia
vien
e de
term
inad
a ya
que
en
el s
ecto
r C
se
ha d
ocum
enta
do e
spac
ialm
ente
cua
tro
fase
s pr
ehis
tóric
as, u
n m
omen
to
iber
orro
nano
, un
a et
apa
tard
orro
man
a, y
dos
fas
es m
usul
man
as.
Pen
sam
os
que
los
rest
os a
rque
ológ
icos
del
sec
tor
C p
rese
ntan
una
ent
idad
suf
icie
nte
para
que
sea
n in
tegr
ados
en
el f
utur
o ed
ifici
o, f
orm
ando
par
te d
e un
a un
idad
es
pecí
fica
y a
la v
ez g
enér
ica
que
expl
ica,
tan
to a
niv
el s
incr
ónic
o co
mo
dia-
crón
ico,
la h
isto
ria a
rque
ológ
ica
de M
arro
quíe
s B
ajos
.
De
este
mod
o, s
e co
nser
vará
n e
inte
grar
án e
n el
nue
vo e
dific
io p
roye
ctad
o un
os 2
.635
m2
(sec
tor
C)
que
qued
aría
n lib
res
de c
ualq
uier
tip
o de
con
stru
c-ci
ón,
salv
o la
s ne
cesa
rias
para
la c
onse
rvac
ión
y pu
esta
en
valo
r de
los
res-
tos
allí
expu
esto
s.
89
La
Exc
avac
ión
Arq
ue
oló
gic
a en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
Bib
liogr
afía
BA
RB
A,
V.
(20
07):
El
reg
ad
ío R
om
an
o:
insta
lacio
ne
s h
idrá
ulic
as e
n la
Z
on
a A
rqu
eo
lóg
ica d
e
Ma
rro
qu
íes B
ajo
s (
Ja
én).
Uni
vers
idad
de
Jaén
.
BA
RB
A,
V.
y A
LCA
LÁ
, F.
(20
02):
“In
terv
enci
ón A
rque
ológ
ica
en l
a Z
ona
Cen
tral
de
Mar
roqu
íes
Baj
os,
Jaén
”. A
nu
ari
o A
rqu
eo
lóg
ico d
e A
nd
alu
cía
19
99,
III A
ctiv
idad
es d
e U
rgen
cia
, pp
. 4
32-4
43.
S
evill
a
RO
DR
IGU
EZ-
AR
IZA
, M
ª.O
.; B
EA
TR
IZ,
M.;
MO
NT
ES
, E
. y
VIS
ED
O,
A.
(20
05)
: “I
nter
venc
ión
Arq
ueol
ógic
a re
aliz
ada
en l
a P
arce
la C
del
Sec
tor
Urb
anís
tico
nº 4
(R
P4)
de
Mar
roqu
íes
Baj
os
(Cam
paña
de
2002
)”. A
nu
ari
o A
rqu
eo
lóg
ico d
e A
nd
alu
cía
20
02, I
II, v
ol 1
. pp.
58
3-5
92. S
evill
a
SE
RR
AN
O, J
.L. y
CA
ST
ILLO
, J.C
. (20
00)
: “L
as n
ecró
pol
is m
edie
vale
s de
Mar
roqu
íes
Baj
os (J
aén)
. A
vanc
e de
la in
vest
igac
ione
s ar
queo
lógi
cas”
. A
rque
olog
ía y
Ter
rito
rio
Med
ieva
l, nº
7.
Uni
vers
idad
de
Jaé
n. p
p. 9
3-1
20.
ZA
FR
A,
N.
(20
06)
: D
e lo
s c
am
pa
me
nto
s n
óm
ad
as a
la
s a
lde
as c
am
pe
sin
as.
La p
rovin
cia
de J
aé
n
en la P
reh
isto
ria
. U
nive
rsid
ad d
e Ja
én.
ZA
FR
A, N
.; H
OR
NO
S, F
. y C
AS
TR
O, M
. (19
99):
“Una
mac
ro-a
ldea
en
el o
rigen
del
mod
o de
vid
a ca
m-
pesi
no, M
arro
quíe
s B
ajos
, Jaé
n c.
2500
-200
0 ca
l AN
E”.
Tra
bajo
s de P
rehis
toria, 5
6 nº
1, p
p.77
-102
.
Do
cu
me
nto
s
PÉ
RE
Z,
M.C
. y
BA
RB
A,
V.
(20
00)
: “I
nfor
me
de A
ctua
ción
Arq
ueol
ógic
a de
Urg
enci
a en
las
obra
s de
urb
aniz
ació
n de
l Res
iden
cial
Pro
gram
ada
nº 4
: Zan
ja d
e S
anea
mie
nto
de la
Cal
le 6
”, A
rchi
vo d
e
la D
eleg
ació
n P
rovi
ncia
l de
Cul
tura
de
Jaén
.
UNA
SONR
ISA
DE 4
.500
AÑO
S
LOS Í
DOLO
S DE
LA
CIUD
AD D
E LA
JUST
ICIA
92
“¡O
h m
ad
re U
ut!
¡Extie
nd
e s
ob
re m
í tu
s a
las c
om
o la
s e
str
ella
s e
tern
as!”
Insc
ripci
ón s
obre
el s
arcó
fago
de
Tuta
nkam
ón
El c
onte
xto
El 2
9 de
may
o de
20
07 n
os s
orpr
endi
ó. A
quel
día
se
nos
mos
tró
la im
agen
de
una
muj
er t
alla
da e
n un
hue
so. S
us p
rofu
ndos
ojo
s, s
u pe
lo e
scul
pido
y s
u fi-
gura
des
nuda
nos
son
rió.
Junt
o a
ella
otr
os o
bjet
os y
otr
a fig
ura
talla
da s
in c
abez
a, p
ero
con
el m
ism
o re
alis
mo
artís
tico.
Inm
edia
tam
ente
pud
imos
dis
tingu
ir un
hom
bre
y un
a m
ujer
, la
muj
er c
on r
ostr
o y
él s
in c
abez
a. L
os d
os r
ealiz
ados
en
hues
o ta
llado
de
un
anim
al, s
egur
amen
te u
n cu
erno
, esc
ulpi
dos
y pu
lidos
com
o do
s pa
rtes
de
una
mis
ma
real
idad
de
hace
más
de
4.50
0 añ
os. Q
ué s
on: í
dolo
s, a
caso
imág
enes
de
per
sona
jes
de la
épo
ca,
de u
na e
stirp
e so
cial
des
apar
ecid
a, h
éroe
s m
íti-
cos,
am
ulet
os s
agra
dos,
dio
ses
o di
vini
dade
s…
Est
as f
igur
illas
, de
esc
asam
ente
118
mm
. la
fem
enin
a y
de 1
21 m
m.
la m
as-
culin
a, s
on r
epre
sent
acio
nes
sim
bólic
as a
rtís
ticas
de
una
cultu
ra l
lam
ada
calc
olíti
ca d
el I
II m
ileni
o A
.N.E
. S
e le
s ha
llam
ado
“ído
lo a
ntro
pom
orfo
s” p
or
repr
esen
tar
con
gran
rea
lism
o gr
an p
arte
de
los
atrib
utos
del
cue
rpo
hum
ano.
E
n la
s fig
urill
as d
e la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
se
iden
tific
an c
lara
men
te lo
s to
rsos
, lo
s br
azo
s cr
uzad
os p
or la
cin
tura
, el c
abel
lo, l
os p
ies,
y e
n un
o de
ello
s la
ca-
beza
con
ojo
s pr
ofun
dos,
son
risa
tímid
a y
atrib
utos
fem
enin
os. E
l otr
o, s
in c
a-be
za, p
rese
nta
un p
eque
ño a
pénd
ice
en la
ent
repi
erna
que
iden
tific
amos
con
el
atr
ibut
o se
xual
mas
culin
o. U
na p
arej
a, d
os íd
olos
en
un m
ism
o co
ntex
to a
r-qu
eoló
gico
. Jun
to a
ello
s ot
ro o
bjet
o ta
llado
per
o in
acab
ado,
un
frag
men
to d
e hu
eso
de u
nos
57 m
m.
redo
ndea
do p
or l
a ac
ción
del
pul
ido
y un
a he
ndid
u-ra
en
una
part
e de
l mis
mo,
y e
n el
otr
o ex
trem
o pr
esen
ta u
na f
ract
ura
desd
e la
ant
igüe
dad,
y p
or t
anto
est
e ob
jeto
lo h
emos
iden
tific
ado
con
otra
fig
urill
a qu
e no
se
llegó
a te
rmin
ar. O
tro
ídol
o pe
ro in
acab
ado,
lo q
ue n
os h
ace
supo
-ne
r qu
e aq
uel d
ía d
escu
brim
os e
n la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
la c
asa-
talle
r de
un
artis
ta c
alco
lític
o.
AR
Q13 E
stu
dio
de A
rqu
eo
logía
, s.l.
Vic
en
te B
arb
a C
olm
en
ero
93
94
El t
alle
r de
l art
ista
se
corr
espo
nde
con
una
caba
ña c
ircul
ar,
exca
vada
en
la b
ase
geol
ógic
a, lo
caliz
ada
en
el s
ecto
r A
de
la i
nter
venc
ión
(cor
-te
8 -
C.E
. 683
) co
n un
diá
met
ro d
e 3,
60 m
. y
una
prof
undi
dad
de 0
,55
m.,
junt
o a
ella
otr
as e
stru
ctur
as
dedi
cada
s a
la m
anuf
actu
ra,
com
o va
rios
horn
os d
e fu
ndic
ión
dond
e se
han
rec
uper
ado
abun
dant
es c
ri-
sole
s. E
sta
zona
del
ase
ntam
ien-
to h
acia
el
250
0 A
.N.E
., al
int
erio
r de
l te
rcer
fos
o co
ncén
tric
o, s
e ha
-br
ía e
spec
ializ
ado
com
o lu
gar
ar-
tesa
nal d
onde
el t
raba
jo d
el h
ueso
y
los
met
ales
se
enco
ntra
ban
re-
laci
onad
os.
Un
luga
r se
gura
men
-te
pr
ivile
giad
o,
próx
imo
al
bord
e de
l fos
o y
dond
e la
topo
graf
ía d
e la
zo
na s
e re
mar
caba
com
o re
hund
i-da
, ca
si a
part
ada
del
rest
o, y
que
fu
e ap
rove
chad
a si
glos
de
spué
s po
r lo
s m
usul
man
es p
ara
el a
lma-
cena
je p
luvi
al,
real
izan
do a
lgun
as
obra
s de
hid
rául
icas
par
a co
nten
er
el a
gua.
Ade
más
de
las
tres
pie
zas
de h
ue-
so ta
llada
s, ta
mbi
én s
e ha
n re
cupe
-ra
do r
ecip
ient
es c
erám
icos
que
han
si
do a
naliz
ados
con
mét
odos
quí
mi-
cos,
con
el o
bjet
o de
iden
tific
ar p
osi-
bles
uso
s de
los
mis
mos
y lo
caliz
ar
rest
os d
e al
imen
tos
en s
u in
terio
r1 .
Otr
os e
lem
ento
s lo
caliz
ados
en
el
inte
rior
del
talle
r so
n lo
s ut
ensi
lios
del a
rtis
ta, f
ragm
ento
s de
sile
x ta
lla-
dos
com
o pe
queñ
os c
uchi
llos
y bu
-ril
es, y
pie
zas
de p
iedr
a pu
lidas
que
fu
eron
util
izad
as p
ara
dar
form
a a
esas
pro
ducc
ione
s de
art
e m
uebl
e.
1 A
grad
ecem
os a
Alb
erto
Sán
chez
Viz
caín
o y
a D
avid
Jes
ús P
arra
s G
uija
rro
las
anal
íti-
cas
(lípi
dos
por
Cro
mat
ogra
fía d
e G
ases
-E
spec
trom
etrí
a de
Mas
a G
C-M
S)
real
izad
as
a la
s pi
ezas
cer
ámic
as d
e es
ta c
abañ
a en
el
Cen
tro
And
aluz
de
Arq
ueol
ogía
Ibé
rica
de
la
Uni
vers
idad
de
Jaén
.
95
Form
as
e im
ágen
es
de
un m
ism
o tie
mpo
No
cono
cem
os n
ingú
n ej
empl
o en
la
pení
nsul
a de
ot
ro h
alla
zgo
sim
ilar,
una
pare
ja d
e íd
olos
(fe
men
ino
-m
ascu
lino)
en
el c
onte
xto
del l
ugar
don
de f
uero
n es
-cu
lpid
os.
No
sabe
mos
por
qué
el a
rtis
ta d
ecid
ió d
arle
ro
stro
al
ídol
o fe
men
ino,
y p
rivar
de
cabe
za a
l m
as-
culin
o. T
al y
com
o se
pue
de a
prec
iar
en l
a im
agen
, pr
esen
ta u
na t
erm
inac
ión
en e
l cu
ello
per
fect
a, c
on
pulim
ento
y p
eque
ña h
endi
dura
dec
orat
iva,
com
o si
la
idea
fuer
a qu
e se
enc
ajar
a en
ese
luga
r otr
o ob
jeto
, ¿q
uizá
s la
cab
eza
fuer
a re
aliz
ada
en o
tro
mat
eria
l?, o
qu
izás
el a
rtis
ta q
uiso
priv
arle
de
rost
ro.
En
la a
ctua
lidad
son
esc
asos
los
ído
los
antr
opo
-m
orfo
s lo
caliz
ados
en
la P
enín
sula
Ibé
rica,
y l
a m
a-yo
ría
de e
llos
disp
erso
s po
r el
Sur
, si
endo
la
Zon
a A
rque
ológ
ica
de M
arro
quíe
s B
ajos
el
luga
r co
n m
a-yo
r nú
mer
o lo
caliz
ados
en
cont
exto
s ar
queo
lógi
cos.
P
or e
l m
omen
to s
e ha
n ha
llado
6 f
igur
illas
en
este
as
enta
mie
nto,
cin
co d
e el
las
real
izad
as e
n hu
eso
y un
a en
terr
acot
a:
- Tr
es e
n la
Ciu
dad
de la
Jus
tica,
aun
que
una
de e
llas
se e
ncue
ntra
inac
abad
a co
mo
hem
os d
icho
.
- U
no e
n el
sol
ar q
ue h
oy o
cupa
el
Hot
el I
nfan
ta
Cris
tina.
Rea
lizad
o en
hue
so y
con
form
a m
uy e
sque
-m
átic
a, d
el q
ue s
ólo
se c
onse
rva
la p
arte
der
echa
in-
ferio
r. La
cin
tura
est
á ro
dead
a po
r un
a fin
a lá
min
a de
or
o a
mod
o de
cin
turó
n.
- O
tro,
el
más
con
ocid
o ha
sta
ahor
a, e
s el
ído
lo d
el
yaci
mie
nto
de M
arro
quíe
s A
ltos
(C/C
risto
Rey
), d
es-
cubi
erto
en
la d
écad
a de
los
año
s 60
y e
xpue
sto
en
el M
useo
Pro
vinc
ial
de J
aén.
En
la a
ctua
lidad
sa-
bem
os
que
Mar
roqu
íes
Alto
s y
Mar
roqu
íes
Baj
os
Lo
s Íd
olo
s d
e la
Ciu
dad
de
la J
ust
icia
. Un
a so
nri
sa d
e 4
.50
0 añ
os
96
form
an
part
e de
un
m
ism
o ya
ci-
mie
nto
que
es la
Z.A
.M.B
. Est
e íd
o-
lo e
s m
uy s
imila
r a
los
de la
Ciu
dad
de l
a Ju
stic
ia:
real
izad
o en
hue
so
con
icon
ogra
fía m
ascu
lina,
cab
eza
tria
ngul
ar,
con
pelo
que
nac
e de
s-de
las
ceja
s y
se e
xtie
nde
por
toda
la
par
te t
rase
ra d
e la
fig
ura
hast
a la
cin
tura
, con
mec
hone
s or
gani
za-
dos
en z
ig-z
ag.
La ú
nica
dife
renc
ia
que
enco
ntra
mos
es
que
fue
real
i-za
do e
n do
s pi
ezas
que
se
inse
rtan
en
el
cent
ro d
e la
fig
ura.
Tam
bién
pa
rece
que
ent
re la
s m
anos
cru
za-
das
en la
cin
tura
, la
figur
a po
rta
un
uten
silio
poc
o cl
aro
pero
que
alg
u-no
s au
tore
s ha
n id
entif
icad
o co
n un
at
ribut
o de
pod
er (
Hur
tado
, 20
08).
- E
l úl
timo
ídol
o lo
caliz
ado
hast
a es
te m
omen
to e
n el
ase
ntam
ient
o se
enc
uent
ra r
ealiz
ado
en t
erra
co-
ta. S
u ha
llazg
o fu
e en
la e
xcav
ació
n ar
queo
lógi
ca d
el C
oleg
io C
ándi
do
Nog
ales
en
el a
ño 2
002
(S
ánch
ez
A. y
otr
os, 2
005
). R
epre
sent
a a
una
muj
er
esqu
emát
ica
con
pech
os,
nariz
, ojo
s y
boca
.
De
idén
ticas
car
acte
ríst
icas
a l
os
de l
a C
iuda
d de
la
Just
icia
ten
e-
mos
po
r ta
nto
tres
íd
olos
lo
cali-
zado
s en
el
mis
mo
asen
tam
ient
o (r
epre
sent
an d
os h
ombr
es y
una
m
ujer
), a
los
que
hay
que
aña
dir-
le u
n cu
arto
del
mis
mo
tipo
loca
li-za
do e
n To
rred
elca
mpo
, y
que
hoy
en d
ía e
stá
desa
pare
cido
per
o de
l qu
e gu
arda
mos
imág
enes
(m
ascu
-lin
o). S
e tr
ata
de íd
olos
cla
sific
ados
po
r M
ª J.
Alm
agro
Gor
bea
com
o de
l T
ipo
XII
(Alm
agro
, 19
73).
E
n
97
And
aluc
ía s
olam
ente
se
cono
cen
ejem
plos
de
esto
s íd
olo
en e
l ase
nta-
mie
nto
de V
alen
cian
a (S
evill
a) y
El M
alag
ón (
Gra
nada
), y
en
Bad
ajoz
en
la c
uenc
a de
l Gua
dian
a se
han
loc
aliz
ado
en l
os a
sent
amie
ntos
de
La
Pijo
tilla
y e
n Ll
eren
a (H
urta
do, 2
008
; Enr
íque
z, 2
00
0).
Com
o de
cíam
os,
la Z
.A.M
.B.
es e
l m
ás i
mpo
rtan
te y
acim
ient
o ha
sta
ahor
a co
noci
do d
el s
ur p
enin
sula
r do
nde
han
apar
ecid
o en
gra
n nú
me
-ro
est
as m
anife
stac
ione
s ar
tístic
as,
com
pren
dida
s to
das
ella
s a
final
es
del I
II m
ileni
o A
.N.E
.
Rit
os y
cre
enci
as, C
ham
anes
y D
iosa
sLa
s nu
evas
rel
acio
nes
soci
ales
que
se
perf
ilan
a m
edia
dos
del I
II m
ileni
o A
.N.E
., tie
ne e
n es
tas
man
ifest
acio
nes
artís
ticas
su
corr
espo
ndie
nte
refle
-jo
sim
bólic
o. E
stas
fig
urill
as d
e hu
eso
y ba
rro
resp
onde
n a
ritos
de
esta
s so
cied
ades
cam
pesi
nas
que
se in
stau
ran
com
o pa
rte
de e
xper
ienc
ias
co-
lect
ivas
que
dan
acc
eso
al p
oder
sec
reto
de
un o
rden
sob
rena
tura
l, y
que
refu
erza
n la
s re
laci
ones
soc
iale
s de
los
grup
os a
trav
és d
e lit
urgi
as c
olec
-tiv
as q
ue d
irige
n lo
s ch
aman
es, c
onoc
edor
es d
e lo
s so
bren
atur
al y
cap
a-ce
s de
est
able
cer
vínc
ulos
con
las
gene
raci
ones
pre
cede
ntes
.
A p
artir
de
la e
tapa
Neo
lític
a, e
n to
do e
l Orie
nte
la g
ran
prot
agon
ista
del
im
agin
ario
col
ectiv
o se
rá l
a G
ran
Dio
sa M
adre
, la
prin
cipa
l co
mpa
ñe-
ra d
e la
s co
mun
idad
es c
ampe
sina
s. L
as d
iosa
s as
umen
un
pape
l im
-po
rtan
te p
ara
esta
s nu
evas
com
unid
ades
sed
enta
rias,
ace
ntuá
ndos
e el
pr
oces
o de
ant
ropo
mor
fizac
ión
de la
fuer
zas
de la
nat
ural
eza
(Lév
êque
, 19
97).
El h
ombr
e y
la m
ujer
se
enfr
enta
n a
los
avat
ares
de
la a
gric
ultu
ra
y la
gan
ader
ía (l
os te
mor
es d
el c
ampe
sino
): m
alas
cos
echa
s y
este
rilid
ad
del
gana
do.
Gra
cias
al
culto
de
las
Mad
res,
las
gra
ndes
ben
efac
tora
s de
fer
tilid
ad y
fec
undi
dad,
est
as c
omun
idad
es s
e im
preg
nará
n de
una
s cr
eenc
ias
sobr
enat
ural
es a
yudá
ndol
es a
sob
relle
var
el n
uevo
ord
en s
o-
cial
. Est
as fi
guril
las
de D
iosa
s M
adre
s es
tán
ates
tigua
das
desd
e ed
ades
te
mpr
anas
y n
os s
orpr
ende
cóm
o el
imag
inar
io c
olec
tivo
encu
entr
a pa
-ra
lelo
s a
gran
des
dist
anci
as,
ya q
ue h
ay r
asgo
s m
uy s
imila
res
en e
stas
fig
urill
as q
ue c
oinc
iden
con
las
de M
arro
quíe
s B
ajos
. Por
pon
er u
n ej
em-
plo,
en
las
Isla
s C
icla
das,
hac
ia e
l 250
0 A
.N.E
., en
cont
ram
os la
cul
tura
m
inoi
ca d
onde
se
han
loca
lizad
o di
osas
rea
lizad
as e
n m
árm
ol q
ue g
uar-
dan
sim
ilitu
des
con
los
ídol
os a
ntro
pom
orfo
s de
Jaé
n (c
abez
a tr
iang
ular
, na
riz p
rom
inen
te y
bra
zos
cruz
ados
).
Lo
s Íd
olo
s d
e la
Ciu
dad
de
la J
ust
icia
. Un
a so
nri
sa d
e 4
.50
0 añ
os
98
99
Tam
bién
enc
ontr
amos
en
esto
s m
omen
tos
otro
s di
oses
que
asu
mirá
n la
func
ión
de p
ro-
tege
r al
gru
po q
ue le
s ho
nra,
con
virt
iénd
ose
en d
iose
s tó
pico
s (d
el g
riego
topos, l
ugar
). E
llo e
s de
bido
fund
amen
talm
ente
a la
s co
nsec
uenc
ias
de la
sed
enta
rizac
ión
y a
la d
eli-
mita
ción
de
los
terr
itorio
s de
una
com
unid
ad. L
os c
ampe
sino
s de
Mar
roqu
íes
Baj
os a
fi-
nale
s de
la e
dad
del C
obre
ya
se h
abía
n or
gani
zado
en
dife
rent
es u
nida
des
dom
éstic
as,
y sa
bem
os q
ue in
clus
o se
han
fort
ifica
do lo
s ca
mpo
s de
cul
tivo
dent
ro d
el 5
º fo
so d
e la
m
acro
-ald
ea, y
por
tant
o ex
istía
un
luga
r fís
ico
que
prot
eger
(Zaf
ra y
otr
os, 1
999)
.
¿Cuá
les
de e
stas
cre
enci
as c
ompa
rten
las
figur
illas
de
Mar
roqu
íes
Baj
os?
Los
hom
-br
es y
muj
eres
de
aque
l esp
ecta
cula
r as
enta
mie
nto
las
repr
esen
taro
n de
sde
su im
a-gi
nario
, la
s fa
bric
aron
con
gra
n pr
ecis
ión
y re
alis
mo,
per
o de
scon
ocem
os s
i es
tas
esta
tuill
as d
e la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
fue
ron
utili
zada
s en
alg
ún a
cto
litúr
gico
. Su
lo-
caliz
ació
n fu
e en
el t
alle
r de
l art
ista
y p
osib
lem
ente
no
fuer
on u
tiliz
adas
y d
e ah
í su
m
agní
fico
esta
do d
e co
nser
vaci
ón.
Una
vez
fab
ricad
as f
uero
n ab
ando
nada
s sú
bita
-m
ente
y s
epul
tada
s po
r un
a ca
pa d
e es
com
bros
y c
eniz
as.
Com
o co
noce
dore
s de
aqu
ello
s rit
uale
s, lo
s ch
aman
es s
on in
disp
ensa
bles
en
esta
s co
mun
idad
es s
iend
o lo
s m
agos
y lo
s cu
rand
eros
, pe
ro ¿
los
arte
sano
s y
los
cham
a-ne
s so
n la
s m
ism
as p
erso
nas?
Seg
uram
ente
tan
to u
no c
omo
otro
no
part
icip
an d
e la
s ta
reas
dia
rias
de l
a co
mun
idad
, y
goza
n de
alg
ún t
ipo
de p
rest
igio
den
tro
de l
a co
mun
idad
. Son
am
bos
dos
(cha
mán
y a
rtes
ano)
los
que
van
conf
igur
ando
el n
uevo
or
den
soci
al c
on e
stas
rep
rese
ntac
ione
s id
eoló
gica
s y
de p
rest
igio
, que
incl
uso
tras
-ci
ende
más
allá
de
las
fron
tera
s de
l ter
ritor
io. A
unqu
e no
tene
mos
dat
os a
rque
ológ
i-co
s, c
omo
hipó
tesi
s po
dría
mos
pen
sar
que
tant
o ar
tesa
no c
omo
cham
án p
odrí
an s
er
una
mis
ma
pers
ona,
con
oced
ores
del
cal
enda
rio fe
stiv
o de
la c
omun
idad
y c
apac
es
de e
scuc
har
a la
s po
tenc
ias
fant
ástic
as a
trav
és d
e lo
s ob
jeto
s qu
e fa
bric
an.
¿En
qué
creí
an?
No
sabe
mos
cóm
o se
con
figur
aría
el c
alen
dario
fest
ivo
de la
com
unid
ad
de M
arro
quíe
s B
ajos
, per
o po
dem
os in
tuir
que
el c
iclo
de
las
esta
cion
es y
las
activ
idad
es
agro
pecu
aria
s, q
ue ju
nto
a lo
s rit
uale
s de
la m
uert
e, d
ebía
n se
r la
base
de
sus
cree
ncia
s,
ya q
ue s
e re
pite
n en
toda
s la
s co
mun
idad
es c
alco
lític
as c
onoc
idas
en
el M
edite
rrán
eo.
La p
reem
inen
cia
de lo
s do
s íd
olos
de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia d
an re
spue
sta
a in
terr
ogan
-te
s fu
ndam
enta
les,
una
muj
er (M
adre
y/o
dio
sa) y
un
hom
bre
sin
rost
ro (h
ijo y
/o a
man
te)
conf
orm
an s
egur
amen
te u
na b
ipol
arid
ad s
exua
l de
un m
ism
o rit
ual.
Est
e tip
o de
fig
urill
as h
an e
stad
o re
laci
onad
as c
on la
apa
rició
n de
las
élite
s y
con
los
prim
eros
sín
tom
as d
e je
rarq
uiza
ción
soc
ial d
e es
tas
com
unid
ades
cam
pesi
nas,
per
o el
ha
llazg
o de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia n
os ll
eva
más
allá
, nos
hac
e pr
egun
tarn
os u
n si
nfín
de
cue
stio
nes…
¿P
or q
ué u
na p
arej
a?, ¿
por
qué
la m
ujer
tien
e ro
stro
y e
l hom
bre
no?
Lo
s Íd
olo
s d
e la
Ciu
dad
de
la J
ust
icia
. Un
a so
nri
sa d
e 4
.50
0 añ
os
100
Muc
hos
auto
res
han
seña
lado
que
est
as f
igur
illas
ant
ropo
-m
orfa
s (la
s m
ascu
linas
) so
n el
ref
lejo
de
la “
hero
izac
ión
del
lider
azgo
”, un
a nu
eva
imag
en d
e lo
s je
fes
y lo
s gu
erre
ros
de l
a co
mun
idad
(H
urta
do,
1995
). P
ero
dónd
e qu
eda
esta
af
irmac
ión
cuan
do e
n el
reg
istr
o ar
queo
lógi
co a
pare
ce u
na
pare
ja c
omo
en l
a C
iuda
d de
la
Just
icia
de
Jaén
. ¿S
e tr
a-ta
de
una
jefa
o g
uerr
era
y de
su
aman
te?,
o p
or e
l con
tra-
rio s
on a
mbo
s la
cús
pide
de
una
estir
pe s
ocia
l ven
erad
a po
r la
com
unid
ad e
n la
cua
l la
prin
cipa
l pro
tago
nist
a es
la m
u-je
r. ¿S
on la
imag
en d
e un
a es
truc
tura
par
enta
l de
linaj
e fe
-m
enin
o? S
on m
ucho
s lo
s in
terr
ogan
tes
que
por
el m
omen
to
no ti
enen
resp
uest
a, p
ero
entr
e la
s m
ucha
s hi
póte
sis
podr
ía-
mos
pen
sar
que
la p
arej
a ta
mbi
én n
os q
uier
e m
ostr
ar e
s-tr
uctu
ras
de p
aren
tesc
o de
ntro
de
la c
omun
idad
, en
la q
ue
la fé
min
a es
la p
orta
dora
del
lina
je y
en
cam
bio
el h
ombr
e, a
l qu
e se
le d
esco
noce
su
rost
ro, t
iene
un
orig
en e
xóge
no.
De
todo
s lo
s íd
olos
ant
ropo
mor
fos
anal
izad
os h
asta
el m
o-m
ento
en
la p
enín
sula
ibér
ica,
sol
amen
te e
l 20%
son
fem
eni-
nos
(Hur
tado
, 200
8) y
por
ese
mot
ivo
la g
ran
may
oría
de
los
auto
res
han
veni
do a
iden
tific
ar e
ste
hech
o co
n el
gra
n po
-de
r qu
e ad
quie
re la
fig
ura
mas
culin
a en
la e
stru
ctur
a so
cial
de
est
as c
omun
idad
es,
pasa
ndo
a id
entif
icar
se c
on la
ima-
gen
de la
élit
e. E
n ca
mbi
o, la
par
eja
de íd
olos
de
la C
iuda
d de
la
Just
icia
son
par
te d
e un
mis
mo
ritua
l, de
una
mis
ma
iden
tidad
con
cept
ual:
natu
rale
za/fe
cund
idad
, pod
er/e
stat
us.
Est
a re
alid
ad b
ipol
ar (
fem
enin
o/m
ascu
lino)
pen
sam
os q
ue
son
part
e de
un
todo
, de
una
mis
ma
litur
gia
ritua
l, so
lam
en-
te c
ompr
endi
da p
or a
quel
las
pers
onas
del
III
mile
nio
A.N
.E.,
pero
de
la q
ue p
or a
hora
el t
iem
po n
os e
nseñ
a qu
e la
muj
er
ejer
cía
un p
apel
muy
im
port
ante
en
Mar
roqu
íes
Baj
os y
en
cam
bio
el h
ombr
e no
req
uería
de
un r
ostr
o ap
aren
te, a
unqu
e am
bas
figur
as s
ean
part
e de
la u
nión
ent
re lo
nat
ural
y lo
ima-
gina
rio. Q
uizá
s po
r ello
en
sus
espa
ldas
llev
an re
pres
enta
dos
surc
os e
n la
tier
ra (m
ujer
) y
form
as e
sque
mát
icas
de
espi
gas
de tr
igo
(hom
bre)
. En
el m
omen
to d
e su
fabr
icac
ión
exis
te u
n he
cho
dem
ostr
ado
arqu
eoló
gica
men
te e
n la
Z.A
.M.B
.: la
tie-
rra
que
se c
ultiv
a es
par
cela
da y
se
conf
igur
an la
s un
idad
es
dom
éstic
as d
entr
o de
l pob
lado
, sie
ndo
el o
rigen
de
los
mod
os
de v
ida
cam
pesi
nos
(Zaf
ra y
otr
os, 1
999)
; qui
zás
esto
s íd
olos
so
n el
refle
jo d
e qu
e la
muj
er ti
ene
la le
gitim
idad
a la
pos
esió
n de
la ti
erra
, su
fert
ilida
d y
fecu
ndid
ad.
101
Bib
liogr
afía
ALM
AG
RO
GO
RB
EA
, M
.J.
(197
3):
“Los
ído
los
del
Bro
nce
His
pano
” B
PH
XII,
Mad
rid.
EN
RÍQ
UE
Z N
AV
AS
CU
ÉS
, J.J
. (20
00):
“Nue
vos
ídol
os a
ntro
pom
orfo
s ca
l-co
lític
os d
e la
cue
nca
med
ia d
el G
uadi
ana”
En
SP
AL n
º 9,
pp.
351
-368
.
HU
RTA
DO
PÉ
RE
Z, V
. (19
95):
“E
l Cal
colít
ico
a de
bate
” Reu
nión
de
cal-
colít
ico
de la
Pen
ínsu
la Ib
éric
a. S
evill
a 19
90.
HU
RTA
DO
PÉ
RE
Z, V
. (20
08)
: “Íd
olos
, est
ilos
y te
rrito
rios
de
los
prim
e-
ros
cam
pesi
nos
en e
l sur
pen
insu
lar”
En
C. C
acho
Que
sada
, R. M
aica
s R
amos
, J.
A,
Mar
tos
Mª
I. M
artin
ez (
coor
d):
Ace
rcá
nd
on
os a
l p
asa
do.
Pre
his
tori
a e
n 4
acto
s,
Mus
eo A
rque
ológ
ico
Nac
iona
l y C
SIC
.
LÉV
ÊQ
UE
, P. (
1997
): “
Bes
tias,
dio
ses
y ho
mbr
es. E
l im
agin
ario
de
las
prim
eras
rel
igio
nes”
. Uni
vers
idad
de
Hue
lva.
SÁ
NC
HE
Z, A
; BE
LLÓ
N, J
.P. y
RU
ED
A, C
. (20
05)
: “N
uevo
s da
tos
sobr
e la
Zon
a A
rque
ológ
ica
de M
arro
quíe
s B
ajos
: el
qui
nto
foso
”. Tra
ba
jos
de P
reh
isto
ria
, 62
nº 2
, pp.
151
-16
4. Z
AF
RA
, N; H
OR
NO
S, F
y C
AS
TR
O, M
. (19
99)
: “U
na m
acro
-ald
ea e
n el
or
igen
del
mod
o de
vid
a ca
mpe
sino
, Mar
roqu
íes
Baj
os,
Jaén
c.2
500
-20
00
cal A
NE
”. Tra
ba
jos d
e P
reh
isto
ria
, 56
nº1,
pp.
77-
102.
Lo
s Íd
olo
s d
e la
Ciu
dad
de
la J
ust
icia
. Un
a so
nri
sa d
e 4
.50
0 añ
os
ANÁL
ISIS
DEL
ÍDOL
O FE
MEN
INO
LAS N
UEVA
S TEC
NOLO
GÍAS
AL
SERV
ICIO
DE L
A AR
QUEO
LOGÍ
A
104
José
Lu
is P
ére
z G
arcí
aA
nto
nio
T. M
oza
s C
alva
che
Depart
am
ento
de Ingenie
ría C
art
ográ
fica,
Geo
désic
a y
Foto
gra
metr
ía.
Un
ive
rsid
ad d
e J
aé
n.
Intr
oducc
ión
Act
ualm
ente
, las
nue
vas
tecn
olog
ías
de c
aptu
ra y
edi
ción
de
la in
form
ació
n pe
rmite
n la
obt
enci
ón d
e co
mpl
ejos
mod
elos
trid
imen
sion
ales
de
la re
alid
ad.
Est
as té
cnic
as, e
stán
sie
ndo
aplic
adas
par
a la
doc
umen
taci
ón d
el p
atrim
o-ni
o y
con
un in
teré
s es
peci
al p
ara
la m
odel
izac
ión
de p
ieza
s ar
queo
lógi
cas.
E
ntre
est
as té
cnic
as d
esta
ca la
tecn
olog
ía lá
ser e
scán
er 3
D y
la fo
togr
ame-
tría
de o
bjet
o ce
rcan
o.
El l
áser
esc
áner
3D
es
una
tecn
olog
ía q
ue c
onsi
ste
en la
med
ida
de u
na
nube
de
punt
os d
e gr
an d
ensi
dad
desd
e un
esc
áner
obt
enie
ndo
un m
o-
delo
del
obj
eto
desd
e el
pun
to d
e vi
sta
de la
situ
ació
n de
l mis
mo.
Con
va-
rias
tom
as d
el o
bjet
o de
sde
vario
s pu
ntos
de
vist
a es
pos
ible
obt
ener
un
mod
elo
trid
imen
sion
al c
ompl
eto
del o
bjet
o.
La f
otog
ram
etrí
a de
obj
eto
cerc
ano
cons
iste
en
la r
ealiz
ació
n de
var
ias
tom
as f
otog
ráfic
as a
cor
ta d
ista
ncia
, gr
an r
esol
ució
n y
con
una
geom
e-
tría
det
erm
inad
a so
bre
el o
bjet
o pa
ra p
oste
riorm
ente
y tr
as u
n pr
oces
o de
or
ient
ació
n de
las
mis
mas
, pod
er ll
evar
a c
abo
extr
acci
ón d
e in
form
ació
n tr
idim
ensi
onal
y o
bten
er m
odel
os tr
idim
ensi
onal
es d
el o
bjet
o.
Los
prod
ucto
s ob
teni
dos
a pa
rtir
de e
stas
dos
técn
icas
, nub
es d
e pu
ntos
de
gra
n de
nsid
ad m
edia
nte
el lá
ser
escá
ner
e im
ágen
es d
e gr
an r
esol
u-ci
ón m
edia
nte
la f
otog
ram
etrí
a, p
uede
n un
irse
obte
nién
dose
un
mod
elo
trid
imen
sion
al d
e gr
an r
esol
ució
n ta
nto
geom
étric
a co
mo
radi
omét
rica.
E
ste
prod
ucto
es
muy
inte
resa
nte
para
tod
as la
s di
scip
linas
que
nec
esi-
tan
extr
aer
info
rmac
ión
de u
n ob
jeto
de
dim
ensi
ones
o g
eom
etrí
a co
m-
plic
ada
o de
un
obje
to n
o m
anip
ulab
le p
or s
u fr
agili
dad
o de
licad
eza,
o
sim
plem
ente
nec
esita
n lle
var
a ca
bo u
na d
ocum
enta
ción
del
obj
eto
estu
diad
o.
El
empl
eo d
e es
tas
técn
icas
pue
de e
star
orie
ntad
o a
num
eros
os f
ines
, en
tre
los
que
se e
ncue
ntra
la d
ocum
enta
ción
pat
rimon
ial y
a la
mus
eali-
zaci
ón v
irtu
al d
e es
tas
piez
as.
La v
enta
ja d
e la
util
izac
ión
de e
stos
mo
-de
los
trid
imen
sion
ales
en
la d
ocum
enta
ción
pat
rimon
ial
resu
lta o
bvia
, ya
que
gra
cias
a e
ste
sist
ema
se p
uede
con
tar
con
una
repr
oduc
ción
105
fided
igna
de
la m
ism
a en
for
mat
o di
gita
l, co
n lo
que
est
o co
nlle
va a
la h
ora
de
real
izar
cua
lqui
er e
stud
io s
obre
ella
. La
mus
ealiz
ació
n vi
rtua
l es
un a
spec
to n
o-ve
doso
que
apr
ovec
ha la
pos
ibili
dad
de v
isua
lizac
ión
trid
imen
sion
al d
e es
te m
o-de
lo c
omo
prod
ucto
par
a qu
e to
da a
quel
la p
erso
na q
ue l
o de
see
visu
aliz
arlo
, no
rmal
men
te a
tra
vés
de p
lata
form
as o
nlin
e m
edia
nte
el u
so d
e vi
sual
izad
ores
de
l for
mat
o es
tánd
ar W
RM
L. O
tro
prod
ucto
que
tam
bién
se
pued
e ob
tene
r es
un
mod
elo
trid
imen
sion
al p
ara
la r
ealiz
ació
n de
est
udio
s ge
omét
ricos
de
las
piez
as.
Par
a es
to b
asta
rá c
on te
ner e
l mod
elo
trid
imen
sion
al c
on la
reso
luci
ón y
exa
ctitu
d ne
cesa
ria p
ara
el o
rden
de
prec
isió
n re
quer
ida
en e
stas
med
idas
mét
ricas
y u
n so
ftw
are
que
perm
ita r
ealiz
arla
s. E
n es
te ti
po d
e pr
oduc
to e
s en
el q
ue n
os c
en-
trar
emos
en
este
est
udio
.
En
este
trab
ajo
se p
rese
nta
el re
sulta
do d
e un
est
udio
geo
mét
rico
del í
dolo
ant
ro-
pom
orfo
com
plet
o, c
orre
spon
dien
te a
una
muj
er, l
ocal
izad
o en
el y
acim
ient
o de
la
nuev
a C
iuda
d de
la J
ustic
ia d
e M
arro
quíe
s B
ajos
de
Jaén
. Est
e es
tudi
o se
rea
li-za
a p
artir
del
mod
elo
trid
imen
sion
al o
bten
ido
sobr
e la
pie
za a
par
tir d
e un
esc
a-ne
o tr
idim
ensi
onal
de
la m
ism
a.
Las
prin
cipa
les
vent
ajas
de
real
izar
tod
as la
s m
edic
ione
s ne
cesa
rias
para
est
e es
tudi
o ge
omét
rico
sobr
e un
mod
elo
trid
imen
sion
al d
e la
pie
za s
on:
Se
evita
su
man
ipul
ació
n en
la to
ma
de d
atos
par
a la
obt
enci
ón d
el m
odel
o: E
l lá
ser e
scán
er 3
D e
s un
a té
cnic
a qu
e no
pre
cisa
de
cont
acto
con
el o
bjet
o.S
e pu
ede
real
izar
las
med
icio
nes
sobr
e el
mod
elo
en u
n eq
uipo
info
rmát
ico
sin
man
ipul
ar la
pie
za o
rigin
al.
Est
e ca
pítu
lo e
stá
estr
uctu
rado
en
una
serie
de
apar
tado
s, e
n lo
s qu
e in
icia
lmen
te
se p
rese
ntar
á la
met
odol
ogía
util
izad
a pa
ra e
l est
udio
en
cues
tión,
a c
ontin
uaci
ón
los
resu
ltado
s ob
teni
dos
y su
inte
rpre
taci
ón, y
por
últi
mo,
las
prin
cipa
les
conc
lu-
sion
es d
e es
te tr
abaj
o.
Met
odol
ogía
El a
spec
to m
etod
ológ
ico
de e
ste
estu
dio
será
ana
lizad
o de
sde
vario
s pu
ntos
de
vist
a, p
rese
ntad
os a
con
tinua
ción
:
1. In
stru
men
taci
ón
El l
áser
esc
áner
3D
util
izad
o es
un
escá
ner M
inol
ta V
I cuy
as p
rinci
pale
s ca
ract
e-rís
ticas
se
pued
en o
bser
var e
n la
tabl
a 1.
Las
nu
evas
te
cno
log
ías
al s
erv
icio
de
la a
rqu
eo
log
ía. A
nál
isis
del
Íd
olo
fe
men
ino
106
Imag
en 1
. Esc
áner
Min
olta
VI
2. C
aptu
ra d
e lo
s d
ato
s
Par
a la
cap
tura
de
los
dato
s m
edia
nte
láse
r es
cáne
r se
situ
ó el
ídol
o so
bre
un s
opor
te m
óvil
fijad
o al
mis
mo
med
iant
e m
a-si
lla y
pin
zas
para
evi
tar e
n to
do m
omen
to q
ue la
pie
za p
udie
-ra
suf
rir e
l m
ínim
o de
terio
ro,
pero
ase
gura
ndo
tam
bién
que
pe
rman
ecie
ra in
móv
il du
rant
e el
pro
ceso
de
esca
nead
o.
El
proc
edim
ient
o co
nsis
te e
n re
aliz
ar s
obre
la
piez
a to
dos
los
esca
neos
nec
esar
ios
desp
laza
ndo
el e
scán
er o
bie
n gi
-ra
ndo
la p
lata
form
a m
óvil
dond
e se
sitú
a el
ído
lo (
Imag
en
2),
aseg
urán
dono
s co
n el
lo e
l re
cubr
imie
nto
tota
l de
l m
is-
mo.
Ade
más
hay
que
gar
antiz
ar l
a ex
iste
ncia
en
todo
s lo
s es
cane
os d
e zo
nas
com
unes
lo
sufic
ient
emen
te i
mpo
rtan
-te
s pa
ra p
oder
lle
var
a ca
bo p
oste
riorm
ente
el
proc
eso
de
alin
eaci
ón y
uni
ón d
e la
s nu
bes
de p
unto
s in
divi
dual
es e
n un
a nu
be g
loba
l.
3. P
roc
eso
de
mo
de
liza
ció
n
Una
vez
que
se
ha r
ealiz
ado
la c
aptu
ra d
e lo
s da
tos,
cad
a un
o de
los
esca
neos
rea
lizad
os e
star
á en
un
sist
ema
de r
e-
fere
ncia
pro
pio
y di
fere
nte
al re
sto,
por
lo q
ue s
erá
nece
sario
lle
var
todo
s lo
s da
tos
a un
mis
mo
sist
ema
de r
efer
enci
a. P
or lo
tan
to, e
l prim
er p
aso
en la
fase
de
mod
eliz
ació
n se
rá
la a
linea
ción
y u
nión
de
todo
s es
tos
dato
s en
una
sol
a nu
be
de p
unto
s en
el
mis
mo
sist
ema
de r
efer
enci
a. F
inal
men
te,
esta
nub
e de
pun
tos
será
mod
eliz
ada
para
rep
rese
ntar
de
man
era
virt
ual l
a fig
ura
anal
izad
a. E
n la
Imag
en 3
e Im
agen
4
se p
uede
obs
erva
r el
pro
ceso
de
alin
eaci
ón y
uni
ón d
e to
-do
s lo
s da
tos
en u
n m
ism
o si
stem
a de
ref
eren
cia.
Una
vez
obt
enid
os lo
s pu
ntos
que
rep
rese
ntan
el o
bjet
o se
pa
sa a
la f
ase
de m
odel
izac
ión
que
cons
iste
en
gene
rar
un
mod
elo
tria
ngul
ar a
par
tir d
e lo
s pu
ntos
orig
inal
es,
relle
nar
esos
triá
ngul
os y
pos
terio
rmen
te a
sign
arle
s co
lor
y te
xtur
a (I
mag
en 5
).
Una
vez
fin
aliz
ado
el p
roce
so d
e m
odel
izac
ión
de l
a fig
u-ra
se
pued
e co
men
zar
el e
stud
io g
eom
étric
o de
la m
ism
a a
part
ir de
l mod
elo
obte
nido
, asp
ecto
que
ser
á an
aliz
ado
en e
l ap
arta
do d
e re
sulta
dos.
Im
agen
2. Í
dolo
ant
es d
e la
rea
lizac
ión
del e
scan
eo
107
Las
nu
evas
te
cno
log
ías
al s
erv
icio
de
la a
rqu
eo
log
ía. A
nál
isis
del
Íd
olo
fe
men
ino
Imag
en 3
. Alin
eaci
ón y
uni
ón d
e do
s es
cane
os o
rigi
nale
s
Imag
en 4
. Pro
ceso
de
crea
ción
de
la n
ube
final
med
iant
e la
uni
ón d
e lo
s es
cane
os in
divi
dual
es
307.
200
punt
os p
or e
scan
eo
Dis
tanc
ias
de e
scan
eo e
ntre
0,6
y 1
,2 m
etro
s
Ám
bito
de
esca
neo
entr
e 11
1 x
84 m
m y
1.3
00
x 1.
100
mm
Res
oluc
ión
de 0
,17
mm
en
XY
y 0
,047
mm
en
Z Tabl
a 1
108
Imag
en 5
. Pro
ceso
de
mod
eliz
ació
n: a
) N
ube
de p
unto
s; b
) M
alla
de
triá
ngul
os; c
) M
odel
o tr
iang
ular
; d)
Mod
elo
suav
izad
o
Res
ulta
dos
El r
esul
tado
prin
cipa
l de
este
trab
ajo
es la
obt
enci
ón d
e un
mod
elo
trid
imen
sion
al d
e la
pie
za e
scan
eada
con
una
res
o-
luci
ón d
e la
mal
la d
e pu
ntos
suf
icie
nte
para
rea
lizar
med
idas
pre
cisa
s pa
ra e
l est
udio
geo
mét
rico
del Í
dolo
. G
raci
as a
l tr
atam
ient
o di
gita
l se
pued
en o
bten
er d
iver
sas
form
as d
e re
pres
enta
ción
par
a re
aliz
ar la
s m
edid
as o
bjet
o de
est
e es
tu-
dio.
Así
por
eje
mpl
o, a
par
tir d
e lo
s pu
ntos
cap
tura
dos
de la
pie
za s
e pu
ede
gene
rar
una
mal
la d
e tr
iáng
ulos
(Im
agen
6
a) o
div
ersa
s se
ccio
nes
o pe
rfile
s. O
tro
tipo
de r
epre
sent
ació
n de
est
e m
odel
o es
res
ulta
do d
e re
aliz
ar c
orte
s o
secc
io-
nes
segú
n pl
anos
par
alel
os r
egul
arm
ente
esp
acia
dos.
De
esta
form
a se
pue
den
obte
ner
curv
ados
con
res
pect
o a
esto
s pl
anos
(Im
agen
6 b
y c
).
ab
cd
Imag
en 6
. Rep
rese
ntac
ión
del m
odel
o: a
) M
odel
o p
olig
onal
-tri
angu
laci
ón; b
) C
urva
do p
lano
s ej
e ho
rizo
ntal
(Y
); c
) C
urva
do e
je v
ertic
al (
Z)
ab
c
109
Est
ud
io G
eo
mé
tric
o
Com
o pr
oduc
to f
inal
de
este
est
udio
se
pres
enta
n lo
s re
sulta
dos
de
las
med
icio
nes
real
izad
as s
obre
el m
odel
o tr
idim
ensi
onal
de
la f
igur
a.
El e
sque
ma
que
se s
egui
rá e
n es
te d
ocum
ento
es
plan
tear
est
e an
áli-
sis
de lo
gen
eral
hac
ia lo
par
ticul
ar, c
omen
zand
o po
r la
s m
edid
as g
lo-
bale
s pa
ra p
oste
riorm
ente
ade
ntra
rse
en l
os d
etal
les
de l
a pi
eza.
Se
tend
rá e
n cu
enta
que
mie
ntra
s no
se
indi
que
lo c
ontr
ario
las
med
idas
m
ostr
adas
en
lo s
uces
ivo
será
n di
men
sion
es m
áxi
mas
de
cada
ele
-m
ento
o s
ecci
ón.
En
su c
onju
nto,
la
piez
a tie
ne l
as d
imen
sion
es q
ue s
e in
dica
n en
la
Imag
en 7
y u
n vo
lum
en to
tal r
eal d
e 9.
254,
21 m
m3 .
En
cuan
to a
las
dist
inta
s pa
rtes
del
cue
rpo
se r
ealiz
a un
est
udio
más
de
talla
do d
ivid
iend
o el
mis
mo
en c
abez
a (S
ecci
ón 1
), t
ronc
o (S
ecci
ón
2) y
ext
rem
idad
es in
ferio
res
(Sec
ción
3).
La Im
agen
8 m
uest
ra u
na v
ista
fron
tal y
de
perf
il de
la fi
gura
con
las
di-
men
sion
es d
e es
tas
secc
ione
s ac
otad
as. C
abe
indi
car
que,
pro
porc
io-
nalm
ente
, la
Sec
ción
1 ti
ene
un p
orce
ntaj
e de
long
itud
de u
n 16
,1%
, la
Sec
ción
2 d
e un
31,
6% y
la S
ecci
ón 3
de
un 5
2,4%
del
tota
l.
Si
las
extr
emid
ades
inf
erio
res
dom
inan
en
cuan
to a
la
long
itud
de l
a pi
eza,
en
el a
spec
to d
e la
anc
hura
y p
rofu
ndid
ad la
cab
eza
mue
stra
di-
men
sion
es s
uper
iore
s. A
sí,
la a
nchu
ra y
pro
fund
idad
de
la S
ecci
ón 1
es
de
22,1
mm
y 9
,3 m
m r
espe
ctiv
amen
te,
mie
ntra
s qu
e la
Sec
ción
2
pres
enta
una
anc
hura
de
20,4
mm
y 7
,1 m
m d
e pr
ofun
dida
d, y
por
últi
-m
o, la
Sec
ción
3 ti
ene
17,3
mm
y 6
,4 m
m r
espe
ctiv
amen
te.
Con
cret
ando
alg
o m
ás, l
os v
olúm
enes
cor
resp
ondi
ente
s a
cada
zon
a so
n:
Sec
ción
1 (
cabe
za):
2.31
5,39
mm
3 (2
5,0%
).S
ecci
ón 2
(tr
onco
): 3.
021,
01 m
m3
(32,
6%).
Sec
ción
3 (e
xtre
mid
ades
infe
riore
s): 3
.917
,8 m
m3
(42,
3%).
Un
anál
isis
más
det
alla
do d
e es
tas
part
es p
uede
apo
rtar
una
val
iosa
in
form
ació
n so
bre
sus
cara
cter
ístic
as g
eom
étric
as, p
or lo
que
se
trat
a-rá
a c
ontin
uaci
ón:
Las
nu
evas
te
cno
log
ías
al s
erv
icio
de
la a
rqu
eo
log
ía. A
nál
isis
del
Íd
olo
fe
men
ino
Imag
en 7
. Dim
ensi
ones
de
la p
ieza
Imag
en 8
. Dim
ensi
ones
de
la s
ecci
ones
110
1. C
abez
a
La c
abez
a m
uest
ra c
iert
as c
arac
terís
ticas
m
uy i
nter
esan
tes.
La
prim
era
es s
u fo
rma
tria
ngul
ar, q
ue h
ace
que
la p
arte
sup
erio
r de
esta
sec
ción
sea
la q
ue p
rese
nta
may
or a
n-ch
ura
de l
a pi
eza.
Asi
mis
mo
se p
uede
ob-
serv
ar u
na in
clin
ació
n ha
cia
la iz
quie
rda
de
la c
abez
a co
n re
spec
to a
l res
to d
el c
uerp
o de
2 g
rado
s. E
sta
incl
inac
ión
prov
oca,
a s
u ve
z, q
ue e
l hom
bro
dere
cho
se e
ncue
ntre
a
may
or a
ltura
que
el i
zqui
erdo
, lo
que
prov
o-ca
que
est
a in
clin
ació
n se
tra
slad
e ta
mbi
én
a lo
s br
azos
. E
stas
cue
stio
nes
se p
uede
n ap
reci
ar e
n la
Imag
en 9
.
Com
o se
ver
á en
un
apar
tado
más
ade
lant
e en
est
e do
cum
ento
, la
cab
eza
pres
enta
un
liger
o gi
ro s
obre
el e
je v
ertic
al c
on r
espe
cto
al r
esto
del
cue
rpo,
lo q
ue o
torg
a a
la p
ieza
m
ayor
exp
resi
vida
d.
2. O
jos
Los
ojos
pre
sent
an u
na e
xtra
ordi
naria
geo
-m
etría
en
cuan
to a
sus
med
idas
. Las
dim
en-
sion
es d
e la
s cu
enca
s so
n pr
áctic
amen
te
igua
les
en a
mbo
s oj
os. S
olo
se h
a de
tect
a-do
un
liger
ísim
o au
men
to e
n la
altu
ra d
el iz
-qu
ierd
o. E
n cu
anto
a la
pro
fund
idad
de
las
cuen
cas
el o
jo d
erec
ho p
rese
nta
0,9
mm
m
ient
ras
que
el iz
quie
rdo
llega
a 1
mm
. Por
ta
nto,
se
pued
e co
nclu
ir qu
e el
ojo
izqu
ierd
o es
lige
ram
ente
más
gra
nde
que
el d
erec
ho
(Imag
en 1
0).
3. N
ariz
La f
igur
a pr
esen
ta u
na c
onsi
dera
ble
nariz
, co
mo
pued
e ap
reci
arse
en
la Im
agen
11.
En
long
itud,
sup
era
los
8 m
m,
mie
ntra
s qu
e la
pr
ofun
dida
d en
el e
xtre
mo
es d
e 0,
8 m
m. T
odo
esto
pro
voca
en
defin
itiva
, que
la n
ariz
sup
on-
ga u
n ra
sgo
dest
acad
o en
la c
ara
del í
dolo
.Im
agen
9. D
esvi
acio
nes
resp
ecto
del
ej
e ho
rizon
tal d
e ho
mbr
os y
bra
zos
Imag
en 1
0. O
jos
Imag
en 1
1. N
ariz
111
Imag
en 1
2. C
abel
lo
4. C
abel
lo
El c
abel
lo e
s un
asp
ecto
bas
tant
e de
stac
ado,
ya
que
se
inic
ia e
n la
par
te fr
onta
l de
la c
abe-
za, p
asan
do p
or la
par
te s
uper
ior y
por
det
rás
y oc
upan
do p
ráct
icam
ente
tod
a la
esp
ada.
E
n la
Im
agen
12
se p
uede
apr
ecia
r la
impo
r-ta
ncia
que
est
e as
pect
o co
bra
en l
a fig
ura,
as
í co
mo
el d
etal
le d
el t
renz
ado
del
mis
mo
sobr
e la
esp
alda
.
5. T
ron
co y
ex
tre
mid
ade
s su
pe
rio
res
En
cuan
to a
l tro
nco
de la
pie
za, e
l prim
er a
s-pe
cto
a de
stac
ar e
s la
des
viac
ión
horiz
onta
l de
2 g
rado
s de
los
hom
bros
con
res
pect
o al
m
ism
o. E
sto
prov
oca
que
los
braz
os t
enga
n un
as d
imen
sion
es d
ifere
ntes
, co
mo
se p
ue-
de a
prec
iar
en la
Imag
en 1
3. E
n es
te c
aso,
el
braz
o de
rech
o es
más
larg
o qu
e el
izqu
ierd
o.
Por
otr
o la
do, l
a po
sici
ón d
e la
man
o iz
quie
r-da
hac
e qu
e es
ta s
ecci
ón d
el b
razo
izqu
ierd
o te
nga
may
or lo
ngitu
d qu
e la
par
te d
erec
ha.
Imag
en 1
3. B
razo
s
Las
nu
evas
te
cno
log
ías
al s
erv
icio
de
la a
rqu
eo
log
ía. A
nál
isis
del
Íd
olo
fe
men
ino
112
Otr
os
aspe
ctos
in
tere
sant
es
del
tron
co s
on l
os s
enos
. É
stos
cue
n-ta
n co
n di
men
sion
es
sim
ilare
s,
aunq
ue e
l izq
uier
do p
rese
nta
long
i-tu
des
algo
sup
erio
res
(Im
agen
14)
.
En
el c
aso
del s
eno
dere
cho,
la
fi-gu
ra p
rese
nta
una
eros
ión
(Im
agen
15
), p
rovo
cada
pro
babl
emen
te p
or
el
tiem
po.
Est
e as
pect
o ha
si
do
anal
izad
o, d
ando
com
o re
sulta
do
un d
iám
etro
de
1,5
mm
y u
na p
ro-
fund
idad
de
0,5
mm
.
Otr
o as
pect
o in
tere
sant
e de
l tro
nco
son
las
cade
ras,
bie
n de
finid
as e
n la
fig
ura.
En
este
cas
o, l
as d
imen
-si
ones
se
mue
stra
n en
la
Imag
en
16.
En
esta
im
agen
ta
mbi
én
se
mue
stra
n lo
s va
lore
s di
men
sion
a-le
s de
l cue
llo.
Imag
en 1
4. S
enos
Imag
en 1
5. D
etal
le e
n se
no d
erec
ho
113
Las
nu
evas
te
cno
log
ías
al s
erv
icio
de
la a
rqu
eo
log
ía. A
nál
isis
del
Íd
olo
fe
men
ino
Imag
en 1
7. E
xtre
mid
ades
infe
rior
esIm
agen
18.
Des
viac
ión
sobr
e el
eje
ver
tical
de
las
pier
nas
y cu
rvat
ura
dors
alIm
agen
16.
Cue
llo y
cad
eras
6. E
xtr
em
idad
es
infe
rio
res
La ú
ltim
a se
cció
n de
la p
ieza
a e
stud
iar
pres
enta
las
dos
pier
nas
sold
adas
, por
lo
que
el
estu
dio
geom
étric
o se
ha
li-m
itado
a m
edir
la a
nchu
ra m
áxi
ma
y la
pr
ofun
dida
d de
est
a se
cció
n de
la fi
gu-
ra (I
mag
en 1
7).
Par
a fin
aliz
ar e
l est
udio
geo
mét
rico
de
esta
pie
za s
e ha
n an
aliz
ado
los
ángu
los
dete
rmin
ados
por
las
dis
tinta
s se
ccio
-ne
s de
la m
ism
a co
n el
fin
de o
bten
er la
s po
sibl
es d
esvi
acio
nes
que
pres
enta
.
Com
o se
apr
ecia
en
el p
erfil
de
la
Imag
en 1
8 ex
iste
una
cur
vatu
ra e
n la
s ex
trem
idad
es in
ferio
res
con
res-
pect
o al
cue
rpo
de 1
74º
desd
e un
pu
nto
situ
ado
algo
por
enc
ima
de la
ro
dilla
. E
sta
desv
iaci
ón p
uede
tam
-bi
én a
prec
iars
e vi
sual
men
te s
i ins
er-
tam
os u
n pl
ano
que
cort
e a
la fi
gura
ve
rtic
alm
ente
, co
mo
se m
uest
ra d
e la
Imag
en 1
9.
114
Imag
en 1
9. C
orte
de
plan
o ve
rtic
al
Com
o co
nclu
sión
se
pu
ede
indi
-ca
r qu
e ta
nto
la c
abez
a co
mo
las
extr
emid
ades
inf
erio
res
tiene
n un
pe
queñ
o gi
ro o
des
viac
ión
con
res-
pect
o al
cue
rpo
sobr
e el
eje
ver
tical
de
la fi
gura
. Est
o pu
ede
obse
rvar
se
tam
bién
en
la p
ersp
ectiv
a ad
junt
a (I
mag
en 2
0).
Los
valo
res
de e
stos
gi
ros
son
de 4
,2 g
rado
s pa
ra la
ca-
beza
y d
e 10
,5 g
rado
s pa
ra la
par
te
infe
rior
de la
pie
za.
Imag
en 2
0. G
iro
de la
cab
eza
y de
los
pies
115
Las
nu
evas
te
cno
log
ías
al s
erv
icio
de
la a
rqu
eo
log
ía. A
nál
isis
del
Íd
olo
fe
men
ino
Con
clus
ione
sTr
as e
xpon
er l
os n
umer
osos
res
ulta
dos
de e
ste
estu
dio,
es
conv
e-
nien
te r
ealiz
ar e
n es
te a
part
ado,
una
sín
tesi
s de
los
más
impo
rtan
tes
y de
las
prin
cipa
les
conc
lusi
ones
que
se
pued
en e
xtra
er d
el u
so d
e es
ta n
oved
osa
técn
ica.
En
gene
ral,
el e
stud
io g
eom
étric
o pr
esen
tado
ha
anal
izad
o lo
s as
-pe
ctos
más
car
acte
ríst
icos
en
cuan
to a
dim
ensi
ones
y v
olúm
enes
de
la p
ieza
, ha
bien
do o
bten
ido
med
idas
de
man
era
glob
al y
sob
re l
os
deta
lles
más
des
taca
dos
de la
mis
ma.
Des
de n
uest
ro p
unto
de
vist
a, l
os d
atos
obt
enid
os p
erm
iten
valo
rar
la p
reci
sión
en
la m
ater
ializ
ació
n de
alg
unas
par
tes
de la
pie
za c
o-
mo
por
ejem
plo
la c
urva
tura
dor
sal,
la s
ensa
ción
de
sim
etrí
a al
can-
zada
, la
s di
men
sion
es d
el c
abel
lo o
la p
reci
sión
de
las
cuen
cas
de
los
ojos
.
El e
stud
io p
rese
ntad
o ap
rove
cha
los
prod
ucto
s ob
teni
dos
med
iant
e la
tec
nolo
gía
del e
scán
er lá
ser
3D p
ara
real
izar
una
ser
ie d
e m
edi-
cion
es s
obre
el m
odel
o de
la p
ieza
que
per
mite
n ac
otar
sus
prin
cipa
-le
s ca
ract
erís
ticas
mét
ricas
.
La r
elev
anci
a de
est
a té
cnic
a de
med
ida
es q
ue s
e pu
eden
rea
lizar
cu
anta
s m
edic
ione
s se
cre
an o
port
unas
sob
re l
a pi
eza,
ya
que
es-
ta t
écni
ca n
o in
vasi
va p
erm
ite “
med
ir si
n te
ner
que
toca
r” l
a fig
ura.
D
e es
ta fo
rma,
la p
ieza
es
anal
izad
a di
gita
lmen
te s
obre
un
equi
po in
-fo
rmát
ico,
sin
nec
esid
ad d
e m
anip
ular
la.
Est
o pe
rmite
ade
más
, qu
e pu
eda
ser
anal
izad
a o
visu
aliz
ada
por
más
de
una
pers
ona
a la
vez
y
en d
istin
tos
sitio
s o
loca
lizac
ione
s. L
o qu
e pe
rmiti
ría
“des
pla
zar
la
real
idad
” de
man
era
virt
ual a
cua
lqui
er lu
gar
del m
undo
don
de e
xis-
ta u
n or
dena
dor.
En
defin
itiva
, la
téc
nica
pla
ntea
da e
n es
te e
stud
io p
erm
ite s
obre
un
prod
ucto
dig
ital t
ridim
ensi
onal
de
cual
quie
r fig
ura
real
izar
un
estu
dio
geom
étric
o de
la m
ism
a. E
ste
trab
ajo
pued
e se
r com
plem
enta
rio a
l uso
de
est
os m
odel
os p
ara
otro
s fin
es c
omo
la c
atal
ogac
ión
patr
imon
ial.
UNA
APRO
XIM
ACIÓ
N A
LA U
TILI
ZACI
ÓN P
OR
EL H
OMBR
E DE
LAS
ESP
ECIE
S AN
IMAL
ES
DOCU
MEN
TADA
SEN
LA C
IUDA
D DE
LA
JUST
ICIA
DE
JAÉN
118
Intr
oducc
ión
Den
tro
del
yaci
mie
nto
arqu
eoló
gico
den
omin
ado
en s
u co
njun
to M
arro
quíe
s B
ajos
, de
una
ent
idad
ter
ritor
ial y
eco
nóm
ica
difíc
ilmen
te a
barc
able
, se
aco
-m
etió
en
el a
ño 2
006
la e
xcav
ació
n en
ext
ensi
ón d
el s
olar
de
la C
iuda
d de
la
Just
icia
. La
sec
uenc
ia a
rque
ológ
ica
obte
nida
nos
pro
porc
iona
una
im
agen
hi
stór
ica
sorp
rend
ente
de
la z
ona
arqu
eoló
gica
de
Mar
roqu
íes
Baj
os,
en l
a qu
e se
apr
ecia
n la
s fa
ses
preh
istó
ricas
, de
épo
ca c
alco
lític
a, c
on la
gra
n ex
-te
nsió
n de
las
est
ruct
uras
sub
terr
ánea
s, s
emis
ubte
rrán
eas,
cab
añas
, fo
sos,
si
los,
etc
.; la
fas
e ib
eror
rom
ana
dond
e se
doc
umen
ta l
a ex
tens
ión
del
rega
-dí
o po
r al
guna
s zo
nas
del
sola
r; l
a fa
se m
usul
man
a co
n la
gra
n ne
cróp
olis
qu
e ab
arca
ría
gran
par
te d
e la
sup
erfic
ie d
e la
par
cela
con
div
ersa
s fa
ses
de
ente
rram
ient
os,
las
gran
des
vivi
enda
s m
usul
man
as d
e lo
s pr
imer
os m
omen
-to
s de
isla
miz
ació
n y
su c
ontin
uida
d en
el t
iem
po y
el e
spac
io y
, por
últi
mo,
el
aban
dono
de
toda
la z
ona
y la
cre
ació
n de
las
huer
tas
en é
poca
mod
erna
y
cont
empo
ráne
a.
En
este
gra
n es
cena
rio a
rque
ológ
ico
inte
ntar
emos
una
apr
oxim
ació
n a
la u
ti-liz
ació
n de
las
dis
tinta
s es
peci
es a
nim
ales
doc
umen
tada
s po
r pa
rte
de l
os
habi
tant
es d
el p
obla
do e
n la
s di
stin
tas
époc
as d
ocum
enta
das,
al
obje
to d
e va
lora
r su
cua
ntía
, su
tam
año
en lo
s ca
sos
en q
ue e
sto
sea
posi
ble,
y s
u im
-po
rtan
cia
dent
ro d
e la
eco
nom
ía d
e su
s po
blad
ores
. S
alvo
los
res
tos
per-
tene
cien
tes
a an
imal
es d
e co
mpa
ñía
y ta
l ve
z el
lin
ce,
las
dem
ás e
spec
ies
anim
ales
rep
rese
ntad
as fo
rmar
ían
part
e de
l con
sum
o al
imen
tario
.
Hem
os a
naliz
ado
mat
eria
l óse
o re
cupe
rado
en
las
estr
uctu
ras
preh
istó
ricas
, la
may
or p
arte
de
los
rest
os ó
seos
, y e
n la
s m
usul
man
as, p
rinci
palm
ente
en
la
casa
de
époc
a em
iral,
com
o se
indi
ca e
n la
tabl
a 1.
José
An
ton
io R
iqu
elm
e C
anta
l
Un
ive
rsid
ad d
e G
ran
ad
a
119
Tabl
a 1.
Dis
trib
ució
n p
or p
erio
dos
del m
ater
ial ó
seo
anal
izad
o.
Fas
e P
rehi
stór
ica
Fas
e m
usul
man
a
calc
olíti
coca
sa
emira
lba
sure
ro e
mira
lcu
bric
ión
tum
baem
iral
nive
l en
terr
amie
nto
calif
al
cubr
ició
n tu
mba
al
moh
ade
Tota
l
Det
erm
inad
os97
238
107
61.
033
Inde
term
inad
os39
438
133
445
2To
tal
1.36
676
1020
310
1.48
5
Un
a ap
roxi
mac
ión
a la
uti
liza
ció
n p
or
el h
om
bre
de
las
esp
eci
es a
nim
ales
do
cum
enta
das
en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
Fase
s pre
hist
óri
cas
Los
rest
os ó
seos
de
mam
ífero
s an
aliz
ados
par
a el
per
iodo
cal
colít
ico
sum
an u
n to
-ta
l de
1.36
6, d
e lo
s qu
e 97
2 (7
1,16
%) h
an p
odid
o se
r ide
ntifi
cado
s an
atóm
ica
y zo
o-ló
gica
men
te c
onfo
rman
do e
l núm
ero
de re
stos
det
erm
inad
os (N
RD
). Lo
s re
stan
tes
394
(28,
84%
) fo
rman
el g
rupo
de
los
no id
entif
icad
os d
ebid
o, p
rinci
palm
ente
, a s
u pe
queñ
o ta
mañ
o. L
as e
spec
ies
dete
rmin
adas
han
sid
o la
s si
guie
ntes
: vac
a, o
veja
, ca
bra,
cer
do, p
erro
, cab
allo
, cie
rvo,
con
ejo
y lin
ce.
NR
D%
NM
I%
PE
SO
%va
ca28
028
,81
1018
,18
19.3
3761
,09
ovej
a22
20,4
715
27,2
72.
225
7,03
ovic
aprin
o17
1ca
bra
6ce
rdo
322
33,1
322
40,0
07.
760
24,5
1pe
rro
137
14,0
92
3,64
887
2,80
caba
llo9
0,93
23,
641.
007
3,18
cier
vo21
2,16
23,
6442
71,
35co
nejo
30,
311
1,81
50,
02lin
ce1
0,10
11,
815
0,02
Det
erm
inad
os97
210
055
99,9
931
.653
100
Inde
term
inad
os39
42.
512
Tota
l1.
366
34.1
65
Tabl
a 2.
Fas
e pr
ehis
tóric
a (c
alco
lític
o). N
úmer
o de
rest
os d
eter
min
ados
(NR
D),
Núm
ero
mín
imo
de in
divi
duos
(NM
I) y
Pes
o de
las
espe
cies
de
mam
ífero
s de
term
inad
as.
120
Tabl
a 3.
Fas
e pr
ehis
tóri
ca (
calc
olít
ico)
. Des
glos
e an
atóm
ico
de la
s es
peci
es d
e m
amífe
ros
repr
esen
tada
s.
vaca
ovej
aO
/Cca
bra
cerd
ope
rro
caba
lloci
ervo
cone
jolin
cecl
avija
73
44
crán
eo1
1ne
uroc
ráne
o13
visc
eroc
ráne
o2
459
dien
tes
supe
riore
s11
101
man
díbu
la17
2143
41
1di
ente
s in
ferio
res
65
31
atla
s2
91
axi
s3
12
1sa
cro
11
vért
ebra
s51
816
29co
still
as65
1412
582
escá
pula
71
21
182
11
húm
ero
172
1128
31
ulna
62
324
21
radi
o12
223
201
carp
o2
met
acar
po10
18
115
6pe
lvis
104
153
11
1fé
mur
18
83
11
pate
lla1
tibia
73
2422
42
11
fíbul
a2
1ca
lcán
eo2
22
23
astr
ágal
o3
21
21
tars
o2
51
met
atar
so15
516
56
1fa
lang
e 1ª
182
22
15
fala
nge
2ª
21
1fa
lang
e 3ª
1m
etáp
odo
13
Tota
l28
022
171
632
213
79
213
1
0
10
20
30
40
50
60
70
va
ca
O/C
ce
rdo
pe
rro
ca
ba
llo
cie
rvo
co
ne
joli
nce
NR
D
NM
I
PE
SO
121
Ana
lizan
do
de
form
a co
njun
ta
el
mat
eria
l ós
eo d
e ép
oca
calc
olíti
-ca
, se
apr
ecia
un
clar
o pr
edom
i-ni
o de
res
tos
óseo
s pe
rten
ecie
ntes
a
caba
ñas
gana
dera
s fr
ente
a f
au-
na s
ilves
tre,
ent
re l
as q
ue d
esta
ca
la p
rese
ncia
de
la c
abañ
a po
rcin
a qu
e oc
upa
el p
rimer
lug
ar e
n N
RD
y
NM
I, y
el s
egun
do e
n cu
anto
al
peso
del
mat
eria
l ós
eo d
eter
min
a-do
. La
may
or p
rese
ncia
de
anim
a-le
s sa
crifi
cado
s a
edad
tem
pran
a (in
fant
iles,
juv
enile
s) p
or u
na p
arte
y
adul
ta,
por
otra
, ap
unta
ría
tant
o a
una
utili
zaci
ón d
estin
ada
a se
r-vi
r ex
clus
ivam
ente
de
alim
ento
tras
un
per
iodo
just
o de
crí
a co
mo
al r
e-
empl
azo
de
los
reba
ños.
La
may
o-
ría
de lo
s ce
rdos
se
sacr
ifica
ban
a un
a ed
ad c
ompr
endi
da e
ntre
el a
ño
y lo
s do
s añ
os, c
on lo
que
se
cum
-pl
irían
los
fines
per
segu
idos
con
la
dom
estic
ació
n de
est
a es
peci
e, e
s de
cir
que
del c
erdo
no
se o
bten
dría
ni
ngún
pro
vech
o du
rant
e su
vid
a y
sí,
en c
ambi
o, t
ras
esto
s añ
os j
us-
tos
de c
ría.
La
ause
ncia
de
hues
os
larg
os c
ompl
etos
ha
impe
dido
co
-no
cer
la a
ltura
de
esto
s an
imal
es.
Se
han
recu
pera
do u
n to
tal d
e 32
2 fr
agm
ento
s as
igna
dos
a es
ta e
spe
-ci
e qu
e su
pone
n el
33,
13%
del
NR
D
y re
pres
enta
n a
un n
úmer
o m
ínim
o de
22
indi
vidu
os (4
0%).
Es
la e
spe
-ci
e qu
e ha
apo
rtad
o el
may
or n
ú-m
ero
de r
esto
s de
term
inad
os y
de
indi
vidu
os,
y co
n un
pes
o de
7.7
60
gram
os (
24,5
1%)
se c
onfig
ura
co-
mo
la c
abañ
a ga
nade
ra q
ue o
cupa
el
seg
undo
pue
sto,
tra
s el
gan
ado
Un
a ap
roxi
mac
ión
a la
uti
liza
ció
n p
or
el h
om
bre
de
las
esp
eci
es a
nim
ales
do
cum
enta
das
en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
Fig
ura
1. F
ase
preh
istó
rica
(cal
colít
ico)
. Núm
ero
de re
stos
det
erm
inad
os (N
RD
), N
úmer
o m
ínim
o de
in
divi
duos
(N
MI)
y P
eso
de la
s es
peci
es d
e m
amífe
ros
dete
rmin
adas
122
vacu
no,
en
cuan
to
a la
bi
omas
a ap
orta
da (t
abla
2, f
igur
a 1)
. Las
por
-ci
ones
es
quel
étic
as
mej
or
repr
e-
sent
adas
so
n la
s pe
rten
ecie
ntes
al
esq
uele
to a
pend
icul
ar s
egui
das
por
cran
eale
s y
axi
ales
, de
stac
an-
do p
or s
u nú
mer
o la
pre
senc
ia d
e fr
agm
ento
s cr
anea
les
y m
andi
bula
-re
s a
cons
ider
able
dis
tanc
ia d
e la
s de
más
por
cion
es e
sque
létic
as r
e-
pres
enta
das
(tab
la 3
). N
o ha
sid
o po
sibl
e ca
lcul
ar la
altu
ra e
n la
cru
z en
est
a es
peci
e po
r la
aus
enci
a de
hu
esos
larg
os c
ompl
etos
.
El g
anad
o va
cuno
ha
prop
orci
ona-
do u
n nú
mer
o de
rest
os e
indi
vidu
os
rela
tivam
ente
impo
rtan
te o
cupa
ndo
el s
egun
do l
ugar
, tr
as e
l ce
rdo,
en
cuan
to a
NR
D y
, el t
erce
ro, t
ras
cer-
do y
ovi
capr
ino
en N
MI,
aunq
ue d
e-
bido
a s
u ta
lla e
l pes
o de
l mat
eria
l id
entif
icad
o si
túa
a es
ta e
spec
ie e
n pr
imer
luga
r en
cua
nto
a la
bio
ma-
sa a
port
ada
al c
onsu
mo
alim
enta
-rio
. D
e la
s m
edid
as o
bten
idas
en
los
hues
os la
rgos
se
dedu
ce la
pre
-se
ncia
tan
to d
e m
acho
s co
mo
de
hem
bras
(D
riesc
h, 1
976)
. La
altu
ra
en l
a cr
uz d
e lo
s pr
imer
os (
) se
si
tuar
ía e
n to
rno
a lo
s 13
0 cm
, mie
n-tr
as q
ue l
a al
tura
de
las
segu
ndas
(
) ro
ndar
ía lo
s 11
5 cm
. La
abu
n-da
ncia
de
anim
ales
sac
rific
ados
en
edad
juve
nil c
omo
adul
ta p
odrí
a in
-di
car
tant
o el
aba
stec
imie
nto
para
el
con
sum
o de
car
ne d
e es
tos
ani-
mal
es j
óven
es c
omo
el e
mpl
eo e
n la
bore
s ag
ríco
las
de
los
adul
tos,
lo
s cu
ales
ser
ían
tam
bién
sac
rifi-
cado
s a
una
edad
más
ava
nzad
a.
En
el s
ur d
e la
Pen
ínsu
la I
béric
a el
Fig
ura
2. N
ivel
cal
colít
ico.
Cer
do. F
ragm
ento
s de
crá
neo,
man
díbu
la y
met
acar
po
123
gana
do v
acun
o de
épo
ca c
alco
lític
a er
a de
cue
rnos
la
rgos
y la
altu
ra d
e la
s va
cas
osci
larí
a en
tre
110
y 12
0 cm
., m
ient
ras
que
la d
e to
ros
y bu
eyes
se
enco
ntra
-rí
a en
tre
los
118
y 13
5 cm
., co
n lo
cua
l las
med
idas
de
nues
tros
eje
mpl
ares
ent
ran
dent
ro d
e la
var
iaci
ón p
ro-
pues
ta p
ara
esta
épo
ca (
Drie
sch,
197
2). L
a ap
aric
ión
de i
ndiv
iduo
s en
con
exió
n an
atóm
ica
apun
tarí
a a
la
exis
tenc
ia d
e al
gún
tipo
de ri
tual
. Est
a es
peci
e ha
pro
-po
rcio
nado
un
tota
l de
280
frag
men
tos
óseo
s (2
8,81
%)
que
corr
espo
nden
a u
n nú
mer
o m
ínim
o de
10
indi
vi-
duos
(18
,18%
). C
on u
n pe
so d
e 19
.337
gra
mos
est
a ca
baña
gan
ader
a se
sitú
a en
prim
er lu
gar (
61,0
9%) e
n cu
anto
a la
bio
mas
a ap
orta
da a
l con
sum
o al
imen
tario
(t
abla
2, f
igur
a 1)
. Se
encu
entr
an re
pres
enta
das
toda
s la
s co
hort
es d
e ed
ad (
infa
ntile
s, j
uven
iles,
sub
adul
-to
s, a
dulto
s), a
uque
exi
ste
un c
laro
pre
dom
inio
de
ani-
mal
es s
acrif
icad
os a
eda
d ju
veni
l y s
obre
todo
adu
lta.
En
cuan
to a
las
por
cion
es e
sque
létic
as r
epre
sent
a-da
s so
n la
s a
xial
es la
s m
ás n
umer
osas
, seg
uida
s po
r ap
endi
cula
res
y cr
anea
les,
des
taca
ndo
por
su n
úme
-ro
los
frag
men
tos
de v
érte
bras
y c
ostil
las
(tab
la 3
). L
a fr
actu
raci
ón d
el m
ater
ial ó
seo
es in
tens
a en
aqu
ello
s hu
esos
larg
os q
ue p
orta
n im
port
ante
s m
asas
mus
cu-
lare
s: h
úmer
os,
fém
ures
, tib
ias.
Mie
ntra
s qu
e su
elen
ap
arec
er c
ompl
etos
los
hue
sos
de l
as e
xtre
mid
ades
qu
e m
enos
bio
mas
a ap
orta
n: m
etac
arpo
y m
etat
arso
en
cua
nto
a hu
esos
lar
gos
y ca
rpal
es,
tars
ales
y f
a-la
nges
en
lo r
efer
ente
a h
ueso
s co
rtos
. Sin
em
barg
o,
no o
curr
e lo
mis
mo
en e
l cas
o de
vér
tebr
as y
cos
tilla
s qu
e, e
n es
te c
aso
suel
en a
pare
cer
com
plet
as. D
e es
-ta
situ
ació
n pa
rece
des
pren
ders
e el
hec
ho d
e qu
e, a
l m
enos
par
cial
men
te,
vario
s de
est
os i
ndiv
iduo
s fu
e-
ron
ente
rrad
os e
n co
nexi
ón a
nató
mic
a de
for
ma
in-
tenc
iona
y n
o fo
rmar
on p
arte
del
con
sum
o al
imen
tario
po
r lo
que
, po
sibl
emen
te,
com
o oc
urre
en
otro
s ya
ci-
mie
ntos
cal
colít
icos
cer
cano
s co
mo
el P
olid
epor
tivo
de M
arto
s (R
ique
lme,
199
8) p
odrí
amos
est
ar a
nte
un
ente
rram
ient
o de
tip
o rit
ual
real
izad
o pr
inci
palm
ente
en
fond
os d
e ca
baña
.
Un
a ap
roxi
mac
ión
a la
uti
liza
ció
n p
or
el h
om
bre
de
las
esp
eci
es a
nim
ales
do
cum
enta
das
en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
124
Fig
ura
3. N
ivel
cal
colít
ico.
Vac
a. F
ragm
ento
s de
man
díbu
las
El
ovic
aprin
o oc
upa
el
terc
er
lu-
gar,
tras
cer
do y
vac
a, e
n cu
anto
a
NR
D y
pes
o de
l m
ater
ial
óseo
de
-te
rmin
ado
y el
seg
undo
, tra
s el
cer
-do
, en
NM
I. S
e ha
det
erm
inad
o la
pr
esen
cia
de o
veja
y c
abra
en
base
so
bre
todo
a f
ragm
ento
s de
cla
vi-
jas
ósea
s y
zona
s di
agnó
stic
as d
e hu
esos
larg
os.
El p
redo
min
io d
e la
pr
imer
a es
peci
e en
la c
ompo
sici
ón
de lo
s re
baño
s po
dría
est
ar m
otiv
a-do
por
la
utili
zaci
ón d
e la
lan
a. U
n ra
dio
y un
met
atar
so c
ompl
etos
de
ovej
a re
cupe
rado
s,
pert
enec
ien-
tes
a in
divi
duos
mac
hos
adul
tos,
ha
n pr
opor
cion
ado
una
altu
ra e
n la
cr
uz d
e 69
,9 y
68,
16 c
m.
El
tam
a-ño
de
esto
s ca
rner
os, e
n to
rno
a lo
s 75
cen
tímet
ros
de a
ltura
en
la c
ruz,
es
rel
ativ
amen
te fr
ecue
nte
en y
aci-
mie
ntos
pre
hist
óric
os d
el s
ur d
e la
P
enín
sula
Ib
éric
a (D
riesc
h,
1972
; H
ain,
198
2; R
ique
lme,
199
8).
Una
m
ayor
pre
senc
ia d
e an
imal
es s
a-cr
ifica
dos
en e
dad
juve
nil y
adu
lta,
podr
ía in
dica
r la
elim
inac
ión
sele
c-tiv
a de
in
divi
duos
m
acho
s,
cuya
pe
rman
enci
a ha
sta
edad
adu
lta e
n el
reb
año
no s
ería
ren
tabl
e y,
por
ot
ra p
arte
, el c
onsu
mo
de c
arne
de
may
or c
alid
ad q
ue l
a pr
oven
ient
e de
ani
mal
es a
dulto
s. E
l sa
crifi
cio
de a
bund
ante
s an
imal
es e
n ed
ad
adul
ta,
prin
cipa
lmen
te
hem
bras
, pa
rece
apu
ntar
tant
o a
la o
bten
ción
de
lec
he y
lan
a co
mo
al r
eem
pla-
zo d
e lo
s re
baño
s. D
entr
o de
es-
ta c
ateg
oría
hem
os i
nclu
ido
todo
s lo
s re
stos
det
erm
inad
os d
e ov
eja
y ca
bra
junt
o a
los
que
no p
udie
-ro
n se
r cla
sific
ados
a e
spec
ie y
que
se
en
glob
an
bajo
el
ep
ígra
fe
de
125
ovic
aprin
o. E
n to
tal
se h
an d
eter
min
a-do
22
frag
men
tos
de o
veja
, 17
1 de
ovi
-ca
prin
o y
6 de
cab
ra q
ue e
n co
njun
to
supo
nen
el 2
0,47
% d
el m
ater
ial
iden
ti-fic
ado,
pro
porc
iona
ndo
a su
vez
un
nú-
mer
o m
ínim
o de
15
indi
vidu
os (2
7,27
%).
C
on u
n pe
so t
otal
de
2.22
5 gr
amos
es-
ta c
abañ
a ga
nade
ra s
e si
túa
en t
erce
r lu
gar,
tras
vac
a y
cerd
o, e
n cu
anto
a la
bi
omas
a ap
orta
da a
l co
nsum
o al
imen
-ta
rio (t
abla
2, f
igur
a 1)
. A d
ifere
ncia
de
lo
que
ocur
ría
en e
l cas
o an
terio
r, la
s po
r-ci
ones
esq
uelé
ticas
mej
or r
epre
sent
a-da
s so
n la
s ap
endi
cula
res
segu
idas
de
cran
eale
s y
axi
ales
, de
stac
ando
por
su
núm
ero
los
frag
men
tos
de t
ibia
, ra
dio
y m
etat
arso
(ta
bla
3).
En
cuan
to a
la p
ro-
porc
ión
ovej
a/c
abra
en
la c
ompo
sici
ón
de lo
s re
baño
s, a
fin
de
extr
aer
conc
lu-
sion
es m
ás r
elev
ante
s re
spec
to d
el ti
po
de g
anad
ería
que
im
pera
ba e
n la
zo
-na
, com
prob
amos
una
may
or a
bund
an-
cia
de re
stos
de
ovej
a. P
erte
neci
ente
s a
ovej
a se
han
rec
uper
ado
4 hu
esos
lar
-go
s co
mpl
etos
: 2 r
adio
s y
2 m
etat
arso
s qu
e ha
n pr
opor
cion
ado
unas
altu
ras
en
la c
ruz
(Tei
cher
t, 19
75)
que
osci
lan
en-
tre
64 y
69,
9 cm
. Lo
s va
lore
s m
ás e
le-
vado
s, r
onda
ndo
los
70 c
m.,
indi
can
la
pres
enci
a de
ani
mal
es m
acho
s. T
anto
la
altu
ra e
n la
cru
z co
mo
las
rest
ante
s m
edid
as o
bten
idas
en
el m
ater
ial
óseo
se
man
tiene
n de
ntro
del
pan
oram
a ge
-ne
ral
anal
izad
o pa
ra l
a P
rehi
stor
ia r
e-
cien
te d
el s
ur p
enin
sula
r. La
cab
ra,
por
su p
arte
, sól
o ha
pro
porc
iona
do u
n m
e-ta
carp
o co
mpl
eto
que
arro
ja u
na a
ltura
en
la c
ruz
de 6
1,5
cm. (
Sch
ram
m, 1
977)
. E
stos
ani
mal
es s
ería
n de
pro
porc
ione
s m
edia
nas
y es
belta
s.
Un
a ap
roxi
mac
ión
a la
uti
liza
ció
n p
or
el h
om
bre
de
las
esp
eci
es a
nim
ales
do
cum
enta
das
en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
Fig
ura
4. N
ivel
cal
colít
ico.
Ove
ja. R
adio
com
plet
o
Fig
ura
5. N
ivel
cal
colít
ico.
Cab
ra. M
etac
arp
o co
mpl
eto
126
El
perr
o ha
pro
porc
iona
do a
bund
ante
mat
eria
l ós
eo,
aunq
ue e
l NM
I es
esc
aso
al t
rata
rse
en s
u m
ayor
ía d
e in
divi
duos
rec
uper
ados
en
cone
xión
an
atóm
ica
en
fond
os
de
caba
ña.
Su
pres
en-
cia
en e
l ya
cim
ient
o, e
n co
ntra
de
lo q
ue s
uce-
de c
on la
s de
más
esp
ecie
s, p
arec
e re
spon
der
a ot
ras
caus
as:
por
una
part
e no
hem
os a
prec
ia-
do h
uella
s de
cor
tes
ni d
e de
scar
nam
ient
o en
los
rest
os y
, po
r ot
ra,
la m
ayor
ía d
e lo
s in
divi
duos
ap
arec
iero
n en
pos
ició
n an
atóm
ica
resp
ondi
en-
do q
uizá
s a
un p
osib
le r
itual
al q
ue p
or e
l mom
en-
to n
o po
dem
os d
ar m
ás e
xplic
ació
n, p
ero
que
se r
epite
en
num
eros
os y
acim
ient
os c
oetá
neos
(R
ique
lme,
199
8, 2
007
). L
os h
ueso
s co
mpl
etos
qu
e ha
n po
dido
med
irse
perm
iten
calc
ular
la a
ltu-
ra e
n la
cru
z de
est
os a
nim
ales
(K
oude
lka,
188
5;
Har
cour
t, 19
74).
Los
eje
mpl
ares
ana
lizad
os s
on
anim
ales
de
talla
med
iana
que
en
algu
nos
caso
s su
pera
n lo
s 60
cm
. en
bas
e a
las
med
idas
obt
e-ni
das.
Tan
to la
s m
edid
as o
bten
idas
com
o el
cál
-cu
lo d
e la
altu
ra e
n cr
uz,
pare
cen
indi
car
que
se
trat
aría
de
los
mis
mos
ani
mal
es r
ecup
erad
os e
n ot
ros
yaci
mie
ntos
coe
táne
os c
omo
ocur
re e
n el
P
olid
epor
tivo
de M
arto
s (R
ique
lme,
199
8) o
en
la
exca
vaci
ón r
ealiz
ada
en e
l sol
ar d
el C
orte
Ing
lés
de J
aén
(Riq
uelm
e, 2
007
), a
unqu
e en
el c
aso
que
nos
ocup
a la
altu
ra d
e lo
s ej
empl
ares
det
erm
ina-
dos
serí
a un
poc
o m
ás e
leva
da q
ue e
n lo
s pe
-rr
os d
e es
tos
otro
s ya
cim
ient
os.
Est
a es
peci
e ha
pr
opor
cion
ado
un t
otal
de
137
frag
men
tos
dete
r-m
inad
os (
14,0
9%)
que
repr
esen
tan
a un
núm
ero
mín
imo
de d
os in
divi
duos
adu
ltos
(3,6
4%).
El p
eso
del m
ater
ial d
eter
min
ado
se e
leva
a 8
87 g
ram
os
(2,8
0%)
(tab
la 2
, fig
ura
1).
Las
porc
ione
s es
que
-lé
ticas
mej
or r
epre
sent
adas
son
las
axi
ales
se
-gu
idas
de
apen
dicu
lare
s y
cran
eale
s, d
esta
cand
o po
r su
núm
ero
los
frag
men
tos
de v
érte
bras
y c
os-
tilla
s. L
a re
lativ
a ab
unda
ncia
de
mat
eria
l ós
eo
está
mot
ivad
a po
r la
apa
rició
n de
ind
ivid
uos
en
cone
xión
ana
tóm
ica
en a
lgun
os d
e lo
s fo
ndos
de
caba
ña e
xcav
ados
(tab
la 3
), a
lgo
sim
ilar
a lo
ocu
-rr
ido
en e
l cas
o de
l gan
ado
vacu
no.
Fig
ura
6. N
ivel
cal
colít
ico.
Per
ro. H
emim
andí
bula
der
echa
.
127
Un
a ap
roxi
mac
ión
a la
uti
liza
ció
n p
or
el h
om
bre
de
las
esp
eci
es a
nim
ales
do
cum
enta
das
en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
El c
abal
lo t
iene
una
pre
senc
ia m
uy in
ferio
r a
la d
e la
s ca
baña
s ga
nade
ras,
lo c
ual u
nido
a la
frac
tura
ción
que
afe
cta
al m
ater
ial
no p
erm
ite a
port
ar d
atos
sob
re s
u po
sibl
e do
mes
ticac
ión
con
rotu
ndid
ad,
ya q
ue l
as m
edid
as p
ropo
rcio
nada
s no
per
mite
n di
stin
guir
si s
e tr
ata
de u
n an
imal
silv
estr
e o
dom
éstic
o, a
unqu
e no
s in
clin
amos
más
por
la p
rimer
a op
ción
(D
riesc
h, 1
972;
Hai
n,
1982
; Riq
uelm
e, 1
998)
. En
tal c
aso,
se
trat
aría
de
anim
ales
que
se
rían
pos
ible
men
te c
aza
dos
en l
as c
erca
nías
del
yac
imie
nto.
E
sta
espe
cie
ha
prop
orci
onad
o un
tot
al d
e 9
frag
men
tos
que
supo
nen
el 0
,93%
del
mat
eria
l ide
ntifi
cado
y r
epre
sent
an a
un
núm
ero
mín
imo
de 2
indi
vidu
os (
3,64
%).
La
corp
ulen
cia
de e
s-to
s an
imal
es i
ncid
e en
el
hech
o de
que
aun
que
el N
RD
sea
es
caso
, el p
eso
de lo
s m
ism
os s
upon
ga u
n 3,
18%
del
tota
l ide
n-tif
icad
o (t
abla
2, f
igur
a 1)
. En
cuan
to a
la r
epre
sent
ació
n an
ató
-m
ica,
exi
ste
un c
laro
pre
dom
inio
de
las
porc
ione
s es
quel
étic
as
apen
dicu
lare
s se
guid
as p
or c
rane
ales
(ta
bla
3).
Todo
el
mat
e-
rial a
naliz
ado
pert
enec
e a
indi
vidu
os a
dulto
s o
muy
pró
xim
os a
es
ta e
dad,
aun
que
la fr
agm
enta
ción
del
mis
mo
no h
a pe
rmiti
do
obte
ner
muc
has
med
idas
, ni t
ampo
co n
ingú
n tip
o de
dife
renc
ia-
ción
sex
ual o
inci
dir
en e
l “st
atus
” do
més
tico
o si
lves
tre
de e
s-to
s an
imal
es.
La f
auna
silv
estr
e se
enc
uent
ra r
epre
sent
ada
por
tan
sólo
tre
s es
peci
es d
e m
amífe
ros,
per
o su
impo
rtan
cia
en c
uant
o a
con-
trib
ució
n al
con
sum
o al
imen
tario
se
redu
ce a
una
: el
cie
rvo,
qu
e ha
pro
porc
iona
do u
n to
tal d
e 21
fra
gmen
tos
dete
rmin
ados
(2
,16%
) qu
e re
pres
enta
n a
un n
úmer
o m
ínim
o de
2 i
ndiv
iduo
s (3
,64
%)
y qu
e su
pone
n co
n 42
7 gr
amos
el 1
,35%
del
pes
o to
tal
de to
do e
l mat
eria
l ide
ntifi
cado
(ta
bla
2, f
igur
a 1)
. No
se in
cluy
e en
los
dato
s re
lativ
os a
l pes
o de
l mat
eria
l óse
o de
cie
rvo
el p
er-
tene
cien
te a
los
4 fr
agm
ento
s de
cue
rna,
que
pod
rían
des
virt
uar
los
valo
res
real
es d
e ap
orte
de
biom
asa
por p
arte
de
esta
esp
e-
cie.
En
cuan
to a
las
por
cion
es e
sque
létic
as r
epre
sent
adas
son
co
n di
fere
ncia
las
apen
dicu
lare
s la
s m
ás n
umer
osas
, des
taca
n-do
por
su
núm
ero
las
fala
nges
, seg
uida
s de
cra
neal
es y
axi
ales
(t
abla
3).
En
este
cas
o, a
l pre
sent
arse
los
frag
men
tos
de c
uern
a ad
herid
os a
l crá
neo,
est
aría
mos
hab
land
o de
ani
mal
es c
aza
dos
y no
de
cuer
nas
reco
gida
s en
el c
ampo
. Las
res
tant
es, c
onej
o y
lince
, tan
sól
o tie
nen
una
pres
enci
a te
stim
onia
l y, p
or ta
nto,
muy
es
casa
impo
rtan
cia
econ
ómic
a.
128
La a
bund
anci
a de
res
tos
óseo
s de
sui
-do
s m
arca
una
cla
ra d
ifere
ncia
ent
re e
l ya
cim
ient
o ca
lcol
ítico
exc
avad
o en
el
sola
r de
la C
iuda
d de
la J
ustic
ia d
e Ja
én
y la
s cu
ltura
s de
pas
tore
s m
edite
rrá-
neas
dur
ante
la E
dad
del C
obre
, en
las
que
la o
veja
y la
cab
ra s
on l
os a
nim
a-le
s m
ás n
umer
osos
en
la c
ompo
sici
ón
de l
os r
ebañ
os,
llega
ndo
a co
nsid
erar
-se
su
porc
enta
je d
e re
stos
óse
os c
omo
la r
epre
sent
ació
n de
l com
pone
nte
pas-
toril
de
una
estr
uctu
ra e
conó
mic
a pr
e-hi
stór
ica.
Des
de e
sta
pers
pect
iva,
los
ce
rdos
apa
rece
n lig
ados
en
may
or m
e-di
da a
ase
ntam
ient
os a
gríc
olas
, aun
que
es e
vide
nte
que
en e
sta
cues
tión
tam
-bi
én s
on im
port
ante
s cu
estio
nes
ecol
ó-gi
cas
y cu
ltura
les.
En
yaci
mie
ntos
con
un
cla
ro c
ompo
nent
e ag
rícol
a, s
us h
abi-
tant
es s
e ve
rán
oblig
ados
a re
aliz
ar u
na
defe
nsa
de l
as z
onas
de
culti
vo f
rent
e a
la a
men
aza
que
supo
ndría
la
abun
-da
ncia
de
herb
ívor
os s
ilves
tres
: ci
ervo
, ja
balí,
con
ejo,
lieb
re,
etc.
, si
endo
nec
e-sa
ria s
u ca
za p
ara
defe
nder
los
cam
pos
culti
vado
s. D
e es
ta f
orm
a, p
odría
arg
u-m
enta
rse
tam
bién
que
un
alto
por
cen-
taje
de
anim
ales
silv
estr
es p
odría
est
ar
en r
elac
ión
con
la c
aza
para
la p
rote
c-ci
ón d
e lo
s ca
mpo
s y
ser u
na p
rueb
a in
-di
rect
a de
la e
xist
enci
a de
la a
gric
ultu
ra
(Uer
pman
n, 1
978)
.
Fase
s M
usul
man
asE
n la
s fa
ses
mus
ulm
anas
se
docu
men
ta
una
impo
rtan
te n
ecró
polis
que
aba
rcar
ía
gran
par
te d
e la
sup
erfic
ie d
e la
par
ce-
la c
on d
iver
sas
fase
s de
ent
erra
mie
ntos
, la
s gr
ande
s vi
vien
das
mus
ulm
anas
de
los
prim
eros
mom
ento
s de
isla
miz
ació
n y
su c
ontin
uida
d en
el t
iem
po y
el e
spac
io.
Fig
ura
7. N
ivel
cal
colít
ico.
Cie
rvo.
Fra
gmen
to d
e cu
erna
129
En
el á
mbi
to c
orre
spon
dien
te
a la
cas
a em
iral
se h
an r
ecup
erad
o un
tot
al
de 7
6 fr
agm
ento
s ós
eos
corr
espo
ndie
ntes
a m
acro
y m
esom
amífe
ros,
de
los
cual
es s
e ha
n po
dido
det
erm
inar
38
de e
llos
com
o pe
rten
ecie
ntes
a v
aca,
ovi
-ca
prin
o y
cerd
o re
spec
tivam
ente
. A
niv
el e
spac
ial s
e ha
rec
uper
ado
mat
eria
l ós
eo e
n di
stin
tas
depe
nden
cias
de
la c
asa
com
o se
apr
ecia
en
la ta
bla
4, s
ien
-do
más
num
eros
o di
cho
mat
eria
l en
la z
ona
exte
rior
(pat
io)
y m
ás e
scas
o ta
n-
to e
n la
zon
a de
hab
itaci
ón c
omo
en la
indu
stria
l.
En
la z
ona
de h
abita
ción
se
han
recu
pera
do u
n to
tal d
e 10
fra
gmen
tos
óseo
s co
rres
pond
ient
es a
mac
ro y
mes
omam
ífero
s, d
e lo
s cu
ales
se
han
podi
do d
e-
term
inar
5 d
e el
los
com
o pe
rten
ecie
ntes
a v
aca,
ovi
capr
ino
y ce
rdo
resp
ecti-
vam
ente
(ta
bla
4).
El m
ater
ial ó
seo
de v
aca
alca
nza
un p
eso
de 1
20 g
ram
os,
el d
e ov
icap
rino
de 6
gra
mos
, mie
ntra
s qu
e en
el c
erdo
se
elev
a a
13 g
ram
os.
El p
eso
del m
ater
ial i
ndet
erm
inad
o al
canz
a lo
s 28
gra
mos
. En
el c
aso
de la
va-
ca e
l mat
eria
l óse
o de
term
inad
o in
dica
ría
la p
rese
ncia
de
un in
divi
duo
adul
to,
mie
ntra
s qu
e en
ovi
capr
ino
y ce
rdo
se tr
atar
ía d
e an
imal
es ju
veni
les.
En
la z
ona
exte
rior
es d
onde
se
ha r
ecup
erad
o el
may
or n
úmer
o de
res
tos
óseo
s, p
or s
er e
l lug
ar d
onde
se
arro
jarí
an lo
s de
sper
dici
os d
e la
vid
a di
aria
. S
e ha
n re
cupe
rado
un
tota
l de
65 f
ragm
ento
s ós
eos
corr
espo
ndie
ntes
a m
a-cr
o y
mes
omam
ífero
s, d
e lo
s cu
ales
se
han
podi
do d
eter
min
ar 3
2 de
ello
s co
-m
o pe
rten
ecie
ntes
a v
aca,
ovi
capr
ino
y ce
rdo
resp
ectiv
amen
te (
tabl
a 4)
. E
l m
ater
ial
óseo
de
vaca
alc
anza
un
peso
de
485
gram
os,
el d
e ov
icap
rino
de
114
gram
os, m
ient
ras
que
en e
l cer
do s
e el
eva
a 27
4 gr
amos
. El p
eso
del m
a-te
rial i
ndet
erm
inad
o al
canz
a lo
s 34
0 gr
amos
. En
el g
anad
o va
cuno
enc
ontr
a-m
os a
l men
os u
n an
imal
adu
lto e
n cu
anto
a la
eda
d de
sac
rific
o, m
ient
ras
que
en e
l ovi
capr
ino
hay
anim
ales
sac
rific
ados
en
edad
infa
ntil
y ad
ulta
res
pect
i-va
men
te y
, por
últi
mo,
el m
ater
ial d
e ce
rdo
pert
enec
e a
indi
vidu
os ju
veni
les
y su
badu
ltos.
Por
últi
mo,
en
la z
ona
indu
stria
l se
ha
recu
pera
do u
n ún
ico
frag
men
to ó
seo
pert
enec
ient
e a
una
tibia
de
ovic
aprin
o co
n un
pes
o de
12
gram
os (
tabl
a 4)
. A
unqu
e ca
da v
ez e
s m
ás f
recu
ente
enc
ontr
ar r
esto
s de
cer
do e
n ex
cava
cio
-ne
s is
lám
icas
en
el s
ur p
enin
sula
r (s
iem
pre
en e
scas
a ca
ntid
ad)
que
esta
rían
in
dica
ndo
el c
onsu
mo
de e
stos
ani
mal
es,
el e
leva
do n
úmer
o de
fra
gmen
tos
recu
pera
dos
en la
cas
a em
iral y
las
rem
ocio
nes
de é
poca
efe
ctua
das
sobr
e el
ya
cim
ient
o ca
lcol
ítico
sob
re e
l que
ést
a se
asi
enta
, su
gier
en t
ener
en
cuen
ta
que
se tr
ate
de m
ater
ial p
rove
nien
te d
el y
acim
ient
o pr
ehis
tóric
o.
Un
a ap
roxi
mac
ión
a la
uti
liza
ció
n p
or
el h
om
bre
de
las
esp
eci
es a
nim
ales
do
cum
enta
das
en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
130
En
el n
ivel
cor
resp
ondi
ente
al
ba-
sure
ro e
mira
l se
han
rec
uper
ado
un t
otal
de
10 f
ragm
ento
s ós
eos
corr
espo
ndie
ntes
tam
bién
a m
acro
y
mes
omam
ífero
s,
dete
rmin
ados
en
su
tota
lidad
com
o pe
rten
ecie
n-te
s a
caba
llo,
vaca
, ov
icap
rino
y pe
rro
resp
ectiv
amen
te.
El
mat
e-
rial ó
seo
de c
abal
lo a
lcan
za u
n pe
-so
de
80 g
ram
os y
per
tene
cerí
a a
un in
divi
duo
adul
to; e
l pes
o de
l ma-
teria
l ós
eo d
e va
ca a
lcan
za l
os 2
0 gr
amos
; el
de
ovic
aprin
o es
tam
-bi
én d
e 20
gra
mos
, m
ient
ras
que
en e
l pe
rro
se e
leva
a 3
0 gr
amos
. P
erte
neci
ente
a e
sta
últim
a es
pe-
cie
se h
a re
cupe
rado
un
radi
o co
m-
plet
o q
ue p
ropo
rcio
na u
na a
ltura
en
la c
ruz
de 6
1,2
cm. E
n es
te c
aso
las
espe
cies
ap
arec
idas
pa
rece
n es
tar
más
en
cons
onan
cia
con
lo
espe
rado
en
un v
erte
dero
que
los
re
stos
ap
arec
idos
en
la
s re
stan
-te
s es
truc
tura
s an
aliz
adas
de
épo
-ca
islá
mic
a.
Por
últi
mo,
en
los
nive
les
de e
nter
ra-
mie
nto,
em
iral,
calif
al y
alm
ohad
e,
se
ha
recu
pera
do
esca
so
núm
e-ro
de
frag
men
tos
óseo
s an
imal
es
pert
enec
ient
es a
vac
a, o
vica
prin
o y
cerd
o (t
abla
1).
Su
pres
enci
a po
dría
de
bers
e a
las
rem
ocio
nes
de é
po-
ca, s
obre
todo
por
lo q
ue s
e re
fiere
a
la p
rese
ncia
de
rest
os d
e ce
rdo.
En
el e
scas
o m
ater
ial ó
seo
recu
pe-
rado
pro
veni
ente
de
la o
cupa
ción
is-
lám
ica
enco
ntra
mos
las
sig
uien
tes
espe
cies
de
mam
ífero
s re
pres
enta
-da
s: c
abal
lo, v
aca,
ovi
capr
ino,
cer
do
y pe
rro.
Los
res
tos
pert
enec
ient
es a
Tabl
a 4.
Cas
a E
mir
al. D
istr
ibuc
ión
espa
cial
del
mat
eria
l óse
o
Zon
a de
ha
bita
ción
Zon
a in
dust
rial
Zon
a ex
terio
rTo
tal
Det
erm
inad
os5
132
38In
dete
rmin
ados
533
38To
tal
101
6576
Fig
ura
8. B
asur
ero
emir
al. C
abal
lo. F
alan
ge 1
ª
131
équi
dos
han
sido
esc
asos
(ba
sure
ro e
mira
l), h
echo
que
ha
impe
dido
pro
fund
i-za
r m
ás a
llá d
e la
mer
a di
stin
ción
de
espe
cie.
No
se h
an a
prec
iado
evi
denc
ias
clar
as d
e co
rtes
en
el m
ater
ial ó
seo
que
pudi
eran
ind
icar
su
incl
usió
n en
el c
on-
sum
o al
imen
tario
. Ta
mbi
én a
lgun
os a
utor
es á
rabe
s in
dica
n su
esc
aso
empl
eo
com
o al
imen
to (D
íaz
Gar
cía,
198
2-83
). P
or e
llo n
os in
clin
amos
más
a p
ensa
r en
cues
tione
s re
laci
onad
as c
on tr
ansp
orte
y tr
abaj
o ag
ríco
la c
omo
ocup
ació
n pr
in-
cipa
l de
est
os a
nim
ales
. E
l ga
nado
vac
uno
se e
ncue
ntra
mej
or r
epre
sent
ado
que
la e
spec
ie a
nter
ior,
alca
nzan
do e
l may
or n
úmer
o de
res
tos
en la
cas
a em
i-ra
l. E
n es
te c
aso
si s
e en
cuen
tran
pre
sent
es e
n el
mat
eria
l óse
o an
aliz
ado
tant
o fr
actu
ras
com
o hu
ella
s de
cor
tes,
que
indi
caría
n su
incl
usió
n en
el c
onsu
mo
ali-
men
tario
. Sól
o se
ha
dete
rmin
ado
la p
rese
ncia
de
anim
ales
adu
ltos.
Seg
ún d
is-
tinto
s au
tore
s ár
abes
: “en c
uanto
a la
s c
arn
es d
e v
acas a
dultas, son frí
as, re
cia
s
y d
ifícile
s d
e d
igerir, g
enera
n e
l hum
or
mela
ncólic
o o
de b
ilis n
egra
, y p
roducen
enfe
rme
dades m
ela
ncólic
as,
sie
nd
o a
decuadas p
ara
los q
ue r
ealiz
an t
rabajo
s
pesad
os”
(Día
z G
arcí
a, 1
982-
83).
“Los b
ueyes,
por
su c
ond
ició
n d
e a
nim
ale
s
de t
iro,
tenía
n u
n p
recio
ele
vad
o y
, p
or
tanto
, su c
arn
e e
ra p
oco e
mple
ada e
n
la a
limenta
ció
n;
sólo
cuand
o y
a n
o e
ran ú
tile
s p
ara
el tr
abajo
, su p
recio
baja
ba
oste
nsib
lem
ente
” (G
arcí
a S
ánch
ez,
1983
). La
cab
aña
ovic
aprin
a pa
rece
con
fi-gu
rars
e co
mo
la b
ase
alim
enta
ria d
e la
pob
laci
ón, h
abié
ndos
e re
cupe
rado
res
-to
s ós
eos
pert
enec
ient
es a
toda
s la
s co
hort
es d
e ed
ad, a
unqu
e pr
edom
inan
los
anim
ales
con
sum
idos
a e
dade
s te
mpr
anas
. Par
a in
tent
ar p
rofu
ndiz
ar e
n es
ta s
i-tu
ació
n vo
lvem
os a
rec
urrir
a lo
s es
crito
s de
div
erso
s au
tore
s ár
abes
. “L
a m
e-
jor
carn
e d
e g
anad
o e
s la d
e c
ord
ero
añal, d
e u
n a
ño c
um
plid
o.
Es la d
e s
ab
or
más a
gra
dable
, y a
l m
ism
o t
iem
po la q
ue c
ontiene u
n m
ayor
alim
ento
. La s
an
-gre
genera
da p
or
ella
es e
xcele
nte
. E
sta
carn
e e
s r
ápid
a d
e d
igerir, y
de m
ucha
afinid
ad c
on n
uestr
os c
uerp
os. A
la c
arn
e d
e c
ord
ero
añal l
e s
igue e
n c
alid
ad la
carn
e d
e c
arn
ero
que h
a e
chad
o s
us p
rim
ero
s d
iente
s,
ya q
ue e
s m
enos jugo
-sa, y d
e c
om
ple
xió
n m
ás p
rop
orc
ionada q
ue la c
arn
e d
e b
orr
ego y
de o
veja
. S
e
transfo
rma e
n u
na s
angre
excele
nte
, sin
pro
ducir fle
ma, y n
o n
ecesita e
n a
bso
-lu
to s
er
corr
egid
a. La c
arn
e d
e b
orr
ego e
s c
alie
nte
, húm
eda, m
ás jugosa q
ue la
carn
e d
e c
arn
ero
de d
os a
ños. La c
arn
e d
e c
arn
ero
vie
jo e
s la
más s
eca y
desa
-brida d
e la
s c
arn
es d
e c
arn
ero
. La s
angre
que g
enera
es d
ensa. T
iene u
n s
ab
or
desagra
dable
, p
or
pre
dom
inar
en e
lla la s
eque
dad. P
or
últim
o, la
carn
e d
e o
ve-
jas la
cta
nte
s e
s m
ás ju
gosa q
ue la
carn
e d
e b
orr
egos p
equeños, m
enos c
alie
nte
y m
ás v
iscosa. Y
si e
s a
ñal, s
u c
arn
e e
s m
ejo
r, a
unque m
enos h
úm
eda y
jugosa”
(Día
z G
arcí
a, 1
982-
83).
En
lo q
ue s
e re
fiere
a la
cab
ra e
ncon
tram
os o
sig
uien
-te
: “La c
arn
e d
e c
abra
s v
ieja
s n
o e
s b
uena, genera
enfe
rme
dades m
ela
ncólic
as
y e
s m
uy s
eca. E
n c
uanto
a la c
arn
e d
e c
abra
s jóve
nes, constitu
ye u
n b
uen a
li-m
ento
, pró
xim
o a
l punto
de e
quili
brio, y p
roducen u
na s
angre
buena, aunque a
l-go s
eca. E
s n
ecesario c
om
erla c
on m
ucha g
rasa. E
n c
uanto
a la
carn
e d
e c
hoto
Un
a ap
roxi
mac
ión
a la
uti
liza
ció
n p
or
el h
om
bre
de
las
esp
eci
es a
nim
ales
do
cum
enta
das
en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
132
lechal, s
on d
e a
gra
dable
sab
or
y m
uy n
utr
itiv
as,
y la s
an
-gre
que g
enera
n e
s b
uena. S
on e
quili
bra
das y
exe
nta
s d
e
tod
o m
al, p
orq
ue la jugosid
ad d
ebid
a a
su e
dad c
om
pe
n-
sa la n
atu
ral seque
dad d
e s
u c
om
ple
xió
n.
Igualm
ente
, de
tod
o a
nim
al de c
om
ple
xió
n s
eca s
us c
rías s
on p
refe
rible
s
a l
os a
dultos,
pues l
a h
um
edad d
e s
u e
dad c
ontr
arr
esta
la
seque
dad d
e s
u c
om
ple
xió
n y
su n
atu
rale
za.
Adem
ás
de e
so, la
carn
e d
e c
hoto
es d
e fin
a c
onte
xtu
ra, y s
alu
da-
ble
para
quie
nes t
ienen p
oca h
um
edad y
débil
dig
estión,
com
o los c
onva
lecie
nte
s d
e e
nfe
rme
dades”
(Día
z G
arcí
a,
1982
-83)
. Los
ani
mal
es d
e co
mpa
ñía
sólo
se
encu
entr
an
repr
esen
tado
s po
r el p
erro
, aun
que
su im
port
anci
a de
ntro
de
la m
uest
ra ó
sea
sea
test
imon
ial.
No
se h
an r
ecup
era-
do r
esto
s ós
eos
de g
allin
a ni
tam
poco
de
las
espe
cies
sil-
vest
res
más
com
unes
(cie
rvo,
con
ejo,
lieb
re).
Com
o pa
rece
obv
io p
or e
l re
gist
ro a
rque
ológ
ico
al q
ue
pert
enec
en l
os r
esto
s ós
eos
anal
izad
os (
époc
as e
mi-
ral,
calif
al,
alm
ohad
e),
no d
ebía
n ap
arec
er e
n el
reg
istr
o re
stos
óse
os d
e ce
rdo,
al m
enos
en
la c
antid
ad e
n qu
e ap
arec
en y
a qu
e: “
De
l ce
rdo,
an
ima
l co
nsid
era
do i
mp
u-
ro d
en
tro d
e l
as l
eye
s r
elig
iosa
s m
usu
lma
na y
ju
da
ica
, n
o s
ab
em
os s
i se c
on
su
miría
, a
l m
en
os e
n l
os a
mb
ien
-te
s r
ura
les, d
ad
a la a
lime
nta
ció
n ta
n e
co
nó
mic
a q
ue e
xi-
ge y
su a
pro
ve
ch
am
ien
to t
ota
l. A
pa
rte d
e l
a p
roh
ibic
ión
de
l co
nsu
mo d
e c
arn
e d
e c
erd
o,
los m
usu
lma
ne
s n
o p
o-
día
n c
om
pra
r ca
rne e
n l
as c
arn
ice
ría
s d
e l
os c
ristia
no
s
y ju
dío
s”
(Gar
cía
Sán
chez
, 198
3). S
in e
mba
rgo,
la s
itua-
ción
que
enc
ontr
amos
es
bien
dis
tinta
, ya
que
los
res
-to
s ós
eos
de c
erdo
rec
uper
ados
son
los
más
num
eros
os
en e
l con
junt
o de
esp
ecie
s de
term
inad
as.
Aun
que
cada
ve
z es
más
fre
cuen
te e
ncon
trar
res
tos
de c
erdo
en
ex-
cava
cion
es is
lám
icas
en
el s
ur p
enin
sula
r re
aliz
adas
en
los
últim
os a
ños
(sie
mpr
e en
esc
asa
cant
idad
) qu
e es
ta-
rían
indi
cand
o el
con
sum
o de
est
os a
nim
ales
, el e
leva
do
núm
ero
de f
ragm
ento
s re
cupe
rado
s en
los
niv
eles
isl
á-m
icos
y l
as r
emoc
ione
s de
la
mis
ma
époc
a ef
ectu
adas
so
bre
el y
acim
ient
o ca
lcol
ítico
sob
re l
os q
ue é
stos
se
asie
ntan
, su
gier
en t
ener
en
cuen
ta q
ue s
e tr
ate
de m
a-te
rial p
rove
nien
te d
el y
acim
ient
o pr
ehis
tóric
o. S
ólo
en e
l m
ater
ial ó
seo
prov
enie
nte
del b
asur
ero
emira
l no
se h
an
dete
rmin
ado
rest
os ó
seos
de
cerd
o.
133
Bib
liogr
afía
DÍA
Z G
AR
CÍA
, A
. (1
982-
83)
: U
n tr
atad
o na
zarí
sob
re a
limen
tos:
“A
l-K
alâm
alà
l-a
gdiy
a de
al-
Ar-
bûlî”
. Cu
ad
ern
os d
e E
stu
dio
s M
ed
ieva
les, X
-XI.
Uni
vers
idad
de
Gra
nada
.
DR
IES
CH
, A
.V.D
. (1
972)
: O
ste
oa
rch
äo
log
isch
e
Un
ters
uch
un
ge
n
au
f d
er
Ibe
risch
en
Ha
lbin
se
l.
Stu
die
n ü
be
r fr
üh
e T
ierk
no
ch
en
fun
de v
on d
er
Ibe
risce
hn H
alb
inse
l, 3.
DR
IES
CH
, A
.V.D
. (1
976)
: A
gu
ide t
o t
he m
ea
su
rem
en
t o
f a
nim
al
bo
ne
s f
rom
arc
ha
eo
log
ica
l site
s.
Cam
brid
ge M
ass.
Har
vard
Uni
vers
ity.
GA
RC
ÍA S
ÁN
CH
EZ
, E. (
198
3): L
a al
imen
taci
ón e
n la
And
aluc
ía Is
lám
ica.
Est
udio
his
tóri
co y
bro
ma
-to
lógi
co. I
I. C
arne
, pes
cado
, hue
vos,
lech
e y
prod
ucto
s lá
cteo
s. A
nd
alu
cía
Islá
mic
a,
IV. G
rana
da.
HA
IN,
F.H
. (1
982)
: K
upfe
rzei
tlich
e T
ierk
noch
enfu
nde
aus
Val
enci
na d
e la
Con
cep
ción
, S
evill
a.
Stu
die
n ü
be
r fr
üh
e T
ierk
no
ch
en
fun
de v
on d
er
Ibe
risch
en H
alb
inse
l, nº
8, p
p. 1
-178
.
HA
RC
OU
RT,
R.A
. (19
74):
The
Dog
in P
rehi
stor
ic a
nd E
arly
His
tori
c B
rita
in. J
ou
rna
l of A
rch
ae
olo
gic
al
Scie
nce, n
º 1,
pp.
151
-175
.
KO
UD
ELK
A,
F. (
1885
): D
as V
erhä
ltnis
der
oss
a lo
nga
zur
Ske
lett
höhe
bei
den
Säu
geth
iere
n.
Ver
hand
l. d.
Nat
urfo
rsch
. Ver
. Brü
nn, n
º 24
, pp.
127
-15
3.
RIQ
UE
LME
, J.A
. (19
98):
Co
ntr
ibu
ció
n a
l estu
dio
arq
ue
ofa
un
ístico d
ura
nte
el N
eo
lítico y
la E
da
d d
el
Co
bre
en la
s C
ord
ille
ras B
ética
s: e
l ya
cim
ien
to a
rqu
eo
lóg
ico d
e lo
s C
astille
jos e
n la
s P
eñ
as d
e lo
s
Gita
no
s,
Mo
nte
frío
(G
ran
ad
a).
Tes
is D
octo
ral m
icro
film
ada.
RIQ
UE
LME
, J.
A.
(20
07):
Inf
orm
e so
bre
los
rest
os ó
seos
rec
uper
ados
en
la
I.A
.P “
El C
orte
Ing
lés
II”
de J
aén
(info
rme
inéd
ito).
SC
HR
AM
M,
Z.
(19
67):
Lon
g B
ones
and
Hei
ght
in W
ither
s of
Goa
t. R
oczn
iki
wyz
szej
szk
oly
Rol
nicz
ejw
Poz
nani
u, n
º 36
, pp.
89
-10
5. P
ozna
n.
TE
ICH
ER
T, M
. (19
75):
Ost
eom
etris
che
Unt
ersu
chun
gen
zur B
erec
hnun
g de
r Wid
wer
isth
öhe
bei S
chaf
en.
In A
.T. C
laso
n: A
rche
ozoo
logi
cal S
tudi
es. A
rcheozo
olo
gic
al C
onfe
rence, p
p. 5
1-79
. 197
4, G
roni
ngen
.
UE
RP
MA
NN
, H.P
. (19
78):
Info
rme
sobr
e lo
s re
stos
faun
ístic
os d
el C
orte
nº 1
. En
Arr
ibas
, A. y
Mol
ina
, F.
: El p
obla
do d
e Lo
s C
astil
lejo
s en
Las
Peñ
as d
e lo
s G
itano
s (M
onte
frío
, Gra
nada
). C
ua
de
rno
s d
e
Pre
his
tori
a d
e la U
niv
ers
ida
d d
e G
ran
ad
a. S
erie
mon
ográ
fica
nº 3
, pp.
15
3-1
68.
Un
a ap
roxi
mac
ión
a la
uti
liza
ció
n p
or
el h
om
bre
de
las
esp
eci
es a
nim
ales
do
cum
enta
das
en
la C
iud
ad d
e la
Ju
stic
ia d
e Ja
én
MAT
ERIA
LES
PREH
ISTÓ
RICO
S
a pa
reja
de
ídol
os a
ntro
pom
orfo
s lo
-ca
lizad
os e
n la
Ciu
dad
de l
a Ju
stic
ia
de J
aén,
son
sin
dud
a un
o de
los
más
impo
rtan
-te
s ha
llazg
os a
rque
ológ
icos
de
los
últim
os a
ños
en n
uest
ra p
rovi
ncia
. S
u ap
aric
ión
ha s
upue
s-to
un
gran
ava
nce
en la
inve
stig
ació
n de
est
as
esta
tuill
as e
n lo
s pe
ríod
os c
alco
lític
os,
ya q
ue
son
poco
s lo
s ej
empl
os q
ue s
e co
nser
van
en la
pe
níns
ula
Ibér
ica,
sie
ndo
Mar
roqu
íes
Baj
os u
no
de lo
s po
blad
os m
ás im
port
ante
s do
nde
se h
an
loca
lizad
o m
ayor
núm
ero
de e
sta
man
ifest
ació
n de
art
e pr
ehis
tóric
o. L
os íd
olos
de
la C
iuda
d de
la
Jus
ticia
, de
im
pres
iona
nte
belle
za a
rtís
tica,
vi
enen
a s
igni
ficar
el
cam
bio
soci
al d
e la
s es
-tr
uctu
ras
de p
oder
que
tie
ne l
ugar
a m
edia
dos
del I
II m
ileni
o A
.N.E
.
L
139
ÍDO
LO
AN
TR
OP
OM
OR
FO
F
EM
EN
INO
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 11
8,53
mm
; an
chur
a ho
mbr
os:
21,0
4 m
m;
anch
ura
pies
: 10
,36
mm
; an
chur
a ca
dera
s: 1
7,85
m
m;
anch
ura
bra
zos:
18,
29 m
m;
anch
ura
cuel
lo:
10,0
6 m
m;
anch
ura
má
xim
a ca
beza
: 22
,64
mm
; gr
osor
tron
co: 5
,23
mm
; gro
sor
pier
nas:
6,5
3 m
m;
gros
or c
abez
a: 9
,34
mm
; gr
osor
cad
eras
: 7,
31
mm
; gro
sor
pies
: 3,1
2 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 5
6, S
ecto
r A
, Cor
te 8
, C.E
. 683
, UE
4,
Pla
no 3
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ídol
o an
trop
omor
fo r
ealiz
ado
en h
ueso
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Rep
rese
ntac
ión
fem
enin
a m
uy e
stili
zada
que
pre
-se
nta
los
bra
zos
cruz
ados
sob
re e
l vi
entr
e, p
e-ch
os p
erfe
ctam
ente
tal
lado
s, p
iern
as j
unta
s qu
e ac
aban
en
form
a re
dond
eada
. La
tal
la d
e es
ta f
i-gu
ra e
s m
ás d
elic
ada
que
la d
el h
ombr
e, a
la v
ez
que
pres
enta
más
det
alle
s. L
a ca
beza
tie
ne u
na
form
a tr
iang
ular
, una
nar
iz y
cej
as b
ien
defin
idas
, y
unos
ojo
s ci
rcul
ares
pro
fund
os. E
n la
par
te p
os-
terio
r se
apr
ecia
la d
ecor
ació
n en
zig
zag
esqu
e-
mát
ica
del c
abel
lo q
ue ll
ega
hast
a la
cin
tura
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Apa
reci
ó en
el i
nter
ior
de u
na c
abañ
a ju
nto
al íd
o-lo
mas
culin
o y
a ot
ras
piez
as d
e hu
eso
trab
ajad
as
y út
iles
de p
iedr
a. P
osib
lem
ente
sea
el t
alle
r don
de
se fa
bric
aban
est
as r
epre
sent
acio
nes
artís
ticas
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
140
ÍDO
LO
AN
TR
OP
OM
OR
FO
MA
SC
UL
INO
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 12
1,45
mm
; an
chur
a ho
mbr
os:
23,0
2 m
m;
anch
ura
pies
: 11
,02
mm
; an
chur
a ca
dera
s: 1
8,33
mm
; an
chur
a br
a-zo
s: 2
1,73
mm
; an
chur
a cu
ello
: 8,
28 m
m;
gros
or t
ronc
o:
8,09
mm
; gr
osor
pie
rnas
: 9,
16 m
m;
gros
or c
uello
: 2,
57 m
m;
gros
or c
ader
as: 9
,31
mm
; gro
sor
pies
: 7,8
0 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 5
5, S
ecto
r A, C
orte
8, C
.E. 6
93, U
E 4
, Pla
no 3
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ídol
o an
trop
omor
fo r
ealiz
ado
en h
ueso
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Rep
rese
ntac
ión
mas
culin
a co
n ig
uale
s ca
ract
erís
ticas
que
el
ídol
o fe
men
ino,
pre
sent
a lo
s br
azo
s cr
uzad
os e
n el
vie
n-tr
e, t
iene
esq
uem
átic
amen
te t
alla
do e
l apa
rato
rep
rodu
ctor
m
ascu
lino,
con
un
pequ
eño
apén
dice
, y
pres
enta
las
pie
r-na
s se
para
das.
No
tiene
cab
eza,
sin
o cu
ello
que
est
á ro
-de
ado
en l
a pa
rte
supe
rior
por
una
inci
sión
, qu
e se
rvirí
a se
gura
men
te p
ara
enca
jar
la c
abez
a re
aliz
ada
de o
tro
ma-
teria
l. Lo
s pi
es a
caba
n en
for
ma
cónc
ava,
pos
ible
men
te,
para
ser
enc
ajad
os e
n al
guna
otr
a pi
eza.
Al i
gual
que
la o
tra
figur
a, e
n la
par
te p
oste
rior
se a
prec
ia la
dec
orac
ión
en z
ig-
zag
esqu
emát
ica
del c
abel
lo q
ue ll
ega
hast
a la
cin
tura
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Apa
reci
ó en
el i
nter
ior
de u
na c
abañ
a ju
nto
al íd
olo
fem
eni-
no y
a o
tras
pie
zas
de h
ueso
tra
baja
das
y út
iles
de p
iedr
a.
Pos
ible
men
te s
ea e
l tal
ler d
onde
se
fabr
icab
an e
stas
rep
re-
sent
acio
nes
artís
ticas
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500
-200
0 ca
l A.N
.E.
141
Cat
álo
go
de
pie
zas
HU
ES
O T
RA
BA
JAD
OD
imen
sio
nes
Long
itud
má
xim
a:
57,7
9 m
m;
diám
etro
m
áxi
mo:
15
,73
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 76,
Sec
tor
A, C
orte
8, C
.E. 6
83, U
E 4
, P
lano
3.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asR
ealiz
ado
en h
ueso
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
De
form
a al
arga
da y
red
onde
ada
a m
edio
pul
ir. E
n un
o de
sus
ext
rem
os p
rese
nta
una
rotu
ra,
mie
ntra
s qu
e en
el o
tro
tiene
un
cort
e ta
mbi
én p
ulid
o, e
xcep
to
en u
n pu
nto
en q
ue a
pare
ce u
n sa
lient
e pa
reci
do a
l qu
e pr
esen
ta l
a pa
rte
supe
rior
del
ídol
o m
ascu
lino.
P
uede
tra
tars
e de
un
frag
men
to d
e la
tal
la d
e ot
ro
ídol
o an
trop
omor
fo q
ue n
unca
lleg
ó a
final
izar
se p
or
habe
rse
frac
tura
do.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
ció
en e
l in
terio
r de
una
cab
aña
junt
o a
los
ídol
os a
ntro
pom
orfo
s y
a ot
ras
piez
as d
e hu
eso
trab
ajad
as y
útil
es d
e pi
edra
. P
osib
lem
ente
sea
el
talle
r do
nde
se f
abric
aban
est
as r
epre
sent
acio
nes
artís
ticas
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500
-20
00
cal A
.N.E
.
142
CU
EN
CO
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 65
m
m;
diám
etro
bo
ca:
140,
42 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
40,
Sec
tor
D,
Cor
te
76, C
E 4
83, U
E 2
, Pla
no 5
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a fa
bric
ada
a m
ano
con
past
a de
col
or a
nara
njad
o y
bruñ
i-da
en
su in
terio
r.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Cue
nco
cerá
mic
o se
mie
sfér
ico.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
ció
en e
l in
terio
r de
una
ca-
baña
pre
hist
óric
a co
loca
do e
n un
a es
peci
e de
est
ante
ría
exca
vada
en
la b
ase
geol
ógic
a. F
ue e
ncon
tra-
do j
unto
a o
tro
cuen
co d
e la
mis
-m
a tip
olog
ía.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
CU
EN
CO
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 66
,81
mm
; di
ámet
ro b
oca:
14
0,64
mm
. R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 39
, S
ecto
r D
, C
orte
76
, CE
483
, UE
2, P
lano
5.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
erám
ica
fabr
icad
a a
man
o co
n pa
sta
de c
olor
ana
ranj
ado
y br
uñi-
da e
n su
inte
rior.
Des
crip
ció
n f
orm
alC
uenc
o ce
rám
ico
sem
iesf
éric
o.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
ció
en e
l in
terio
r de
una
ca-
baña
pr
ehis
tóric
a,
conc
reta
men
te
colo
cado
en
una
espe
cie
de e
s-ta
nter
ía e
xcav
ada
en l
a ba
se g
eo-
lógi
ca.
Se
enco
ntra
ba j
unto
a o
tro
cuen
co d
e la
mis
ma
tipol
ogía
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
VA
SIT
OD
imen
sio
nes
Diá
met
ro b
oca:
33,
72 m
m;
diám
etro
ba
se: 4
1,92
mm
; altu
ra: 4
5,57
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 3, S
ecto
r B, C
orte
34,
C
.E. 7
08,
UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rado
a m
ano
con
past
a de
col
or
gris
am
arill
ento
y c
occi
ón ir
regu
lar.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
eque
ño v
aso
de p
ared
es r
ecta
s.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oLo
caliz
ado
en e
l int
erio
r de
un
silo
. U
tiliz
ado
segu
ram
ente
en
algú
n ti-
po d
e lib
ació
n o
ritua
l. C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
143
Cat
álo
go
de
pie
zas
Cat
álo
go
de
pie
zas
RE
CIP
IEN
TE
AL
MA
CE
NA
JED
imen
sio
nes
Diá
met
ro b
oca:
102
,24
mm
, di
ámet
ro m
áxi
mo:
240
mm
; di
ámet
ro b
ase:
70
mm
; altu
ra: 2
55 m
m.
Ref
eren
cia
Nº I
nven
tario
: 5, S
ecto
r D, C
orte
80,
C.E
. 627
. U
E 2
, Pla
no 2
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rado
a m
ano
con
past
a de
col
or r
ojiz
o-a
mar
illen
to d
epen
dien
do d
e la
zon
a de
coc
ción
. F
un
ció
n y
co
nte
xto
Apa
reci
ó in
situ
anc
lado
sob
re u
na b
ase
con
tres
pie
dras
en
el in
terio
r de
un s
ilo p
rehi
stór
ico
cuya
func
ión
fue
el a
lmac
enaj
e de
alim
ento
s.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-2
00
0 ca
l A.N
.E.
IND
ET
ER
MIN
AD
OD
imen
sio
nes
Altu
ra: 6
2,59
mm
; diá
met
ro s
uper
ior:
79,9
4 m
m; d
iám
etro
bas
e: 4
8,04
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 9, S
ecto
r A
, Cor
te 2
3, C
.E.:
19, U
E 3
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a re
aliz
ada
a m
ano
con
past
a de
col
or a
nara
njad
a.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Pie
za in
dete
rmin
ada
con
form
a ce
rrad
a y
huec
a lig
eram
ente
aca
mpa
na-
da.
Pre
sent
a on
ce o
rific
ios
en la
zon
a su
perio
r de
tam
año
y fo
rma
irre
-gu
lar
que
fuer
on h
echo
s an
tes
de c
ocer
el o
bjet
o. O
tro
pequ
eño
orifi
cio
apar
ece
en u
no d
e lo
s la
tera
les
mos
tran
do u
na f
orm
a ci
rcul
ar p
erfe
cta.
S
obre
el p
roce
so d
e m
anuf
actu
ra d
el m
ism
o ha
y qu
e de
cir
que
fue
rea-
lizad
o en
dos
pie
zas:
un
pequ
eño
cuen
co c
erra
do p
oste
riorm
ente
en
la
part
e su
perio
r, la
s m
arca
s de
la u
nión
de
amba
s pi
ezas
se
hace
más
vi-
sibl
es e
n el
inte
rior.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
ue e
ncon
trad
o en
el i
nter
ior
de u
n si
lo. S
e de
scon
oce
la fu
nció
n ex
acta
de
l obj
eto
ya q
ue n
o ha
y na
da ig
ual e
n la
bib
liogr
afía
exi
sten
te h
asta
el
mom
ento
. Com
o hi
póte
sis,
pud
o se
r un
inst
rum
ento
mus
ical
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500
-20
00
cal A
.N.E
.
144
145
Cat
álo
go
de
pie
zas
BA
SE
CE
RÁ
MIC
A
DE
FU
EN
TE
Dim
ensi
on
esA
ltura
con
serv
ada:
135
,17
mm
; di
ámet
ro b
ase:
339
,98
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 8, S
ecto
r C
, C.E
. 346
, UE
42,
Pla
no 1
8.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a fa
bric
ada
a m
ano
con
past
a de
col
or m
arró
n-an
aran
jado
, y
que
pres
enta
zon
as e
nneg
reci
das
debi
do a
la c
occi
ón.
Des
crip
ció
n f
orm
alB
ase
plan
a irr
egul
ar d
e un
a gr
an fu
ente
cal
colít
ica.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oN
ivel
de
ocup
ació
n as
ocia
do a
div
ersa
s es
truc
tura
s de
háb
itat d
e la
úl-
tima
fase
del
pob
lado
cal
colít
ico.
For
ma
part
e de
l con
junt
o de
tres
pie
-za
s qu
e ap
arec
iero
n su
perp
uest
as u
nas
sobr
e ot
ras.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-2
00
0 ca
l A.N
.E.
FU
EN
TE
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 90
,68
mm
; di
ámet
ro
boca
: 18
7,66
mm
. R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 7,
Sec
tor
C,
C.E
. 34
6,
UE
42,
Pla
no 1
8.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a fa
bric
ada
a m
ano
con
past
a de
col
or m
arró
n-an
aran
jado
con
zon
as
enne
grec
idas
deb
ido
a la
coc
ción
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Fuen
te c
on b
orde
lige
ram
ente
ent
rant
e.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oN
ivel
de
ocup
ació
n as
ocia
do a
di-
vers
as e
stru
ctur
as d
e há
bita
t de
la
últim
a fa
se d
el p
obla
do c
alco
lític
o.
For
ma
part
e de
l co
njun
to
de
tres
pi
ezas
que
apa
reci
eron
sup
erpu
es-
tas
unas
sob
re o
tras
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
CU
EN
CO
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 65
mm
; diá
met
ro b
oca:
14
0,42
mm
. R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 10
, S
ecto
r C
, C
.E. 3
46, U
E 4
2, P
lano
18.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
erám
ica
fabr
icad
a a
man
o co
n pa
sta
de c
olor
mar
rón-
negr
uzco
, co
nsec
uenc
ia d
e la
oxi
daci
ón d
e la
pas
ta p
or la
coc
ción
. Pre
sent
a un
lige
ro b
ruñi
do e
n el
inte
rior.
Des
crip
ció
n f
orm
alC
uenc
o gl
obul
ar c
arac
terí
stic
o de
l per
iodo
cal
colít
ico.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oN
ivel
de
ocup
ació
n as
ocia
do a
div
ersa
s es
truc
tura
s de
háb
itat
de la
úl
tima
fase
del
pob
lado
cal
colít
ico.
For
ma
part
e de
l con
junt
o de
tre
s pi
ezas
que
apa
reci
eron
sup
erpu
esta
s un
as s
obre
otr
as.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
146
CU
EN
CO
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 65
,14
mm
; di
ámet
ro b
oca:
11
3,75
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 9, S
ecto
r D, C
orte
75,
C
.E.:1
18, U
E 4
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a re
aliz
ada
a m
ano
con
past
a de
col
or m
arró
n os
curo
deb
i-do
a la
coc
ción
irre
gula
r.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Cue
nco
de b
ase
cónc
ava.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oFu
e lo
caliz
ado
en e
l int
erio
r de
un s
ilo.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
TO
BE
RA
Dim
ensi
on
esD
iám
etro
boc
a: 5
0,53
mm
; lon
gitu
d:
105
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 2,
Sec
tor
A,
Cor
te 9
, C
.E. 2
13.
UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rada
a m
ano
con
past
a de
col
or
mar
rón
anar
anja
do.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
rese
nta
varia
s fr
actu
ras
en u
no
de s
us b
orde
s, a
unqu
e la
pie
za e
s-tá
com
plet
a pr
esen
tand
o la
ter
mi-
naci
ón d
e lo
s ex
trem
os.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
ce e
n el
inte
rior d
e un
silo
cal
-co
lític
o. F
unci
ón in
dete
rmin
ada.
C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
FR
AG
ME
NT
O
CE
RÁ
MIC
O D
EC
OR
AD
OD
imen
sio
nes
Fra
gmen
to d
e 31
x 2
6 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
51,
Sec
tor
D,
Cor
te
11, C
.E. 3
8, U
E 6
, Pla
no 6
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
:E
labo
rada
a m
ano,
pas
ta d
e co
lor r
ojo.
Des
crip
ció
n f
orm
alF
ragm
ento
cer
ámic
o co
n de
cora
-ci
ón in
cisa
de
punz
ón a
ban
das
en
el e
xter
ior
y co
n m
otiv
os v
eget
ales
(d
ecor
ació
n en
zig
zag)
inc
isos
en
su in
terio
r.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Apa
reci
ó en
el
inte
rior
de u
na e
s-tr
uctu
ra s
ubte
rrán
ea o
cue
va u
sa-
da p
ara
el a
lmac
enaj
e.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
147
Cat
álo
go
de
pie
zas
BO
RD
E D
E C
ER
ÁM
ICA
D
EC
OR
AD
OD
imen
sio
nes
Fra
gmen
to c
on a
ltura
con
serv
ada
de 6
5 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
38,
Sec
tor
C,
Cor
te
62, C
.E. 5
11, U
E 3
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bora
da a
man
o co
n pa
sta
deca
n-ta
da m
ixta
. Pre
sent
a di
stin
tas
tona
li-da
des
debi
do a
la c
occi
ón o
xida
nte.
Des
crip
ció
n f
orm
alF
ragm
ento
de
bo
rde
de
un
reci
-pi
ente
glo
bula
r qu
e pr
esen
ta d
e-
cora
ción
inci
sa e
n gr
upo
de c
uatr
o ba
ndas
en
zigz
ag.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oD
ocum
enta
do e
n el
rel
leno
int
en-
cion
ado
para
sep
ulta
r el
acc
eso
a un
a es
truc
tura
sub
terr
ánea
ded
ica-
da a
l alm
acen
aje.
C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
CE
RÁ
MIC
A
CA
MP
AN
IFO
RM
ED
imen
sio
nes
Altu
ra c
onse
rvad
a de
58
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 5, S
ecto
r D, C
orte
81,
C
.E. 5
29,
UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rada
a m
ano
con
past
a m
ixta
. D
ecor
ació
n in
cisa
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Cer
ámic
a ca
mpa
nifo
rme
con
deco
-ra
ción
inc
isa
de p
unzó
n en
el
ex-
terio
r fo
rmad
a po
r do
s gr
upos
de
band
as, u
na in
cisi
ón d
e zi
gzag
ent
re
ambo
s gr
upos
y lí
neas
hor
izon
tale
s en
su
bord
e. E
n el
inte
rior
pres
enta
un
gra
bado
de
tres
líne
as o
blic
uas
a la
s qu
e se
une
n ot
ra s
erie
de
cuat
ro
línea
s ta
ngen
tes
a la
s pr
imer
as.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oFu
e lo
caliz
ado
en e
l inte
rior d
e un
a tu
m-
ba is
lám
ica,
la c
ual h
abía
rot
o co
n su
co
nstru
cció
n es
truct
uras
pre
hist
óric
as.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
20
00
-190
0 A
.N.E
.
RE
CIP
IEN
TE
C
ER
ÁM
ICO
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 94,
43 m
m; a
nchu
ra: 1
01,9
9 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 1
7, S
ecto
r D
, Cor
te 7
5,
C.E
:39,
UE
5, P
lano
4.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
erám
ica
real
izad
a a
man
o co
n pa
sta
de c
olor
ana
ranj
ado.
Des
crip
ció
n f
orm
alF
ragm
ento
de
cerá
mic
a br
uñid
a en
la
par
te i
nter
ior,
aplic
ado
con
una
past
a an
aran
jada
. P
rese
nta
tres
or
ifici
os c
erca
del
bor
de,
prob
able
-m
ente
rea
lizad
os p
ara
ser
colg
ado.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
ue
en
cont
rad
o e
n e
l in
teri
or
de
un s
ilo.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
148
BO
RD
E D
E C
ER
ÁM
ICA
D
EC
OR
AD
OD
imen
sio
nes
Altu
ra: 6
0 m
m; a
nchu
ra: 8
0 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
60,
Sec
tor
D,
Cor
te
74, C
.E. 5
70. U
E 2
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a el
abor
ada
a m
ano
con
past
a de
col
or g
risác
eo c
on c
oc-
ción
irre
gula
r. D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Fra
gmen
to d
e bo
rde
que
pres
enta
de
cora
ción
inci
sa d
e pu
ntos
.F
un
ció
n y
co
n t
exto
Se
loca
lizó
en e
l int
erio
r de
una
ca-
baña
sem
isub
terr
ánea
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
BO
RD
E R
EC
IPIE
NT
E
DE
AL
MA
CE
NA
JED
imen
sio
nes
Frag
men
to c
onse
rvad
o: 2
00 x
86
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 34
, S
ecto
r C
, C
orte
62
, C.E
. 511
, UE
3, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
erám
ica
fabr
icad
a a
man
o co
n pa
s-ta
de
colo
r mar
rón
anar
anja
do (d
ebid
o al
pro
ceso
de
cocc
ión
de la
pie
za).
Des
crip
ció
n f
orm
alF
ragm
ento
de
bord
e de
un
gran
re
-ci
pien
te d
e al
mac
enaj
e. P
rese
nta
una
deco
raci
ón d
e im
pron
ta d
igita
l ju
nto
al b
orde
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Fue
loca
lizad
o en
el i
nter
ior
de u
na
gran
est
ruct
ura
subt
errá
nea
(cue
-va
), lu
gar q
ue s
e ha
iden
tific
ado
co-
mo
zona
de
alm
acen
aje.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
CE
RÁ
MIC
A C
ON
D
EC
OR
AC
IÓN
S
IMB
ÓL
ICA
Dim
ensi
on
esA
ltura
con
serv
ada
de 5
3 m
m.
Ref
eren
cia:
Nº
Inve
ntar
io: 3
, Sec
tor A
, Cor
te 1
1,
C.E
. 394
, UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asH
echa
a
man
o co
n pa
sta
negr
a de
bido
a
una
cocc
ión
redu
ctor
a.
Bru
ñido
en
amba
s ca
ras.
Des
crip
ció
n f
orm
alF
ragm
ento
del
bor
de d
e un
a ce
-rá
mic
a co
n de
cora
ción
sim
bólic
a,
que
en s
u ca
ra e
xter
na p
rese
nta
deco
raci
ón in
cisa
de
los
deno
min
a-do
s “o
jos-
sole
s”.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
ue lo
caliz
ada
en e
l rel
leno
inte
rior
de u
n si
lo d
e al
mac
enaj
e.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
149
Cat
álo
go
de
pie
zas
BO
RD
E D
E C
ER
ÁM
ICA
D
EC
OR
AD
OD
imen
sio
nes
Diá
met
ro b
oca:
102
,24
mm
; diá
me
-tr
o pa
nza:
240
mm
; di
ámet
ro b
ase:
70
mm
; altu
ra: 2
55 m
mR
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 59
, S
ecto
r D
, C
orte
74
, C.E
. 570
. UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
erám
ica
elab
orad
a a
man
o co
n pa
sta
de
colo
r m
arró
n os
curo
. B
ruñi
da e
n am
bas
cara
s.
Des
crip
ció
n f
orm
alR
ecip
ient
e ce
rám
ico
con
deco
-ra
ción
inc
isa
de p
unto
s en
cua
tro
band
as p
aral
elas
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Fue
loca
lizad
o en
el i
nter
ior
de u
na
caba
ña
sem
isub
terr
ánea
en
un
co
ntex
to d
e oc
upac
ión.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
MO
RT
ER
OD
imen
sio
nes
Diá
met
ro b
oca:
32,
50 m
m; d
iám
etro
m
áxi
mo:
41,
06 m
m; a
ltura
: 6,1
3 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
1, S
ecto
r A
, C
orte
2,
C.E
. 853
. U
E 2
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Pie
dra
trab
ajad
a.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Mor
tero
rea
lizad
o en
már
mol
y q
ue
pres
enta
ba r
esto
s de
alm
agra
. F
un
ció
n y
co
nte
xto
Fue
loc
aliz
ado
en e
l in
terio
r de
un
silo
cal
colít
ico.
En
el m
ism
o co
n-te
xto
apar
eció
un
mac
haca
dor.
Su
func
ión
debi
ó de
ser
la
de t
ritur
ar
alm
agra
par
a re
aliz
ar p
igm
ento
s.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
150
BO
RD
E D
E C
ER
ÁM
ICA
D
EC
OR
AD
OD
imen
sio
nes
Altu
ra c
onse
rvad
a de
74
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 10
, S
ecto
r C
, C
orte
62
, C.E
. 545
, U
E 2
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Rec
ipie
nte
cerá
mic
o re
aliz
ado
a m
ano,
con
pas
ta d
e co
lor
mar
rón-
rojiz
o. B
ruñi
do e
n am
bas
cara
s.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Fra
gmen
to d
e bo
rde
de c
erám
ica
con
deco
raci
ón i
ncis
a de
pun
zón
com
pues
ta p
or b
anda
s en
zig
zag
y un
a lín
ea r
ecta
baj
o el
bor
de.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oLo
caliz
ado
en e
l int
erio
r de
un
silo
de
alm
acen
aje.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
CR
ISO
LD
imen
sio
nes
Diá
met
ro b
oca:
95,
32 m
m;
altu
ra:
28,6
4 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
3, S
ecto
r A
, C
orte
2,
C.E
. 857
, UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rado
a m
ano
con
past
a de
co
-lo
r am
arill
ento
. Pre
sent
a hu
ella
s di
-gi
tale
s e
impr
onta
s ve
geta
les.
Des
crip
ció
n f
orm
alC
risol
pla
no d
e fo
ndo
conv
exo,
del
tipo
44
C/D
: Fr
anci
sco
Con
trera
s (2
000)
P
roye
cto
Peñalo
sa. N
o co
nser
va re
s-to
s de
fund
ició
n de
l met
al, p
or lo
que
qu
izás
nun
ca fu
e ut
iliza
do.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oS
e do
cum
entó
en
el i
nter
ior
de u
n fo
ndo
de c
abañ
a y
su f
unci
ón e
s m
etal
úrgi
ca.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
151
Cat
álo
go
de
pie
zas
CO
NJU
NT
O D
E C
RIS
OL
ES
Dim
ensi
on
esA
ltura
: des
de 2
6,57
mm
; diá
met
ro: h
asta
61,
41 m
m.
Ref
eren
cia
Nº I
nven
tario
: 3, S
ecto
r A, C
orte
7, C
.E.:
823,
UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
erám
ica
real
izad
a a
man
o co
n pa
stas
mar
rone
s,
anar
anja
das
y gr
isác
eas.
Des
crip
ció
n f
orm
alC
onju
nto
de o
nce
cris
oles
pla
nos
de f
ondo
con
-ve
xo,
del
tipo
44 C
/D:
Fra
ncis
co C
ontr
eras
(20
00)
P
roye
cto
P
eñ
alo
sa
. A
lgun
os c
onse
rvan
res
tos
de
fund
ició
n de
l met
al.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
uero
n d
ocum
enta
dos
en
el in
teri
or d
e un
a es
truc
-tu
ra s
ubte
rrán
ea i
dent
ifica
da c
omo
un h
orno
de
fund
ició
n m
etal
úrgi
ca.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
152
CO
NJU
NT
O D
E P
ES
AS
DE
TE
LA
RD
imen
sio
nes
Diá
met
ro: d
esde
51,
67 m
m; a
ltura
: has
ta 2
3,19
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 11
3, S
ecto
r C
, C
orte
55,
C.E
.271
. U
E
8, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rada
s a
man
o co
n pa
sta
mar
rón
amar
illen
ta y
de
coc
ción
irre
gula
r.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Sie
te p
esas
de
tela
r lo
caliz
adas
en
el m
ism
o co
ntex
-to
. Circ
ular
es c
on s
ecci
ones
ova
lada
s.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
cier
on d
e fo
rma
conj
unta
en
el i
nter
ior
de u
n fo
ndo
de c
abañ
a ca
lcol
ítica
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500
-20
00
cal A
.N.E
.
153
Cat
álo
go
de
pie
zas
CO
NJU
NT
O D
E P
ES
AS
DE
TE
LA
RD
imen
sio
nes
Pes
a A
. Diá
met
ro: 5
0,26
mm
; altu
ra: 4
2,91
mm
.P
esa
B. D
iám
etro
: 40,
78 m
m; a
ltura
: 28,
49 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 2
6048
, Sec
tor
B, C
orte
26,
UE
10,
Pla
no 3
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bo
rad
as
a m
an
o. P
ast
a a
ma
rille
nta
y ro
jiza
con
cocc
ión
irre
gul
ar.
Des
crip
ció
n f
orm
alD
os p
esas
de
tela
r tip
o fu
sayo
la r
ombo
idal
es.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
cier
on e
n un
niv
el d
e re
lleno
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
PE
SA
DE
TE
LA
RD
imen
sio
nes
Diá
met
ro:
75,9
6 m
m;
altu
ra:
21,7
7 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 5
0005
, Sec
tor
C, C
orte
50,
UE
2, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
técn
icas
Ela
bora
da a
man
o co
n pa
sta
de c
olor
mar
rón
anar
anja
do.
Des
crip
ció
n fo
rmal
Pes
a de
tel
ar c
ircul
ar p
lana
de
gra
ndes
dim
ensi
ones
.Fu
nci
ón
y c
on
text
oS
e as
ocia
a l
as ú
ltim
as e
s-tr
uctu
ras
loca
lizad
as e
n la
fa
se p
rehi
stór
ica.
C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A
.N.E
.
PE
SA
DE
TE
LA
RD
imen
sio
nes
Long
itud:
113
,66
mm
; gro
-so
r: 2
2,33
mm
.R
efer
enci
aN
º Inv
enta
rio: 2
8030
, Sec
tor
B, C
orte
28,
UE
3, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
técn
icas
Cer
ámic
a re
aliz
ada
a m
a-no
con
pas
ta ti
po m
ixta
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
En
orig
en p
rese
ntab
a cu
a-tr
o or
ifici
os p
ara
ser
col-
gada
, pe
ro s
e en
cuen
tra
frag
men
tada
y s
ólo
se h
an
cons
erva
do d
os. P
rese
nta
una
form
a re
ctan
gula
r co
n lo
s la
dos
redo
ndea
dos
y do
s ag
ujer
os e
n ca
da e
xtre
mo.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
ue lo
caliz
ada
en u
n ni
vel e
stra
tigrá
fico
mez
clad
o.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
154
AZ
UE
LA
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 7
1,46
mm
; an
chur
a m
áxi
ma:
33,
07 m
m; a
nchu
ra m
ínim
a:
16,7
8 m
m; g
roso
r: 1
4,21
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 550
26, S
ecto
r C
, Cor
te 5
5, U
E 6
, Pla
no 2
. C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Azu
ela
de p
iedr
a pu
limen
tada
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
De
colo
r ne
gro.
Pul
imen
tada
en
toda
la s
uper
ficie
, arr
egla
ndo
incl
u-so
los
desp
erfe
ctos
que
orig
inal
men
te te
nía
la p
iedr
a.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Trad
icio
nalm
ente
se
ha c
onsi
dera
do q
ue e
stas
peq
ueña
s pi
ezas
se
usab
an e
n rit
uale
s, p
ara
hace
r sa
crifi
cios
o s
ólo
con
func
ione
s si
m-
bólic
as.
Con
side
ram
os q
ue lo
más
pro
babl
e es
que
est
a pi
eza
fue-
ra u
tiliz
ada
para
el t
raba
jo d
e la
mad
era
u ot
ros
usos
. Loc
aliz
ada
en
los
nive
les
de a
band
ono
de la
s ca
baña
s de
sur
co p
erim
etra
l, en
el
inte
rior
de u
n ho
gar.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
MA
CH
AC
AD
OR
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 9
9,29
mm
; anc
hura
má
xi-
ma:
60
,27
mm
; an
chur
a m
ínim
a:
38,6
3 m
m; g
roso
r: 4
4,49
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 26
, S
ecto
r D
, C
orte
81
, C.E
. 366
, UE
3, P
lano
3.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asM
acha
cado
r de
pied
ra p
ulim
enta
da.
Des
crip
ció
n f
orm
alD
e co
lor
negr
o. P
ulim
enta
da e
n to
-da
la
supe
rfic
ie,
espe
cial
men
te e
n la
par
te u
sada
par
a m
acha
car,
ya
que
el r
esto
de
la p
iedr
a es
por
osa.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oU
sada
pro
babl
emen
te p
ara
mac
ha-
car o
mol
er a
limen
tos.
Apa
rece
en
el
inte
rior d
el m
auso
leo
de la
Nec
rópo
lis
Islá
mic
a, d
ebid
o a
que
esta
est
ruct
u-ra
rom
pió
un s
ilo p
rehi
stór
ico.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
155
Cat
álo
go
de
pie
zas
AZ
UE
LA
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 6
8,51
mm
; anc
hura
má
xi-
ma:
35
,99
mm
; an
chur
a m
ínim
a:
20,2
1 m
m; g
roso
r: 1
5,37
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 55
017,
S
ecto
r C
, C
orte
55,
UE
4, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asA
zuel
a o
hach
a de
pie
dra
pulim
enta
da.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
rese
nta
un c
olor
gris
áceo
, en
vez
de
l car
acte
rístic
o ne
gro.
Pul
imen
tada
en
tod
a la
sup
erfic
ie,
arre
glan
do in
-cl
uso
los
desp
erfe
ctos
que
orig
inal
-m
ente
tení
a la
pie
dra.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oTr
adic
iona
lmen
te s
e ha
con
side
ra-
do q
ue e
stas
peq
ueña
s pi
ezas
se
usab
an e
n rit
uale
s, p
ara
hace
r sa
-cr
ifici
os o
sól
o co
n fu
ncio
nes
sim
-bó
licas
. C
onsi
dera
mos
que
lo m
ás
prob
able
es
que
esta
pie
za f
uera
ut
iliza
da p
ara
el t
raba
jo d
e la
ma-
dera
u o
tros
uso
s. L
ocal
izad
a en
los
nive
les
de a
band
ono
de la
s ca
baña
s de
sur
co p
erim
etra
l.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
ES
CO
PL
OD
imen
sio
nes
Long
itud:
62,
27 m
m; a
nchu
ra: 2
1,20
m
m; g
roso
r: 1
6,64
mm
. R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 11
4, S
ecto
r C
, C
orte
55
, C
.E.
271,
Esp
acio
271
-B,
UE
4
(4ª
cava
), P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asA
zuel
a o
hach
a de
pie
dra
pulim
enta
da.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
ulim
enta
da e
n to
da l
a su
perf
icie
, ar
regl
ando
inc
luso
los
des
perf
ec-
tos
que
orig
inal
men
te t
enía
la
pie
-dr
a. P
rese
nta
una
ranu
ra t
ambi
én
pulim
enta
da q
ue a
trav
iesa
una
ca-
ra d
e la
mis
ma.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oP
ieza
util
izad
a pa
ra e
l tra
bajo
de
la
mad
era
u ot
ros
usos
. Loc
aliz
ada
en
los
nive
les
de a
band
ono
de la
s ca
ba-
ñas
de s
urco
per
imet
ral.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
AZ
UE
LA
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 6
3,90
mm
; anc
hura
má
xi-
ma:
46
,77
mm
; an
chur
a m
ínim
a:
22,3
9 m
m; g
roso
r: 1
7,71
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 13
5, S
ecto
r C
, C
orte
55
, C.E
. 271
, Esp
acio
271
-B, U
E 8
, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asA
zuel
a de
pie
dra
pulim
enta
da.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
ulim
enta
da e
n to
da l
a su
perf
icie
, ar
regl
ando
incl
uso
los
desp
erfe
ctos
qu
e or
igin
alm
ente
tení
a la
pie
dra.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oTr
adic
iona
lmen
te s
e ha
con
side
ra-
do q
ue e
stas
peq
ueña
s pi
ezas
se
usab
an e
n rit
uale
s, p
ara
hace
r sa
-cr
ifici
os o
sól
o co
n fu
ncio
nes
sim
-bó
licas
. C
onsi
dera
mos
que
lo m
ás
prob
able
es
que
esta
pie
za f
uera
ut
iliza
da p
ara
el t
raba
jo d
e la
ma-
dera
u o
tros
uso
s. L
ocal
izad
a en
lo
s ni
vele
s de
aba
ndon
o de
las
ca-
baña
s de
sur
co p
erim
etra
l.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
156
BR
AZ
AL
DE
AR
QU
ER
OD
imen
sio
nes
Long
itud:
102
,15
mm
; anc
hura
: 30,
49
mm
; gro
sor:
7,9
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 1,
Sec
tor
C,
Cor
te 5
8,
C.E
. 550
, Esp
acio
349
, UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asP
laca
de
arqu
ero
fabr
icad
a en
pie
-dr
a pu
limen
tada
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
For
ma
rect
angu
lar
con
esqu
inas
re
dond
eada
s,
pres
enta
do
s or
ifi-
cios
en
los
extr
emos
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Usa
da e
n ép
oca
preh
istó
rica
para
ev
itar
herid
as c
uand
o se
dis
para
-ba
n fle
chas
con
el
arco
. S
e co
lo-
caba
en
la m
uñec
a pr
oteg
iénd
ola,
ev
itand
o as
í que
la c
uerd
a de
l arc
o im
pact
ara
hirie
ndo
al a
rque
ro.
Fue
lo
caliz
ada
en e
l int
erio
r de
una
ca-
baña
sem
isub
terr
ánea
. C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
BR
AZ
AL
DE
AR
QU
ER
OD
imen
sio
nes
Long
itud:
81,
36 m
m; g
roso
r: 6,
9 m
m.
Ref
eren
cia
Nº I
nven
tario
: 900
6, S
ecto
r A, C
orte
9,
UE
1, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asR
ealiz
ado
con
pied
ra p
ulim
enta
da.
Des
crip
ción
for
mal
: D
e fo
rma
rec-
tang
ular
, pr
esen
ta
un
orifi
cio
en
uno
de s
us e
xtre
mos
, el
otr
o no
se
ha c
onse
rvad
o. S
e ap
reci
an n
ume
-ro
sas
inci
sion
es im
pres
as p
or t
oda
la p
laca
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Usa
da e
n ép
oca
preh
istó
rica
para
ev
itar
herid
as c
uand
o se
dis
para
-ba
n fle
chas
con
el
arco
. S
e co
lo-
caba
en
la m
uñec
a pr
oteg
iénd
ola,
ev
itand
o as
í qu
e la
cue
rda
del a
rco
impa
ctar
a hi
riend
o al
arq
uero
. F
ue
loca
lizad
a en
un
nive
l po
stde
posi
-ci
onal
de
époc
a is
lám
ica.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
PU
NZ
ÓN
DE
HU
ES
OD
imen
sio
nes
Long
itud:
90,
21 m
m; a
nchu
ra m
edia
: 8,
11 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
P. 3
- P.
5, S
ecto
r D
, C
orte
81,
C.E
. 636
, UE
4, P
lano
3/5
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Rea
lizad
o en
hue
so p
ulim
enta
do.
Des
crip
ció
n f
orm
alV
a de
crec
iend
o en
anc
hura
de
for-
ma
regu
lar
desd
e la
cab
eza
hast
a la
pun
ta.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pa
rece
en
el
inte
rio
r d
e u
n s
i-lo
ca
lco
líti
co
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
157
Cat
álo
go
de
pie
zas
DE
NT
ICU
LA
DO
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 5
1,35
mm
; anc
hura
má
xim
a: 1
4,55
mm
. R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 290
59, S
ecto
r B
, Cor
te 2
9, U
E 7
, Pla
no 3
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Pie
za d
e sí
lex
con
reto
que
dent
icul
ar.
Des
crip
ció
n f
orm
alD
e co
lor
negr
o. D
enta
do e
n la
par
te in
ferio
r co
n fo
rma
de s
ierr
a y
afila
do e
n la
par
te s
uper
ior,
com
o un
cuc
hillo
, pro
ba-
blem
ente
par
a se
r an
clad
o en
una
mad
era
o hu
eso.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oU
sado
en
époc
a pr
ehis
tóric
a a
mod
o de
sie
rra.
Iba
enm
anga
do e
n m
ader
a co
n ot
ras
piez
as d
e la
mis
ma
tipol
ogía
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
CU
CH
ILL
O D
E S
ÍLE
XD
imen
sio
nes
Long
itud:
84,
31 m
m;
gros
or m
áxi
-m
o: 1
4,68
mm
. R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 4,
Sec
tor
D,
Cor
te
83, C
E 6
17, U
E 2
, Pla
no 1
. C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Hoj
a de
síle
x, re
toca
da e
n lo
s la
dos
larg
os.
Des
crip
ció
n f
orm
alC
uchi
llo d
e sí
lex
de c
olor
cho
cola
te
que
pres
enta
dos
can
tos
cort
ante
s.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Inst
rum
ento
par
a co
rtar
loca
lizad
o en
el
inte
rior d
e un
silo
de
alm
acen
aje.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
CU
CH
ILL
O D
E S
ÍLE
XD
imen
sio
nes
Long
itud:
44,
93 m
m; a
nchu
ra m
áxi
ma:
15,
39 m
m; g
roso
r m
áxi
mo:
5,3
1 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 8
1004
, Sec
tor
D, C
orte
81,
UE
1, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asF
ragm
ento
de
hoja
de
síle
x.
Des
crip
ció
n f
orm
alC
uchi
llo d
e si
lex
reto
cado
en
uno
de s
us fi
los.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oIn
stru
men
to p
ara
cort
ar l
ocal
izad
o en
un
nive
l p
ostd
e-
pos
icio
nal d
e ne
cróp
olis
islá
mic
a.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500
-20
00
cal A
.N.E
.
158
PU
NTA
DE
FL
EC
HA
Dim
ensi
on
esA
ltura
con
serv
ada:
25,
36 m
m;
an-
chur
a m
áxi
ma:
14,
53 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
2902
2,
Sec
tor
B,
Cor
te 2
9, U
E 4
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Fab
ricad
a en
síle
x de
col
or g
ris.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
unta
de
flech
a de
síle
x co
n al
etas
. C
onse
rva
una
alet
a ro
ta.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oU
sada
hab
itual
men
te e
n la
ca
za y
la
gue
rra.
Fue
enc
ontr
ada
en u
n ni
-ve
l pos
tdep
osic
iona
l.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
PU
NTA
DE
FL
EC
HA
Dim
ensi
on
esA
ltura
con
serv
ada:
40,
07 m
m;
an-
chur
a m
áxi
ma:
17,
56 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 9
053,
Sec
tor
A, C
orte
9,
UE
3, P
lano
3.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asF
abric
ada
en s
ílex
de c
olor
mar
rón.
D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Pun
ta d
e fle
cha
de s
ílex
con
alet
as.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
rma
arro
jadi
za. N
ivel
pos
tdep
osic
iona
l.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500
-20
00
cal A
.N.E
.
PU
NTA
DE
FL
EC
HA
Dim
ensi
on
esA
ltura
con
serv
ada:
34,
49 m
m;
an-
chur
a m
áxi
ma:
16,
70 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
3, S
ecto
r D
, C
orte
80
, C.E
. 280
, UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asF
abric
ada
en
síle
x m
elad
o.
Pre
sent
a un
tra
bajo
min
ucio
so e
n la
pun
ta.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
unta
de
flech
a de
síle
x ro
mbo
idal
. F
un
ció
n y
co
nte
xto
Usa
da h
abitu
alm
ente
en
la c
aza.
Fue
lo
caliz
ada
en e
l int
erio
r de
un s
ilo.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
159
Cat
álo
go
de
pie
zas
Cat
álo
go
de
pie
zas
PU
NTA
DE
FL
EC
HA
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 3
3,21
mm
; gro
sor:
3,9
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 6, S
ecto
r D
, Cor
te 7
7, C
.E. 3
84, U
E 2
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Rea
lizad
a en
síle
x.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Pun
ta d
e fle
cha
con
alet
as.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
rma
arro
jadi
za. F
ue e
ncon
trad
a en
el r
elle
no d
e un
silo
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500
-20
00
cal A
.N.E
.
PU
NTA
DE
FL
EC
HA
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 3
0 m
m; g
roso
r: 1
0 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 8
4.00
0, S
ecto
r D
, Cor
te 8
4, U
E 1
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Rea
lizad
a en
síle
x.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Pun
ta d
e fle
cha
con
pedú
ncul
o y
alet
as.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oS
e en
cuen
tra
frag
men
tada
per
o se
apr
ecia
cla
ram
ente
el a
rran
que
del p
edún
-cu
lo y
las
alet
as.
Rea
lizad
a co
n sí
lex
de c
olor
mar
rón
clar
o. A
rma
arro
jadi
za
preh
istó
rica
que
fue
loca
lizad
a en
los
niv
eles
de
aban
dono
de
la n
ecró
polis
m
usul
man
a.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-2
00
0 ca
l A.N
.E.
160
PU
NTA
TIP
O P
AL
ME
LA
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 9
9,76
mm
; anc
hura
má
xim
a: 2
7,53
mm
; anc
hu-
ra m
ínim
a: 6
,22
mm
; an
chur
a m
ango
: 2,
04 m
m;
gros
or
man
go: 2
,68
mm
; gro
sor
hoja
: 1,8
4 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 4
, Sec
tor
C, C
orte
52-
53, C
.E.:
561,
UE
51,
P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rado
en
cobr
e.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Pal
mel
a T
ipo
I de
la
clas
ifica
ción
de
Jose
Mar
ía K
aise
r:
“Pun
tas
de F
lech
a en
la E
dad
del B
ronc
e en
la P
enín
sula
Ib
éric
a” e
n C
OM
PLU
TU
M, 2
003,
Vol
umen
14,
pp.
73
–106
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Arm
a ar
roja
diza
. Apa
rece
en
un c
onte
xto
islá
mic
o, e
n la
zo
na d
e pr
oduc
ción
islá
mic
a de
l sig
lo V
III-I
X.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
hac
ia e
l 20
00
cal A
.N.E
.
PU
NTA
TIP
O P
AL
ME
LA
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 7
4,56
mm
; anc
hura
hoj
a m
áxim
a: 1
6,24
mm
; an-
chur
a ho
ja m
ínim
a: 3
,64
mm
; anc
hura
pén
dulo
máx
ima:
9,4
m
m; a
nchu
ra p
éndu
lo m
ínim
a: 1
,88
mm
; gro
sor
hoja
. 1,6
9 m
m; g
roso
r pén
dulo
: 3,8
3 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
9, S
ecto
r C
, C
orte
66,
C.E
.: 46
6, U
E 2
(1ª
ca
va),
Pla
no 6
. C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bora
da e
n co
bre.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
alm
ela
Tip
o I
de l
a cl
asifi
caci
ón d
e Jo
se M
aría
Kai
ser:
“Pun
tas
de F
lech
a en
la E
dad
del B
ronc
e en
la P
enín
sula
Ib
éric
a” e
n C
OM
PLU
TU
M, 2
003,
Vol
umen
14,
pp
73 –
106
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Arm
a ar
roja
diza
. Lo
caliz
ada
junt
o al
cam
ino
que
prov
ie-
ne d
e la
pue
rta
del I
V F
oso,
que
per
tene
ce a
la ú
ltim
a fa
-se
del
pob
lado
. C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, h
acia
el 2
00
0 ca
l A.N
.E.
161
Cat
álo
go
de
pie
zas
CU
EN
TA D
E C
OL
LA
RD
imen
sio
nes
Diá
met
ro: 1
2,05
mm
; gro
sor:
2,25
mm
.R
efer
enci
aN
º Inv
enta
rio: 4
0, S
ecto
r D, C
orte
73,
C
.E. 5
02, U
E 4
(3ª
cava
), P
lano
3.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
uent
a de
col
lar
fabr
icad
a po
sibl
e-
men
te c
on la
cás
cara
de
un h
uevo
de
ave
stru
z.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Con
form
a ci
rcul
ar, p
rese
nta
un o
ri-
ficio
cen
tral
. Col
or m
arfil
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Apa
rece
en
el in
terio
r de
una
cab
a-ña
pre
hist
óric
a, p
ero
pert
enec
e a
un n
ivel
de
col
mat
ació
n, u
na v
ez
que
se p
rodu
ce s
u ab
ando
no.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ico,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
AM
ULE
TO O
COL
GA
NTE
Dim
ensi
on
esF
orm
a re
ctan
gula
r: 3
1,57
x 1
4,86
m
m; a
nchu
ra: 4
,87
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 55
027,
S
ecto
r C
, C
orte
55,
UE
6, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asF
abric
ado
en m
árm
ol b
lanc
o co
n al
guna
s ve
tas
de c
olor
gris
. D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Col
gant
e o
amul
eto
rect
angu
lar
con
un o
rific
io e
n la
par
te s
uper
ior p
osib
le-
men
te p
ara
ser c
olga
do e
n un
cor
dón.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
unci
ón s
imbó
lica
o de
ado
rno
per-
sona
l. F
ue lo
caliz
ado
junt
o a
varia
s az
uela
s en
el c
onte
xto
del a
band
ono
de la
s ca
baña
s de
sur
co p
erim
etra
l. C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
o, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
162
PU
NZ
ÓN
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 1
10,5
mm
; gro
sor m
áxi
mo:
3,
8 m
m; g
roso
r m
ínim
o: 1
,66
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 16
, S
ecto
r A
, C
orte
16
, C.E
.: 37
1, U
E 2
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Rea
lizad
o en
cob
re.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
unzó
n de
se
cció
n cu
adra
ngul
ar
redo
ndea
do e
n la
pun
ta.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oLo
caliz
ado
en e
l int
erio
r de
una
ca-
baña
sem
isub
terr
ánea
.C
ron
olo
gía
Pre
hist
óric
a, 2
500-
2000
cal
A.N
.E.
AG
UJA
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 4
6,54
mm
; anc
hura
máx
ima:
3,
14 m
m; a
nchu
ra m
ínim
a: 0
,91
mm
. R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 3,
Sec
tor
D,
Cor
te
73, U
E 2
, CE
169
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bora
do e
n co
bre.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
rese
nta
secc
ión
cuad
rang
ular
sal
-vo
en
la p
unta
que
tien
e se
cció
n ci
r-cu
lar.
No
cons
erva
la c
abez
a.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oFu
e lo
caliz
ado
en e
l int
erio
r de
un s
ilo.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ica,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
PU
NZ
ÓN
Dim
ensi
on
esLo
ngitu
d: 8
9,14
mm
; anc
hura
má
xi-
ma:
5,
23
mm
; an
chur
a m
ínim
a:
3,64
mm
; gro
sor
má
xim
o: 5
,53
mm
; gr
osor
mín
imo:
1,7
6 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
2902
3,
Sec
tor
B,
Cor
te 2
9, U
E 4
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bora
do e
n co
bre.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
rese
nta
form
a de
se
cció
n cu
a-dr
angu
lar d
ism
inuy
endo
en
tam
año
haci
a am
bas
punt
as.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oLo
caliz
ado
en u
n ni
vel p
ostd
epos
i-ci
onal
del
pob
lado
cal
colít
ico.
Cro
no
log
íaP
rehi
stór
ica,
250
0-20
00 c
al A
.N.E
.
163
Cat
álo
go
de
pie
zas
163
Cat
álo
go
de
pie
zas
MAT
ERIA
LESsig
los V
III-I
X D.
N.E
166
167
Cat
álo
go
de
pie
zas
CA
ZU
EL
A T
RÍP
OD
ED
imen
sio
nes
Diá
met
ro b
oca:
254
,19
mm
, altu
ra: 1
69,4
7 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
15,
Sec
tor
C,
Cor
te C
asa
Islá
mic
a,
C.E
. 27
1, U
.E. 7
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Rec
ipie
nte
elab
orad
o a
man
o/to
rnet
a, p
rese
nta
un c
olor
ro
jizo
con
abun
dant
es d
esgr
asan
tes.
Des
crip
ció
n f
orm
alR
ecip
ient
e co
mpl
eto
de b
ase
plan
a irr
egul
ar q
ue a
ún
cons
erva
los
tríp
odes
, co
n pa
rede
s lig
eram
ente
cur
vas,
bo
rde
exva
sado
y a
sas
de l
azo
. E
n su
int
erio
r aú
n se
ap
reci
an r
esto
s de
sus
tanc
ias
quem
adas
, y
el e
xter
ior
pres
enta
hol
lín. S
e tr
ata
de u
na fo
rma
empa
rent
ada
con
la ll
amad
a “O
lla T
rípo
de”.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oS
e lo
caliz
ó de
bajo
del
der
rum
be d
e te
jas
del p
orch
e de
l pa
tio d
e la
gra
n ca
sa i
slám
ica.
Se
situ
aba
junt
o a
las
puer
tas
de a
cces
o de
las
est
anci
as i
dent
ifica
das
com
o la
coc
ina
y la
des
pens
a. J
unto
a e
lla a
pare
cier
on o
tros
re
cipi
ente
s co
mpl
etos
.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
IX.
OL
LA
TR
ÍPO
DE
Dim
ensi
on
esD
iám
etro
boc
a: 1
88,4
8 m
m; a
ltura
: 134
,75
mm
; diá
met
ro
má
xim
o: 2
42,6
3 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 5
6006
, Sec
tor
C C
orte
56,
U.E
. 1, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asR
ecip
ient
e el
abor
ado
a m
ano/
torn
eta.
Pre
sent
a un
pas
ta
colo
r ro
jiza
con
abun
dant
es d
esgr
asan
tes.
D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Olla
trí
pode
que
en
la a
ctua
lidad
ha
perd
ido
las
tres
pa-
tas
de l
a ba
se.
Tie
ne e
l bo
rde
exva
sado
y l
as p
ared
es
baja
s gl
obul
ares
. Pre
sent
a m
anch
as d
e ho
llín.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
ció
junt
o al
der
rum
be d
e te
jas
del p
orch
e de
l pat
io
de la
gra
n ca
sa is
lám
ica.
Jun
to a
ella
apa
reci
eron
otr
os
reci
pien
tes
com
plet
os
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
lo IX
.
168
TA
PA
DE
RA
Dim
ensi
on
esD
iám
etro
: 194
mm
; altu
ra: 2
2 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 3
0, S
ecto
r C
, C.E
. 271
. U
E 7
, Pla
no 3
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bo
rad
a a
ma
no/
torn
eta
con
pa
sta
de
colo
r ro
-jo
an
ara
nja
do.
D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Pla
na c
on r
ebor
de q
ue p
rese
nta
deco
raci
ón i
ncis
a en
ban
das
oblic
uas,
y u
n as
a de
cin
ta.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oLo
caliz
ada
en e
l por
che
del p
atio
de
la v
ivie
nda
is-
lám
ica,
junt
o a
la p
uert
a de
ent
rada
de
la c
ocin
a y
el
alm
acén
. Seg
uram
ente
form
aba
part
e de
un
conj
un-
to c
erám
ico
colo
cado
en
algu
na r
epis
a o
esta
nter
ía.
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
lo IX
.
169
Cat
álo
go
de
pie
zas
CA
ND
ILD
imen
sio
nes
Altu
ra: 5
3,73
mm
; diá
met
ro c
azo
leta
: 79,
38 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
10,
Sec
tor
C,
Cor
te 5
3, C
E:
561,
UE
70,
P
lano
36.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
erá
mic
a r
ea
liza
da
a t
orn
o y
a m
an
o c
on
pa
sta
co
-lo
r a
ma
rille
nto
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Can
dil
de g
olle
te a
cam
pana
do,
cazo
leta
len
ticul
ar c
on
surc
o, a
sa d
orsa
l red
onde
ada
que
arra
nca
desd
e el
inte
-rio
r de
l bor
de, y
pre
sent
a el
arr
anqu
e de
la p
ique
ra.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oZ
ona
de p
rodu
cció
n de
la v
ivie
nda
islá
mic
a. E
l con
text
o es
un
nive
l de
aban
dono
baj
o un
por
che
de te
jas
y ju
nto
a va
rios
frag
men
tos
de m
olin
os h
arin
eros
.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
IX.
CU
CH
ILL
OD
imen
sio
nes
Long
itud:
94,
64 m
m; a
nchu
ra m
áxi
ma:
17,
43 m
m; a
nchu
-ra
mín
ima.
; 10,
48 m
m; g
roso
r: 1
,7 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 7
0, S
ecto
r C
, C.E
.: 27
1, U
E 4
9, P
lano
17.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rado
en
cobr
e.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Cuc
hillo
con
die
ntes
de
sier
ra.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oU
tens
ilio
met
álic
o ut
iliza
do p
ara
cort
ar.
Fue
loc
aliz
ado
en e
l pat
io d
e la
cas
a is
lám
ica.
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
los
VIII
-IX
.
MAT
ERIA
LESsig
los X
-XI D
.N.E
.
172
CA
NT
IMP
LO
RA
Dim
ensi
on
esD
iám
etro
boc
a: 3
9,6
mm
; di
ámet
ro d
e pa
nza:
117
,76
mm
; di
ámet
ro b
ase:
78,
3 m
m; a
ltura
: 147
,74
mm
.R
efer
enci
a:N
º In
vent
ario
: 260
00,
Sec
tor
A, C
orte
26,
UE
2, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rada
a to
rno
con
past
a de
col
or g
ris.
Des
crip
ció
n f
orm
alB
ase
plan
a, c
uerp
o gl
obul
ar,
golle
te b
ajo
y es
trec
ho c
on
bord
e en
gros
ado
al e
xter
ior.
Dec
orac
ión
a la
alm
agra
en
grup
os d
e tr
es tr
azo
s ob
licuo
s en
el c
uerp
o.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Se
asoc
ia a
un
nive
l de
aban
dono
y d
erru
mbe
de
una
vi-
vien
da m
usul
man
a.C
ron
olo
gía
Islá
mic
a, s
iglo
X.
OL
LA
Dim
ensi
on
esD
iám
etro
bo
ca:
131,
31
mm
; al
tu-
ra:
134,
82 m
m;
diám
etro
má
xim
o:
176,
57 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
26,
Sec
tor
A,
Cor
te
21, C
.E. 4
5, U
E 4
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bora
da a
torn
o co
n la
pas
ta ro
jiza.
D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Fon
do p
lano
, cue
rpo
glob
ular
y b
or-
de e
xvas
ado
con
dos
asas
. F
un
ció
n y
co
nte
xto
Loca
lizad
a en
el i
nter
ior d
e un
poz
o.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
X.
173
Cat
álo
go
de
pie
zas
JAR
RO
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 94,
43 m
m; a
nchu
ra: 1
01,9
9 m
m.
Ref
eren
cia:
Nº
Inve
ntar
io:
1, S
ecto
r A
, C
orte
8,
C.E
.: 68
3, U
E 2
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a re
alza
da a
torn
o co
n pa
s-ta
col
or m
arró
n gr
isác
ea.
Des
crip
ció
n f
orm
alB
orde
de
jarr
o co
n bo
ca tr
ilobu
lar
o pi
quet
e de
pel
lizco
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Lo
caliz
ad
o e
n u
n n
ive
l de
co
lma
-ta
ció
n d
e u
na
ba
lsa
de
alm
ace
-n
aje
de
ag
ua
.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
X.
RE
DO
MA
Dim
ensi
on
esA
ltura
: 47,
68 m
m; L
ongi
tud:
40,
43 m
m.
Ref
eren
cia
Nº I
nven
tario
: 803
3, S
ecto
r A, C
orte
8,
UE
6, P
lano
3.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
erám
ica
real
izad
a a
torn
o co
n pa
s-ta
s co
lor r
ojiz
a y
vidr
iada
en
mel
ado.
D
escr
ipci
ón
fo
rmal
: B
ase
plan
a y
cuer
po g
lobu
lar,
arra
nque
de
cuel
lo
y as
a qu
e ha
per
dido
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Fue
loca
lizad
a en
el i
nter
ior
de u
na
estr
uctu
ra h
idrá
ulic
a.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
X.
OL
LA
Dim
ensi
on
esD
iám
etro
de
boca
: 114
,72
mm
; altu
ra
cons
erva
da: 1
06,6
8 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
26,
Sec
tor
A,
Cor
te
23, C
.E. 1
9, U
.E. 4
5, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asC
erám
ica
elab
orad
a a
man
o/ to
rne-
ta, l
a pa
sta
pres
enta
un
colo
r ana
ran-
jado
y a
bund
ante
s de
sgra
sant
es.
Des
crip
ció
n f
orm
alO
lla
frag
men
tada
co
n bo
rde
re-
dond
eado
y e
ngro
sado
al
exte
rior.
Pre
sent
a as
as.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oS
e lo
caliz
ó en
una
fosa
bas
urer
o.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
X.
174
LÁ
MP
AR
AD
imen
sio
nes
Long
itud:
76,
32 m
m; a
nchu
ra: 2
3,81
mm
; gro
sor:
27,5
5 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 2
3013
, Sec
tor
A, C
orte
23,
UE
2, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rado
a m
ano
con
past
a co
lor
rosa
da.
Des
crip
ció
n f
orm
alF
ragm
ento
de
lám
para
circ
ular
pin
tada
con
alm
agra
con
m
otiv
os d
e cí
rcul
os c
oncé
ntric
os e
n la
par
te la
tera
l ext
er-
na,
y gr
upos
de
band
as y
agu
as e
n la
zon
a su
perio
r de
la
mis
ma.
Pre
sent
a el
arr
anqu
e de
las
cazo
leta
s su
perio
-re
s. S
e tr
ata
de u
na fo
rma
poco
hab
itual
. F
un
ció
n y
co
nte
xto
Fue
loca
lizad
a en
los
nive
les
de a
band
ono
de la
nec
ró-
polis
mus
ulm
ana.
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
lo X
.
175
Cat
álo
go
de
pie
zas
CA
ND
ILD
imen
sio
nes
Altu
ra: 7
2,21
mm
; lon
gitu
d: 1
40,7
3 m
m; d
iám
etro
caz
olet
a: 7
2,13
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 160
06, S
ecto
r A
, Cor
te 1
6, U
E 1
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a re
aliz
ada
a to
rno
y m
ano
con
una
past
a de
col
or ro
jo. P
rese
nta
deco
raci
ón
vidr
iada
col
or m
elad
o.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Can
dil
de g
olle
te c
ilínd
rico
con
bord
e re
-do
ndea
do, c
azol
eta
lent
icul
ar, a
rran
que
de
asa
dors
al y
piq
uera
en
form
a de
hus
o.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
ce a
soci
ado
al n
ivel
de
uso
de la
nec
ró-
polis
mus
ulm
ana.
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
lo X
.
CA
ND
ILD
imen
sion
esD
iám
etro
caz
olet
a: 9
0,09
mm
; al
tura
: 33
,15
mm
; lon
gitu
d: 1
55,4
3 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
2608
6, S
ecto
r B
, C
orte
26
, UE
2, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
técn
icas
Ela
bora
da a
tor
no y
a m
ano
con
past
a de
col
or ro
jizo.
Vid
riado
en
mel
ado.
D
escr
ipci
ón fo
rmal
Caz
olet
a le
ntic
ular
con
sur
co,
piqu
e-ra
en
form
a de
hus
o fra
gmen
tada
en
la
punt
a, n
o co
nser
va e
l asa
ni e
l gol
lete
. S
e ob
serv
a la
piq
uera
que
mad
a.Fu
nció
n y
cont
exto
Se
loca
lizó
en lo
s ni
vele
s de
aba
ndon
o y
derr
umbe
de
una
vivi
enda
.C
rono
logí
aIs
lám
ico,
sig
lo X
.
176
CA
ND
ILD
imen
sion
esA
ltura
: 65
,46
mm
; di
ámet
ro c
azol
eta:
75
,6 m
m.
Ref
eren
cia
Nº I
nven
tario
: 290
07, S
ecto
r B, C
orte
29,
U
E 2
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as té
cnic
asC
erám
ica
real
izad
a a
torn
o y
a m
a-no
con
pas
ta a
mar
illen
ta. P
rese
nta
deco
raci
ón
geom
étric
a re
aliz
ada
en v
idria
do v
erde
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Can
dil d
e go
llete
cilí
ndric
o co
n bo
r-de
aca
mpa
nado
, ca
zole
ta t
ronc
o-
cóni
ca m
uy b
aja
y ar
ranq
ue d
e as
a do
rsal
y p
ique
ra.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
ce e
n un
niv
el s
edim
enta
rio re
-la
cion
ado
con
las
huer
tas
islá
mic
as.
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
lo X
.
177
Cat
álo
go
de
pie
zas
CA
ND
ILD
imen
sio
nes
Altu
ra:
54,7
6 m
m;
long
itud:
132
,23
mm
; di
ámet
ro c
azo
leta
: 72
,89
mm
. R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 150
12, S
ecto
r A
, Cor
te 1
5, U
E 2
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a re
aliz
ada
a to
rno
y a
man
o co
n pa
sta
amar
illa.
Des
crip
ció
n f
orm
alC
andi
l de
cazo
leta
lent
icul
ar, p
ique
ra e
n fo
rma
de h
uso
y ar
ranq
ue d
e as
a do
rsal
. E
l gol
lete
lo h
a pe
rdid
o.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
ue lo
caliz
ado
en u
n ni
vel d
e ab
ando
no
de v
ivie
nda
islá
mic
a, c
oncr
etam
ente
en
un e
spac
io a
bier
to o
pat
io,
junt
o a
una
pequ
eña
pile
ta o
est
ruct
ura
hidr
áulic
a.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
X.
CA
ND
ILD
imen
sio
nes
Altu
ra:
42,8
1 m
m;
long
itud:
130
,41
mm
; diá
met
ro c
azo
leta
: 68,
90 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
2301
0,
Sec
tor
A,
Cor
te 2
3, U
E 2
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Cer
ámic
a re
aliz
ada
a to
rno
y a
ma-
no c
on p
asta
am
arill
enta
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Can
dil
de c
azo
leta
len
ticul
ar c
on
surc
o, p
ique
ra e
n fo
rma
de h
uso
dond
e se
apr
ecia
n la
s hu
ella
s de
l fu
ego.
Pre
sent
a ar
ranq
ue d
e as
a do
rsal
y e
l gol
lete
lo h
a pe
rdid
o.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
ue e
ncon
trad
a en
el n
ivel
de
aban
-do
no d
e la
nec
rópo
lisC
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
X.
178
PIT
OR
RO
DE
JA
RR
AD
imen
sio
nes
Long
itud:
105
,27
mm
; anc
hura
má
xim
a: 6
,01
mm
; anc
hu-
ra m
ínim
a: 1
,96
mm
; gro
sor m
áxi
mo:
5,6
5 m
m; g
roso
r mí-
nim
o: 1
,66
mm
.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io:
1204
0, S
ecto
r A
, C
orte
12,
UE
8 (
3ª c
ava)
, P
lano
3.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rado
a m
ano
con
past
a an
aran
jada
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Pre
sent
a fo
rma
circ
ular
y d
ecor
ació
n en
alm
agra
con
tres
es
paci
os c
read
os c
on lí
neas
ver
tical
es, d
entr
o de
los
cua-
les
apar
ecen
con
junt
os d
e pe
queñ
os tr
azos
en
diag
onal
.F
un
ció
n y
co
nte
xto
Fue
loca
lizad
a en
un
nive
l pos
tdep
osic
onal
.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
X.
PE
SA
DE
TE
LA
RD
imen
sio
nes
Diá
met
ro: 2
8,52
mm
; altu
ra: 1
6,76
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 120
14, S
ecto
r A
, Cor
te 1
2, U
E 1
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Hec
ha a
mol
de y
fabr
icad
a en
cer
ámic
a de
col
or m
arró
n.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Cilí
ndric
a co
n de
cora
ción
de
círc
ulos
con
cént
ricos
. F
un
ció
n y
co
nte
xto
Apa
rece
en
un n
ivel
de
derr
umbe
de
te
jas
de
una
habi
taci
ón e
n un
a de
las
cas
as i
slám
icas
de
l sol
ar.
Cro
no
log
íaIs
lám
ica,
sig
lo X
.
FIC
HA
CE
RÁ
MIC
AD
imen
sio
nes
Diá
met
ro: 2
6,55
mm
; gro
sor:
8,14
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 260
19, S
ecto
r B
, Cor
te 2
6, U
E 3
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Rec
orte
cer
ámic
o de
un
reci
pien
te p
rehi
stór
ico.
Hec
ha a
m
ano
con
past
a an
aran
jada
.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Fic
ha c
erám
ica
circ
ular
. E
s un
a re
utili
zaci
ón
de
un f
ragm
ento
de
cerá
mi-
ca p
rehi
stór
ica.
F
un
ció
n y
co
nte
xto
Apa
rece
en
el c
onte
xto
de l
as v
ivie
ndas
isl
ámi-
cas
del s
ecto
r B
.C
ron
olo
gía
Islá
mic
a, s
iglo
X.
Cat
álo
go
de
pie
zas
AN
ILL
OD
imen
sio
nes
Diá
met
ro:
25,5
4 m
m;
gros
or: 3
,79
mm
.R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 14
071,
S
ecto
r A
, Cor
te 1
4, U
E
13, P
lano
3-4
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bora
do e
n co
bre.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
rese
nta
form
a ci
rcul
ar, s
in n
ingú
n tip
o de
dec
orac
ión.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oP
erte
neci
ente
a u
n ni
vel d
e re
lleno
de
la ú
ltim
a fa
se d
e la
nec
rópo
lis is
lám
ica,
y lo
caliz
ado
junt
o a
la ta
pia
o m
u-ro
del
cem
ente
rio.
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
lo X
.
OR
OD
imen
sio
nes
Long
itud:
18
mm
; an
-ch
ura:
6 m
m.
Ref
eren
cia
Nº
Inve
ntar
io: 1
, Sec
tor
A, C
orte
16,
C.E
.: 35
3,
UE
2, P
lano
1.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asO
ro.
Des
crip
ció
n f
orm
alP
eq
ue
ña
lám
ina
de
oro
co
n f
orm
a r
om
bo
ida
l.Fu
nci
ón
y co
ntex
toF
ue lo
caliz
ada
en la
lim
piez
a de
l int
erio
r de
una
tum
ba,
por
lo q
ue p
udo
form
ar p
arte
del
aju
ar fu
nera
rio.
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
lo X
.
AP
LIQ
UE
DE
CIN
TU
RÓ
ND
imen
sio
nes
Long
itud:
72,
88 m
m;
anch
ura
cabe
za:
5,15
m
m;
anch
ura
aguj
a: 3
,32
mm
; gr
osor
cab
e-za
: 2,2
9 m
m; g
roso
r agu
ja m
áxi
mo:
3,2
8 m
m;
gros
or a
guja
mín
imo:
2,3
9 m
m.
R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 250
46, S
ecto
r B
, Cor
te 2
5, U
E
2, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rado
en
cobr
e, c
on tr
es p
eque
ños
agu-
jero
s do
nde
se in
sert
aría
n tr
es r
emac
hes
de
hier
ro p
ara
suje
tar
el o
bjet
o co
n ot
ra p
arte
de
l cin
turó
n.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Pre
sent
a fo
rma
rect
angu
lar
por
un la
do y
por
el
otr
o ov
alad
o. E
n la
dec
orac
ión
impr
esa
a cu
ña m
uest
ra u
na l
ínea
cen
tral
de
círc
ulos
co
ncén
tric
os a
la
que
rode
an u
na s
erie
de
pequ
eños
cír
culo
s y
línea
s ho
rizon
tale
s qu
e un
en u
na lí
nea
de c
írcu
los
con
la o
tra.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
ue lo
caliz
ado
en lo
s ni
vele
s de
aba
ndon
o y
derr
umbe
de
una
vivi
enda
mus
ulm
ana.
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
lo X
.
180
AL
FIL
ER
DE
CO
RA
TIV
OD
imen
sio
nes
:Lo
ngitu
d: 4
6,71
mm
; an
chur
a m
áxi-
ma:
2,
80
mm
; an
chur
a m
ínim
a:
1 m
m; a
nchu
ra m
ango
: 10,
18 m
m; g
ro-
sor
man
go: 2
mm
; gro
sor
alfil
er: 1
,92
mm
. R
efer
enci
aN
º In
vent
ario
: 1,
Sec
tor
A,
Cor
te
22, C
.E.:
226,
UE
2, P
lano
2.
Car
acte
ríst
icas
téc
nic
asE
labo
rado
en
cobr
e.D
escr
ipci
ón
fo
rmal
Alfi
ler
con
cabe
za b
ífida
. S
ecci
ón
rect
angu
lar.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oF
ue lo
caliz
ado
en e
l int
erio
r de
una
tum
ba i
slám
ica,
pos
ible
men
te s
e us
ó pa
ra s
ujet
ar e
l sud
ario
.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
X.
MO
NE
DA
Dim
ensi
on
esD
iám
etro
: 16,
28 m
m; g
roso
r: 1,
33 m
m.
Ref
eren
cia
Nº I
nven
tario
: 290
16, S
ecto
r B
, Cor
te 2
9, U
E 1
, Pla
no 1
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bora
da e
n co
bre.
Des
crip
ció
n f
orm
alF
elus
cal
ifal.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oFu
e lo
caliz
ado
en u
n ni
vel d
e hu
erta
s.C
ron
olo
gía
Islá
mic
o, s
iglo
X.
JUG
UE
TE
CE
RÁ
MIC
OD
imen
sio
nes
Altu
ra c
ompl
eta:
73,
10 m
m;
anch
u-ra
del
cab
allo
: 0,
77 m
m;
long
itud
del c
abal
lo: 1
6,96
mm
.R
efer
enci
aN
º Inv
enta
rio: 6
002
, Sec
tor A
, Cor
te
6, U
E 8
, Pla
no 2
.C
arac
terí
stic
as t
écn
icas
Ela
bora
do a
man
o, p
asta
roj
iza
y vi
dria
da e
n ve
rde.
Des
crip
ció
n f
orm
alJu
guet
e fig
urat
ivo
que
repr
esen
ta
a un
jin
ete
mon
tado
a c
abal
lo.
Se
apre
cian
las
pat
as d
el c
abal
lo y
el
cuer
po y
las
pier
nas
del j
inet
e.
Fu
nci
ón
y c
on
text
oA
pare
ce
asoc
iado
a
un
ente
rra-
mie
nto
infa
ntil
de u
n in
divi
duo
de
unos
8 a
ños
de e
dad.
El
ente
rra-
mie
nto
se s
itúa
entr
e do
s ad
ulto
s qu
e po
sibl
emen
te s
ean
sus
fam
ilia-
res
más
cer
cano
s.
Cro
no
log
íaIs
lám
ico,
sig
los
X-X
I.
181
Cat
álo
go
de
pie
zas
Pre
sent
ació
nB
egoñ
a Á
lvar
ez C
ivan
tos.
Con
seje
ra d
e Ju
stic
ia y
Adm
inis
trac
ión
Púb
lica
Intr
oduc
ción
Vic
ente
Bar
ba C
olm
ener
o
El p
roye
cto
de la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
de
Jaén
: arq
uite
ctur
a y
arqu
eolo
gía
Áng
ela
Gar
cía
de P
ared
esIg
naci
o G
arcí
a P
edro
sa
La C
iuda
d de
la J
ustic
ia: h
acia
una
nue
va a
rque
olog
ía p
ara
todo
sV
icen
te B
arba
Col
men
ero
Mer
cede
s N
avar
ro P
érez
La Z
ona
Arq
ueol
ógic
a de
Mar
roqu
íes
Baj
os (1
994-
2009
)N
otas
par
a un
a cr
ónic
aF
ranc
isca
Hor
nos
Mat
a
Evo
luci
ón d
e la
Mac
ro-A
ldea
Ene
olíti
ca d
e M
arro
quíe
s B
ajos
(Jaé
n)28
00-2
000
A.N
.E.
Nar
ciso
Zaf
ra d
e la
Tor
re
Mar
roqu
íes
Baj
os e
n ép
oca
And
alus
íV
icen
te S
alva
tierr
a C
uenc
a
La E
xcav
ació
n A
rque
ológ
ica
en la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
de
Jaén
Vic
ente
Bar
ba C
olm
ener
oM
erce
des
Nav
arro
Pér
ez
Los
Ídol
os d
e la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
. Una
son
risa
de 4
.500
año
sV
icen
te B
arba
Col
men
ero
Las
nuev
as te
cnol
ogía
s al
ser
vici
o de
la a
rque
olog
íaA
nális
is d
el íd
olo
fem
enin
oJo
sé L
uis
Pér
ez G
arcí
aA
nton
io T
. Moz
as C
alva
che
Una
apr
oxim
ació
n a
la u
tiliz
ació
n po
r el
hom
bre
de la
s es
peci
es a
nim
ales
do
cum
enta
das
en la
Ciu
dad
de la
Jus
ticia
de
Jaén
José
Ant
onio
Riq
uelm
e C
anta
l
CA
TÁLO
GO
DE
PIE
ZA
S
Mat
eria
les
Pre
hist
óric
osM
ater
iale
s si
glos
VIII
-IX
D.N
.E.
Mat
eria
les
sigl
os X
-XI D
.N.E
.
5 7 9 19 31 41 57 69 91 103
117
134
137
165
171
ÍNDI
CE
CO
NSE
JER
ÍA D
E J
UST
ICIA
Y A
DM
INIS
TR
AC
IÓN
PÚ
BLI
CA