Josemari Velez deMendizabal · tatik gerora geratu zaidan lagunetako bat Santiago Aizarna da, nahiz...

36

Lankid

etz

an

c o l e c c i ó n

Lankidetzanb i l d u m a

36

Juan GarmendiaLarrañagaSolasean

Josemari

Velez de Mendizabal

Juan Garmendia LarrañagaSolasean

Laburpena. Resumen. Résumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Ondoko orrialdeen gaineko zergatia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Juan Garmendia Larrañaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Bizitzari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Politikari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

RIEVeko zuzendari ordea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Lanean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Fededuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Ciriaco Zubeldia Barriola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Ignacio Garmendia Zubeldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Antonia Larrañaga Elorza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Maria Juanita Galardi Orbegozo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Ignacio Mokoroa Danborenea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Antonio Labayen Toledo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Federico Zabala Alzibar-Jauregui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Koldo Mitxelena Elissalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Julio Caro Baroja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Jose Miguel Barandiaran Ayerbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Jorge Oteiza Enbil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Bibliographic Section . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

9

Juan Garmendia Larrañaga etnografoaren bizitza zertzeladak aurkezten dira liburu honetan.

Bera eta egilearen artean urtetan buruturiko solasaldi informalen emaitza laburtua da ondoko orrial-

deetan aurkezten dena. Tolosarrak bere lanari, politikari, erlijioari eta bizitzan zehar bere izaeran era-

gina izan duten gizon eta emakumeei buruz hitz egiten digu. Juan Garmendia Larrañagaren nortasun

aberatsaren lagin txiki honen bitartez, etnografia langai izan duen euskaltzalearen giza eta kultura

mailaz jabetu ahal izango da irakurlea.

Giltza-Hitzak: Etnografia. Erlijioa. Politika. Bizitza. Gogoetak. Solasaldia. Tolosa. Euskal Herria.

En este libro se presentan algunos pormenores de la vida de Juan Garmendia Larrañaga. En las

páginas que siguen se expone el resultado abreviado de las conversaciones informales habidas entre

el etnógrafo y el autor del libro. El tolosarra nos habla de su trabajo, de política, de religión y de los

hombres y mujeres que han tenido influencia en su vida. Por medio de esta pequeña muestra de la

rica personalidad de Juan Garmendia Larrañaga, el lector apercibirá la calidad humana y cultural de

este vascófilo que ha adoptado la etnografía como herramienta de trabajo.

Palabras Clave: Etnografía. Religión. Política. Vida. Reflexiones. Conversaciones. Tolosa. Euskal

Herria.

Dans ce livre on présente quelques détails de la vie de Juan Garmendia Larrañaga. Dans les

pages suivantes on expose le résultat abrégé des conversations informelles entre l’ethnographe et

l’auteur du livre. Le natif de Tolosa nous parle de son travail, de politique, de religion et des hommes

et des femmes qui ont eu une influence dans sa vie. Au moyen de ce petit échantillon de la riche per-

sonnalité de Juan Garmendia Larrañaga, le lecteur se rendra compte de la qualité humaine et cultu-

relle de cet bascophile qui a adopté l’ethnographie comme outil de travail.

Mots Clés: Ethnographie. Religion. Politique. Vie. Réflexions. Conversations. Tolosa. Euskal

Herria.

11

ONDOKO ORRIALDEEN GAINEKO ZERGATIA

Juan Garmendia Larrañaga –JGL– pertsona maitagarri bat da, ametsezkootarre batean gutxi sartuko liratekeen horietakoa. Horregatik, zori oneko txoriakkantatu zuen hura nire bidean jarri zenean... edo ni harenarenean. Hamaika baturte dira –hain justu, nik Eusko Ikaskuntzako kudeaketaren ardura hartu nuene-tik– astean birritan elkar ikusten dugula. Dena den, badaezpada ere, diodanaskoz lehenagotik “ezagutzen” nuela nik Juan, bere lanak irakurtzen hasi nin-tzenetik, alegia, eta hori aspaldi gertatu zen, iragan mendeko hirurogeietakohamarkadaren amaieran, gutxi gora behera. Buruz buruko lehen elkarrizketa,ordea, Arrasaten izan genuen, 1992ko irailaren 30ean, herriko gatxizenen gai-neko ikerketa lerro baterako epai mahaikide izendatu gintuzten eta.

Juanekin izan ditudan solasaldi luzeetan joan naiz ohartzen bere balioaz, etaez bakarrik etnologo gisa dituenaz, noski. Liburu eta artikuluek neurtzen zuten,alde horretatik, Juan ikerlariaren tamaina. Baina gizakia ere azaltzen zen gureelkarrizketetan, hots, egunero kalean zapaltzen duen Juan gizona. JGL espezialaizan da zentzu horretan, pribilegiatua esango nuke, bere talaiatik hainbat bizi-tzapen eta gertaeraren lekuko suertatu baita.

Gure arteko harremana sendotzen zihoan neurrian, interesgarri iruditu zitzai-dan, JGL urte hauetan aletzen joan zaidan ideietako zertzelada eta aipuak lerrobatzuetara aldatzea, nortasun aberats baten euskarri gerta daitezen. Ez dira,noski, Juan bere osotasunean muga lezaketenak. Gehiegizko atrebentzia litzate-ke hori nire aldetik, baina, ziur nago, tolosarraren izaeraren ispilu txikia bilakadakizkioke irakurleari ondoko orriak. Horixe izan da nire asmoa eta Juanek berakbikain lagundu didala aitortu behar dut.

JGL-ren beraren esperientziak, bere ingurura erakarri dituen beste pertsonaiapubliko batzuenekin aberasten dira. Meritua erdibanaz egotz lekieke, Juani etaberarengan konfiantza eta adiskidetasuna jarri zituztenei. Barandiaran, Oteiza, Mi-txelena, Caro Baroja, Labayen eta beste izen ugari jar genitzake adibide moduan.Ez dira makalak, ez horixe! Baina Juanek, bestalde, ezin ditu ahantzi berarentzatezinbesteko zutabe gertatu zirenak, batez ere María Juanita emaztea eta gurasoak.

Niretzat ohore handia izan da Juanen –utziko al didazu, behingoz bederen,Juanito, esatea?– adiskideen artean egon ahal izatea. Badakit jakin liburuxkahau motz geratu dela haren merituak deskribatzeko. Baina, areago, oraindiklanean jota ke ari denez gero… laster eranskinen bat atera beharko dugulakoannago, bere Obra Osoa bildumarekin gertatzen ari den bezala. Eskerrik asko etaurte askotarako, Juan!

13

JUAN GARMENDIA LARRAÑAGA

Tolosarra naiz, 1926ko uztailaren 12an jaioa, Kale Nagusiko aurreneko zen-bakian. Nire gurasoak Ignacio eta Antonia ziren. Hirugarrena nintzen seme-ala-betatik, baina nik ez nuen beste bietako inor ezagutu. Eliz Nagusian bataiatu nin-duten, ur hotzarekin, nonbait, eta aita-amapontekoak aitona eta amona izanziren. Txiki txikia nintzela Jesusen Alaben ikastetxera bidali ninduten eta hanegon nintzen 1933an lehen jaun hartzea egin arte. Oso ongi oroitzen dut nikegun hura... batez ere gaixo nengoelako, sukarraz. Eliz zeremoniaren ondorenetxera bildu ginen senitartekoak bazkaltzera. Gogoan dut, garai hartan Donos-tiara bizitzera etorritako Txileko Alfonso Lizarralde eta Josefa Larrañaga nire osa-ba-izeba ere azaldu zirela ospakizunera.

15

“Nire gurasoak Ignacio eta Antoniaziren. Hirugarrena nintzen seme-alabetatik, baina nik ez nuenbeste bietako inor ezagutu”

“Oso ongi oroitzen dut nik egun hura... batez ere gaixo nengoelako, sukarraz”

Josemari Velez de Mendizabal: Juan Garmendia Larrañaga. Solasean

Ikastetxe hartatik jauzi egin nuen “frantsesen”-era, hau da Jesusen Bihotza-ren Anaien kolegiora. Oso ikastetxe apala zen, urte batzuk lehenago txapelakekoizten zituen Elosegiren lantegiko eraikin batean prestatuta. Santa Maria kale-an zegoen, nire etxetik oso hurbil. Beraz, huraxe izan zen urte haietako nire jolaslekua. “Simitorio” deitzen genuen estalpean jarduten genuen pilotan. Nahikoongi moldatzen nintzen koskez beteriko harlauzetan. Ikasgelakoez gain, kalekoorduko lagunik minenak Miguel Mari Bello, Paco Insausti, Joxe Tolosa, Paco Etxe-barria eta nire lehengusu propio Esteban eta Julián Elola Larrañaga nituen. San-ta Maria Plazan jolasten ginen gordeketan edo “hiru hiru, sei”-ka, txingotan, ziba-ka eta abar. Kaleko umea izan naizela uste dut. Eta horren froga da, ez naizelasekula mendizale izan. Mendira joan izan naiz baina ez nauzue zale amorratuhorietakoa izan. Ez naiz, adibidez, Txindokira inoiz igo. Eta ehiza zein arrantzaurrutiko afizioak izan ditut, ez bainaute batere erakarri. Inoren kontra egitekoerabili dudan armarik arriskutsuena “tiragomasa” izan da, txoriak harrapatzeko,nahiz eta ez dakidan inoiz batere bota ote dudan.

Etxean, gurasoekin eta gurekin bizi zen osabarekin, euskaraz egiten nuenarren, erdaraz aritzen ginen kalean, umeen artean. Kontuan izan behar da gerrakharrapatu gintuela nik hamar urte bete berriak nituela, eta horrek asko baldin-tzatu zuen garaiko kale bizimodua. Jesusen Bihotzaren Anaiekin oso giro lasaiazen, zorionez, eta orduko beste edozein ikastetxe erlijiosotako erregimen ber-dinari jarraitzen genion: eguneroko meza parrokian, klaseak goiz eta arratsaldez.Zaharrenak errekreoan “Txortxi” sagardotegira joaten ziren. Ostegun arratsalde-etan jai izan ohi genuen, ibilaldiren bat egiteko.

16

“Kaleko umea izan naizela uste dut”

“Frantsesen” Kolegioko garaian


Gerrako urteak umeen begiekin bizi izan nituen. Ikusi nituen erreketeak Tolo-

sara sartzen eta hura guztia lutuz apaindutako eszenatoki bat bezala gogoratzen

dut. Gure etxean ez genuen arazorik izan, baina adiskide batzuek oso gaizki

eman zituzten une haiek.

Hamahiru urte bete arte Jesusen Bihotzaren Anaiekin egon nintzen eta hala-

ko batean aitari bateon batek burua berotu eta Oronozera igorri ninduen, han

gauza gehiago eta hobeak ikasiko nituelakoan. Egia esan, ordurako Anaiekin

“peritaje merkantila”ko bi ikastaro nituen burututa; oso irakasle onak ziren haie-

tako batzuk eta Tolosan bazuten tradizioa. Baina Oronozko maristekin hobeto

egongo nintzela pentsatu zutelako, barnetegira joan nintzen, nire gogoz kontra.

Ikastetxe ona zen, batere zalantzarik gabe, eta irakasle batzuk ere goi mai-

lakoak. Baina urtebete bat bakarrik iraun ahal izan nuen, bertako diziplina mai-

te ez nuelako. Ziur asko, ez naiz inoiz diziplina zale izan, baina hangoak ito egi-

ten ninduen. Eta alde egitea planteatu nion aitari. Oronozen izandako ikaskidee-

tatik gerora geratu zaidan lagunetako bat Santiago Aizarna da, nahiz eta ni baino

hiru bat urte gazteagoa den.

Tolosara itzuli eta Oria Akademian berrekin nien peritajeko ikasketei. Zubiza-

rreta eta Uriguen bizkaitarrak eta Goenaga tolosarra ziren irakasleak. Donostiara

joaten nintzen azterketak egitera. Lau bat urte egin nituen Akademia horretan

eta, bide batez, aitari laguntzen hasi nintzen dendan, gehien bat zenbakiekin.

17

Aita, ezkoarekin lanean.

“Obradorean ezkoarekinegiten genuen lan”


Peritajea amaitu eta soldadutzara joan nintzen, bolondres, Donostiara etahiru urtez aritu nintzen, eguneroko joan etorrian. Izan ere, banderari zin eginbitartean erreklutako ohiko aldia kenduta, gainerakoa etxean eman nuen, kuar-teletik egunero agertu behar banuen ere. Eguerdirako etxean nengoen, joan eto-rria trenez egiten nuelarik. Zerbitzu guztietatik aske egon nintzen Loiolako kuar-telean. 1949an bukatu nuen milia.

Ordurako Maria Juanitarekin ateratzen nintzen eta ezkontzeko planak egitenari ginen. Gogoratzen dut, Loiolatik bueltan “Galardi”-ren paretik trenean igaro-tzean María Juanita etxeko leihoan egon ohi zela, eta agur egiten zidan eskuare-kin.

Zerbitzu militarra amaituta, egun osoz gure dendan eta obradorean lan egi-teari ekin nion eta horrela egon naiz jubilatu arte. Nik artean ez nuen batere erla-ziorik etnografiarekin, eta zaletasuna nondik etorri zitzaidan garbi daukat: ezko-arekin egiten genuen lan, batez ere, eta urtetik urtera ezkoaren erabilpena –ezkobilduak, argizariak, eta abar– gutxiagotzen ari zela konturatu nintzen. Zerbait ger-tatzen ari zen gure usadioetan... Eta horren baieztapenak eraman ninduen harenzergatia eta ohituraren erroak ikertzera.

Publikatu nuen aurreneko artikulua 1955 ingurukoa da, El Diario Vascoegunkarian. Ohar mordoa nituen jasoak ordurako eta On Jose Miguel Barandia-ran ere ezagutu nuen. Arrasateko “Leze Txiki”-ra joan nintzaion egun batean etahuraxe izan zen lehen harremana, gero adiskide eta maisu izango nuenarekin.Etxea etnografiako paperez betetzen hasi nintzen, hemengo eta hango apuntee-kin, eta Tolosako historiaren gaineko monografia argitaratu nuen Federico Zaba-larekin batera.

Adiskidetasun handia nuen nik Federicorekin, aspalditik. Federico eta biokherriko “Peña Parrita” elkartearen sortzaileetakoak izan ginen. Zergatik? Toki bateduki nahi genuen gure tertulia eta bilerak lasaitasunez antolatzeko eta urtegogor haietan baimenak lortzea oso zaila zelako elkartearen helburua zezen-zaletasunarekin lotzea otu zitzaigun, baimena eskuratzea horrela erraztuko zi-

18

“1951ko maiatzaren30ean ezkondu ginenLarraitzen eta bi semeizan genituen: zaharrena Inazio eta bigarrena Tomas”

Maria Juanita eta Inazio etaTomas semeekin, GalardiBerrin. 1959


tzaigulakoan. Eta baita horrela gertatu ere. Elkarteko lehendakaria izan nintzenaldi batean, eta behin, zezenketa batean, presidentziako betebeharra egokitu zi-tzaidan. Vicent Charles toreadore ingelesa ekarri genuen! Hura espektakulua!Abisu bat eman behar izan nion, zezena hiltzeko ezgai zen eta. Artean solteronengoen.

Elkarte horretako sortzaile eta lehendakaria izan nintzen arren, ez dut ustehar dezakedanik nire burua zezenzaletzat. Ez nauzu kontrakoa, hori ere, baina nibaino zale handiagoak ditut lagunen artean, Antxon Elosegi esaterako. Nirigehien gustatu zaidana “soka muturra” izan da. “Peña Parrita” ezkondu osteanutzi nuen eta harrez geroztik beste bi elkartetako kidea izan naiz Tolosan: Txin-parta eta Casinokoa. Tolosarra naizenez gero, pentsa daitekeen moduan, osoinauteri zalea izan naiz beti, eta ederki gozatu dut festa. Txapak eta bonboa majoastindu ditut urtetan, “txantxo”-z jantzita. Nire liburuetan igar daitekeenez, inau-teriek biziki tiratu naute, ez bakarrik nire herrikoak. Eta beti pentsatu dut herrigogoaren islapen zuzena ditugula. Horregatik ez nuen ulertzen nola arraio joanzitezkeen gogo jardunetara Loiolara, “carnestolendas”-eko izpiritu libreari muzineginez. Eta horregatik ere bota ninduten Ekintza Katolikotik, “por participar encarnaval” idazkiak zioen moduan. Ez nintzen larritu.

Ez pentsa festarako arima ezkondu aurrekoa soilik izan dudana; Maria Jua-nita kultura desberdinekoa zen, baina berdin gozatzen zuen giroaz, nahiz eta ezzen sekula txantxotu. Baina animatzen ninduen eta oso soineko politak presta-tzen zizkidan. Egun modu desberdinez ikusten ditut inauteriak eta uste dut bizi-moduaren hobekuntzak jaiaren galera progresiboa ekarri duela.

Inauteriak berriz itzuli bitartean eguneroko lanak markatzen zuen egunerokonire erritmoa. Goizeko bederatzietatik iluntzeko zortziak arte, gehien bat denda-ko idaztegian egon ohi nintzen. Dendaren gainean bizi ginen eta, beraz, ez nuenaukera handirik giro hartatik ihes egiteko, nahiz eta denak aprobetxatzen nituen.Egia esan, lan orduak ongi zetozkidan ikerketa lanetan aurrera egiteko. Makinabat ordu sartu dut nik idaztegi hartan!

19

Txinparta elkarteko dominaeman zioten 1973an.

“Txantxa dut atsegin... Ez ahaztu Tolosakoa

naizenik”


Maria Juanita eta biok 1951ko maiatzaren 30ean ezkondu ginen Larraitzeneta bi seme izan genituen: zaharrena Inazio eta bigarrena Tomas. Biak Tolosanbizi dira, ezkonduta, eta hiru biloba ditut.

Nire ikerketetan Euskal Herri osoa lantzeaz gain, hemendik kanpo ere arituizan naiz batzuetan, Gaztela aldean, gehien bat. Baina era puntual eta konkretu-tan bakarrik. Atera beharko banitu kontuak zenbat kilometro ibili naizen kalku-latzeko, milioika hasi beharko genuke zenbatzen. Eta ez dut, zorionez, istripularririk izan, behin Zornotzan Antxon Agirre sendagilearen aurrekoen ola zaharrabisitatzen ari nintzela, zangoa hautsi nuenekoa salbu. Biharamunean egunkaribatean Joaquin Ormaetxeak eman zuen albistea: “La mala pata de Juan Gar-mendia Larrañaga”. Ia hilabete oso bat eman behar izan nuen ospitalean.

20

1958 “Venta Fría” Leintz Gatzagan, txango batean arabar urtegiak bisitatzera. Juan Garmendia Larra-ñaga goiko iladan eskubitik hirugarrena da.

“Federico Zabala eta biok herriko “Peña Parrita elkartearen

sortzaileetakoak izan ginen”

BIZITZARI BURUZ

– Badakit, zenbat urte dituzun galdetuko banizu erantzungo zenidakeela: “Ezdakit... Ez dut zenbatzen, ostu behar ez dizkidatelako”. Baina, egia al da dituzunguztiak bizi izan dituzula?

Bai, egia da. Nik zeharo ongi bizi izan ditut nire urteak, ditudan guztiak, unehauetan1 78 urte, hain zuzen. Gorabeherekin, noski, baina oro har ezin naitekekexa. Sakontasunean gozatu dut bizitza, bakarrik zein lagun giroan. Eta horretan,noski, sendia sartzen dut, horixe izan baita nire kabirik goxoena. Oroimen onadaukat eta une goxoen oroitzapenarekin disfrutatzen dut sarritan.

Seme bakarra izan naiz... Bueno, seme bakarra ez; izan ere anaia bat izannuen, jaio eta berehala hil zena; Fernando ipini zioten. Gero arreba bat izan nuen,ez nuen ezagutu, berak ni, ordea, bai. Askotan pentsatu dut... hura bizi izanbalitz... zer ondo! Baina gero datorkizu burura: eta ezkondu izan balitz eta sena-rra majadero bat izan balitz?... Bada... hobe gauzak etorri diren moduan hartu,eta kito!

– Zure lagun handia zen Oteizaren antzera, beraz, jakin izan duzu bizitzen, ezta?

Nik uste dut baietz.

– Zer da bizitzen jakitea zuretzat?

Mundu honetan probetxuzko gauzak egitea! Zintzo jokatzeko ahaleginak egi-tea... Balantza behar da bizitzen jakiteko; orekari eustea zaila da eta ekilibriorikgabe ez dago ongi bizitzerik. Muturrak, denak, txarrak dira. Berez dakarte arriskuaeta horren beldur egon behar ez den arren... zenbat eta lurrean tinkoago plantatugero eta askoz hobeto egin dakioke aurre edozein tentaldi desorekatzaileri.

Ni iluntze guztietan ateratzen naiz kalera, burua pixka bat freskatzera. Aitazenak beti zioen lanak etena behar duela. Aita zintzo eta langilea zen... baina ete-na ezinbestekoa zitzaion hurrengoan ere segitu ahal izateko. Nik ere ideia horrijarraitu diot.

– Aita aguretu samar hil zitzaizun, ezta?

Aitari, hil zenean, hiru hilabete eta erdi falta zitzaizkion ehun urtetarako.Ondo eramanak, gainera.

21

1. 2005eko maiatzean


– Joxe Migel Barandiaranen adinekoa al zen?

Ez; On Joxe Migel zaharragoa zen. Nire aita Ignazio zeritzan, eta Barandiaranurtero etorri ohi zen gure etxera bazkaltzera San Ignazio egunean. Han egotenziren biak, mahaian kontu kontari eta On Joxe Migelek sarritan esaten zion aita-ri: “Ignazio, zu isilik! Zu baino zaharragoa naiz eta!” Biak ere tarte txiki batean hilziren, lau bat hilabetekoa.

– Beti iruditu zait gatz eta piper dezente erabiltzen duzula zure ateraldietan, etazorroztasuna darakutsaten zure esamolde franko ekarriko dizkizut gogorahurrengo galderetan...

Agian bai; txantxa dut atsegin... Ez ahaztu Tolosakoa naizenik... Ni gizonlasaia naiz, hori bai. Eta gauza bat esan behar dizut: mundu honetan lasaia izanbehar da, datozkigun kalamitate guztiei duintasunez aurre egin ahal izateko.Urduri jarriz gero galduta zaude. Alde horretatik, beraz, izan daiteke nire bizimo-du arruntean gatz eta piperra erabiltzen dudaneko irudia ematea. Ezin daitekelasaia eta serio akaberakoa batera izan. Hori da, behintzat, niri iruditzen zaidana.

– Aitak erakutsi al zizun biziari aurpegi ona ipintzen?

Etxeko giroak, bai. Amak ere eragin handia izan zuen horretan. 1950eko api-rilean hil zen ama, gazte samarra, eta bi egun lehenago gurekin bizi zen aitaren

22

1980. Tolosa, Galardi-Berrin, Ignacio Garmendia Zubeldia, Jose Migel Barandiaran, María JuanitaGalardi, Pilar Barandiaran, Tomás Garmendia eta Ignacio Garmendiarekin.

“Barandiaran urtero etorri ohi zen gure etxera bazkaltzera San Ignazio egunean”


osaba, Ziriako Zubeldia, 90 urterekin joan zitzaigun. Hark Santa Cruz apaiza eza-gutu zuen. Beraz, nire etxetik egun berdinean gorpu bat atera zen eta bestea,amarena, kutxan jarri genuen. Aitaren ondoan ordu asko eman nituen nik, noski,eta bera izan zen nolabait esatearren, nire maisua, bizitzaren maisua. Etxabehe-an genuen dendako obradorean tertuliak antolatzen hasi nintzenean aita ereetortzen zen. 1993ra arte eta hogeita hamabi urtetan egunero, igandeak ezik,hara biltzen ginen, gaueko zortzietatik bederatzietara. Tertuliakideren baten urte-betetzea zenean xanpaina galetakin edukitzen genuen.

– Hainbeste urte tertuliakide izatea ez zen gauza erraza izango, ezta?

Zaila da tertuliaren dinamikari bizitasunez eustea! Askok ez dute balio. Etagurekin hasi ziren batzuek utzi behar izan zuten... estiloari ezin jarraikiz. Tolosa-rrak ginen, noski, eta herrikidetasunak askotan lagundu egin beharrean urrunduegiten gintuen. Talde majoa osatuz joan ginen, poliki-poliki. Bibiano Larramendisendagile zena, Joxe Leon Iriarte, Felix Iarza, Esteban Arregi, Federico Zabala,Antxon Agirre, Periko Elosegi, Jose Luis Castro, Segundo Aguerri, Jose Luis Goi-koetxea, Jesus Mari Azurza, Paco Echevarria, Antxon Elosegi, Saturnino Ormaza-bal, Ramon Moraiz, Serapio Letamendia, Estanis Urruzola “Uxola”, Miguel MariBello Portu, Jose Manuel Atxaga, I. Mugerza, J. Agirrezabala eta beste batzuetan,Jose Mª Goñi, Jose Luis Lopez de Lacalle, Manolo Ugarte. Eguerdiro, aldiz, Anto-nio Labayen etortzen zen.

23

Tertuliakideetariko batzuekin: J. Agirrezabala, A. Agirre, J.M. Atxaga, P. Elosegi, J.L. Castro, E. Arregi,S. Aguerri, S. Ormazabal eta I. Mugerza (zutik) lagunekin. 1991.

“Ni tertuliako gizona naiz eta biziki ditut atsegin solasaldiak”


– Horrek tertulia baino gehiago parlamentua ematen du...

Bai, hala da. Oso talde polita zen!

– Tertuliak komunikazioa eta, azken finean, elkar ulertzea errazteko baliokozizuen...

Jakina! Norbaiti ez bazitzaion han entzundakoa atsegin egiten... isilik egonbeharrean eztabaida pizten zen, begirapen osoarekin. Gerta zitekeen, noski, en-tzundakoa gustatu ez arren isilik egotea nahiago izatea... Baina elkar komunika-zioa askoz aberatsagoa bihurtzen zen denen arteko ezbaiari ekiten genionean.Ikasteko bidea izan da beti elkarrizketa baina, zalantzarik gabe, horretarako ter-tuliako pertsona izan behar da. Ni tertuliako gizona naiz eta biziki ditut atseginsolasaldiak.

– Donostian ere hartu zenuen inoiz parte tertuliaren batean...

Bai; Miguel Pelay Orozkoren kuadrillarekin egoten nintzen batzuetan, Her-nani kalean, California kafetegian. Miguelen inguruan, Joseba Elosegi, JoseEstornes, Segundo Eizmendi “Basarri”-ren anaia eta beste batzuk biltzenginen hara. Aipatu ditudan horiek alderdi politiko berekoak ziren arren, EAJ-koak, bazen Franco garaian kargu publiko garrantzitsua izan zuen lagun batere... noizean behin agertzen zena. Eta hark ere gogoz hartzen zuen eskusolasaldietan...

– Euskal gizarteak tertulia gehiago beharko lukeelakoan al zaude?

Duda izpirik ez! Baina gu, ideologia desberdinekoak arren, adiskideak ginen.Eta oraingo gure gizarte honek huts dezente egin du alde horretatik. Ideologiakadiskideen esparrua mugatzen du eta hartatik kanpo nekez aurki daiteke zinez-ko adiskidetasuna.

– Aizu, Juan, oraindik ez dizut galdetu: zer da bizia?

Bizia?... Esango dizut aitona batek bere ilobari bezala: “Bizia?... bizia puta-keria bat da... eta gero hil egiten zara!”

– Zure kasuan ere horrela muga zenezake?

Ez. Niretzat bizitza oso ona izan da. Une hauetan ez, ezen –badakizu– MariaJuanita emazte ahaztu ezina orain dela bi urtebete hil zitzaidan eta arras aldatuzen nire egoera animikoa. Ezkonduta ia berrogeita hamabi urte eman nituenemaztearekin.

– Noiz jakin zenuen zure bizitza ikerketaren ildotik eraman zenezakeela?

Etxetik atera nuen nik ondorio hori. Gure etxean kandelak egiten ziren, argi-zariak, atxoi handi horiek... ezkoa baitzen gure negozioaren lehen gairik inpor-tanteenetakoa pare bat belaunaldi aurretik. Lehen aipatu dudan aitaren osabaezkogile baten alabarekin ezkondu zen. Eta nire aitak hartu zion testigua osaba-

24


ri. Aita Abaltzisketatik Tolosara etorri zen osabarengana lanera, eta ofizioa ikasizuen. Etnografiarako nire joera, beraz, hortxe sortu zen. Heriotzaren inguruko ohi-turak galtzen zihoazela ikusten nuen. Eta hasi nintzen notak hartzen.

– Aitarekin al zenuen lan egiten?

Gutxi. Ni Oronozen egon nintzen ikastetxean. Barnetegira sartu ninduten etahan ez nengoen gustura... Diziplina hura ez nuen atsegin. Irakasle onak izannituen, maristak, baina ez nuen urte bat gehiagorik iraun... Hamahiru urte nituenorduan... Etxera itzuli eta peritaje merkantila amaitu nuen. Eta handik soldadus-kara, hiru urtez, primeran emandakoak!

– Eta soldadutzatik itzultzean, zer ofizio izan zenuen?

Etxetik aparte, nik ez dut beste inon lanik egin! Aitari laguntzen nion, ahalnuen moduan. Eta ikerketarako zaletasunari aukera eman ahal izan nion. Gaiakpilatzen hasi zitzaizkidan, erreskadan, batekin hasi eta bestea ate joka! Apunte-ak hartzen nituen, asko, eta behin On Joxe Migeli erakutsi nizkion eta libururenbat atera nezakeela esan zidan.

25

Huescako Anso ibarrean, JorgePuyo artzainarekin. 1970

“Giroak aldaerak ekarridizkio gizakiaren

bizimoduari. Bakoitzabere garaikoa da”

– Baina non ezagutu zenuen On Joxe Migel? Aitaren dendan?

Ez. Frantziatik itzuli zenean egin nuen lehen aldiz topo berarekin, berrogeitahamarreko hamarkadan. Imanol Ugarte lagunarekin joan nintzaion Leze Txikira.Ugarte eta Barandiaran erbestera itsasontzi berdinean joan zirelako ezagutzenzuten elkar eta hark egin zion nire aurkezpena.


– Ikerketa lanetan hamazortzi urterekin hasi zinela kontuan hartuta, hirurogeiegin dituzu zeregin horretan. Metodoak aldatuko ziren hastapen haietatik, ziur,baina gizakia aldatu al da bere azturetan?

Gizakia beti da gizaki, pellokeria irudi daitekeen arren. Giroa bai aldatu da,zeharo. Eta giroak, noski, aldaerak ekarri dizkio gizakiaren bizimoduari. Bakoitzabere garaikoa da, bere girokoa. Denak geure aurreiritzi eta zirkunstantziez biluzikjarriko bagintuzkete, gizaki guztiok berdin agertuko ginateke.

– Egunero egunero, urte luzetan zehar, zure ikerketa lanetan aritu izan zara,ordu erditxo bat gehiagorik ez bada izan ere...

Ia egunero aritu naiz, bai. Catonek hiru aholku ematen zituen: ez da egunbakar bat ere utzi behar probetxuzko zerbait egin gabe; ez joan itsasotik lurretikjoan ahal izanez gero; eta gauza garrantzitsu bat isilik iraunarazi nahi baduzu, ezazaldu emakume bati. Behintzat, lehenean egin nion jaramon Catoni. Aleka-ale-ka bete dut nik nire biltegia. Gutxika-gutxika. Matxinbentako Aita Lasa frantzis-kotarrak behin gogorarazi zidanez, apur askok asko dagite. Aita Lasa oso gizonjakintsua zen, sekulako adimen naturalaren jabea. “Tejiendo historia” liburuaidatzi zuen eta Urbiako artzainen kapelau-fraidea zen. Behin Fraga Iribarne ager-tu bide zitzaion Urbian ematen ari zen Mezara, eta homiliari era honetaz ekin zionAita Lasak: “Excelentísimo Sr. Ministro; excelentísimos señores pastores...” Anek-dota horretaz idatzi nuen aspaldi.

– Irakurtzea ala idaztea, zer nahiago duzu?

Irakurtzea, bat ere zalantzarik gabe.

– Eta zergatik idazten duzu?

Nik baneki! Baina gustatzen zaidalako suposatzen dut...

–Eta eguneko gizartean ez dela irakurtzen esan ohi duzula kontuan badugu,...zertarako idazten duzu?

Zuk zerorrek atera ondorioa!

– Lan egin duzula diozu, baina beharbada lepa hezurrik hautsi gabe, ezta? Izanere, Laneko Domina inoiz irabazteko jaio al zinen?

Ez, inolaz ere. Baina lan errejimen lasaian oso ongi bizi izan naiz. Gure etxerabaserritar asko etortzen zen eta bateon bat bere buruari buruzko merituak kontatzenhasten bazen, lana zela eta ez zela, aitak erantzuten zion: “Aizu, ni ez naiz lanerakojaio... nigana ez etorri istorio horiekin!” Baina txantxetan ari zen, aita langile porro-katua baitzen. Nik, pixka bat hortik jarraitu dut... beharbada distantziatik.

– Orduan, Juan, oporrik hartu al duzu sekula?

Inoiz ez. Telebistan galdetu zidaten behin nora nindoan oporretan. “Zu inoizVenusen egon al zara?” erantzun nion kazetariari. Eta nire ateraldiarekin harritu-

26


ta zegoela ikusita honela amaitu nuen: “Ni bezala, zu ez zara sekula Venusenegon. Beraz, ez dakit ezer hango paisaietaz. Bada, nire oporrei buruz berdintsuerantzun behar dizut: ez dakit zer den hori”.

– Orduan, zure oporraldia lanean eman duzu eta lana oporraldi oparoa suertatuzaizu, ezta?

Bai; hala da!

– “Geroko kaleak inoiz ezeko plazara darama” Agian, bizitzarako zure plantea-mendu aske eta desenfadatua bat dator zure esaera horrekin, ezta?

Baliteke! Ez baitzait gustatzen, ahal dudan heinean bederen, orain egin deza-kedana gerorako uztea...

– Inoiz aspertu al zara?

Ni ez naiz aspertzen. Eta burua beti dantzan edukitzean datza formula. Eznaiz aspertzen, ezta abuztuan Tolosako kale bakartietan ere! Alde horretatik erezorte handikoa izan naiz, ezagutzen baititut –edozein tokitan edo girotan egondaere– zeharo aspertzen direnak. Eta hori tristea da.

27

Ostegun Gizen. A. Elosegui, F. Martínez, L. Labayen, P. Echeverria eta S. Ormazabalekin.

“Ez pentsa festarako arima ezkondu aurrekoa soilik izan dudana”


– Dena den, hobe bakarrik aspertzea lagun giroan baino, ezta?

Batere zalantzarik gabe.

– Lagun asko izan al duzu?

Bai; lagun zalea naiz. Baina gauza bat esango dizut, izan ditudan gehienakni baino dezente zaharragoak izan dira.

– Beti izan al zara gazte?

Beti... edo inoiz ez, auskalo!

– Inoiz bota al duzu inora curriculum vitae-ren bat?

Beharrik ere ez dut izan!

– Bizitzaren gorabeheretan oso zuhurra izan zarela iruditzen zait.

Nik diakono berri baten antzera jardutea nahiago izan dut beti, pauso guztiakaldez aurretik ongi hausnartuta. Bai, zuhurra izan naizela egia da. Badakizu, dia-kono batek lehen aldiz aldarera igo behar zuenean entzun zituen aholkuak hono-ko hauek izan ziren: meza ematen ari denaren oinak ez zapaltzea, presbiteriotikalde ez egitea eta zalantzan egonez gero, beti, badaezpada ere, belauniko egitea.Hiru horiei jarraituz gero nekez egingo zuen huts. Bada, niri ere arau horiek nirejardunean aplikatzea ongi etorri zait.

Saiatu naiz entzuten. Frenorik gabe hitz egiteari burugabekeria derizkiot...samurra baita hanka sartzea. Kanpo ikerketan, etnografian, lasai asko ibili beharda. Norbaitengana jotzen baduzu daturen baten bila, hark zuk baino gehiagodakielako da. Eta hori, pellokeria dirudien arren, erraz ahazten da.

– Txinarrentzat, aidanez, jakintsuak galdetu egiten dutenak dira eta ergelak,berriz, denetariko ikasgaiak eman nahi dituztenak...

Bai, hala da. Ergelak beti erakusten ikusiko dituzu. Azkarrak, aldiz, besteeientzuten...

– Bizitza honetan gezurra da nagusi, zorionez. Egia balitz... gaizki ibiliko ginate-ke! Horrela esan duzu behin baino gehiagotan... Egiak begia erre ote?

Egia nagusi balitz... desastre padre! Baina pentsamendu hori ez da nirea,Antonio Machadorena baizik. Beraz, ez ipini nire aktiboan niri ez dagokidan meri-turik! Nire egiten dudalako, ordea, hamaika aldiz erabili dut ideia hori, bai jauna.Egia oso mingarria da askotan. Baina, dena den, gauza bat da gezur esan beharizatea, ia-ia karitatez, eta beste bat, oso hedatua gaur egun gure gizartean, prin-tzipioz esatea. Gezur batek beste baten ondoren gezurra sendotzen laguntzendu. Eta hori ederki ondo dakite eguneko politika estatistek, hedabideen gaizki-detzaz baliaturik munduko ordena hankaz gora jartzen ahalegintzen ari direne-an. Machadok ez lioke gezur horri amen egingo, ezta urrik ere!

28


– Zaharrek kontseilu onak ematen dituzte, ezin baitute eredu txarrik eman...Hori, oker ez banago, zure esaera da.

Bai, inoiz edo inoiz idatzi dut hori.

– Baina ezagutuko duzu nonbait agure edo atso gaiztoren bat, ezta?

Bai, noski. Baina horiek ere, ahalegindu arren, gehienetan karikaturen modu-koak ditugu. Ez dira, beraien baitan amets dagiten mailara sekula iristen. Eta horipatetikoa da. Hobe da, beraz, kontseiluak ematea... testuingurutik kanpo eredutxarrik ematen saiatzea baino... Lagun hurkoaren buru osasunarengatik, besteezergatik ez bada ere, hobe da kontseilari gisa aritzea.

– Ba al da, ordea, promesarik eskaintzen duen zaharrik?

Nola arraio egingo dugu guk zaharrok promesarik? Guk, edadekook, bakar-bakarrik, hil kutxa egileentzat egiten dugu promesa. Eta “Beti-betiko zoriona...”hileta elizkizunetan abestuko digutenentzat. Tolosako kaxa egileak esan ohizuen: “Nik ez diot inori heriotza desiratzen... baina lan egin beharra daukat!” Nos-ki! Bere eskubidean zegoen horrela hitz egiteko!

– Zuk ere, behintzat, gauzak argi esatea duzu atsegin. Eta aritu behar deneanirmo aritzen zara, pultsua dardaratu gabe.

Horixe da bizitzaren legea, nahiz eta lehen esan dudan bezala batzuetangezurra ere jakin behar den erabiltzen.

– Nolanahi ere, pasodoble bat beti pasodoble izango da...

Eta zer gertatzen da baltsaren erritmoa jartzen badiozu pasodobleari? Bada,dantzan ari bazara oinak beste dantzarien oinekin trabatuko zaizkizula... Baina,aizu, ni ez naiz inoiz dantzari ona izan dantzari buruzko ikasgaiak ematen hasteko...

– Esaten ari nintzaizun tinko agertzen zarela zure postulatuen aurrean...

Nik uste dut, terroristek ere –tiro egitera doazela– ezin dutela zalantzarikizan; bestela ez lirateke terroristak izango,... frantziskotarren hirugarren ordena-ko kideak baizik! Oteizak ere arrazoitzen zuen horrela: lapur ona ezin daiteke izandamututa hil ostean Paradisura doana; Jorgeren ustez, hori lapur txarra zen, ino-laz ere ona! Eta teoria hori bera aplikatzen diot nire jardunari: zertarako itzulin-gururik egin zuzen jotzerik badago? Orain bai, Pio Barojaren ”sardina zaleen gau-zak” haizatzeari ez diot graziarik aurkitzen, eta beraz nekez ikusiko nauzu ezta-baida antzuetan. Gutxitan galtzen dut astia ezbai ilogikoetan. Ez zaizkitinteresatzen. Kasu horietan, diplomazia nahiago dut, ez nauela inora eramangoaldez aurretik jakin arren.

– Oroimen onekoa al zara?

Nik uste baietz. Hala ere, mundu honetan gehiegi oroitzea ez da gauza ona.Burmuina selektiboa da eta badaki zer gorde eta zer ahaztu behar duen. Bainahori ezin da beti.

29


– Sekula ez zaitut –ematen dizkizuten enkarguak direla eta– gogoratzeko oha-rrik hartzen ikusi.

Ez, ez dut horien behar. Apuntatzen badituzu, gainera, ezin duzu ahaztu zai-zunik esan... eta horrek ere bere arriskuak ditu, batzuetan ez bainago enkarguaematen didanarekin batere ados... eta ez dut funtsean hura betetzeko asmorik.

– Aitortu behar dut niri ez didazula inoiz hutsik egin...

Zorionekoa zu!

– Gezurra dirudien arren, hainbeste paper mugiarazi duen gizonak ez du baterezaletasunik bere gainean paperik eramateko... Nola konpontzen zara?

Hori ere trebetasuna da; badirudi paperak eta liburuak gainean eramateakbidea oztopatzen didala, ezta? Baina horretarako daude lagunak, ez al duzuuste?

– Eskutitzak idaztea ere ez da zure afiziorik kuttunena. Badakit, dena den, behinkarta bat idatzi zenuela...

Ni ezingo naute sailkatu, ez horixe, nire gutundegiaren garrantziarengatik!Eta diozun moduan, ongi gogoratzen dut arratsalde hartan idatzi nuen karta.Goizean Koldo Mitxelenarekin egin nuen topo Donostiako Amara auzoan. Nireautoan nindoan, eta hura gaizki aparkatuta utzi ondoren Koldorekin joan nintzenkafetegi batera. Emaztea gaixorik zuela esan zidan Koldok eta zerbait erosteraatera zen bera. Kafetegi hartatik beste bitara joan ginen eta berandu egin zitzai-gun. Ahaztu genituen, nik autoa, eta Mitxelenak emaztea. Elkarri agur esangenionean, Koldok –txantxetan– eskutitz batean emazteari berandutzearen zuri-keta igortzea eskatu zidan. Eta baita nik arratsalde hartan eskaria bete ere...huts txiki batekin. Eskutitzean egun hartako goizean gertatutakoaren berri emannion... baina data gaizki ipini nuen. Konturatu nintzenean, eta Koldoren emazte-ak eskutitz hartako zorroztasunik eza nire lan zientifikoetan ere izango ote zenpentsa zezakeelakoan telefonoz deitu eta: “Para todos los efectos queda rectifi-cado el error...” esan nion. Hori bai marka, ezta? Bizitza osoan karta bat idatzi etahura gaizki!

– “Amistades recompuestas y café recalentado no dan buen resultado” Egia ote?

Kafearekin hori gertatzen da. Lehengo zaporea galtzen du bigarren beroal-dian. Eta sentsazio mikatza uzten du ahoan. Lehenera itzultzea ez da ona gerta-tu ohi adiskideekin behin etena emanda.

– Badira besteen arrimuan hazten diren gizakiak, Ezagutu al duzu inor?

Asko! Zuk ez, ala? Gizakion artean badira, egoerarik txarrenean ere, eurenaaurrera ateratzeko iaiotasun berezia dutenak. Ez dakit nola konpontzen diren,baina beti daude, zuk aurkitu nahi ez dituzun tokian. Ez dira ohiko garaileak, ez.Haiek, normalean, atorranteak dira, astun petralak, eta ez dute batere lotsarikedozein ordu zein egunetan zure atean agertzeko.

30


– Eta lurpean hazten direnetako inor ...

Bai, noski. Euskal kulturak adibide asko eman dezake alde horretatik. Biziizan ziren bitartean lur azaletik zeharo ezezagunak pasatu ziren askok hil ondo-rengo ohoreak jaso dituzte... Merezi al du heriotzaren fielatoa pasatzeak horre-tarako?... Hombre! Beti da hobe berandu, inoiz ez baino. Baina hala ere, ez zaitgaizki iruditzen Rafael Albertik idatziz agindutakoa: “Debekatu egiten ditut hilondoren egin lekizkidakeen omenaldiak”. Hala ere, ez dugu ahaztu behar asko-tan mitifikazioa heriotzarekin agertzen dela, eta hori ere ekidin behar da, merke-kerietan ez erortzeko.

– Norbait nabarmenduko al zenuke lurpeko hazkundeari dagokionez?

Beharbada oso hurbil dudalako, baina niri Ramos Azkarateren kasua egitenzait deigarria. 1904 urtean hil zen, eta lehendabizi liberala bazen ere bigarrenkarlistada amaitzean integrista zirkuluetara hurbildu zen. Integristekin haserretueta karlistengana jo zuen. Antzerki lanak idatzi zituen, “Ijitoen ezkontzak” eta“Beotibarko jatzarra”, besteak beste. Hil zenean, Tolosako kazetak “Ha muerto elbertsolari Ramos Azcarate Otegui” besterik ez zuen ipini. Orain, Ramosek lan egi-ten zuen Plazako Arkupetan irudi bat da haren omenez; bestalde, berak idatzita-ko obra baten izena -“Galtzaundi” ezaguna- elkarte batek eta agerkari batek dara-mate. Eta abar. Justizia egin al zaio?... Ez dakit... Baina, zalantzarik gabe, RamosAzkarate hazi egin da hil ondoren.

– Jai egunetan zeruan euskaraz egiten dela... bide zioen Ramos Azkaratek.

Hala da. Hori idatzita dago. Nik behin Madrilgo hitzaldi batean baieztapenhorren gaineko aipamena egin nuen. Ramos Azkaratek esan bazuen... bere arra-zoiak izango zituen, ezta?

31

Sendiaren denda.

“Tolosako Kale Nagusian -Calle Mayor-

ehun eta hamaika urtez irekita egon zen

gure denda”


– Juan Garmendia Larrañagak lurpean ere hazten jarraituko al du?

Ni baloratzea erreza da. Haz nintekeen guztia hazi naiz. Eta lanean jarrai

dezakedan arren nire tamainak nekez egin dezake gorago. Alde horretatik, beraz,

lasai joan naiteke. Baina horretaz neurtzea hemen geratuko zaretenoi egokituko

zaizue, inor ez baita berari buruzko neurriak hartzeko aproposa...

– Zuregandik ere ikasi dut norberak bere orbana baino askoz hobeto aurrean

dagoenak ikusten duela...

Hala da. Zu ohartuko zara lehenago nire korbataren mantxaz ni baino. Beti

dago “ispiluaren bitartekoa” – hausnarketa– baina gutxitan erabiltzen dugu, isil-

tasunari beldur izango bagenio bezala. Eta norberaren barnean biltzea oso ari-

keta osasuntsua da, gure tasun eta kerietaz jabetzeko balio baitu. Badirudi,

ordea, ez diogula zaletasun handirik erakusten geure balizko mantxez aritzeari.

Errazagoa da besteen hutsez ohartzea. Beste adibide bat jarriko dizut: aurpegian

garun bat baldin baduzu, ez zaizu gustatuko, normala den bezala. Baina kon-

tzientea zara eta bizarra egiteko orduan kontuan eduki behar da, ezin da ahaztu,

gustukoa ez duzun arren...

– Baina zuk aurrean daukazunarengan orbanik ikusten baduzu... abisatzen al

diozu?

Ez. Zertarako? Nik uste dut bakoitzak jakin behar duela bere barnera begi-

ratzen. Itsu ez bada ohartuko da bere herrenkuraz... Bakoitzak bere akatsekin

egin behar dio aurre bizitzari, eta horretarako aldez aurretik ongi neurtua eduki

behar du bere urratsa, noraino hel daitekeen eta haraino iristeak zenbat denbo-

ra emango dion ezagutzeko. Norberak pentsa dezakeen baino askoz arruntagoa

izan daiteke errealitatean, eta ustekaberik izan ez dezan hobe du bakoitzak bere

ahalmenaren gaineko kontrola ziurtatzea.

– Baieztapen hori, “Zertarako nahi dut dudan guztia, ez bazait zor dudana

ordaintzeko iristen?” ideiarekin ezkontzen al da?

Baliteke. Izan ere, dudan guztia –gai materialez aparte– jakinduriarekin

ere egon daiteke erlazionatua. Kontzeptu horretan, beharbada, azkarra eta adi-

mentsuaren arteko diferentzia ere sar genezake. Julio Caro Barojarekin bat

nator eta azkarra ehun metroko korrikalari batekin alderatzen dut nik ere; adi-

mentsua, aldiz, fondokoarekin. Lehenak muskuluen berehalako erreakzioa

behar du. Maratoilariak kontrolatu egiten du bere ahalmena. Nik adimentsua

nahiago dut.

– Nolanahi ere, nik ez dakit Caro Baroja oso zuzen dagoen mugaketa horrekin,

sprinterrak ere miresten ditugu eta....

Caro Barojak beti asmatzen zuela uste al duzu?... Hark ere egin zezakeen

huts, ezta?

32


– Julio Caro Baroja aipatu duzu eta haren “Fisiognómica” liburua ongi aztertuduzu, goitik behera...

Oso liburu ederra da, gizakiaren hainbat alderdi fisiko ezagutzeko. Ez da teo-ria zehatza, noski, baina balio du zenbait interpretazio egiteko. Nik neronek, adi-bidez, baditut zenbait ideia, liburu horretan zehazki azaltzen ez diren arren, CaroBarojak esandakoari jarraiki burutu ditudanak. Esaterako, tristeak ergelak direlauste dut. Eta alaiak, berriz, adimentsuak.

– Seguru al zaude?

Ez ehuneko ehunean, noski, baina oro har teoria ontzat eman daiteke, nireikerketetan oinarritzen dut eta. Baditut beste mugaketa batzuk ere: begi urdinak,faltsuak; ezpain estuak, petralak; sudur motzak, lotsagabeak. Herri jakinduriakdio hori. Horrek ez du esan nahi begiak berde edo gaztaina kolorekoak ezin dai-tezkeela faltsuak izan. Eta izango dira, bai noski, sudur motz lotsadun galantakere.

– Mugaketa horrekin al doa, kojo zuzenik ez dagoela dioena?

Definizio hori, berez, egia da, ezta? Oker zuzenik izango ez den moduan... Iru-ditzen zait tesi polita litekeela, historiak emandako kojo ospetsuen ingurukoa.Jacobengandik hasita, Lope de Agirre, Loiolako Ignacio, Garibaldi, Romanones,Aranzadi eta abar luzea edukiko genuke ikertzeko. Lehen aipatutako RamosAzkarate ere herrena zen. Behin auzitara eraman zuen Ramos Azkarate Tolosakoerretore jaunak, hark bere bertso batean okerkeriaren bat kantatu zuen eta.Patrizio Orkaiztegi zen erretorea, integrista eta euskaltzalea. Eta min egin bidezion Ramosen ateraldiak. Diodan, bide batez, Orkaiztegi Santa Kruz apaizarenoso laguna zela. Bada argazki bat biak agertzen direla, Sorabillan.

– Eta zuk nola dakizu Jacob herrena zela?

Froga ezazu ezetz! Horren gisako galderei, “sendiko tradizioari esker” daki-dala erantzuten diet, eta kito!

– Julio Carok ere zioen, bere barrabiletatik tiraka isiliko zen ergelik ez zuela eza-gutu.

Erokeriari buruzko teorizazio batzuei etena emateko erabiltzen zuen Juliokirudi hori. Ergelak ere selektiboak dira ergelkerietarako: sekula ez dute eurenkontrako ezer burutuko.

– Topo egin al duzu zure ikerketetan solaskide erorekin?

Ezin dut esan, bakoitzaren giroan epaitu behar baita pertsona. Hori iruditzenzait, behintzat. Tipo arraroak, bai, dezente aurkitu ditut... Baina, ez al nintzen nihaientzat tipo arraro bat? Seguru pentsatuko zutela nola arraio gal nezakeenalperrik nik nire denbora, beraientzat zeharo normala zen zerbaiti buruz galdez-ka azaltzen nintzaienean; eta ez zuten ulertuko zergatik eduki nezakeen interesaeuren aitona-amonen kontuengatik. Bestalde, jeinuak eroak al dira?

33


– Zein da zuretzat jeinuaren tipologia?

Oteizarena, zalantzarik gabe. Jorgerekin nengoen guztietan banekien gutxienespero nuenean ateraldiren batekin liluratuko ninduela. Berezkoa zuen. Oteiza-ren hausnarketa-errainuak zeharo dardaragarriak ziren eta ez zuten inor ezaxo-lati uzten. Nahiz eta, sarri, berarekin ados ez egon. Mitxelenak ere bazuen ukitu-ren bat... baina ez zen, ene ustez, Oteizaren jeinu mailara heltzen.

– “Ardi txikia beti bildots”?

Funtsean, gizaki txikiak aldaera txikiak dituela esan nahi du. Barandiaranekatsegin zuen esaldia da, nire aita zenak sarri erabilitakoa. Txikiak agian sufritukodu txikia delako, baina handiak baino abantaila gehiago bide ditu zahartzaroan:ez zaio hainbeste igartzen aldaketa. Itxurari dagokionez aplikatzen da esaldia.Hala ere, nik ez dakit norainoko egia den, ardi txiki baina zaharraren okela ez bai-ta bildotsarena bezain samurra.

– Badira handi eta txikien artean denetariko erronkei heltzen dietenak. Berdinzaizkie helburu eta bitartekoak; beti ditugu prest euren merituak denen aurreanazaltzeko. Bidezkoa al da?

“Veinte oficios no medra” dio esera zaharrak, eta horixe bera aplika dakieketipo horiei. Tolosan ezagutu nuen nik “Veinte oficios” gaitzizeneko bat. Kulturamunduan garbi asko dugu horren islapena. Juaristi doktoreak –Huitzirekin bate-ra Aralarko San Migeli buruz lan eder bat egin zuena– esan ohi zuen: “ni ahatebaten modukoa naiz; kantatu, ibili, hegan eta igerian egin... dena egiten dut, bai-na beti dago norbait guztietan irabazten nauena” Dibulgazio lanetan ahatearengisakoa izan daiteke, baina ikerketa arloan sartzeaz bat arinkeriak eta azalkeriakalde batera utzi behar dira.

– Ikerlaria zergatik aspertzen da? Irakurtzen ez zaiolako?

Ikerketa mundua oso astuna da, eta ez dira fruituak hain samur agertzen.Beraz, erraza da aspertzea. Badaiteke ere barne-barnean nolabaiteko etsipenasortzea ikerlariarengan. Gero, ez dugu ahaztu behar ikerketa garestia gerta dai-tekeela, eta kultura munduan induljentziak dira nagusi ordainketaren orduan.Eta induljentziek ez dute Burtsan kotizatzen.

– Zuri induljentzi asko eman al dizkizute?

Asko, bai horixe! Eta nik buruturiko lanak diru dezente eraman dit. Hainbes-te induljentzirekin, zerurako bonoren bat edo beste irabazita edukiko dudala ustedut. Noiz erabiltzeko ez dakit, baina eskuratuko zaidala, seguru!

– Zure ofizio horretan ere egongo dira irabazle suertatzen direnak, ezta?

Bai! Irabazle, gainera, ez bakarrik alde ekonomikotik. Nik horiei alde baka-rreko moneta deitzen diet. Ez dute gurutzearen aldeko itxura ezagutzen. Niri ger-tatu zait, ikerketaren alderdi irristakorretatik ibili naizenean, xaboi egilearen etxe-an bezala, txirrist egin ez dudanean erori egin naizela. Noski, onik ere atera naiz.Baina alde bakarreko moneta horiek beti azaltzen zaizkigu zutik... garaile gisa. Niez naiz horietaz fidatzen.

34


– Behin esan zenidanez, zure ustez bi tonto mota dira: liburua uzten dutenak etaliburua itzultzen dutenak. Liburu asko utzi al duzu?

Ez! Oso gutxi. Eskatu ere ez didate asko egin... Baina inoiz edo inoiz baterelotsarik gabe ukatu egin diot eskatzen zidanari. Utzitakoetatik, aldiz, banaka ba-tzuk ez dizkidate bueltatu. Nire teoriari jarraiki, kasu horietan neu bakarrik izannintzen tontoa.

– Zer nolako irakurketa mota nahiago duzu?

Niri historia gustatzen zait, asko. Gorosabel historialariaren liburuekin goza-tu egiten dut. Eta baita Fausto Arozenarenekin. Eta munduko historia ere dutatsegin. Edozein modutan, munduko historiara heltzeko, lehen lehenik norbera-ren kaleko historiatik pasatu behar da. Filosofia eta Artearekin ere gozatzen dut.

– Afizioak?

Irakurri eta idazteaz gain, pilota partiduak izan ditut gogoko urtetan. Beotiba-rrera sarri joaten ginen eta baita Bergarako frontoira eta Eibarko Astelenara ere.

– Zein izan da zuk ikusitako pilotarik onena?

Julian Retegi oso ona izan da. Baina Atano III gehiago zela uste dut. Niri, denaden, gehien gustatu zaidana Atano VII da.

35

A. Letamendia, M. Soroa, S. Eizmendi, Peña, J.Mª Alkain, F. Polo, M. Gallastegui eta Santi Urtasune-kin. Zarautz, 1998.

“Lagun zalea naiz”


– Duzun azkoitiar ezpalaren luzapena al da hori?

Ez dut uste. Ama Azkoitikoa zen arren pilota gaietan oso inpartziala naiz. A!Eta Miguel Soroa? Zaldun bat kantxan, lagun maitea... eta pilotari aparta!

– Bai, baina Arriaran II-arekin galdu zuen finala, ezta?

Egia da! Arrasatearra dela uste dut...

– Behin esan zenidan moduan, bi pertsona mota dira: normalak eta menpekoakedo morroiak...

Morroi izatetik aldentzea oso zaila da, ia-ia ezinezkoa. Normala izatearenmarkoa morrontzaren mugekin nahasten da, gero eta garbiago. Ene irudiz, bizi-tza bera morrontza da, ez baitago erabateko askatasunik. Nik ezagutu ditut,zeharo libre zirela zioten pertsona batzuk. Baina funtsean ez dut uste horrela sail-ka zitezkeenik, ikusezinak diren lokarri askori kateatuta bizi baikara.

– Erromantikoa zarela idatzi da zutaz. Egia al da?

Nik uste dut baietz, pixka bat banaizela. Maritxu Mayor Lizarbek elkarrizketabat egin zidan behin Donostiako “Unidad” arratsaldeko egunkarirako. Galderenarteko bat hauxe izan zen: gerran aritzea egokitu izan balitzaizu, zer izangozinen? Eta nire erantzuna honako hauxe: ahal izan banu, ez nintzen joango, ezbaitut legionarioren ezpala. Baina, hala ere, arrastaka eraman banindute, erre-keteen tertzioren batean ala CNTkoekin arituko nintzen. “Suposatzen nuen”erantzun zidan kazetariak. Eta hurrengo egunean “Juan Garmendia Larrañaga:un etnógrafo romántico” titulatu zuen artikulua.

– Zergatik eman zenion erantzun hori?

Erreketeek ez zuten agintzeko aukerarik eta are gutxiago anarkistek. Erreke-teak irentsi egin zituzten frankistek, gerra amaitu bezain laster. Anarkistek buruargiak izan dituzte, Federica Montseny, Malatesta, Prokotnin eta Bakunin, beste-ak beste. Erromantiko hutsak. Ezinduak, erabat, aginterako.

– Baina erromantiko guztiek dute bortizkeriazko aurpegieraren bat... Bortitza alzara?

Erromantiko izateak ez du esan nahi ur epelarekin bataiatua egotea. Halaere, erromantiko guztiok ez gara bortitzak. Eta hori frogatzeko neure kasua hardezakezu.

– Zu zer ur motarekin bataiatu zintuzteten?

Amak ez zidan inoiz esan nola zegoen ura ni bataiatu ninduten unean. Bada-kizu hiru ur motarekin bataia daitekeela: ur epelarekin, ur arrearekin eta ur ho-tzarekin. Azken horrekin bataiatutakoak izaera handia lortzen du, bizitasuna, etaedozein gairi aurre egiteko gai bide da. Ur arrearekin gizaki lohi samarra sortzenda, sekula definitzen ez diren horietakoa. Eta ur epelarekin zipriztindurikoak ez

36


du kemenik erakusten, pertsona txepela da. Nahiago ditut arrekoak epelekoakbaino, gaizto batekin errazagoa baita konpontzea txepel batekin baino. Hauekatzeko hankarekin izorra dezakete ustez konpondutakoa.

– Erantzunaren arabera, Juanito, uste dut Tolosako pontea ur hotzez bete zutelazure bataio egunean...

Ideiarik ez!

– Esan duzu ez zarela bortitza; baina ironiko samarra bai, ezta?

Zergatik diozu hori? Txantxa maite dut –berriro diotsut ez dela ahaztu behartolosarra naizenik– baina ez dakit nire txantxa inoiz ironia izatera iritsi ote den.

– Erromantikoa zarenez gero kanpaien soinua atsegin izango duzu...

Bai, oso barnekoiak ditut kanpai oihartzun batzuk. Biziki gozatzen dut, base-rri herrixka batzuetako giroan nagoela elizako dorretik heltzen zaizkidan hotsakentzuten. Badira artistak, kanpaiei berba egitea eragiten dietenak. Gero eta zai-lagoa da, ordea, sentsazio hori aurkitzea. Araiz bailarako Azkarate herrian en-tzundakoak ez zaizkit oraindik ahaztu. Hura zen doinu ederra!

– Izan al zara ikonoklasta?

Ez, inolaz ere.

–Eta eszeptikoa?

Bai, asko gainera, batez ere nire bizitzaren aldi honetan.

– Julio Caro Barojarekin harreman handiak izan zenituen, nahiz eta harremanazaila egiten zuen bere izaerak.

Niretzat ez. Zapuzten zenean jenio bizikoa zen eta edozein astakeria esanziezaiokeen aurrean zuenari. Gure arteko erlazioa oso leuna izan zen beti, lane-an eta jai giroan ere. Nik uste dut berak asko maite ninduela eta batzuetan berekontrapuntua izan nintzela esan daiteke. RIEV-eko garaian, adibidez, zezen zai-lak nik toreatu nituen... Baina hori gustura egin nuen.

– Badakizu zutaz ere jenio bizikoa zarela diotela ongi ezagutzen zaituztenek?

Oker daude, ni ez bainaiz horren gisakoa, normalean bederen.

– Diplomatikoa bai, ezta?

Tolosarrok zuri eder faltsuko ospea dugu. Horrek esan nahi du diplomatiko.On Manuel Lekuonarekin sarri hitz egin nuen nolakotasun honetaz. Hark ongiezagutu zuen gure izaera, Andoainen urtetan bizi izan baitzen eta maiz bisitatzengenuen. Inoiz bera Tolosara etorri zen. On Manuelek berak kontatu zidan, gerradenboran bere bila joan zirela hiltzeko asmoarekin eta tolosar bat zen bilatzaile-en burua. Haren izena eman zidan, sekula azalduko ez dudana.

37


– On Manuel ahaztu egin du euskal gizarteak, ezta?

Bai! Itzal handiko gizona izan zen, oso jakintsua. Baina, badakizu, abertzalezenez gero –eta gainera abade– karrera motza egin zezakeen giro antzu hartan.Andoainen, Pedro Arregiren etxean egon zenean solasaldi luzeak edukitzen geni-tuen. Lasarteko Brigiden komentuan bizi zen. Andoainetik Oiartzunera aldatuahal izan zenean ere joaten nintzaion. Benetan lagun minak izan ginen eta, nikuste, zinez apreziatzen zituen nire bisitak.

– Diplomaziaz hitz egiten ari ginen eta gogoratzen dut zure beste esaldi bathonako hauxe dela: behar ez dena esaten denean, nahi ez dena entzuten da...

Hala da, bai jauna. Isilik egotea normalean komenigarria da, badaezpadaere. Marratik pasatzea, ordea, zeharo kaltegarri gerta daiteke. Alde batetik han-ka sar dezakezulako... eta bestetik entzun nahi ez zenukeena bota diezazukete-lako. Beraz, berba egiteak badu bere artea. Eta non, norekin eta nola egiten denikusita zailtasun handirik gabe antzeman dezakezu nolako erreakzioa espero dai-tekeen bestearengandik.

– Badakit entzule ona zarena eta begirale zorrotza. Diplomaziaren funtsezkodohainak dira horiek...

Gorago aipatutako gure etxeko tertulietan derrigorrezkoa zen entzuten jaki-tea. Begirunea zor zaio solaskideari, berak zuri eman behar dizun heinean, deso-

38

Eusko Ikaskuntza-ren 1985eko Batzar Nagusian, Kote Ormazabal, Manuel Lekuona, Imanol Olaizolaeta Jose Miguel Barandiarenekin.

“Ikerketa mundua oso astuna da, eta ez dira fruituak hain samur agertzen”


reka gertatuz gero elkarrizketaren zutabea printza egin daiteke eta. Lehen aipa-tu dut On Manuel Lekuona eta badakizu zer pentsatzen zuen hark euskarabatuari buruz. Ez zen aldekoa. Nik gai horretaz nire ideiak eduki nitzakeen arrenOn Manuelen sentimenduan minik ez sortzearren isilik geratzen nintzen uneaskotan. Baina, kontuz, gauza bera egiten nuen, adibidez, Gabriel Arestirekin.Euskara batuaren defentsa sutsua egin zidan behin Arestik nire etxean... nireideiekin bat ez zetozen argudioak erabiliz. Aresti nire etxean zegoen, nire gonbi-datua zen, eta ezin niezaiokeen kontra egin! Isiltasunetik erantzuten nion.

– Baina, bestalde, ez zaitugu sekula ekintza ezatseginen aitzindaritzan aurki-tzen...

Ez, hori garbi daukat. Ez naiz helburu itsusien profeta izan. Ez ditut gogoko.

39

POLITIKARI BURUZ

– Euskal panorama politikoa nola ikusten duzun galdetuko banizu?...

Bada, beste behin emandako erantzunarekin bidaliko zintuzket: astigmatis-moak jota nago eta, beraz, nire iritziak balio gutxi du.

– Suposatzen nuen. Baina ez al duzu okulistarengana joateko asmorik?

Joan izan naiz baina ez dit errezetarik eman... ziurrenik berak ere nire aka-tsaren erroa garbi ikusten ez zuelako. Okulistek eurek ere kristal desberdinak iza-ten dituzte eta balizko diagnostikoan huts egin dezakete.

– Baina agian tolosarra zarelako, hots, diplomatikoa, pentsamendu politiko guztie-tako adiskideak izan dituzu eta horrek euskal gizartearen nortasuna sakon azter-tzeko aukera eman dizu. Beraz, barkatu baina insistitu behar dut: zure ustez, zerbekatu egin du euskal gizarteak bere zurrunbilotik ateratzen gai ez izateko?

Ez zait batere kostatu iritzi desberdinetako lagun handiak edukitzea. Hori egiada. Eta lagun minak, gainera. Orain urtebete pasatxo hil zitzaidan horietako bat,ia-ia ehun eta bat urterekin: Luis Olarra errepublikazale eta anarko samarra. Adis-kide izan nuen Lopez de Lacalle ere, ETA-k hildakoa. Eta, begira bestalde, Oteiza,Caro Baroja, Barandiaran eta Mitxelenaren arteko nahasi ederra. Horiekin guztio-kin ongi eraman naiz, arazorik gabe. Nik uste, errespetuan oinarritu dut guztion-ganako nire jokaera. Eta horrek ateak ireki dizkit. Nire adinarengatik, ordea, geroeta eszeptizismo gehiagorekin segitzen dut eguneroko panorama politikoarennondik norakoa. Hedabideetako albistegiekin nazkatuta nago, orokorrean, etaegunkariak ez ditudala ia-ia irakurtzen aitortu behar dut, eskelak salbu.

– Horrenbesterako al da?

Bai, bai. Euskal Herria auzo txiki bat da eta denak ezagutzen ditugu elkar.Lau txori, beste horrenbeste kaiola eta besterik ez. Hori bai, denak elkarren kon-tra, mokoka. Baina ez diot zure lehengo galderari ihes egin nahi: Euskal Herriari,elkar entzuteko ahalmena falta zaio. Ez naiz aditu hitza aipatzera iritsi, entzunhitzera baizik. Hori ere ez baitugu lortzen. Gero, amore ematea batak besteari.Dena den, lehenago ere esan dizudan moduan, konponketa txarra, gaitza, ikus-ten dut gure arazorako. Euskaldunok beti ibili gara horrela. Gogoratu AhaideNagusiak, karlistadak, XX mendeko gerra zibila inzibila, eta abar.

– Hori gaixotasun mundiala al da?

Nik ez dakit fenomeno hori Ozeanian ematen ote den. Hemen, behintzat, bai.Akaso, “begi bista ona eta ezin ikusi” horixe bera gertatzen zaigu guri, gure pro-

41


nostiko eta iragarpenekin. Benetan, ni zeharo kezkatzen nauena hauxe da: kon-ponketarako gure ezintasun honek kulturari ekartzen dion kaltea. Jakina, ez dutesan nahi geure aldekoa bakarrik dela elkar ulertzeko inkapazitatea; ez! Besteokere darakutsate gurekiko agorkeria. Baina interesatua izan daiteke, arras enfo-katua gure izanean orbain sakona uzteko. Bitartean, ordea, zer egiten ari garagu? Daramagun gerra honetan, euskara ateratzen ari da galtzailea. Egoskorke-riak kalte handia egin digu eta bide horretatik bagoaz, zaude ziur!, gure hizkun-tza amildegiraino eramango dugu, oso ahula da eta.

– Zure beste ezagun batek, Baleriano Mokoroak, “Damua garaiz” obra idatzizuen. Ba al dago gugan damurako borondaterik?

Ez dut uste. Beti aldamenekoari egozten diogu errua. “Euskaldunak auzpez,makur burua...” dio Balerianok eliza-abesti batean. Baina urruti gaude jarrerahorretatik. Harro samarrak gara. Behintzat, horixe izan da nire ikerketa lanetanantzeman ahal izan ditudan zehaztapenetako bat.

– Ezagutu al duzu, hauteskunde politikoen kanpainan, hautesleen herritik ibaibat igaroaraziko duela agindu duen inor?

Bai, noski. Zuk ez, ala? Tolosan, errepublika garaian, hautagai batek Izaskunbaselizaraino bidea irekiko zuela agindu zuen; kontra egiteko, Tximela izenekokarlistak “Nik Uzturreraino!” bota zuen, lasai asko. Beste hauteskunde batzueketorri beharko dute oraindik Uzturreraino heltzeko!

42

Jose M. Atxaga eta Luis Olarrarekin. Tolosa, 2000.

“Unamunori elkarrizketatu zion azkena izango zen Luis Olarra ”


– Promesen dantzan erotu egin gaitezkeela dirudi. Baina bestalde, Gartzia kon-kordunari gertatu bezala, exijentzia guztiak ere ez dakit noraino zilegiak diren...

Nik ere ez daukat garbi. Sarritan jartzen dut, bai, Gartzia konkordunaren adi-bidea, pankarta batekin bide bazterrean “Berdintasuna denontzat” eskatzen zue-na. Ez dakigu zer exijitzen zuen: bere konkorra desagerraraztea, ala denok kon-kordun bihurtzea. Nik ez dut uste berdintasuna guztientzat berdina izan behardenik. Bakoitzak bere nortasunaren barne bizi behar du.

– “Tratándose de enredamientos, esto se corta por los cimientos” dio Zalduon-doko Markitosek... Joan al daiteke bizitzatik horrelako planteamendurekin?

Politikan formula horrek ez luke balio beharko. Baina aplikatu egiten da, lo-tsagabeki. Eta nik diot: nor da nor, berak moztaile gisa aritu behar duela eraba-kitzeko? Nork eman dio agintea horrela aritzeko?

– Bada beste bertsio bat ere, Machiavelok zerabilena, “Nik irain guztiei ematendiet erantzun; batere presarik gabe... baina denei heltzen diet” dioena.

Mendekua nola edo hala iristarazi behar zaio lagun hurkoari. Horrela zioenMachiavelok, bai, eta giza nolakotasunik konstanteenetakoa da, zoritxarrez. Etapolitikagintzan hedatua dago, erabat.

– Behin esan zenidan herri honek “mayor orejaren beharrean “mejor oído” beharduela...

Lehen ere esan dizudan moduan, gure gizarteak –zenbait arlotan– entzute-tik hasi behar du, jarraian aditu ahal izateko. Ariketa horri ekin gabe nekez aurre-ra daiteke normalizazioaren bidetik. Euskal gizarteak etenik gabeko mugimen-duaren adibidea ematen digu, ez baitago inoiz geldirik. Tentsio horrek bere aldeona du, hiritarra beraren gaineko galderak egitera behartzen baitu. Galderarikgabeko gizartea zoritxarrekoa da, eta areago oraindik itaunak egitea debekatzenduena.

– Eta 2005eko apirilaren 17ko hauteskundeen aurretik uste al zenuen politikandena ikusita zenuela?

Polita egon da, ezta? Inoiz baino garbiago ikusten da denen arteko komuni-kazioa ezinbestekoa dela.

– Gehiengo absolutuak txarrak dira, ezta?

Denak! Eta horrezaz gain, boterearen zurrunbiloa prest agertzen bada gutxien-goa zanpatzeko... atera kontua! Euskal gizartearen arazorik larriena, ene ustez, era-bateko erabakien ahalmenik ezean datza. Espainiar armadak euskal borondateasuntsi egin lezake. Hori gogorra da, ezta?

– Politikoa egin ala jaio egiten da?

Nik uste jaio egiten dela. Baina praktikak borobiltzen du.

43


– Uste al duzu, euskaldunoi hainbatetan saldu nahi izan zaigun teoriei aurre egin

ahal izateko, aplikagarria dela “Hiru laurdeneko botilan ezin litroa sartu” zure ohi-

ko esaera?

Nahiz eta presioz sartu gura izan... ezingo da litroa botila txikiagoan jarri. Hori

horrela da eta ez dago bueltarik. Uneoro jakin behar da nor garen eta non gau-

den. Horretatik abiatuta, hau da geure nortasunaren gaineko konbentzimendu-

tik, bide erdia eginda daukagu. Euskaldunok gauza asko izan gaitezke... eta

gehiago ere lepora diezazkigukete, nahi badute. Baina batere duda barik, eus-

kaldunok euskaldun gara. Gutxi garela? Noiztik neurtzen da kalitatea buruen

kopuruaren arabera?

– Euskal kultura eta politika uztartuz, noiz ikusi duzu hura indartsuen?

Trantsizio garaian. Beste ilusio batzuk genituen denok eta haizea, nolabait

esatearren, freskoagoa zen, osasuntsuagoa. Orain katua eta zakurraren antzera

ari gara, beti borrokan. Hastapenetako urte haietan nik ere nolabaiteko ekarpe-

na eman nuen, PSOE-ko Jose Antonio Maturana Kultura arduraduna zenean, Eus-

kal Kontseilu Nagusian. Artean Eusko Jaurlaritza osatzeko zegoen eta Juan San

Martinen eskutik heldu nintzen Kontseilu Nagusira. Ez nuen ezelako kargurik

eduki... baina nire aholku batzuk aintzakotzat hartu zituzten. Giro itxaropentsua-

goa zen. Demokrazia jostailu berria zen eta ez zegoen gaur beste gorrotorik gizar-

tean.

Urteen joan etorrian, kulturaren kudeaketak orduko freskotasuna galdu du.

Eta horrekin batera, guretzat hain garrantzitsua izan beharko lukeen kontsen-

suaren estiloa ere. Nor atera da galtzaile? Euskara! Geure hizkuntza, une haue-

tan, ez da denona. Gizarteko portzentaia handi batek errefusatu egiten du...

orain dela hogeita bost urte baino amorru biziagoarekin.

– Baina zuk uste al duzu kontrako sektore horiek inoiz ezer egin dutena euska-

raren alde?

Ez, badakit ezetz. Baina guk ere ez dugu adimentsuki jokatu. Lehen geure

hizkuntzari pasiboki behatzen ziotenak eraso aktibora igaro dira... Errua ez da,

ehuneko ehun, eurena izango! Maskara erori zaiela? Baliteke. Baina kulturaren

gestioan huts nabarmenak egin direla iruditzen zait.

– “La política para los políticos, la mujer para un rato y el vino para todos los

días” zioen zure herrikide batek. Ados al zaude?

Nire herrian bizi zen Artaxonako Sabino Villanuevak esan ohi zuen hori. Begi

bakarra zen, kristalezkoa baitzuen bestea. Txantxa zale bezala ona zen baina

adagioak konposatzean ez zebilen oso zuzen... Ni, behintzat, ez nago ados esa-

era horrekin Nola egongo naiz, bada?

– Suposa al dezaket zu ez zarela politikarako jaio?

Lehen ere esan dizut, erromantikotzat jo nindutela behin...

44


– CNT-ekoek gerra galdu zuten eta erreketeek irabazi arren... handik gutxira ez

ziren Francoren mahaira esertzen...

Noski. Francok erabat azpiratu zituen karlistak eta erreketeak... Batzuek hala

ere euren sentimenduei heldu zieten, eta galtzaileen saldoa gehitzera igaro ziren.

Gehienak, ordea, frankotarrak bilakatu ziren, eta horiek izan dira gaiztoenak dik-

tadurapeko kalbarioan. Horietako asko bizi dira oraindik eta horien predikuko

seme-alabak ... eta prest daude!

– Valle Inclanen ustez, hilerriko horma da zentzurik gutxienekoa: barruan dau-

denak ezin daitezke irten eta kanpokoek ez dute barrura joan nahi. Ba al da, zure

ikuspegitik eta gure gizarteari dagokionez, soberako beste hormarik?

Gehiegi! Baina jasotzen dituena ez da horretaz ohartzen. Hortxe datza, bada,

auzia. Biziak berak erakusten du, ezertarako balio ez duten horma horiek ezaba-

tu beharko liratekeela. Agian herri xumea da horretaz lehenen jabetzen dena.

Baina goikoei, agintean daudenei, zail egiten zaie gaizki egindakoa onartzea.

Pareta ibilgetu horiek eragotzi egiten dute elkar ulertzea...

– Hori al da inkomunikazioa?

Kontuz! Inkomunikazioa hormak hor egotearen ondorioa da. Hormak, berez,

ez dira oztopo bat baizik. Oztopoak gainditu egin daitezke, denak. Inkomunika-

zioa, ordea, gizakien ezgaitasunetik dator, eta hormak aitzakia hutsa bilakatzen

ditugu. Beste adibide bat jartzearren: zuk bide bat egiten duzu hemendik eta nik

beste bat handik. Bakoitzak bereari eusten badio, bestearenganako aukera

eman gabe, bideak hortxe egongo dira mendetan baina ez diogu elkarri ezertxo

ere ekarriko. Beraz, gizakiari ez bazaio elkarrizketarako gogorik azaltzen paretak

bideak bezain antzuak gertatzen dira. Hala ere, horma batzuek balio egin deza-

kete harako eta ez beste inorako. Bideak bezalaxe.

– Baina ez al duzu uste hobe dela bideak irekitzea, nahiz eta orain irekitzaileak

bakarrik erabili, geldi eta beti toki berdinean tinko irautea baino? Pertsonok iza-

ki bizidunak garelako espazioa behar dugu...

Hori gertatzen da sarri, bai, eta gure gizartean gehiago. Bidea besteak ireki-

ta delako ez diogu jaramonik egiten. Aldez aurreko eragozpena da hori, aurreiri-

tzi guztiz negatiboa. Penagarria da. Arerioak ere bere alde ona eduki dezakeela

ahazten dugu kontzienteki. Eta norberarenak ere ez du beti ona izan behar!

– Horregatik, kanposantuko hormari logikarik aurkitzen ez diodan bitartean,

bideak zabaltzeari –nahiz eta orain beharbada konbergenteak ez izan– zentzu

pixka bat ikusten diot...

Bai, hilerriko hormak gizartean jasotzea erabateko arrisku antzua da. Gizar-

tea konpartimentatzea dakar paretak eraikitzeak. Eta gizartean jasotakoak

askoz negatiboagoak ditugu, hilerrian hildakoak baitaude eta gurean, kontrakoa

erakusten ez den bitartean bederen, bizidunak.

45


– Eta zer egin genezake horma horiek lurreratzeko?

Nik ez dut uste goizetik gauera bota daitezkeenik. Denborarekin jokatu beharda. Nik oraingoz esperantza galdu dut. Gurean irtenbide zaila du elkarren artekoinkomunikazioak. Guk jarrai genezake filosofatzen gaiari buruz... baina praktikanez litzateke ezer mugituko. Ikusezinak errotuta daude, zeharo, eta horiek erauz-tea ez da batere erraza.

– “Jaboi egilearen etxean, erortzen ez denak txirrist egiten du” esan didazu gora-go. Ez al duzu uste, badirela beti lurrean dauden pertsonak?

Asko, gainera.

– Herrenari, eserita dagoen bitartean, ez zaio herrenkura antzematen. Ezagu-tzen al duzu, bere eserleku erosotik inoiz ezertarako jaiki ez den inor?

Herrenari bere ibilkerarengatik igertzen zaio, bai. Hamaika aldiz azalduzuten, esaterako, bakearen bidetik edozein planteamendu zilegia zela. Euskalgizarteak aukera guztiak edukiko omen zituen, hala nahi izanez gero, berenahien inguruan eztabaidatzeko. Eserita zeuden, antza denez, ideiak plazaratze-ari ekin zaionean... legeak aldatzearekin ez ezik baita armadarekin ere egin bai-tute mehatxu. Kojoak ziren eta gu enteratu gabe!

– Liberala ere, beldurtzen denean, interbentzionista bilakatzen da, ezta?

Hala da. Zer da liberal izatea? Zeren gaineko liberalismoa? Pertsona bereokasioan ezagutzen da. Zirkunstantziek aldarazten gaituzte, eta ene ustez nor-berak bere burua liberaltzat hartzen duenean margena askorekin jokatzen ari da.Sozialista naiz edo euskal abertzalea naiz, definitzean, askoz estuago jartzendituzu mugarriak. Liberala naiz! Non hasten da liberalismoa eta non bukatu?

– Nik badakit zuk Julio Caro Barojarekin, “a mover los reyes” jokoan aritzen zine-la... Ez al zen monarkiko?

Julio agnostikoa zen baina bere etxean, Beran, beti jartzen zuen jaiotza, berakeskuz eginda, gainera. Artista bat zen horretarako ere. Eta Gabon inguruan bisitaegitera joaten nintzaionean tartetxo bat ematen genuen jaiotzako irudiei begira etagaldegiten zidan: “Juanito, ¿jugamos a mover el rey?” Horrek ez du esan nahimonarkiaren kontra zegoenik ezta errepublikaren aldekoa zenik ere. Aitzitik, sen-tsibilitate handi bat erakusten zuen aldioro, arreta eta tentu bereziz aritzen baitzen.

– Eta zu, monarkiko al zara?

Ez dakit. Baina gauza bat esango dizut: gaur egun oso jende gutxik dio erre-publikazalea dela. Ezkerreko alderdietan beti idealismo gehiago izan da, bainaorain ez dakit idealismoa ez ote dagoen hilda.

– Zer dela eta?

Politikoek hitz egiten dutenean botere-kuotari buruz ari direla ematen du.Hori, berez, ez da txarra, azken finean denok ari baitira, edo gara, boterea esku-

46


ratzeko asmoarekin. Helburua zilegia bada ere, bidea desitxuratu egin delaesango nuke. Eta horixe da okerrena, ahaztu egin zaigula bereiztea ezkerra etaeskuina. Hiritar arruntari ezkutatu egin dizkiote eskaintza politikoaren arrazoiak.Hori salatu beharrekoa da... aurrera egingo bada.

– Ez al du horrek zerikusirik txaketero izaterekin?

Apur bat, bai. Baina badakizu Unamunoren ateraldi hura: ni higienearenaldekoa naizelako aldatzen dut maiz txaketa. Horretaz gogoratu behar da, Una-munoren lehengusua zen Telesforo Aranzadik filosofoa esaera-ekoizletzat har-tzen zuela, beste ezer baino lehenago. Miguel Unamuno oso gizon adimentsuazen. Dena den, zure galderarekin jarraituz, nik sarri esaten dut badirela kotxe ofi-ziala lehen jaun hartzetik duten politikoak. Francorekin ari ziren batzuek oraindikprebenda eta bitarteko ofizialak gozatzen dituzte.

– Aipatu duzu Miguel Unamuno eta, noski, ez zenuen ezagutu. Baina baduzuharen gaineko erreferentzia...

Bai. Horietako baten izena gorago ere aipatu dut: Luis Olarra. Unamunorielkarrizketatu zion azkena izango zen. Eta Olarrarekin maiz hitz egin nuen filoso-fo bilbotarraz. Beste bat Isidoro Fagoaga tenore ospetsua izan zen. Oso lagunhandia nuen, eta berak eman zizkidan Unamunorekin Hendaian izandako elka-rrizketen xehetasunak. Fagoagak azaldu zidanez, aurreneko aldiz Arbox musika-riak lagundu zion Unamunorenganaino, eta bilera zeharo hondatu zen Arboxenkomentario ezegokiak zirela eta. Beste batean ere ez bide zitzaizkion gauzakhobeto joan, Ricardo Barojarekin hurbildu baitzen Hendaiara, eta Unamuno gaiz-ki esaka hasi zitzaien Ricardoren anaia zen Piori buruz. Beraz, handik aurrerabakarrik joango zela erabaki zuen Fagoagak.

– Isidoro Fagoaga aipatu duzunez gero, harreman polita izan zenuen berarekin,ezta?

Bai. Ameriketatik 1963an itzuli zen egunean ezagutu nuen, Bilbora joan bai-nintzen bere bila, Antonio Labayen eta Jose “Pepe” Lekarozekin, azken hori “El

47

Ezkerretik eskuinera, JoseLuis Lopez de la Calle, JoseTolosa, Bibiano Larramendi,Isidoro Fagoaga eta Ramon

Moraizekin. 1965eko SanJuan egunean.

“Isidoro FagoagaAmeriketatik 1963an

itzuli zen eguneanezagutu nuen,

Bilbora joan bainintzen bere bila,Antonio Labayen eta“Pepe” Lekarozekin...

Itsasuntziz heldu zen”


Dia”-ko zuzendari ohi zena. Itsasuntziz heldu zen. Durangon afaldu genuela oroi-tzen naiz. Eta pakete bana kafe oparitu zigun. Gero Donostiara lagundu nion etaHotel Olasagastin lojatu zen, Groseko Padre Larrocako arroztegi batera pasatuaurretik. Tolosako jaietara ere etorri zen. Behin oso larrituta deitu ninduen, mese-dez berehala joateko berarengana. Iritsi bezain laster kontatu zidan goiz hartanmugan espainair poliziak detenitu zuela, donostiar emakume batekin bestaldetik“Gernika” aldizkariaren zenbait ale zekartzalako. Eta, badaezpada ere, paperezbetetako maleta bat eman zidan, Aranzibia sendiaren eskuetan jartzeko. Horrelaegin nuen eta baita Elias Ruiz Zeberio abokatua deitu ere, Isidorori lagun zieza-zion.

48

RIEV-eko ZUZENDARIORDEA

– RIEVeko zuzendari ordekoa izan zinen Julio Caro Barojaren agindupean. Zerdela eta?

Eusko Ikaskuntzak Julio izendatu zuen aldizkariaren zuzendari. Julio batetikbeste batera, izan ere 1907an Julio Urkixok sortu zuen RIEV. 1981ean izangozen, gutxi gora behera izendapena, eta lehen unetik Juliok nire laguntza beharzuela utzi zuen garbi. Nik aspalditik ezagutzen nuen; zehatz esango ez dizudanarren, 22 urte izango nituen Juliorekin lehen aldiz hitz egin nuenean. Konfiantzahandia genion elkarri. Eta nire aldetik ez nuen ezelako eragozpenik jarri Juliorenlaguntzaile izateko.

– Gustura al zegoen Caro Baroja RIEVeko zuzendaritzan?

Bai, noski. Bestela ez zen hamahiru urte egongo! Behin dimisioa aurkeztunahi izan zuen, ohi den moduan tipo mediokre batzuek ipinitako oztopoak zirelaeta. Baina ideia burutik kendu ahal izan nion. Eta hil arte iraun zuen RIEVekozuzendariaren lanetan.

49

“Eusko Ikaskuntzak Julio izendatuzuen aldizkariaren zuzendari etalehen unetik Juliok nire laguntzabehar zuela utzi zuen garbi”


– Nola moldatu zinen, giza harremanetarako hain zaila zen pertsonaia horrekin?

Esaten dizudan moduan, beraren eta nire artean ez zen sekula arazorik txi-kiena ere izan. Oso bikote espeziala izango ginen, agian, baina aldizkaria1983an hasi ginen kaleratzen eta aldez aurretik agindutako maiztasunari helduahal izan genion. Artisau gisa ekoizten genuela? Gure estiloa zen! Baina garaikoeuskal pentsalaririk hoberenak pasatu ziren RIEVetik euren ekarpenekin. Aldehorretatik oso harro nago.

– Nola gogoratzen duzu zure betebehar hura?

Egia esan, oso une goxoak eman nituen zuzendari orde gisa, eta baita kon-plikatu samarrak ere bai. Badakizu nolakoa den ikerlari eta zientzialarien mun-dua. Eta denetariko zezenak toreatu behar dituzu. Behin bakarrik jarri nion betoalankide bati, baina bere lanarekin adarra jo nahi izan zidalako gertatu zen. Juliokonartu egin zuen nire betoa. Edukiei begira, ordea, ez nuen sekula lanik atzerabota, baina sakon eztabaidatu behar izan nuen batekin baino gehiagorekin, etazentsurako guraizeak erabili behar izan nituenean... beste erremediorik ez zego-elako izan zen. Gainera, zentsuratuarekin eztabaidatu ondoren gertatu zen hori.Oso kasu bakanetan. Bizpahiru aldiz, bakarrik.

– Nola antolatzen zenuten zuen lana?

Ni Berara joaten nintzaion sarri, eta han egiten genuen zenbakiaren eskemanagusia. Balizko lankideen izenak ere orduan erabakitzen genituen eta gero niriegokitzen zitzaidan egileenganako harremanen ardura. Lanak iristen zireneanberriz biltzen ginen eta errepasoa egiten genuen, aldizkariak behar zuen kalita-tekoak ote ziren epaitzeko.

– Dakidanez, Caro Barojari “hika” hitz egin zioten bakarrenetakoa zara...

Bai, baina errespetu batetik gidatua.

50

LANEAN

– Zertarako balio du etnografiak?

Hori duk galdera! Zertarako balioko du, bada? Gure kasu konkretuan, eus-kalduna zer izan den eta zer den ezagutzeko. Euskaldunaren bizimodua aztergaiizan dugu eta dugu, oraindik ere, etnografian.

– Euskal Herriak, dena den, etnografia bat baino gehiago al du?

Ez! Etnografiak herri bakar bat adierazten digu, baina aldagai batzuekin. Eus-kal Herria ez da osotasun monolitiko bat, ezta pentsatu ere. Bilbo ez da Tolosaeta Bermeo ez da Maule. Bakoitzak bere nortasuna du eta horixe da etnografia-ren bidez azter daitekeena. Etnografia diziplina bizia da. Gaurko eguna atzokoakekartzen du.

– Orduan prospekzioa egiteko balio al du?

Egia bada aurreak erakusten duela atzeak nola dantzatu, ziur aski gure gizar-tearen bihar etziko funtsen gaineko iragarpena egiteko balio dezake. Dena den,oraingo abiadurak garbi asko erakusten digu gizartearen ohiturak gauetik goizeraaldatzen direla, eta horrek zaildu egiten du, zeharo, prospekzio lana. Oroimen his-toriko apur bat dugunok, etnografiari buruz ezer gutxi dakitenak barne, badakigunola joan diren desagertzen lehengo gizarte balioak... eta ez da berririk sortu.

– Beraz, erritmo desberdinetara ohitu beharko da euskal gizartea...

Ohitzen hasia da! Adibidez, lehen erlijio-gorabeheretan bekatu zena... orain,badirudi, askatasun osoz buru daitekeela. Infernura kondenatu zirenak ez al dirakexu egongo?

– Amnistia emango dute...

Derrigorrez!

– Zer izan zara gehiago: etnografo ala etnologo?

Nire hilobiko harlauzan ezer ipintzekotan, “etnografo” idatz dezatela. Baina,ahal balitz, gogora dezatela kondairagile ere izan naizela...

– Dakidanez zure lanbidean ez zara sekula ez ardi ezta artzain ere izan... Zergatik?

Beti nire kontura ibili naiz ikerketa lanetan. Ez zait besteen itzalera jardu-tea gustatu, ezta nik beste inorengan ikasgairik ematen aritzea ere. Begira:

51


52

“Oporraldia lanean eman dut eta lana oporraldi oparia suertatu zait”


Etniker Taldea oso lan ona burutzen ari da; bada, hasieratik esan nion Baran-diarani nirekin ez kontatzeko, talde lanerako balio ez dudalako. Beraz, ez ardieta ez artzain.

– Baina, bederen, Academia Errante-ko partaide izan zintugun, ezta?

Bai, baina ez hasieratik. Akademiak, oker ez banago, 1963an ekin zion berelan apalari eta ni urte batzuk geroxeago sartu nintzen... lagun batzuek konben-tzitu ninduten eta. 1993ko abenduaren 22an egin genuen azken bilera, Zerai-nen. Oroitzapen ederrak ditut Akademiari buruz, eta lagunen arteko giro huradeskribaezina da.

– Lehen ere esan didazu oso langile sutsua zarela, eta edozein une aprobetxa-tzen duzula daturen bat edo beste lortzeko...

Badakizu errefrauak dioena: “Entre idas y venidas, a tomar medidas”. Bada,esaera hori errealitate bilakatu dut nik, hemendik eta handik nabilenean beti dutaukera, nire ikerketetan erabiliko dudan xehetasunen batez jabetzeko. Ikastekozaletasuna behar da eta hori ez zait niri falta. Beti nago gertu ikasteko; nire jakinmina aseezina da alde horretatik.

– Dena den, zaletasun eta ilusioarekin bakarrik ez da libururik idazten ...

Ez, noski. Baina horiek edozein ekarpenen ezinbesteko aldagaiak dira. Mate-riala behar da eta horien gaineko baieztapena. Baina... lortuko al duzu ezer zale-tasunik gabe? Badira bizpahiru liburu burutu ondoren etsipenak edo deslilurakharrapatutako ikerlari onak. Batez ere gure espezialitatean; eta gure gizarteanareago, hemen –nik dakidalarik, bederen– gehienok musu truk egin baitugu lan,eta ekonomiak baldintzatu egiten du jarduera. Jarraitzea da zailena.

– Zuk konstantzia ez duzu sekula galdu, ezta?

Bistan da ezetz!

– Zientzia eta sineskeria uztargarriak al dira?

“Conjuros no siempre ortodoxos” nire liburuan, saguen izurritearen kontrabaserri batean apaizak hitz magikoak bota zituela kontatzen dut; eta apaizasakristiara itzuli eta han ere saguak bazirela ohartu zenean, gelako izkinetanpozoi hauts batzuk barreiatzea agindu zion akolitoari. Ba al da hori baino erre-alistago izaterik? Hau herriko gauza da eta izan da. Nik entzun nuen moduanerregistratu dut liburuan. Apaizaren sinesmenaz gain sistema kimikoaz balia-tzea beharrezkoa iruditzen zitzaion. Zientzia eta sineskeria batera joan dira,beraz, baina zientziak ez du sinesmena indartu. Ezta zokoratu ere. Hori garbidago.

– Aipatu duzun zure liburu horretan bada beste adibide bat hori baieztatzen due-na. Pairatzen ari zen lehortea zela eta, baserritarrak konjurua egitera deitu zuenabadea baserrira iristen denean, “Nik konjurua bota egingo dut... baina aldez

53


aurretik abisatu behar dizut eguraldia ez dagoela euritarako” esan zion baserri-tarrari, lasai asko eta arrazoi osoarekin, gainera.

Badaezpada ere! Ni ziur nago abade hura ez zela baserrira guardasolarekinjoan.

– Gaur egun, eta iazko sikutearen ondorioetatik libratzearren, apaiz batenganajo izan bagenu egingo al zukeen konjururik?

Nik uste dut baietz. Gogo handirik gabe baina ez zuen ukatuko.

– Agian, oraingo arazoa apaiza bera aurkitzea izango zen ezta?

Bai, benetako lehortea sufritzen ari gara alde horretatik. Apaiz gutxi dira etaaskotan oso zaila da beraiengana iritsi ahal izatea.

– Lehen esan didazu etnografotzat jotzen duzula zure burua, baina etnologiatikhain urrun ez zaudenez gero zilegi bekit galdetzea: ez al zarete bitxi samarrak?

Nik uste dut pertsona normalak garela, bai etnografoak eta baita etnologoakere, nahiz eta azken horien sailkapenean bariazio pixka bat gehiago aurki daite-keen. Baina gizarteko beste edozein arlotan bezala, gurean ere arraroak, espe-zialak eta erabat arruntak dituzu. Aurkituko dituzu, beharbada, “Nabucodonoso-rek zioenez...” gisako esaera borobilak bota ditzaketenak. Joan hadi, Nabucodo-nosorek ez zuela halakorik inoiz esan frogatzera! Baina seriotasunak nagusi izanbehar du etnologian, zientziatzat har dezakegun.

– Ez al zaizu iruditzen, ordea, etnologoek –ekonomilariok geure teoriak azaltze-an egin dezakegunaren antzera– zurikeria edo itzulinguru gehiegi jartzen ditu-zuela ahaleginetan?

Donostiako Boulevardean musika kontzertu bat lehen aldiz entzuten ari zenlagun haren istorioa datorkit gogora zure itaun horrekin. Bandako zuzendariarenkeinuei begira zegoela “Musika atsegin ez dugunok entretenitzeko gizon horrekegin behar dituen pailasokeriak” esan zuen, lasai asko. Barandiaranek kontatuzidan istorioa. Eta laguna, ezin uka, bere logikaren barruan ari zen. Bada, gureofizioan ere –egia da– askotan ideia horrekin gera daitezke irakurleak, guk teo-riaren interpretazioari ematen diogun eitea dela eta. Interpretazioa behar da,noski, baina bere neurrian. Nik sarritan pentsatu dut, luma polita edukiz gerohiruzpalau liburu irakurrita interpretazio aparta eman dakiokeela edozein gairi,nahiz eta aditua ez izan. Logikaren zirkuluari atxikia, interpretazioa ontzat emandaiteke. Zaila da bereiztea lastoa eta alea.

Herri batean San Pedroren irudi bat zuten, zaharra, pipiak jota. Beste berriagobaten premiaz jabetuta, herriko tailagilearengana jo zuten eta hark aranondozkozurarekin egingo zuela agindu zien. Lana bukatutakoan, herriko abadea eta lagu-nak artistarengana itzuli ziren eta laudorio besterik ez zuten izan, hark buruturikoobra zela eta. Batek irudiaren jantziak nabarmentzen zituen bitartean bigarren batSan Pedro berriaren begitarte alaiak harritzen zuen eta hirugarrena santuaren gil-

54


tzen errealismoarekin zegoen liluratuta. Iritsi zen bertara, tailagileari aranondoasaldu zion baserritarra eta esan zuen: “San Pedro glorioso, ciruelo te conocí; de tufruto comí; los milagros que hagas tú, que me los cuelguen a mí”.

Garbi dago ateraldiaren esanahia, ezta? Hark ez zuen aurpegi alairik, giltza-rik edota jantzien azpildurarik ere ikusi. Baserritar harentzat irudi hartan berearanondo ohia besterik ez zegoen.

– Sarri gertatzen al da interpretazioen dantza hori?

Bai. Samaniegok idatzi zion behin txantxetan bere lagun bati, dilubioz aurre-ko gertaerez liburu bat idazten ari zela eta, mesedez, Pedro Pablo Astarloari gal-detzeko garaiko arotzen eta errementarien izenak, bizkaitar apologistak ezagu-tuko bide zituen eta.

– Gerta daiteke, historialarien kasu askotan bezala, interpretazioa atzekoz aurre-ra egituratzen hastea, hain zuzen ikerlariak –edo sasi ikerlariak, hobe– ateranahi duen ondorioa egoki dakion...

Bai, noski. Euren lanetan zintzotasunezko defizita dutenak badira, eta ez gu-txi gainera. Dena den, gure arloan historian baino gutxiago.

– Inoiz suertatu al zaizu, norbait zure libururen batekin sinaduraren bila etorrieta zuk “Gaur ez dut libururik izenpetzeko eguna” moduko ateraldiarekin zureaurretik bidaltzea?

Ez. Datorrenak liburua ez duela sekula irakurriko jakingo banu ere, ez niokeinoiz ukatuko. Ez naiz inor beste inor gutxiesteko.

– Arazorik izan al duzu inoiz zure berriemaileekin?

Behin bakarrik eta ongi grabatua geratu zitzaidan. Arrayozen izan zen, berta-ko Torre Luzean bizi zen agure batekin. Herriko Jaimerena abadeak bidali nin-duen harengana, behar nuen datu bat ahalbidetuko zidalakoan... baina zemaikahasi zitzaidan, eta irainka. Hantxe bertan utzi nuen tipo bitxi hura. Baina, ustedut, nire lan-historian lagunak egin ditut, ehunka, eta horiei esker iritsi ahal izannaiz, gaur arte.

– Kanpo-lanak bere zailtasunak edukiko ditu, ezta?

Sektore guztietan bezala, eta tamaina antzeratsukoekin. Lehen komentatududan moduan, etnografoak psikologo izan behar du bere helburua lortukobadu. Tentuz ibili naiz beti. Eta aurreneko aldian esku hutsik itzuli behar izanbadut ere, bigarren edo hirugarrenean lortu dut. Behin, Jaime Ignacio del Burgo-ren aitak etnografiako lan bat eskatu zidan, Erronkariko paisaia eta jardueraz.Maiz joan behar izan nuen bazter haietara, baina almadien kontura heldu nin-tzenean... nik ez nuen nire solaskideengandik tutik ulertzen. Mariano EstornesLasaren Isabako etxean eman nituen zenbait egun, eta handik almadiari ba-tzuengana joaten nintzen, euren teknikaz ikasteko. Baina ez nintzen gai euren

55


azalpenak ulertzeko... ez bainuen buruan almadia behar bezala irudikatzen. Nireestutasunaz jabetuta, Jose Estornesek irtenbidea bilatu zuen: almadiak neurritxikian egiten zituen herriko lagun batengana jo genuen eta enkargua egin nion.Hark almadia prestatu zuen niretzat, zehazkizun guztiekin. Hura hartuta, alma-diariengana jo nuen ostera... eta lana bukatu ahal izan nion del Burgori.

– Ezagutu al duzu, bere burua euskaltzaletzat hartu arren zure lanaz ezer ezzekien inor?

Ezagutuko ez nuen, bada! Kontuan izan behar duzu oso gutxi irakurtzen dela.Nire lanaz, diozu? Eta Barandiarani nork irakurri dio? Eta zenbatek Lizardirenpoesiak? Kale eta plazak eskainiko zaizkie...euren merituei buruz ezer ez jakingabe. Eta ahaztuak? Adibidez, Tomas Garbizuk eta Arozamenak “Viejas cancio-nes donostiarras” liburua argitaratu zuten eta zerrendan Tolosako Ramos Azka-rateren “Galtzaundi” izenekoa sartu zuten, “apellidua det Goñi” dioen hori. Azka-ratek bertso asko konposatu zituen, horietako asko Tolosako Inauterietan era-biltzeko. Eta Tomas Garbizuri berari behin aurpegiratu ahal izan nion, ez delazilegi egiazko sortzaile eta egileak ahaztea, beste batzuen mesedetan.

– Eta zer esango zenioke, zure liburuetariko bat ere irakurri ez duen euskaltza-leari?

Zer? Bada, hasteko zorte ona izan duela adieraziko nioke, denbora irabaziduelako, beste zereginetan inbertitzea erabaki du eta. Gero, batez ere bereaninsistitzen badit, ezjakintasunak gaizki ulerturiko zoriontasunera daramala eran-tzungo diot.

56

“Etnografoak psikologo izan behar du bere helburua lortuko badu”

Andres Yeregui errementari erlojugilearekin. Betelu, 1969.


– Jakiteak berez arazoak ekartzen ditu, ezta?

Hala da, bai. Oso ezerosoa da jakinduria, galderak sortarazten dizkizu eta. Ezjakiteak baino gehiago. Horregatik jende askori ez zaio interesatzen ikastea, ira-kurtzea, ezagutza elkarri trukatzea. Nirvana batean baleude bezala bizi dira.Negatiboak dira, guztiz.

– Eta gehiegi erakusten duena?

Lehen ere esan dut, ergelkeriaren seinale izan daitekeela. Dakienak ez dubere jakinduria besterik gabe –edozein tokitan– erakutsi behar. Eta gutxi dakie-nari, eta gainera ergela bada, berehala antzematen zaio, dakien guztia lasteragortzen zaio eta.

– Baserriz baserri ibili zarelarik, ikasketarik gabeko adimeneko jendea ere aurki-tuko zenuen, ezta?

Asko! Badakizu Unamunok zer esan ohi zuen: “Horrek, ikasi egin duelakoazkarra dela uste du”. Ikasketarik ez izan arren oso burutsuak ziren pertsonaasko aurkitu ditut baserrietan. Berezko dohainak dira horiek.

– Gehiegi nabarmentzen dena desbalorizatu egiten al da?

Bai; ez derrigorrez, baina normalean hala da, batez ere zure lana goi maila-koa ez bada. Gainera, kastaren jelosiak bere ahalegina egingo du, duzun balioapurra ere gutxiesteko.

– Non egin duzu lan gehien?

Nik kanpo ikerketan eman ditut ordurik gehien. Artxiboetan ere luze arituizan naiz, baina batez ere kanpo lana izan dut atsegin, nahiz eta –noski– biakgustukoak ditudan.

– Euskararen zalea izan zara beti. Aldatu al da ezertan gure hizkuntzaren osa-suna, ikerketa lanetan hasi zinenetik?

Idatzi euskaraz gutxiago egin dut erdaraz baino. Ez naiz sekula behar bezalaprestatuta egon euskaraz idazteko. Baina ehunka hitzaldi eta agerralditan eus-kara bakarrik erabili dut. Normala, ezta? Baina agian gehiago egin beharko nuen.

Zure galderari erantzunez, nik uste dut euskarak dibulgazio mailan irabaziegin duela. Aberastasunari dagokionez, ordea, galtzaile atera da. Eta praktikaribegira, sarritan pentsatzen dut erlijio kontuetan bezala gertatzen zaigula euska-rarekin ere: batik bat umeek eta zaharrek darabilte. Elizara joaten diren gehienakumeak eta agure-atsoak ditugu. Sozialki, ez da euskaraz mintzatzen. Kalea ira-bazi beharra dago, eta elkarteak, eta lantegiak...

– Ez al da ahulegia horretarako?

Eta? Txikia delako geldirik geratu behar al gara? Historia aurreko ondasunadugu euskara. Ez al da guztion baitan zentzu apur bat piztuko? Inork uste al du,

57


benetan, euskarak kalte egin diezaiokeela espainierari? Ala frantsesari? Gezur-tiak desenmaskaratu beharko lirateke.

– Berriro diotsut: euskara zalea zara eta badakit herriko ikastolaren sortzaileeta-riko bat izan zinela...

Bai; 1967an Laskorain Ikastola izango zena abian jartzeko hamar bat lagunbildu ginen eta une politak, nahiz eta gogorrak, bizi genituen. Oso pozik nagoalde horretatik.

58

FEDEDUNA

– Azter al dezakegu zure nortasuna fededun zaren aldetik?

Ni, lehen ere esan dizut, heterodoxo samarra naiz. Edo, agian hobeto esan-da, ez oso ortodoxo.

– Non bataiatu zintuzteten?

Tolosako Santa Maria de la Asunción parrokian. Hango pontean. Nire emaz-te zena ere bertan bataiatu zuten eta Ignacio eta Tomas gure bi semeak ere bai.

– Eta zure hileta elizkizunak, inoiz egin behar izatekotan, non izango lirateke?

Parrokian bertan, noski. Hori jadanik agindua daukat. Niretzat Tolosako elizanagusia ardatz bat bezala izan da bizitza osoan. Alboan jaioa, bertan bataiatua,hamaika ospakizun alai eta goibeletako bilgune... “Beti-betiko zoriona...” bertanabestu behar didatela agindu diet semeei.

– Izan al zinen inoiz eliz mutil?

Ez, inoiz ez. Ezta koruko tiple ere. Begira: oso ahots txarrekoa nintzen txikitaneta ez ninduten aukeratu tipletarako. Eta gero, koruan hamaika aldiz eseri naiz,abesbatzei entzuteko eta baita lagun izan ditudan organulariei laguntzeko. Musi-ka sakon izan dut atsegin. Beste bitxikeria bat: prozesioek ez naute sekula tira-tu. Garai batean ia-ia herri osoa joaten zen prozesioetara; ni, ordea, etxean gera-tzen nintzen. Teatro iruditu zaizkit prozesioak, fedearen gainean eraikitako erre-presentazioak... Eta hortik ni ez nintzen pasatzen...

– Organulariak aipatu dituzu eta, benetan bikainak izan dituzue Tolosan...

Bai horixe! Eduardo Mokoroa, Ignacio semea eta Salustiano Balza goi mailako-ak izan ziren eta zorionez hiruak ezagutu nituen. Egun Arzelus dugu goi mailakoorganista. Eduardo Mokoroaren Meza oso ederra da. Abenduaren zortzian, SortzezGarbiaren egunean abesten da. On Mateo Mujika gotzainak entzun zuenean, Gas-teizko Apaizgaitegiko inaugurazioan obra hura jo behar zela erabaki zuen. Baitahala gertatu ere. Nire bizitzan hamaika aldiz gozatu dut Meza horrekin.

– Gogo jardunik egiteko zale al zara?

Hamairu-hamalau urterekin Tolosan izaten zirenetara joaten nintzen, derri-gorrez. Gero, hizlari onak etortzen zirenean ere gustura egoten nintzen haiei en-tzuten, batez ere frantziskotarrak. Izen batzuk gogoratzen ditut: Julian Alustiza,oraindik orain Arantzazun hil dena. Salbatore Mitxelena euskaltzale handiaren

59


hitzaldietara ere gogoz hurbiltzen nintzen. Olerkari senaren ezpala igartzen zi-tzaion bere berbaldian. Baina normalean ez naiz zale izan,... agian beharrik izanez dudalako. Badakizu: eskuak premia denean garbitzen dira...

– Eta etxeko gogo jardunik inoiz burutu al duzu?

Bai. Oso zalea izan naiz barne-hausnarketarako. Beharbada, gehiegi...

– Zergatik?

Askotan gehiegi pentsatzeak arazoak sor ditzakeelako, batez ere zeureburuarekin, noski.

– Zeintzuk dira gehien atsegin dituzun pentsalariak?

Socrates, asko, nahiz eta ezer ez zigun idatzita utzi. Platonen bitartez edandut Socrates. Seneca ere bai. “De la brevedad de la vida” zoragarria dela irudi-tzen zait. Klasikoetatik hiru horiek ditut. Eta garaikideetatik Unamuno, erreserbaugarirekin irakurtzen diodan arren.

– Lehen galdegin dizut zure balizko hileta elizkizunen tokiari buruz. Baina inoizentzun dizut, fededun zintzoa zarela eta “vendrá a juzgar a vivos y a muertos”horri begira itxaropentsu izan nahi duzula, bizirik harrapatuko ote zaituen...

Polita izango litzateke, ezta?

– Eta epaituz gero, nora bidaliko zintuzketete?

Auskalo! Nik ez dut uste zerua eta infernua bizkotxoak bailiran moztuta egon-go direnik. Heriotzaz gero zer dagoen jakiteko badut kuriositatea. Gustatuko li-tzaidake zerbait izatea. Julio Caro Barojarekin gai honetaz ari nintzenean, betiiristen ginen ondorio berdinera, triste izango litzatekeela heriotzaren ostean ezerez izatea.

– Atsegin al zenuke zure hileta elizkizuna ikustea?

Zertarako? Behin kutxan sartzen nautenez gero ez dut ezertarako balio izan-go. Beraz, nagoen tokian nagoelarik... beste zeregin praktikoagotan arituko naiz.

– Juan, txundituta naukazu. Beste bizian ere praktikotasunaren bila ibiliko alzara?

Zergatik ez? Posible bada! Baina, aizu, zuk uste al duzu kutxatik inora alda-tuko garela?

– Ez zaitut oso fededun ikusten!

Sinisten dut, baina duda batzuekin! Fededun zintzoa izan nahi dudala adie-raziko dizut. Segura kardenalari buruz esan ohi zen: “Hain astapotroa den non ezdu inoiz zalantzarik izan” Normalean ez da hori gertatzen eta denok ditugu gure

60


kezkak. Oso pentsalaria izan naiz umetatik eta, arrazionalizatzen hasiz gero gal-duta zaudela badakidan arren, bidaia lagun ona da hausnarketa.

Fede kontuetan zuhurrak izan behar, nahita ez. Behin Asteasun Jesus Otegisagardozale eta filosofo izatearen ospe zuenari galdegin nion zenbat gizaki motadiren eta hiru direla erantzun zidan, adibide hau jarriz: atraku batean “poltsa alabizia” abisu mehatxugarriaren aurrean diru guztia ematen duena, zalantza itzalikgabe; dudatan egon arren, dirua kostata baina azkenik luzatu egiten duena; etaazkenik, pistola deskargatuta dagoela suposatuz atrakatzaileari bizkarra emaneta handik alde egiten duena. Lehena da, zentzurik hertsienean, fededunarenprototipoa. Bigarrena, berriz, gizakiaren logikari jarraitzen diona. Eta hirugarrena,noski, fedearekin ezer jakin nahi ez duena. Fedea zer den jakingo banu! Horre-gatik maite dut barne hausnarketa.

– Eta ezertarako balio al dizu?

Gaur egungo “egiak” eta gure denborakoak ez dira berdinak. Oraingo apai-zek ez dute infernu hitza aipatu ere egiten. Lur gainekoa baino infernu handia-gorik ba ote? Denak dira galderak... eta ez dago erantzun zehatzik, bakoitzakeman nahi duena baizik.

– Ni ez nago oso seguru horretaz, batzuek hemen baitute zerua...

Hori horrela da, baina zerua –balio ukiezin guztien antzera– erlatiboa dugu.Azken finean, Jainkoa izango ginateke gizakiaren adimenaz baliatuta jainko-gaiak interpretatzeko gai bagina.

61

Asteasuko Otegiren sagardotegian, Felipe Otegi, Pagola eta Txomin Mendiarekin.


– Fedearekin jarraituz, ez al duzu uste gure logika aplikatuz ez dugula fededunen

erresuma irabazten?

Hainbat eta hainbat dira, nik fededun izan nahi nuke diotenak. Indalezio Prie-

tok berak “Fededun izateagatik ordainduko nukeena!” esan ohi zuen. Jainkoaren

gauzetan txirrista egingo dugu beti.

– Zure herrikidea zen Xebe Peñak, logikari helduko bagenio behintzat, zeruan

egon beharko luke, San Miguel Goi Aingeruarekin batera, ezta?

Hala dirudi, Xebek –ahal zuen guztietan– Aralarreko San Migelera jotzen bai-

tzuen, eta bera izan zen toki haietako enbaxadorerik zintzoena. Bidezkoa litzate-

ke Xebe eta San Migel elkarren ondoan eserita egotea... Baina fedea ez dago

horren erraz neurtzerik. Hemengo neurriak diferenteak izan ohi diren bezala

–Nafarroako bara eta Gipuzkoakoa desberdinak ziren– zerukoak ere bestelako-

ak daitezkeelakoan nago.

– Seguru al zaude? Nik ez dut uste izan daitekeenik “fededun sakonagoa”

edo “fede handiagoko gizakia”. Fedea, ene iritziz, “izan ala ez izan”-eko era-

bakia da.

Unamunoren eleberri bateko pertsonaia abade bat da, denek maite zuten

abadea... eta fedean sinisten ez zuena. Izan daiteke fededun baina erlijio baten

postulatuetara lerrotu gabe. Emeterio Arrese poeta tolosarra horren gisakoa

genuen, beste askoren antzera.

– Ipin al genezake “katoliko, apostoliko... eta tolosarra” zarela?

Horrenbesterako? Nik uste dut erromatarra ere banaizela! Antzinako ezkon

proklametan “Tolosan jaio eta Tolosan bizi dena” esan ohi zen pulpitutik. Nik ere

estilotxo berezi bat eman diet nire erlijio gorabeherei, eta agian ezin daiteke esan

“erromatar hutsa” naizenik. Tolosarra? Baliteke. Dena den, behin kanpotar batek

Tolosako elizaren aurrean zegoela “Aquí habrá mucho católico, apostólico y

romano” bota zuen. Eta handik zebilen batek erantzun zion: “Aquí lo que hay es

mucho católico, apostólico y marrano”

– Badakit jakin Ekintza Katolikotik bota egin zintuztetela...

Hori aspaldi gertatu zen, bai, 1944an. Eta dena, Tolosako Inauterietarako

dudan atxikimenduarengatik gertatu zen. Eskutitz bat iritsi zen etxera, Ekintza

Katolikoaren arauak behin baino gehiagotan hausteagatik –“por reincidente”–

elkartetik botatzen nindutela adieraziz. Oraindik etxean daukat eskutitz hura,

nire gurasoei sekulako disgustua eman ziena. Arrazoi sinplea Ihauterietan irteten

nintzela zen. Ekintza Katolikoak debekatu egiten zuen esku hartzea.

– Horrexegatik esan daiteke, beraz, erromatarra baino gehiago tolosarra zarela...

Baliteke!

62


– Zer pentsatzen duzu “Kristau on bat bezala...” edota “Nire apaltasunetik...” hi-

tzekin mintzatzen hasten denaz?

Gaizki hasten dela. Hori beste batek esan behar du eta ez norberak. “Díme

de qué alardeas y te diré de qué careces” aplika geniezaioke halako formulak

erabiltzen dituenari. Apaltasunetik hitz egiten ari zaizula dioen horrekin ez zara

urruti joango! Altura gutxiko pertsonak dira. Batzuetan, tipo baten aurrean zalan-

tzan egoten zara ergel ote den. Baina berbetan hasten denean zalantza lurrundu

egiten zaizu, ergelkeria egiaztatuz.

– Zenbat aldiz galdetu dizute Olentzeroz?

Asko! Ezin konta ahala. Duela hogeita hamabost bat urte idatzi nuen Olen-

tzerori buruzko lehen artikulua eta gero zenbait liburutan ere erabili izan dut gaia.

Pixka bat aspertuta nago alde horretatik. Ez pertsonaia mitikoarekin baizik hari

emandako erabilera merke eta masifikatuarekin.

– Ezaguna al zenuen Olentzero zure haurtzaroan?

Bai. Bidasoa erreka inguruan, Nafarroako euskal mendi aldean, Beterrin eta

Gipuzkoako kosta aldean aspaldiko pertsonaia zen Olentzaro. Ataunen, ordea, ez

zuten ezagutzen. Nik ikazkin eta arlote samar bezala dut ezagun txiki-txikitatik,

eta abesten genuen, kalez kale eta bertako musika bandak lagunduta, hain

zuzen Eduardo Mokoroaren “Olentzaro” obra jotzen zuelarik, abenduaren 24ko

gauean. Guk, Gabon eguna edo Olentzaro eguna esaten genion. Egun hartako

eskale erronda, Jesus Jaiotzako misterioarekin egiten genuen, eta Olentzaro per-

tsonaia osotasun haren pieza bat zen. Larraun bailaran –Huitzin eta– balkoian

bere irudi bat jartzen zuten.

– Eta zer nolako mito eszenifikatu nahi da Olentzerorekin?

Barandiaranek dioenez, Jesusen jaiotzaren berri ematen duen mezularia da.

Izenak berak ere hori adierazten duela dirudi.

– Baina horrek adieraziko luke Olentzero kristautasunaren baitatik sortzen

dela... Eta badira teoriak hori zalantzan jartzen dutenak...

Bai, hala da! Horra hor, adibidez, Olentzaro enborra. Zalantzarik gabe, enbo-

rra Olentzaroren irudia baino zaharragoa da. Enbor hori abenduaren 24ko gaue-

an pizten zen subajuan; oheratzeko orduan, hautsez estaltzen zen eta gainean

pala bat eta tenazak jartzen zituzten, gurutzatuta, sorginak uxatzeko. Subajuak

desagertzean Olentzaro enborrak betiko joan zitzaizkigun. Izan al zen enborra

“aro” baten berri emailea? Ikazkina beranduagoko kontzepzio kristaua ote da?

Dudarik ez!

– Artxibotan aurkitu al duzu Olentzerori buruzko aipamenik?

Ez. Errege Magoei buruz, aldiz, bai. Hamalaugarren mendeko idazki bat eza-

gutzen dut. Eta dioenez, umeei opariak ekartzen zizkieten... garai ilun haietan ere.

63


– Eta aldaketa? Nondik datorkio Olentzerori opariak ekartzeko betekizuna?

Nik uste dut kontraerreakzio baten ondorio modura gizarterarazten delaOlentzaro. Eta arlote eta gizaraxo txiro izatetik egundo aberatsa izatera igaro daurte gutxitan. Bitxia da, oso, gure umeak ohitu egin direla Olentzaro... eta ErregeMagoetara, kontsumismoaren garroak data guztietara iristen baitira, ohiturari,sinismenari eta ezeri erreparatu gabe. Orain gero eta Papa Noel gehiago ere ikus-ten da gurean. Eta, kanpoko uhin birrintzaile gisa, bere nagusitasuna ezar lezakelaster batean, Errege Magoak baztertuz.

– Zu, Juan, Errege Magoen aldekoa zara, ezta?

Hala hazi ninduten eta hala segituko dut. Gainera, oso ipuin polita da! Astopistola batek –kirten batek– nekez uler dezake misterioaren edertasuna. Bainaarreta pixka bat jarriz gero Erregeen istorioak harrapatu egiten zaitu. Tolosanbadugu abesti bat Erregeei buruz, oso polita: “Izar txuri-txuri bat agertu da goien/hau poza laster dira Erregeak hemen/ Bitxi eder da goxo ekartzaile horien/ bide-ra gu, amatxo, zurekin lehen bait lehen” Emeterio Arreserenak dira hitzak etamusika Eduardo Mokoroak jarri zion.

– Elizak agintzen al du gaur egun, aurreko garaietan bezala?

Ez, ezta gutxiagorik ere. Komeni zaionean halako erakuspen puntualak egin-go ditu, baina oro har indarra galdu du. Eskuineko gobernuek ez dute itxuraz inoizelizaren kontra egin, eta Aznarrekin gauza bera gertatu zen, hori garbi dago.

– Zer derizkiozu Juan Pablo II-ren hileten eszenifikazioari?

Ez da egunero Aita Saindurik hiltzen, ezta? Nire iritziz, egin beharrekoa egindu eliza katolikoak. Baina ulertzen dut askoren kritika.

– Nolako apaizak aurkitu dituzu zuk Euskal Herriko elizetan?

Gehien bat Gipuzkoa, Nafarroa eta Arabako lurraldeetan mugitu naiz bainabesteetan ere konposaketa antzerakoa izango zela uste dut. Nik ezagutu ditudangehienak, hasiera batean behintzat, integristak ziren. Haietako asko abertzalebihurtu ziren gero eta zaharrenak frankista edota karlista. 1936an indar handiazuten karlistek, batik bat Nafarroan. Hemen, gazteenak, ziur asko GasteizkoApaizgaitegi berritik igaro zirelako, irekiagoak ziren euren planteamenduetan.Don Mateo Mujikaren eragina garbia izan zen. Bera abertzale ez zen arren–monarkikoa baizik– euskaltzaletasunerako ateak ireki ziren: horra hor Baran-diaran, Lekuona eta abar.

– Ezagutu al zenuen Don Mateo Mujika?

Bai. Eta baita berarekin mintzatu ere, bizpahiru aldiz

– Inoiz entzun dizut esaera bitxi hori: “Celos de cura no tienen cura; odio de curahasta la sepultura” Egia dela frogatu al duzu?

Bitxia da, errimarako ongi dator eta. Baina bere osotasunean ez dut usteaplika daitekeenik bakar bakarrik apaizen kasura. Begira, abadeak eta mojak

64


abade eta moja baino lehen gizakiak dira; eta gizon emakumeak, orokorrean,jeloskorrak gara, gorrotorako ildoak ere ongi ezagutzen ditugularik; ezta? Gizar-te osoari aplika dakioke, beraz, lasai asko. Kaskailuak maila guztietan izatendira.

– Eta ez al zaitu sekula apaizen bizimoduak tiratu?

Ez! Batzuk ongi bizi izan direla ez da sekretu. Eta agindu ere egin dutela gar-bi dago. Baina nire kasuan, eta lehen esan dizudan moduan, ondo bizi izan naiz...eta ez dut inoiz agintaritzarako tentaldirik izan.

– Zure esamolde bat ere honako hau duzu: gure herri hau kleroformizatua egonda. Egia ote?

Bai, sarritan esan dut hori eta neurri handi batean egia da. Ba al dakizu zerindar izan duten apaizek? Luistarrak, Mariaren Alabak, bezperak, era guztietakoeliz-funtzioak... hori guztia desagertu egin da. Lehengo eragina ez du egun elizaketa herriak beste zerumugak ditu. Karlistadetan garbi ikusten da hori. Eta1936ko gerraren inguruan zer esanik ez.

65

Mateo Mujika gotzainari bisita, Zarautzen, Ignacio Mokoroa, Manuel Ugarte, Ramon Moraiz eta Fede-rico Zabalarekin. 1967

“Euskal gizarteak etenik gabeko mugimenduaren adibidea ematen digu,

ez baitago inoiz geldirik”


66

“Beti nire kontura ibili naiz ikerketa lanetan. Ez zait besteen itzalera jardutea

gustatu, ezta nik beste inorengan ikasgairik ematen aritzea ere”

Eusko Ikaskuntzako Ohorezko Bazkide izendatu zutenean, Imanol Olaizolarekin batera. Gregorio Mon-real, Eugenio Arraiza, Joseba Agirreazkuenaga eta Eliseo Gil mahaian. Sorlada, 1996.

– Ontasuna eta ahalketasuna ez dira gauza bera, ezta?

Ez, inondik ere. Marra non dagoen jakitea ez da hain erraza, baina bereiztubeharrekoa da. Izan daiteke ona eta zorrotza. Ez dakit ona eta gogorra batera jardaitezkeenik, baina ontasuna eta zorroztasuna bai, behintzat. Txarkeria batenaurrean zorrotza izan behar da, beti.

– Jende onik ezagutu al duzu?

Bai, noski. Akatsen bat denok dugu baina badira batzuk ia-ia agertzen ezdutenak.

– Norbait bereiztuko al zenuke?

Ez dut gogoratzen... edo ez dut gogoratu nahi, ahaz nezakeena ez mintzeko.Dena den, Perfecto bat bakarrik ezagutu dut nire bizi guztian... eta hori Nafa-


rroako Villafrankan jaio eta Tolosan bizi zen lagun bat genuen, izen horrekinbataiatua...

– Ontasun eta ondasun; desberdinak dira, ezta?

Ondasunik onena ontasuna da. Ontasuna ez da inoiz gastatu behar, azkene-ko unera arte gorde behar dugu. Ondasunekin, berriz, nik beti esaten dut morta-jak ez duela sakelarik.

– Bizitzan izan dituzun lagun handi horietatik –Barandiaran, Oteiza, Mitxelena,

Caro Baroja...– bihar etziko euskal hodeiertzean nor gailenduko da gehien?

Nik uste dut denak izango direla zerumuga horren pertsonaiak. Nekez aurkidaiteke hain txikia den gurearen moduko herri batean horien gisako intelektua-larik...

67

“1967an Laskorain Ikastola izango zenaabian jartzeko hamar bat lagun bildu

ginen eta une politak, nahiz eta gogorrak, bizi genituen”

Tolosako Seme Kuttuna egin zuten 1998ko ekainaren 13an.


– Juan, titulu ugari bildu dituzu, batez ere azken urteotan: Tolosako Seme Kuttu-na, Eusko Ikaskuntzako Ohorezko bazkidea, Ohorezko Euskaltzaina, EuskalHerriko Adiskideen Elkartearen numeroko bazkidea, banaka batzuk aipatzea-rren. Zer esaten dizu horrek guztiak?

Jendea nirekin oso eskuzabala izan dela. Ahalegindu naiz nire herriaren kul-tura suspertzen, baina ezin naitexe kexa jaso dudan errekonozimenduarekin.Gainera, birritan eskertzekoa da aipamen horiek bizirik naizen bitartean jaso iza-na..., orain artekoak bederen!

68

CIRIACO ZUBELDIA BARRIOLA

Abaltzisketan jaio zen eta ume koxkorra zela artzaintzan aritu ondoren Somo-rrostrora joan zen, meatzetan lan egitera. Oso denbora gutxi egin zuen han etaTolosara bildu zen, 1880 urtearen inguruan, aroztegi batera, zurgin. Oso gizonegokia lanerako, Juana Barandiaranekin, ezkondu zen Tolosako ezkogin batenalaba zena. Eta denboraz Ciriaco egin zen negozioaren jabe.

Nire aita zena, Ignacio Garmendia Zubeldia, Abaltzisketan jaioa bera ere,artean mutikoa zela osaba Ciriacorengana joan zen ofizio ikastera, bikoteak hau-rrik ez zuten eta. Nire aitaren osaba hori oso karlista zen –Santa Cruz apaizaLarraitzen ezagutu bide zuen– eta bezero ugari zituen inguruetan. Garai hartankandela asko egiten zen eta Ciriaco maisu bikaina bilakatu zen ofizioan.

Ezkoarekin erdietsitakoak ez ezik, beste produktu batzuk ere ekoizten zituen,batez ere konfitegiarekin erlazionatuak. Oso ospe handikoak ziren, adibidez,Ciriacoren bolauak eta zenbait pasta ere. Horren koinatu bat, Zaldua kontratista,Donostian bizi zen, eta haren bitartez lortu zuen Maiz gozokidenda famatukomutil bat edo beste Ciriacori goxokien sekretuak erakustera joatea Tolosara.

Ciriaco Zubeldiak izen handia egin zuen bere negozioan eta nire aitak bera-rekin ikasi zuen, ederto ikasi ere. Inguruko herri txikietan, oraindik ere, gureari“Ziriakonea” esaten diote. 1950eko apirilaren aurreneko egunean hil zen.1919tik zegoen alargun.

Niretzat osaba zen, eta hala esaten nion. “Puska erantsia” zela ziostan sarri-tan, bera inoren etxera bizi izatera joana zela gogoratzean. Lehenik, aitaginarre-baren etxera, eta gero –behin alargunduta eta nire gurasoak ezkondu zirenetik–

69

“Ciriaco oso gizon serioa zenbaina begirune handikoaguztientzat. Desagertzen ari zen mundu baten azkenetako oroitarria zen”

Ciriaco Zubeldia eta gurasoekin,Larraitzen. 1947


gurekin bizi zelako bere burua beti kanpotartzat ikusi izan balu bezala. Egia esan,bera gurekin bizi beharrean geu bizi ginen berarekin.

Ciriaco oso gizon serioa zen baina begirune handikoa guztientzat. Desager-tzen ari zen mundu baten azkenetako oroitarria zen, eta –gogoratzen dut– niregelan ikasten ari nintzenean eta berak barrura egiteko atean jotzen zuenean, nire“Nor da?” galderari “Hamalau zanku” erantzuten zuen berak, pertsonaia mitiko-aren izena erabiliz. Nik osaba Ciriacorengandik gauza asko ikasi nuen, ikerketalanetarako ongi etorri zaizkidanak. Zintzotasuna da, seguru asko, harengandikjaso nuen balorerik garrantzitsuena. Nork bere buruarekin eta besteekin zintzojokatzea, uste dut, osaba Ciriacok erakutsi zidan.

Nire etxean, obradorean, txokolate egiten zen. Eta aurreneko garaietan argin-darrik ez zelako, kakaoa ehotzeko mugiarazi behar zen errotarako asto bat ekar-tzen zuten, eta han ibiltzen zen bueltaka, lana amaitu arte. Elektrizitatea ipinitagero ere astoa erabiltzen jarraitu zuten denboraldi batez. Zergatik? Argindarrarenantzinako sistema haiek bibrapenak sortzen zituzten etxearen egituran eta Ciriaco-ren emaztea bronkioetatik gaixorik zegoelako bibrapen haiek mindu egiten zuten.Juana Barandiaran hilda gero aplikatu zen, beraz, argindarra gure obradorean.

Ciriaco alargundu eta berehala hartu zuen nire aitak negozioaren lema.Oraindik garai hartako etiketak baditugu “Chocolates Ignacio Garmendia” titu-luarekin.

70

“Nire etxean, obradorean,txokolate egiten zen. Eta aurreneko garaietanargindarrik ez zelako,kakaoa ehotzeko mugiarazi behar zen errotarako asto bat ekartzen zuten”

IGNACIO GARMENDIA ZUBELDIA

Abaltzisketako kontzejuko etxean jaio zen nire aita. Eta gaztetxo eramanzuten Tolosara, bere osabarengana, horrek seme-alabarik ez zuenez gero berenegoziorako norbait behar zuen eta.

Soldadutzara Tolosatik Donostiara joan zen. Eta Tolosan ezkondu zen. Politi-kan eskuinekoa zen, baina oso tolerantea.

Tolosako Kale Nagusian –Calle Mayor– ehun eta hamaika urtez irekita egonzen gure denda, 1993an itxi genuen arte. Lehenago Correo Kalean eduki zuten,osaba Ciriacoren aitaginarrebarenean, alegia. Beraz, gure establezimenduakbazuen halako estilo berezia, urteek eskainitakoa.

Nire gurasoek 1920an ezagutu zuten elkar, Tolosan. Ordurako negozioa aita-ren esku zegoen. Nire ama eta bere ahizpa bat lanera joan ziren Tolosara eta hanaurkitu zituzten nobioak. Nire amaren gainerako senideek –hiru mutil eta hiruneska– Ameriketara alde egin zuten, etorkizun hobeagoren esperoan.

Elkar ezagutu eta handik gutxira ezkondu ziren aita-ama, eta nire aurretikbeste seme bat eta alaba bat izan zuten. Semea, Fernando, 1922an jaio eta gu-txira hil zen. Alaba, Karmentxu, berriz, lau urterekin, 1928an hil zen, gorriak jota.Berak ezagutu ninduen baina nik ez bera, oso txikia nintzen eta.

71

“Aitarengatik naiz ni, naizen guztia”

1976


Aitarengandik ditudan oroitzapenak oso onak dira. Langile porrokatua zen.Mundu honetatik 1992an joan zenean, ehun urte egiteko hiru hilabete falta zi-tzaizkion eta esan genezake bizi osoa lanean eman zuela. Eta ez zitzaion doto-rezia faltatzen: ahal zuen guztietan gorbatarekin jantzita agertzen zen. Gizonumoretsua zen, behar zenean. Eta serio jarri behar izatekotan, ez zegoen harenmodukorik!

Ama 1950ean hil zenean egiazko zutabe bat galdu zuen nire aitak. Urte har-tako abenduan, indar berri eskatu nahi izan balu bezala, Erromara joan zen, etaitzuli zenean bere bizimodua beste era batez antolatu behar zuela ohartu zen,lagun eta emazte izandakoaren hutsunea ez zuela beteko jabetuta.

Lagun asko egin zuen bere bizitza luzean; atera kontua, ia-ia mende osobateko ibilaldia! Laurogeita hamar urte egin zituen hark negozio berdinean! Horibai marka ederra, ezta?

Aitarengatik naiz ni naizen guztia, edo zati handi bat bederen. Bera zenmoduan izan ez balitz, auskalo zer izango nintzen ni orain! Beti lagundu zidan,bai ikasketetan eta baita geroko ikerketa lanetan ere. Askatasun osoa emanzidan. Familiako gizona zen, punta batetik bestera, eta horrezaz gain negozioatrebetasun handiz eraman zuen.

72

ANTONIA LARRAÑAGA ELORZA

Ama Azkoitian jaio zen, “Txurruka” baserrian, eta bere ahizpa Anarekin Tolo-sara etorri zen zerbitzera. Biek ezkontza ona egin zuten, batak ezkogin famatubatekin eta besteak –izeba– industrial batekin. Amaren aldeko gainerako osaba-izebak Ameriketara joan ziren, etorkizun hobeagoaren esperantzan.

Nire gurasoak Lezon ezkondu ziren, orduan ohitura handia baitzen hangoKristoren aurrean ezkontzea. Bazkaria Tolosan egin zuten eta ezkon bidaian Bil-bora joan ziren.

73

“Nire ama izaera handikoa zen eta oso ongi uztartu zuen bere estiloa aitarenarekin”

1928


Nire ama izaera handikoa zen, eta oso ongi uztartu zuen bere estiloa aitare-narekin. Alde horretatik ere bikoteak bikain funtzionatu zuen. Etxeko betebeha-rretan zein dendakoetan aritu zen etengabe. Gizonezkook obradoreari atenditzengenion batez ere eta amari zegokion dendako betekizuna, neska baten lagun-tzarekin.

Sasoian bozioak jota gaixotu zen eta “parálisis bulbar progresiva” batera hel-du zen. Oso gaixotasun mingarria da eta amak sakon sufritu zuen bere azkenurteetan.

Azkoitiari kariño handia zion amak, baina berak bere burua tolosartzat erehartzen zuen, noski, hainbeste urte herri horretan bizi ondoren. Gainera, beregurasoak ere Tolosara aldatu ziren bizitzera. Baina pilota partidu egunetan betigaldetzen zidan “Atanok zer egin du?” Oso azkoitiarra zen. Aitona ez nuen eza-gutu, motorra batek Donostian harrapatu eta hil egin baitzuen, ni jaio aurretik.Diotenez, aitona oso tipo kuriosoa izan zen.

Amak harreman onak izan zituen Ameriketako bere anaia-ahizpekin, etaoraindik ere nik nire lehengusuekin jarraitzen dut familiaren kontaktua. Osababat Chiletik itzuli zen, 1930 inguruan, hemen geratzeko asmoarekin. Txaleta ero-si zuen Donostian, Aldapetan, baina hango egoera ekonomikoa okertzen hasizenean, berriz egin behar izan zuten alde, eta nire aitari egokitu zitzaion txaleta-ren salmenta burutzea.

Amarengandik pazientzia ikasi nuen, batez ere. Egunak hogeita lau ordudituela baloratzea erakutsi zidan, eta eguzkia egunero ateratzen dela. Hau da, ezgarela kezkatu behar, nahi genuena gaur ez bazaigu nahi genuen bezala atera.Bihar ere beste aukera bat izango dugu eta. Horixe zen nire ama. Filosofia horre-kin oso giro ona sorrarazi zuen gure etxean. Benetan, amak bizitza neurriz har-tzera erakutsi zidan. Pozik bizi izan ginen, oso pozik.

Tolosako gure etxean bertan hil zen, 1950eko apirilaren 3an, eguerdikohamabietan.

74

MARIA JUANITA GALARDI ORBEGOZO

Maria Juanita izan da nire bizitzako emakumerik garrantzitsuena. Bera izanez balitz...! Ume koskorrak ginela ezagutu genuen elkar gurasoak lagunak baitzi-ren. Maria Juanitaren aita, Jose Ramón Galardi, “amerikanua” zen, Puerto Riconlanean ibilitakoa. Andoingo Soravillakoa zen arren, Tolosara itzuli eta bertakoMaria Orbegozorekin ezkondu zen.

Maria Juanitaren gurasoak Maria Orbegozoren etxera ezkondu ziren. Etxehori Justiziako Plazan zegoen eta bertan jaio zen Maria Juanita. Handik gutxira“Galardi” txaleta egin berrira aldatu ziren. “Jesusen Alabak” ikastetxean aritu zenMaria Juanita eta beti gorde zuen oroitzapen ederra moja haiekiko. “Gure kole-jiua” esan ohi zuen sarri.

Elkarrekin ateratzen 1943an hasi ginen, ni hamazazpi urterekin. Eta berro-geita hemeretzi urte eman genituen bata bestearen ondoan! Biziki maitemindunintzen Maria Juanitaz, emakume ona, egokia, hitz egiteko grazia berezia zuena.Izan ziren nire aurretik Maria Juanita konkistatzeko ahaleginetan jardun zutenak,baina nik irabazi nuen.

Bost urte nobiotan eman ondoren ezkondu egin ginen, 1951eko maiatzarenhogeita hamarrean, Larraitzen. On Miguel Apeztegia izan zen abadea eta nireaita izan zen aitabitxi eta Maria Juanitaren ama, berriz, amabitxi. Eliz mutil gisanire lagun handiak izan ziren: Esteban Arregi eta Federico Zabala.

75

“Maria Juanita izan da nire bizitzako emakumerik garrantzitsuena. Bera izan ez balitz...”


76

“Biziki maitemindu nintzen Maria Juanitaz, emakume ona, egokia, hitz egiteko grazia berezia zuena”

Maria Juanita etabere ahizpa Felirekin,1952ko San Juanegunean.

Larraitzeraino kotxez joan ginen, Tolosan ziren dotoreenetan. Hain zuzen,Jose Garayalde beste “amerikanu” batek zuen herriko “haigarik” ederrena.“Galardi”-n bazkaltzen zuen sarri eta berak eskaini zion autoa Maria Juanitari,Larraitzera eramateko. Eta ni Jose Garayalderen anaia Ferminekin joan nintzen,beste kotxe ikusgarri batean. Bazkaria Tolosako “Zeru Aundia” hotelean izangenuen. Federico Zabala horren jabearen alaba batekin ezkondu zen.

Ezkon-bidaiaren lehen mugarria Lekunberrin izan genuen, Ayestaran Hotele-an. Biharamunean Iruñera, “La Roncalesa” autobusean, eta hurrengo eguneanMadrilera joan ginen. Eta handik El Escorial, Toledo, Bartzelona, Montserrat etaZaragozara. Oso txango zoragarria amaituta, Tolosara itzuli ginen, bizitza berriariekiteko ilusioarekin.

Maria Juanita bikain arduratu zen beti etxeko gorabeheretaz. Nire aita alar-gunarekin joan ginen bizitzera eta emaztea izan nuen euskarri paregabea. Ia egu-nero “Galardi”ra igotzen zen, bere ama eta ahizpa bisitatzera eta zuen zaletasu-nik handienari aukera ematera: pianoa jotzea. Nire emazteak aparteko trebeziazuen musikarako eta ederto jotzen zuen pianoa. Chopin zuen gustuko baina ezzien soinu herrikoiei muzin egiten. Abesteko ahotsa ere ederra zuen. Nik uste,berari esker loratu zen gure etxean musikarako afizioa.

Sarritan laguntzen zidan nire ikerketa-irteeretan. Ez zen inoiz nekatzen etanik bezain ongi ezagutzen zituen gure herrietako ohitura, leienda eta ipuinak.

Oso euskara polita zerabilen, nirea baino hobea, nonbait. Hiztun iaioa zen etabegirune handiz errezibitzen zituen gure etxean, nirekin hitz egiteko etortzen zire-nak, nahiz eta aurretik ez ezagutu. Maria Juanita maitatzea ez zen gauza zaila!Hain xarmangarria zen! Ezin ahaztutzekoa!

2002ko abuztuaren 17an zendu zen, gaixotasun luze baten ondorioz.

77

Josemari Vélez de Mendizabal: Juan Garmendia Larrañaga. Solasean

“Nire emazteak aparteko trebezia zuen musikarako eta

ederto jotzen zuen pianoa. Chopin zuen gustuko baina

ez zien soinu herrikoiei muzin egiten”

1946. Galardi Berrin.

79

IGNACIO MOKOROA DANBORENEA

Eduardo Mokoroaren semea zen eta hura bezala Tolosako eliza nagusianorganojole ofiziala izan genuen urtetan. “Frantsesen” eskolan ikasi nuenean gurejolas tokia Santa Maria kaleko inguruak ziren eta bazter haietako kutsuak zipriz-tinduta geundela esan daiteke. Zenbat bider igo nintzen ni umetan parrokiakokorura! Musikak orduantxe harrapatu ninduela esaten badut ez naiz okertuko,ziur.

Garai hartan ere, orain bezala, musika talde batek jotzen zuen elizkizunikgarrantzitsuenetan, eta Eduardo izan ohi zen zuzendaria. Oso interesgarriak zirenmusika emanaldi haiek Eduardoren dohainak ez baitziren txantxetakoak. Aita etasemea goi-goi mailako musikariak izan ziren eta hori Tolosan ez ezik kanpoan ereerrekonozitzen da, zorionez.

Oronozera joan aurretik solfeoko klaseak hartzeari ekin banion ere, modubereziz handik itzultzean heldu nion musika ikasteari eta maisu izan nuen Igna-cio Mokoroa. Gustura ibili nintzen berarekin eta oso harreman estua sortu zen gubion artean, adineko diferentzia hogeita lau urtekoa zen arren. Baina inoiz esandudan moduan, nik beti lagun adinduak izan ditut. Kurioso, baina hala da. Solfe-oa eta piano jotzen ikasi nuen Ignaciorekin. Bost bat urte egin nituen berarekin,baina adiskide izateari ez genion inoiz utzi.

Arratsalde askotan bere etxera joaten nintzaion eta han egoten ginen, kontukontari, bere makinatxoan zigarroak prestatzen zituen bitartean. Pianoa ere sarri-tan jotzen genuen elkarrekin. Oso une politak izaten ziren haiek. Bera ere maizagertzen zen gure dendatik, tertuliakide ez genuen arren, baina ia-ia etxekotzathartzen genuen.

Nire ikerketa lanetan askotan etortzen zen Ignacio nirekin, eta aitortu behardut bere ospeak ateak irekitzen laguntzen zidala, batez ere elizetakoak. Osomusiko ona zen eta organoen misterioez asko zekien. Beharbada horrexegatikerrespetatzen zuten herrixketako apaizek, elizetako organoak ongi ezagutzenbaitzituen eta beti ematen zizkien aholkuak haiek baldintza onetan iraunarazte-ko. Arantzazuko Aita Idoyagari, esaterako, organoa hobeto entzuteko tokiz aldatubehar zutela gomendatu zion. Eta jaramon egin zioten, noski, aditua zen eta!Makina bat joaldi eskaini zizkigun Ignaciok lagunoi, bisitatzen genituen herrieta-ko organoak erabilita!

Bere osaba aberats baten etxean bizi zen Ignacio, senitarte guztiekin batera.Tolosar eskualdeko industria eta ekonomiaren hazkundean zerikusi handia izanzuen Bodi sendiak eta sendiaren azken ordezkaria Ignacioren osaba zen. Horren


80

amaren bi ahizpekin ezkondu zen baina bigarrenez alargundu zenean Bodirenetxera joan ziren mokoroarrak. Industrialari artean bizirik geratzen zitzaion Izas-kun alaba ere handik gutxira hil zen eta mokoroarrak izan ziren Bodiren sentitar-te bakarrenetakoak. Elkarrekin bizitzeko erabakia ongi etorri zitzaien bi aldeei.

Ignaciorekin konfiantza nuelako bere bizitzaren sekretu batzuk kontatu zizki-dan eta haietako bat azaltzeko ordua iritsi dela iruditzen zait, ez baitut argibide-arekin inorentzat estutasunik sortuko.

Gerraren aurreneko unetan, abisatzera joan zitzaizkion Bodiri, ezkertiarrekatxilotu nahi zutela adieraziz. Ignacio iloba gidari hartuta, herritik oinez atera etaAiako ostatu batean ezkutatu ziren eta han egon ziren espainiar soldaduak Aia-ra sartu arte. Soldaduetako kapitain batek bere afiliazio politikoaz galdetu zionIgnaciori eta horrek abertzaleengandik hurbil zegoela erantzun zion, inozoki.“Arratsaldeko lauetan etorri nigana” agindu zion kapitainak.

Soldaduen ostean erreketeak sartu ziren Aiara eta haien buru tolosar batzetorren, Pantaleón Zabala Amonarriz, Ignacio eta, batez ere, Bodi ezagutzenzituena. Ignacioren osaba “Banco de Tolosa”-ko kontseilaria zen eta PantaleonekBanku hartan egiten zuen lan. Ilobak Pantaleoni kapitainarekin izandako enkon-trua azaldu zion eta erreketeen buruak aholkatu zion harengana ez joatea, fusi-latu egingo zuten eta. Pantaleonek osaba eta iloba Aiako okinaren kotxean sartueta igarobide batez hornituta Tolosara igorri zituen. Urtetan Tolosako Santa Mariaeliza nagusian Aste Sainduan abestu den “Miserere a cuatro voces” ederra ida-tzi zuen orduan Ignaciok, ihesaldi gogoangarria kontuan izanda, nonbait, eta“arresto domiciliario” batean. Hain polita da obra hori non, behin Ignaciori musi-ka gehiago konposatu behar zuela esan nion, eta bestela agintariei beraren gai-neko salaketa jarriko niela mehatxatu nuen, txantxetan. Baina ez zegoen zer egi-nik! Ignacio ez zen beldurtzen... eta, egia esan, labur geratu zen gizon hura musi-ka produkzioan. Zituen dohainak! Pantaleón Zabala Bizkaiko frontean hil zen. NikPantaleon ezagutu nuen, aitaren osabari bisita egin baitzion Tolosara sartu zire-nean, osaba Ciriaco karlista genuen eta.

“Nire ikerketa lanetan askotan etortzen zen nirekin Ignacio eta bereospeak ateak irekitzenlagundu zidan, batez ere elizetakoak”

1965. Aralarko San Migelen

ANTONIO LABAYEN TOLEDO

Labayen ni baino hogeita bost bat urte zaharragoa zen, eta erbestetik itzuliondoren ezagutu nuen pertsonalki. Nire ustez erudito bat zen, sekulako jakindu-ria zuena. Dena den, bere obraren ardatz nagusia euskal antzerkia aukeratzeanbide okerra hartu zuelakoan nago, izan ere euskal literatura gaixorik egon badabeti, zer esan behar da antzerkiaz? Antzezlanak idatzi beharrean beste espezia-litateren batean inbertitu izan balitu, askoz ezagunagoa izango zen Antonio Laba-yen. Baina, egia da ere, norbaitek jorratu behar zuen antzerkia!

Laborde & Labayen inprimategiak uzten zizkion uneetako asko nirekin emanzituen, lagun egin ginenetik. Eta esan behar dut... Antoniok ez zuen negozioeta-rako afizio handirik eta tarte luzeak eskaintzen genizkion elkarri. Oso solaskideiaioa zen eta nik gozatu egiten nuen bere hizkera modu bereziarekin. Eguneroetortzen zen gure obradorera, eguerdietan. Bion arteko harreman estuak ahalbi-de zidan nik berari “Antoñito” deitzea. Baina ez nuen inoiz berari “hika”-z egitea

81

1976.

“Egunero etortzen zen gure dendara, eguerdietan.Bion arteko harreman estuak ahalbidetu zidan nik berari“Antoñito” deitzea”


82

lortu, nahiz eta bera hasarretzen zitzaidan. Ignacio Mokoroa eta bion artean,ordea, toka mintzatzen ginen. Baina Labayenekiko nire tratamendua, hura eza-gutu nuenean adinekoa zelako nonbait, bestelakoa zen.

Euskal kulturako langile porrokatua izan zen Labayen, eta bere obra dahorren lekuko. Biolina jotzen zuen, bestalde, eta emazteak –Carmen Sansine-nea– pianoa; oso bikote musikal ederra osatzen zuten eta gustura egoten ginenlagunak haiei entzuten. Labayen ez zen kalean nabarmentzen diren horietakoaizan, eta oso bizimodu lasaia egiten zuen. Hala ere, Ihauterietan elkarrekin ateraginen inoiz edo inoiz eta baita nire parean salto ederrak eman ere. Baina serioazen.

Antonio Labayen eta Ignacio Mokoroa tolosar bizimodu estilo baten ale tipi-koak izan ziren, oraingo gizarteak eskaintzen ez dituenetakoak. Agortu bide daharrobia... edota gizartearen planteamenduak bestelakotu egin dira. Batek daki!Dena den, kultura sortze-ekimena askoz intimistagoa zela iruditzen zait. EduardoMokoroa, organojole izateaz gain pinturan ere egin zituen bere gauzak... eta Igna-cioren aitaren margo lanen bat edo beste badaukat etxean, Antonio Labayenensemea den Matxinenak ere ditudan moduan. Giro aparta sortu zen Tolosa har-tan, giro polita. Apika, exklusibistegia.

FEDERICO ZABALA ALZIBAR-JAUREGI

Mokoroa eta Labayenekin nuen adiskidantzak ez zuen zerikusirik Federico-

ren eta bion artekoarekin. Nahiko gogo-biki ginela uste dut. Aristokrata zen, sus-

trai karlistarekin, eta ongi erlazionatua aristokraziaren zirkuluetan. Adibidez, bere

lehengusu propioa –Valenzuela Alzibar-Jauregi jenerala– Juan Carlos erregearen

gelako burua izan zen. Lehen karlistadan Gipuzkoako buruzagi politiko liberala

izan zen Villafuerteko Kontearen ondorengoa genuen aitaren aldetik. Baina biga-

rren karlistadarako zabalarrak karlistak ziren. Federicoren anaia bat espainiar

enbaxadore izan zen Polonian. Beraz, ikus daitekeenez, nire lagunari ez zitzaiz-

kion aitabitxiak falta izan ohi.

Hamar bat urte zaharragoa zen ni baino, baina, hala ere, lotzen gintuen inda-

rra handia zen. Hogei bat urte nituela hasi zen gure arteko harremana. “Zeru

Andi”-ko jabearen alaba batekin ezkondu zen eta behin ezkonduz gero Billabo-

nara bizitzera joan zen arren, Tolosan zuen bere lana, abokatu despatxoa, eta

horrek ahalbidetzen zuen gure erlazio jarraikia. Oso jendearekikoa zen Federico,

irekia, eta nire bizitza estiloarekin oso ongi uztartzen zen berea.

83

“Bikain moldatzen nintzen ni Federicorekin eta bera nirekin”

Ignacio Eizmendi “Baserri”, Manolo Ugarte, Federico Zabala, Bibiano Larramendi, Jose A. Bello Portu,F. Unzurrunzaga, Ramon Moraiz, Antonio Labayen eta Ignacio Mokoroarekin. 1967. Zarautz


Nik Federicori irakurri nion aurreneko lana Francoren garaian izan zen,“Navarra incontaminada y pura” tituluarekin argitaratu zuen artikulua, hainzuzen, Tolosako aldizkari karlista batean. Franco hil ondoren EAJ-rekin aurkeztuzenean, artikulu haren kopiak banatu ziren herrian, Federicoren erroak zeintzukziren erakutsi asmoz, nonbait.

Berrogeietako hamarkadan adiskidetu ginen eta elkarrekiko laguntzara erepasatu ginen. Bere idazlanik politenetakoa “Caminos bajo la lluvia” IruñekoGomez moldiztegian argitaratutakoa da. Birritan lagundu nion hura idaztekobehar zituen apunteak hartzera: trenez egin genuen, eleberrian deskribatzendituen bazterretan zeharreko ibilbidea, Plazaola trenekoa. Oso eleberri intimoaidatzi zuen, erromantikoa. Tolosako historiaren gaineko monografia ere elkarre-kin egin genuen. Egia aitortzera, bikain moldatzen nintzen ni Federicorekin etabera nirekin. Behin, Senatuan kanposantu zibilei buruz hartu beharreko erabakibatean, nik urte batzuk lehenago Tolosakoaren gain emandako apunteak erabilizituen, niri baimena eskatu ondoren.

Federicorekin haserretzea oso zaila zen eta haserretzen zenean ere disimu-latu egiten zuen. Parranda batzuk antolatu genituen elkarrekin, Tolosan eta kan-poan ere bai. Iruñeko San Ferminetara joan ohi ginen eta ederki ondo ematengenuen. Ihauteriak espezialak ziren Federicorekin.

84

KOLDO MITXELENA ELISSALT

Tolosako lagun talde batek pentsatu genuen Lizardiri omenaldi bat egitea1961ean. Eta Koldo Mitxelenak hitzaldi bat eman zezakeela iruditu zitzaigun.Hori dela eta, 1960ko amaieran Bibiano Larramendi sendagilea eta biok joanginen Mitxelenaren etxera berarekin hitz egitera. Larramendi eta Koldo aspaldikoezagunak ziren, kartzelan elkarrekin egon baitziren. Larramendi komandanteizan zen gerratean eta Koldo gudari.

Koldoren etxean Juan San Martin zegoen eta lauon artean oso elkarrizketapolita sortu zen arratsalde hartan. Onetsi egin zuen Tolosan hitzaldia ematea etaordudanik piztu zen gu bion artean halako adiskidetasun zintzoa. Euskaltzainurgazle izendatu nindutenean areagotu egin zen gure harremana, batez ere nirelanetan Koldoren aholkuak ontzat ematen nituelako, eta sarri jotzen nuen bera-rengana. Berak ere estimatzen ninduela uste dut, eskaini zizkidan lauzpabostliburutan bere eskuz idatzitakoei bagagozkie behintzat.

Nire doktoradutzako tesirako ere, 1984an irakurrita, Julio Caro Barojak halaeskatu zidalako, Mitxelena izan zen epaimahaiburua. Lexiko etnografikoari buruzzen tesia eta testuak pasatu nizkion Koldori. Zorroagan defendatu nuen tesia eta,aitortu behar dut, egun hartan ez nuen dotorezia edo esku ezkerra behar bezalaerabili. Mitxelenarekin nahiko lehor egon nintzela uste dut. Berak, normala denmoduan, bere hutsuneak zituen gaiaren inguruan, ez baitzuen etnografia osota-sunean menperatu behar. Eta jendaurreko azterketan egin zidan galdera bati“Doctor Mitxelena: Me parece que me he explicado mal” –esan nion– “Precisa-mente el punto que Vd. ha tocado ahora es sobre el que me he explayado” gehi-tuz.

Egun hartan Mitxelena ez ezik, Julio Caro Baroja, On Jose Miguel Barandia-ran eta beste lagun batzuk ere han zeuden, eta bazkaltzera Donostiako PannierFleuri jatetxera joan ginen. Bazkalostean egin genituen erretratuak galdu eginziren, tamalez. Tesiaren argitarapenerako hitzaurrea eskatu nion Koldori eta bihizkuntzatan bidali zidan, euskarazkoa bere eskuz idatzita. Enmarkatuta daukat,oso ilusio handia egin zidan eta.

Denok dakigu nolako izaera bizikoa zen eta, esan behar dut harritu egitenzela nirekin, ez baininduen sekula haserre ikusten. “Zu ez zara nire modukoa,ezta?” botatzen zidan. Tolosatik agertzen zenean etxera etortzen zen, eta behinherriko Goikoetxea sendagilea ezagutzen ote nuen galdetu zidan. Jose Luis Goi-koetxea Usandizaga –Goiko, guretzat– tertuliakideetako bat zen, egunerokoa.Errepublikazalea zen eta hizlari ona, nahiz eta oso jende gutxirekin zuen harre-man. “Goikoetxeak erakutsi zidan niri pentsatzen, kartzelan” esan zidan. Goiko-

85


etxea euskal milizietako Osasun Burua izan zen eta abertzaleetatik, ongi dakida-nez, hiru lagun bakarrik errespetatzen zituen: Doroteo Ziaurriz –EAJ-ko presiden-te izandakoa– Luis Goñi tolosar sendagile eta ANV-ko militantea eta Koldo Mi-txelena. Tertulian geunden egun batean Mitxelenak hots egin zidan telefonoz etapasatu egin nion aparailua Goikori, beraien artean hitz egin zezaten, Burgosekopresondegiko garaitik elkar ikusi gabe zeuden eta.

Mitxelenaren izaeran zerbait azpimarratu behar banu, ene ustez, jeinuzkoukitu bat zuela litzateke. Ikaragarrizko jakinduriaren jabea zen... eta jeinutasunazerion. Nik ezagututakoen artean, Oteiza eta Mitxelena dira ukitu berezi horizutenak. Lagun mina izan nuen eta ohore gertatu zen niretzat. Sakon sentitunuen bere heriotza. Aitak eman zidan Mitxelenaren heriotzaren albistea.

86

“Tesiaren argitarapenerako hitzaurreaeskatu nion Koldori eta bi hizkuntzatan

bidali zidan, euskarazkoa bere eskuzidatzita. Enmarkatuta daukat,

oso ilusio handia egin zidan eta”

“Léxico etnográfico vasco” doktoradutzako tesiaren irakurketa egunean. Epai mahaian: Maria JesusBuxo, Julio Caro Baroja, Luis Mitxelena, Ricardo Cierbide eta Jesús Azkona. 1984. UPV-EHU. Donos-tia.

JULIO CARO BAROJA

Gaztea nintzela ezagutu nuen bere idaz lanetatik. Pio Baroja artean bizi zela-rik Itzea-ra joan nintzaion Juliori, osaba-ilobaren arteko hango giroa nolakoa zite-keen ikustera. Tamalez egun hartan ez zegoen Julio eta osabarekin ez nuen bate-re harremanik. Beraz, ez nuen asmoa bete ahal izan. Baina Julioren obrak erabereziz tiratzen ninduen eta gogo biziz nahi nuen harekin buruz buruko hizketal-di bat gauzatzea. “La vida rural en Vera de Bidasoa”, adibidez, bikaina iruditu zi-tzaidan etnografiaren aldetik, eta lan haren egilearekin topo egin behar nuelaagindu nion neure buruari. Nire kabuz egin nuen aurreneko aurkezpena. EtaJuliok onartu egin ninduen bere lagunen zirkulu txikian.

Maiz joaten nintzaion bisitan eta nire lantxoak irakurtzen nizkion. Baita ezta-baidatu ere. Baina Julio, lagun izateaz gain, maisu izan nuen hainbat arlotan.Intelektuala goitik behera zen, entziklopedikoa. RIEV-en bigarren etapan EuskoIkaskuntzak zuzendari izendatu zuenean, baldintza bakar bat ipini zuen, ni berelaguntzaile izatea, alegia. Eta niretzat sari handia gertatu zen. Hamahiru baturtez aritu ginen elkarrekin.

87

“Euskal giroan ez zitzaiolabehar bezala errekonozituuste dut. Uste den bainoaskoz gehiago egin zueneuskal kulturaren alde”

Julio Caro Barojarekin. 1982, BerakoItzea etxean.


Julio eta Barandiaran beti sintonia onean ikusi nituen. Errespetu handia zio-ten elkarri eta Juliok ezin zuen ahaztu On Jose Miguel bere irakasle izan zena.Asko zor ziola zioen. Euskal giroan ez zitzaiola behar bezala errekonozitu ustedut. Uste den baino askoz gehiago egin zuen euskal kulturaren alde. Baina...Ezker abertzaleentzat espainolista zen... eta EAJ-rentzat? Auskalo! Berak erealde horretatik espeziala zela aitortu behar da eta estatuko politikoetatik bakarbatentzat zituen hitz goxoak: Ardanza. Hauteskunde batzuetan EAJ-ri eman zionbotoa, Ardanzaren zintzotasunean sinisten zuen eta.

Nire ustez, euskaltzalea izan zen Caro Baroja. Euskara maite zuen, nahiz etabadakidan denak ez direla nirekin baieztapen horretan egongo. Sekula ez zidanaitzakiarik jarri RIEV-en euskarazko lanik argitaratzeko. Kalitatea zen neurgailubakarra eta horri eutsi zion beti. Garaiko RIEV-en erakuspen ederra emangenuen, bitarteko urriak ziren arren tentuz noraino hel daitekeen ikusteko.

Genio bizikoa zen, bat-bateko umore aldaketa bortitzetakoa... baina nirekinez zen sekula haserretu. Banekien nola tratatu behar nuen... Hika egiten nion,gainera, berak eskatuta. Txantxetara ailegatzen ginen samur, eta parranda ba-tzuk ere bota genituen elkarrekin. Dena ez zen serio gure arteko harremanetan.

Juliok bideratu ninduen doktoradutzako tesia egitera. Berak bazuen nire languztien berri zuzena eta tesia prestatzera animatu ninduen. Noski, bera aukera-tu nuen zuzendari eta bikain lagundu zidan. Juliok ere aholkatu zidan Koldo Mi-txelena izendatzea epai mahaiko buru, eta defentsa bi hizkuntzetan egitea. Epaimahaian euskaraz ez zekitenak egongo zirela argudiatu nion Juliori, baina berakez zuen amorerik eman: “Nik nonbait irakurri dut herri hau elebiduna dela, ezta?”erantzun zidan.

88

JOSE MIGUEL BARANDIARAN AYERBE

“Leze Txiki”-n ezagutu nuen, berrogeita hamarretako hamarkadan, erbeste-tik iritsi berria. Oso gizon handia zen, gorputz txikikoa izan arren. Maitagarria zen,baina bazekien errespetua ezartzen, behar zenean. Bere ingurura azaldu zirenguztiekin lan egiteko ahalmena izan zuen... nahiz eta nirekin ez zuen lortu.

Barandiaranek berarekin eraman nahi izan ninduen, ikerketa lanetan bateraaritzeko. Baina nik ez dut inoiz taldeka aritzeko gogorik izan. Oso bakartia izannaiz nire ibilbidean eta, agian, alde horretatik huts egin nion Ataungo maisuari.Ulertu zuelakon nago, sekula ez baitzidan nire erabakiaz ezer aurpegiratu. Etahori ere eskertzekoa da.

On Jose Migueli esker sekulako aurrerapena egin zuen gure herriaren gaine-ko kulturak. Berak mugiarazi zituen hainbat eta hainbat gizon emakume, EuskalHerriaren sustraiak arakatzen jarri zituelarik. Etniker taldeak bere emaitzarikhandienetakoa da. Eta egin duten lan eskergari datozen urteetan burutuko dute-na gehitu beharko zaio. Benetan uzta ezin hobea utzi zuen Barandiaranek. Taldegizona zen.

89

“Julio eta Barandiaran beti sintonia onean ikusi zituen”

Jose Miguel Barandiaran etaJulio Caro Barojarekin, Ataun-go Sara etxean.


Sendikoa balitz bezala kontsideratzen genuen etxean, oso harreman estuaegin baitzuen aita zenarekin. Eta adinean berdintsuak zirelako, gauza asko zituz-ten amankomunean, batez ere baserriko kultura. San Ignacio egunean gureanbazkaltzen zuen Barandiaranek eta azken aldiz 1989an izan zen, bezperan tele-fonoz deitu ninduela Tolosatik agertuko zela abisatzeko, “Ohitura onak ez diragaldu behar” adieraziz. Ordurako makal samar zebilen. Baina ez zitzaion umorefalta izaten.

Ibilaldi goxo eta interesgarri ugari egin genituen elkarrekin Ataungo ingurue-tatik. Berari zor nion begirunea zela eta, ez nintzen nire ikerketa lanetan Ataun-go esparruan aritzen. Bekatu izan balitz bezala kontsideratzen nuen. Ezin nuenmaisuak baino gehiago jakin! On Jose Miguel pertsona ekilibratua zen, eta betioso apaiz. Ikerle izateari ez zion inoiz utzi. Eta zorroztasuna erabili zuen. Harkburututakoari jaramon egin dakioke, oker egongo ote den beldurrik gabe.

Barandiaranek maite egiten zituen pertsonak eta samur iristen zen haienbihotzetara. Artzain batekin mintzatzen zenean artzain bilakatzen zen, eta neka-zariarekin nekazari. Jakintsu apala izan zen beti.

Hiltzear zegoela bisitatu genuen Julio Caro Barojak eta biok. Eta ikasle etamaisu izandako bi gizon handi haien artean une hartan igarri nuen sentimen-duaren ziztada oraindik ere ari naiz gozatzen.

90

JORGE OTEIZA ENBIL

Oteiza Irunen ezagutu nuen, Basterretxearekin konpartitzen zuen etxean.Batez ere Nestorrekin nuen adiskidantza eta bera izan zen Jorgerekin lehenharremana edukitzeko zubia. Baina ez nuen urte batzuk geroagora arte kontak-tu sakonik izan. Eta hori Arantzazun gertatu zen. Apostoluak bide bazterreanzituen artean eta nire semeekin Urbiatik jaitsi nintzen eguerdi batean topo eginnuen Jorgerekin. Lanean ari zen eta hurbildu nintzaion. Gogoratzen dut gizakumebatekin eztabaidan ari zela, hark esan baitzion ezin zela apostoluen irudi haietanbakoitzari zegokion nortasuna igarri. Jorgek erantzun zion: “Ez larritu, izena etabi abizenak jarriko dizkiet, helbidea eta telefono zenbakiarekin, zalantzarik izanez dadin”

Arantzazuko Goiko Bentan lojatzen zen eta ordudanik daukat nik harako joe-ra. Oteizarekin ordu luzeak eman nituen nik harrez geroztik Goiko Bentan. Berelaguntzaileekin biltzen zen hara eta ni izan ohi nintzen Jorgeren gonbidatua. En-tzule gisa egoten nintzen ni. Une gogoangarri haietan jabetu nintzen ni Oteizarenaparteko izaeraz. Batere zalantzarik gabe, bera da nik ezagutu dudan jeinurikbikainena. Eta, apika horrexegatik, umore gorabehera handietako gizona zen.Unerik goxoenetatik iluntasunera eror zitekeen istant batean. Bere teoriak, azal-penak emateko erak, ondorio praktikoak... den-dena jeinu baten emaitza zen.

Hilabete batzuk geroxeago Itziar emaztea ezagutu nuen eta esan behar duthura eta nire emazte Maria Juanita lagun handiak egin zirela. Oso emakume jan-tzia zen bera ere eta bikain zekien eramaten senarraren izaera berezia. Oso ema-kume ekilibratua zen. Oteiza bisitatzen nuenean Maria Juanita nirekin etortzenzen eta elkarrekin ibiltzen ginen lauok. Jorgeren ama eta izeba ere ezagutunituen Orion. Eta ongi grabatua daukat ama hil zitzaion eguneko oroitzapena: Jor-geren oinazea deskriba ezina izan zen.

Oso gizon bizia zela esatean ez dut ezer berririk adierazten, ezagutu zutendenok baitakite nolakoa zen. Oso azkarra zen, irudimentsua. Baina Jorgeri ezinzekiokeen dena hitzez hitz erantzun behar, bere izaera bereziak bide askoeskaintzen baitzituen eztabaidarako. Ni birritan haserretu nintzen berarekin, etabiak arrazoi berdinarengatik: Tolosako eskultura. Behin deitu egin ninduten Tolo-sako CIT-etik, bitartekotza egingo ote nuen Jorgerekiko harremanetan, eskulturabat enkargatu nahi zioten eta. Eta eskabidea burutua, Oiartzungo galdategi bate-an prestatu ondoren, Oteizak bere obra jarri zuen Tolosan.

Berehala, gure herrietan gertatzen den moduan, eskultura esku anonimoekmargotua azaldu zen goiz batean, eta Jorgek hori jakin zuenean sutan jarri zen,irudia herritik eramango zuela mehatxua eginez. Handik egun batzuetara Donos-

91


tiako Garibay kalean topo egin nuen berarekin eta xilioka etorri zitzaidan, Tolosa-ko herria berarekin gaizki portatzen ari zela eta eskultura kamioi baten laguntzazbeste norabait eramango zuela esanez. “Niregatik oraintxe bertan ken dezake-zu!” ihardetsi nion, haserre, eta bere erreakzioari itxoin gabe honela jarraitunuen: “Eta hiru gauza esan behar dizkizut: joan eta eraman!; gaur ez nauzu ino-ren txepelkeriari eusteko moduan; eta, hirugarrenik, elkarrizketa labur hau orain-txe bertan amaitu da. Agur” Jorgek ez zuen nire zorroztasuna espero eta barkes-ke hasi zen.

Handik zenbait egunetara etxera joan nintzaion eta sekulako errieta eginzidan ostera, Tolosako lagunen gain egundokoak esanez. Baina aurre egin nioneta, itxuraz, baita kokildu ere nire erreakzioarekin. Eta bere pieza bat erregalatuzidan. Irudi txiki bat zen, multiple horietako bat, eta 250 zenbakia zeraman. “Bes-te berrehun eta berrogeita bederatzi lagunek daukaten pieza bat oparitzen aldidazu? Hau al da zure adiskidetasuna?” bota nion, txantxetan. “Ez da horrela!”ihardetsi zidan, oihuka. Eta zintzela hartuta, honela idatzi zuen irudiaren xaflan:“Son treinta ejemplares, porque rompí con los negociantes fundidores, hijos dela puta que los parió” Eta horrela jarraitzen du idatzita, etxean gordetzen dudanirudian. Horrelakoxea zen Oteiza.

Tolosako eskulturarekin jarraituz, Oteizak han utzi zuenean ez zitzaion une-an zorra erregularizatu, nahiz eta hamar milioi pezeta zirela bagenekien. Horidela eta, CIT-ekoek eskatu zidaten dirua Zarautzera eramatea eta horrela eginnuen, baina dirua bi txeketan zatituta jartzea esan nien. Bosna milioitakoak zirentxekeak. Jorgek, dirua ikusi zuenean, txeke bat itzuli zidan, “buruhauste handiaksorrarazi dizkizut nire eskultura horrekin” esanez. Eta horrela, Tolosako obra pre-zioaren erdian atera genuen.

Sarritan ateratzen ginen elkarrekin, eta oso solasaldi mamitsuak edukitzengenituen. Liburu bat ilustratu zidan. Lagun zintzoa nuen Oteiza eta Maria Juanitahil zenean berea izan zen aurreneko idatzia, doluminak azalduz. Ez dakit nolajakin izan zuen emaztea hil zitzaidala.

92

“Jorge jeinu bat zen, aparta. Nik ezagututakogizakirik bereziena, aldehorretatik. Bizitzaren zentzu praktikorik gabeko pertsona zen”

1995. Getarian


Jorge jeinu bat zen, aparta. Nik ezagututako gizakirik bereziena da aldehorretatik. Bizitzaren zentzu praktikorik gabeko pertsona zen. Behin Miguel PelayOrozkok esan zidanez, Jorgek proiektu bat saldu nahi izan zion enpresa gizoninportante bati, baina ez zuen helburua lortu eta haren lan gela dotore eta zurexotikoz apaindutakotik ateratzear zegoela “Bulego honek zigarro puru kutxa batdirudi, ... eta zuk Partagas bat!” bota zion haserre enpresa gizonari.

Alzuzara ere maiz bidaiatu ginen elkarrekin. Bere kotxez ala nereaz. Eta penaematen dit Oteiza Fundazioaren egoerak. Ez dut uste oso pozik egongo zenik, sor-tu den saltsa maltsa horrekin. Nafarroako Gobernuari obra uztea bi faktorerenondorioa izan zen: Eusko Jaurlaritzarekin eraman ezina, alde batetik, eta Iruñe-koen besoetara salto egin da Gasteizkoei min egitea, bestetik.

93

Josemari Velez deMendizabal · tatik gerora geratu zaidan lagunetako bat Santiago Aizarna da, nahiz...

Documents

Transcript of Josemari Velez deMendizabal · tatik gerora geratu zaidan lagunetako bat Santiago Aizarna da, nahiz...