Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I
-
Upload
juan-revollo-valencia -
Category
Documents
-
view
234 -
download
8
description
Transcript of Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I
1
2
Este material es una selección de los textos producidos por los y las estudiantes del Diplomado “Producción de Textos en Quechua” (1ra. versión-2009). Con este texto queremos aportar al desarrollo de la lengua y cultura quechua en diferentes ámbitos.
Qillqaq ‘Escritores’: Ángel Terrazas Bernabé
Ariel Balderrama Rocha
Celia Cruz Aiza
Daniel Ayaviri Correa
Juan Revollo Valencia
Jhony Quispe Cruz
Jhonny Rivera Prado
Marlinet Álvarez Padilla
Roberto Pardo Borda
Sabino Diego Achocalla
Sheila Siles Rocha
Umalliq ‘Coordinadora’ Mónica Navarro Vásquez
Qhuchapampa - 2009
Calle Néstor Morales No. 947 Edifi cio Jade. Piso 2Tel.: 4530038.Tel./Fax: 4530037http://fundacion proeibandes.orgwww.proeibandes.org
Yachachiq ‘Docentes’: Julieta Zurita Cavero
Pedro Plaza Martínez
Allinyachiq ‘Revisoras’: Elvira Peralta Zurita
Mónica Navarro Vásquez
3
RURI
NAMANTA................................................................................................... 1
QALLU WATANA.......................................................................................... 3
IMASMARI.................................................................................................. 4
KACHARPAYA.............................................................................................. 5
JATUN MAMAYPAQ..................................................................................... 6
YARQHAY WATA.......................................................................................... 7
TUKUY LLIMP’IYUQ KANCHIK..................................................................... 8
¿IMANAYAWANTAQ?.................................................................................. 9
PILIMANTAWAN ALLQUMANTAWAN........................................................ 10
MUÑI PUQUY KHICHKAWAN CH’UQICHAPI PUQUY KHICHKAWAN......... 13
PHICHITANKAMANTAWAN CHULLUCHIMANTAWAN................................ 16
CH’USPIMANTAWAN SIRP’AMANTAWAN................................................. 19
URPIP KAMACHIYNIN............................................................................... 21
K’ITA UYWAKUNAP PHIÑANAKUYNIN...................................................... 26
CHHAKAMANTAWAN KUSIKUSIMANTAWAN............................................ 32
PHICHITANKAMANTAWAN WAKICHIKUY-WASIYUQ P’ISQUMANTAWAN. 35
ZONZO JUK’UCHAMANTA......................................................................... 38
4
1
Juk wayna manchay p’inqaskiri kasqa. Payqa tumpa unqusqa kaspa jampinawasiman kachaykukusqa. Jaqaypiqa jampiq runawan kayjinata rimarikusqanku:
- Imaynalla wayna, chimpaykamullay, ñisqa.- Mana walliqchu doctor, mancha manchalla waynaqa
ñisqa.- ¿Imarayku? ¿Imanakunkitaqri?- Mana imanakunipischu doctor, nanawan chaylla. - ¿Imaykitaq nanasunkiri?
Waynaqa manchayta pukayarispa ñisqa:
- Kay nay nanawan doctor.- ¿Imaykitaq?- Nay nanawan doctor, anchatapuni nay nanachkawan.
NAMANTAPallaq1 : Jhonny Rivera Prado
1 Willaq: Eufrocina Soto.
2
- ¡Ama p’inqakuychu! Willallaway ¿imaykitaq nanasunkiri?
- ¡Nay a pero! Kay nay nanawan, ñispa waynaqa watiqmanta ñillasqapuni.
Jampiqqa, manañapuni waynap rimayninta munaptin, juch’uy raphichapi qillqaspa waynaman ñisqa:
- Kay nata rantikamunki- ¿Maymanta a doctor?, waynaqa llakisqa tapurisqa.- Namanta. Chanta wasiykiman chayaspataq, ¡chay nawan, naykiman laq’aykukunki!
3
QALLU WATANA2
Thuta tuta thapanpi thatan.
Wasa wasapi waka watasqa kachkasqa;
wasa wasanpitaq watana mayt’usqa kachkarqa.
Juk yana allqu q’ala q’ara tulluta q’altun; allqu yana tullu q’ala q’arata q’altun.
Q’aya k’anka kanka kanqa.
Llimphu thantapi t’antata tataypaq t’aqani.
Juch’uy chuwapi ch’uwa lawata ch’uchunki.
Llulla imilla yana llamaman millay yakuta llamichisqa.
2 Chay qalluwatana: Celia Cruz, Marlinet Álvarez, Sabino Diego, Juan Revollo, Daniel Ayaviri ima qillqarirqanku.
4
Imasmari, imasmari¿Imataq kanman?
Sach’ajina jatun kanman,manataq ni tumpa llasachu
¿Imataq kanman? ¿Imas imas kanman? ¿Imataq kanman?Lap’a chaki, p’alta pico,runtumanta lluqsispa k’illu,wiñaspa yuraq.“¡Qaq, qaq!” ñispataq purin.¿Imataq kanman?
¿Imas imas kanman?Q’umir, q’umir jawapi,
puka, puka jawapi,q’illu q’illu jawapi,
yana juch’uy sunquwan.Qhispirichiway ñirichikuwanchik.
¿Imataq kanman?
¿Imas imas kanman?Sapallan puriykacharikun,paramanta willarikun,imillata munarichikun,millmata akarikun.Imataq kanman?
IMASMARI 3
(Pili)
(Locoto)
(Atuq)1
3 Chay imasmari: Ariel Balderrama, Roberto Pardo, Sheila Siles, Jhonny Quispe ima qil-lqarqanku.
(Q’usñi)
5
Ripunaykita yachaspaTuta p’unchaw waqachkaniSutiykita juqharispaSunquyta phutichichkani
Para phuyu kaspachuQhipaykita waqaspa purisaq
Katariman tukuspachuÑanniykita qhatatikusaq
Kunantaqjina waqanaypaqchuChhikata munachikuwarqankiLlakiyta saqiranawaykipaqchuWarma sunquyta qurqayki
¡Ripuy! ¡Ripuy, rumi sunqu!Pararaqtaq juq’usunqa
¡Chinkay! ¡Chinkay, saqra sunqu!Mayuraqtaq apasunqa
Ripuq kaspari, ¿kutimunkichu?Chinkaq kaspari, ¿yuyawankichu?Kay chhika munaqa urpilaykita¡Amamá qunqawankichu!
KACHARPAYAJhonny Rivera Prado
6
JATUN MAMAYPAQJhony Quispe Cruz
Munasqa jatun mamay
¡Qhawariy wawaykita!
Juk k’ata wawaykita
Kay sumaq sunquyuqta
¿Patapichu tarikunki?
¿Ñuqawanchu tarikunki?
Tukuy p’unchaw yuyariyki
Kawsayniypi waturiyki
¡Kunturmanpis tukuchiway!
¡P’isqumanpis tukuchiway!
Janaqpacha Tata Apu
¡Mamayta rikuchiway!
7
YARQHAY WATAÁngel Terrazas Bernabé
¿Yana phuyu, mayman karunchakunki?¿Ima wayq’upi chinkapunki?¿Pitaq pusakapusunki?¿May karuman puñuq ripunki?
Sallqakuna qawirachkankuChakrakuna llakiyta ñak’arichkankuUywakuna phutiyta muchuchkanku
Runakuna llaki phutiyta waqachkanku
Tata Intip rupha k’ajayninwanMana khuyayniyuq qanqachichkanRunap llamk’ayninta wañuchichkanPachamamanchikta waqachichkan
Chhakakunalla, khurukunallaTukuyta mikhukapuchkankuRunakuna, uywakuna, tukuy
Janaqpachata qhawachkanku
¡Yana phuyu jampuy!, ¡utqamuy!Urqukunata wasaykamuyIllapa masiykiwan chayamuyKay ch’aki jallp’ata qarpamuy
Chiwanku, chuwankuyParata waqyamuy
Janaqpachawan uyarichikuy¡Parata chayachimuy!
8
TUKUY LLIMP’IYUQ KANCHIKDaniel Ayaviri Correa
Yuraq q’umir llaqtachapiCh’iqchi pili wayt’achkan qhuchapi
Urquqa ch’umpilla sayachkanWillapi laphara laphaqichkan
Ulalaqa yuraqta phancharinTunataq q’illuta t’ikarin
Chilikchipis pukata muk’urisqaQarapatulla uqiwan p’achallisqa
Q’unchaqa yanalla tiyachkanApitaq kullita t’impurichkan
Anaqa q’umir ch’ikipi puñurinWayrataq p’aqu chukchanta aparin
Janaqpachaqa anqaslla qhawamunLlankha mankap’aki t’ikata mach’amun
9
¿IMANAYAWANTAQ?Wayra
Qamta qhawarimuspa
Sunquy kusirikun
Ch’unchulay phinkirin
Ñawiypis p’inqarikun
¿Imanayawantaq?
Sunquy sayarparin
Samayniypis kikillantaq
¡Ama ripuychu!
Ripuptiykiri
¡Ama qunqawaychu!
Wiñaypaq wiñayninkama
Sunquy ukhupi apasqayki
10
PILIMANTAWAN ALLQUMANTAWAN
Daniel Ayaviri Correa
Juk jatun q’umir pampapi, qhucha kinraypi piliwachana llaqta tarikusqa; chaypi pilikuna, wallpakuna, wakakuna, wak uywakuna ima sumaqta kawsakuq kasqanku.
Juk ch’aska k’anchay ch’isipi, yarqhasqa q’arachupa uywakunap wasinman yaykuspa: “¡Turuq!, ¡turuq!, ¡turuq!
¡Pil!, ¡pil!, ¡pil!”, ñispa uywakunata qhaparqachachisqa.
Jinallapi, allqu rikch’ariytawan jukllata q’arachupaq patanman wikch’uykukuytawan pilitaqa kacharichisqa. Q’arachupaqa manchariywan millayta thasaykukuspa utqhayta ayqisqa. Chayllapi piliqa manchariywan khaqlluyaspa4 ñisqa:
- ¿Tata allqu, kunan imawan junt’aykiman? Anchatapuni pachi ñiyki.- Mama pili, ama qunqurchakikuychu, kawsaq puraqa yanapanakunapuni. Chay uchu-chira ñawichaykita ch’akichikuy, ama waqayñachu, puñukampuy, ñispa allquqa kutichisqa.
1
4 Khaqlluyay ‘Hablar despacio con una pronunciación difi cultosa a causa de un susto o cuando se está al borde de la muerte’, ñiyta munan.
11
Q’ayantin p’unchaw, wasiyuq runaqa, uywakunanta q’arachupamanta jark’asqanrayku allqutaqa sumaqta saqsanankama; t’antakunata, tullukunata, aychata ima uquykuchisqa.
Sukhayaytaqa t’iqilla puriykachasqa. Ichaqa inti yaykuy q’illu ruphaytaqa allqup wiksan nanayta qallarisqa. Kallpachakuspa, kallpachakuspa, puñuq puñuq tukuspa, pampaman wikch’ukusqa.
Q’ayantin sut’iyayqa, pili allquta sunt’iykachaqta rikuspaqa qayllasqa:
- ¿Imanantaq tata allqu?- ¡Ay!, ¡ay!, ¡ay!, wiksay manchaytaña nanaykuwan mana akakuyta atinichu, k’iskiykuwanchá ári…¡ay!, ¡ay!, ¡ay!, ñispa allquqa sunt’iykachasqa.- ¡Kallpachakuy!, ¡utqhayta sayariy! q’umirkunata uquspa achkha yakuta upyamuy, kunitan wiksa nanayniyki tukukunqa, ñispa piliqa kallpachasqa.
12
Allquqa ñak’ayta sayarispa: malvata, uchunqurata, ch’ikita, wak qhurakunata ima uqumuytawan, achkha yakuta laphamusqa. Jinataq, wiksa nanayninqa thañisqa5. Ichaqa q’ichalirawanñataq kayman jaqayman phinkiykachasqa. Chayta rikuspa piliqa asiymanta wañuspa qhawakusqa.
Walliqyapuytawan allquqa pilita “pachi”, ñisqa; piliqa allqup kutichisqallantataq: “Kawsaqpuraqa yanapanakunapuni. Chay chivo llakisqa ñawiykita kusichillayña”, ñispa kutichisqa. Piliqa asispa qhucha ukhuman wayt’aq yaykupusqa, allqupis asispallataq ch’ampa mulli uraman puñuq risqa. Chaymanta jaqayman piliwan allquwanqa yanapanakuspa kusisqa kawsakusqanku.
5 Thañiy ‘Calmar, sosegar, sanar(se)’, ñiyta munan
13
MUÑI PUQUY KHICHKAWAN CH’UQICHAPI PUQUY KHICHKAWAN
Daniel Ayaviri Correa
Ñawpaq pachapi qhurakuna manchayta parlariq kasqanku ñin. Ichaqa muñi puquy khichkawan ch’uqichapi khichkawanpuni astawanqa ch’aqwaq, qhaparqachaq kasqanku. Juk sut’iyayta chay iskayqa wak qhurata asispa kayjinata turiyasqanku:
- Qammin luqt’u kasqankiqa! Qamtaqa tukuy uywakuna uqusunku, ñuqaykutaqa mana imapis uquwaykuchu; ñuqaykuqa uywakunaman chantapis runallaman ch’ipaykuyku. Paykunataq tukuyniqpi riqsirichimuwayku, wasinkumanpis pusawayku.
Qhuraqa ch’inllamanta k’umuykuytawan uyarikusqa.
Ajinallapi, chakrayuq runaqa kusisqa khuyurispa llamk’ananmanqa chayasqa; khichkakunaqa qhura saqispa runap pantalónman ch’ipakuyta qallarisqanku.
– ¿Imanasaq kay millay qhurakunari? ¡Kayjinatapuni ch’ipakunawankuri!, ñispa runaqa phiñasqa llamk’ayta qallarisqa.
Ichaqa khichkakunaqa mana runap qallunta yachaspaqa:
14
“¡kusikuchkanchá ári”, ñispa astawan ch’iparikusqanku.Sukhayayta, runa llamk’ay tukuytawan p’achanmanta khichkakunata pallakuptinqa, muñi khichkawan ch’uqichapi khichkawanqa; “¿Pitaq astawan
ch’ipakunqa?”, ñispa atipanarikuq kasqanku.Jinallatapuni, tukuy p’unchaw ch’ipakuptinku runaqa sinchita phiñakuytawan warminta ñisqa:
– Q’aya p’unchawqa mawk’a p’achaywan llamk’aq risaq, khichkakuna
ch’ipakuwaptinkutaq paykunantinta chayamuytawan kanaykusaq Chantapis, chayta ruwaptiyqa mana tukuyniqpi jap’irakunqankuchu.- Arí, q’alataña ñuqatapis phiñachiwanku. Uwijamanta millmata khuchuptiy sapa kuti khichkawanku.
Chantapis, wak pallanaraq millmata phuchkanapaqpis, ichaqa anchata qhaparqachasqankumanta astawanqa phiñakuni. Chayta ruwaptiykiqa manaña anchatapis miranqankuchu, ñispa warminqa kutichisqa.
15
Khichkakuna q’ayantin kikillantataq ch’ipakuptinkuqa, runaqa chay ñisqanta ruwasqa. Khichkakunaqa may kallpawan jank’ajinapuni “¡T’uq!, ¡t’uq!, ¡t’uq!”, ñispa t’uqyarisqanku.
Chaymantapacha, khichkakunaqa ch’inllamantaña kanku ñin; manaña qhuraqa imatapis ñinkuchu; ichaqa uwijamanwan p’achanchikmanwanqa ch’ipakuchkallankupuni.
16
Juk kuti phichitankawan chulluchiwan anchatapuniayñanaykukusqanku6.
Phichitankaqa tukuyniqpi manchaytapuni jinata ayñaychakuq kasqa: “¡Trigoy tiyan chhikachachachachaqlla…! ¡Saray tiyan chhikachachachachaqlla…! ¡Papay tiyan
chhikachachachachaqlla…!”, ñispa.
Chulluchiqa sapa p’unchaw chayllatapuni uyarispaqa ñisqa:
- ¡Juli phichitanka! ¿Imatataq chayjinatapuni
qhaparqachachkankiri? Mana ajinata kanachu.
- ¿Imaman chay aka chhutunaykita kayman khakamuchkanki? Chantapis, ¿imaykitaq qampata tiyanri? ¡Yana qara, ch’inmanta laq’arayay!, ñispa phichitankaqa kutichisqa.
- ¡Ama kaypi phiñachiwaychu aya usa, k’aspi chaki! ¿Pip para mañasqanraykutaq chay papayki, trigoyki,
PHICHITANKAMANTAWAN CHULLUCHIMANTAWAN
Daniel Ayaviri Correa
6 Ayñanakuy ‘Reñir, discutir’.
17
sarayki ima puqunrí? Ñuqamin sapa p’unchaw kunkay tukukuyta parata mañani qam ayñachakunaypaq.
Mana chayqa walliqchu. Ama ñuqa chaypiqa qhaparqachawankichu, wak chirupi ch’aqwamunki. Juktawan ñuqap qayllaypi qhaparqachanki chayqa, ¡yachasun!
- ¡Ch’inmanta laq’arayay, ama ñuqata phiñachiwaychu!
Kunitan laq’achikuwanki, ñispa phichitankaqa kutichisqa.
- ¡Jamuy!, ¡jamuy atispaqa!, ñispa chulluchiqa waqyasqa.
Phichitankaqa qayllaykuytawan umanpi chulluchitaqa chhutusqa. Jinamanta, iskayninku “¡Pharaq!, ¡pharaq…!”, ñispa likrankuwan sinchita waqtanakuspa pampapi sunt’ichinaykukusqanku.
18
Jinallapi, Tata Inti rikhurimuspa tapusqa:
- ¡Wa…! ¿Imanantaq? ¡Sayaychik! ¿Imamantataq maqanakuchkankichik?
Ichaqa paykunaqa mana uyarispa maqanakullasqankupuni.
Mana uyariptinkutaq Tata Intiqa sinchita phiñakusqa, k’aspita p’akikuytawantaq iskayninkuta chaki chakillankupi waqtaspa phinkiykachaykuchisqa. ¡Mana uyariwankichikmanchu kasqaqa! ¡Kunanmin kunanqa!: “Tukuy pachapaq kunanqa phinkiykachankichik, manaña juktawan purinkichikñachu”, ñiytawan Tata Intiqa pataman kutipusqa.
Chaymantapacha phichitankawan chulluchiwanqa manaña thatkinkuchu, phinkiykachallankuña. Phichitankapis chulluchita rikuspaqa manaña ayñaychakunchu, ichaqa wak kitikunapiqa tukuy kallpanwan saran pataman tiyaykuytawan qhaparqacharikullanpuni.
19
Juk p’unchaw ch’uspiqa kaymanta jaqayman “¡wur!, ¡wur!”, ñispa phawaykachachkasqa. Jinallapi, sirp’aqa wawakunanta mask’aspa “¡chur!, ¡chur!”, ñispa rikhurimusqa.
- ¿Imatataq chay millayta qhaparqachankiri?, ñispa ch’uspiqa phiñasqa qhapariykusqa.
- ¡Wawakunay chinkarparin! Paykunata mask’achkani. ¿Manachu kayniqpi rikuwaq karqa?, ñispa sirp’aqa tapurikusqa.
- ¿Manachu chay chakisapa luqt’u khurukuna?, ñaqha ñak’ayta pataman thamachkarqanku7.
- ¡Wa…!, ¡ama wawakunayta jinata ñipuwankichu! Kunitan maqanakuman yaykurpasun.
- ¡Ja!, ¡ja!, ¡ja!, uyayki junt’ata asiykukuni, llasa siki, ñispa ch’uspiqa asiykukusqa.
- ¿Qamrí? ¡Ch’ichi khuru, asna chaki!, maymanpis simiykita sat’ichkallanki, ñispa sirp’aqa kutichikusqa.
- Arí, ajinapuni kana. Chanta, ¿qamjinachu yarqhaymanta wañuyman?, ñispa ch’uspiqa ñillasqataq.
CH’USPIMANTAWAN SIRP’AMANTAWANDaniel Ayaviri Correa
7 Thamay ‘Caminar sin rumbo, andar vagando’.
20
- ¡Chay qhisachanawaykitaqa8 mayllakamuwaq! Ch’uspikunaqa ch’ichi kasqankumanta utqhayta wañuchkanku, ¿manachu yacharqanki?, ñispa sirp’aqa kutichillasqataq.
- ¡Ja!, ¡ja!, ¡ja!, ñispa watiqmanta ch’uspiqa asiykukusqa.
- Ima “¡ja!, ¡ja!, ¡ja!”, ¡kunitan rumiwan ch’anqaspa likraykita phawachisqayki!, ñispa sirp’aqa ñisqa.
Jinamanta, ch’uspiqa jukllata sirp’ap ñawinman akaykuytawan ayqiqjina allqup simillanman yaykurpasqa.
Allquqa asnamuqta junyaspa9 chayniqman risqa, ichaqa chayniqpiqa ch’uspilla ch’ichiman asnachkasqa.Sirp’aqa ñawinmanta ch’uspi akata pichakuytawan wawakunanta mask’aq “¡chur!”, “¡chur…!”, ñispa patanta kachaykukullasqapuni.8 Qhisachay ‘Insultar, ofender, injuriar’.9 Junyay ‘Empezar a oler mal una cosa’. Mutkhiykachay ñikullantaq.
21
Juk p’unchaw p’isqukunaqa sayk’usqa jatun kamachiqninku mana imatapis paykunapaq ruwasqanrayku ch’iki muqupi juñunakusqanku10. Yuthuqa ñisqa:
-¡P’isqumasikuna! ¿Jayk’aqkamataq ch’inllamantapuni kasunchik? Ñuqayku ankapaq may phiñasqa kayku; payqa kamachiq kasqanrayku munasqanta ruwawayku, sapa kuti wawakunaykuta uqukapun. ¡Mana payqa kamachiqninchik kanmanñachu!
- ¡Arí!, ¡arí!, ¡arí!, ñispa tukuy p’isqukuna qhaparisqanku. Chayllapi juq’uri11 yapallasqataq:
URPIP KAMACHIYNINDaniel Ayaviri Correa
10 Juñunakuy ‘Reunión, reunirse para tomar acuerdos’.11 Juq’uri Urpi ayllumanta, ichaqa astawan jatun.
22
- Ñuqaykutapis sapa munarispa qhatiykachawayku; qaynalla chanaytapis12 uqukapun. Ñuqamantaqa taraqchita aqllasunman.
- ¡Mana!, ¡mana!, ¡mana!, ñispa wakin p’isquqa kutichisqanku.
Jinallapi, tilanchuwan13 phichitankawanqa:
- ¡Ñuqaykuqa, q’iririnkha14 kamachiq kananta munayku!, ñispa qhaparisqanku.
- ¡Mana, ama chay layqataqa!, ñispa wakichikuy-wasiyuqñataq15 p’isquqa kallpawan qhaparisqa.
- ¡Qammin chay layqa kanki a!, ñispa q’iririnkhaqa may phiñasqa kutichisqa.
- ¡Chhusta luqt’u! Qamta aqllanaykutaqa, ¡urutachá16 aqllaykuman a!, ñispa wakichikuy-wasiyuq p’isquqa qhaparillasqataq.
- Pachi tata wakichikuy-wasiyuq. Ichaqa ñuqaykuqa jukniykichik kanaykichikta munallaykutaq, ñispa uruqa kutichisqa.
12 Chana ‘Hermano menor’.13 Tilanchu/Tiluchi ‘Hornero’, ñiyta munan. Laqha q’illu, p’aquman rikch’asqa
phuruyuq p’isqu. Kay p’isquqa sach’aq k’allmanpi t’uruwan wasintaqa llut’akun, para qayllamunayaptinqa may kusisqa takirikun.
14 Q’iririnkha p’isqu Yuraqwan yanawan ch’iqchi phuruyuq yaqha wakichikuy-wasiyuq p’isqu chhikan. Chantapis, tumpata rikch’akunpuni. Mana wakichukuy-wasiyuq p’isqujinachu runamanqa qayllan, karullamanta thaqu sach’a patapi “¡q’iririk!, ¡q’iririk!”, ñispa waqan. Ajinata ñanta richkaptinchik waqapayakuptinqa mana walliqchu riwanchik ñinku. Chayrayku wakin runaqa “layqa p’isqu” ñinku.
15 Wakichikuy-wasiyuq p’isqu Manchay yachayniyuq p’isqu, payqa wasi pataman tiyaykamuytawan “¡Wakichikuy wasiyuq!, ¡wakichikuy wasiyuq!”, ñispa willarikun. Ajinata waqapayamuptinqa pipis wasinchikmanqa chayamunpuni. Payqa yanawan, yuraqwan chaqru phuruyuq, ñawinqa lentes ñisqayuqpis kanmanjina yuraq phuruwan muyurisqa.
16 Uru ‘loro’.
23
-¡Mana!, ¡mana!, ¡mana!, ñispa tukuyninku ch’aqwayta qallarisqanku. Jinallapi urpiqa ñisqa:
-¡Ch’in!, ¡ch’in!, ¡tukuyniykichik uyariwaychik! Ama ñuqanchikpura phiñanakunanchikchu.
Tukuyninku ch’inmanta uyarisqanku. Jinallapi jurk’utaqa17 ñisqa:- Ñuqaqa urpi kamachiqninchik kananta munayman,
jatun sunquyuq kasqanrayku, mana piwanpis payqa phiñanakullanchu.
- ¡Ñuqapis chayta munayman!, ñispa ulinchuqa18
qhaparillasqataq.- ¡Ñuqapis!, ¡ñuqapis!, ñispa chulluchiñataq yapasqa.
Jinallapi: “¡Arí!, ¡arí!, ¡arí!” ñispa tukuyninku qhaparisqanku.
Urpiqa, mana imanakuyta atispa, kusikuywan waqaspa ñisqa:- P’isqumasikuna, anchata kusikuni
aqllawasqaykichikmanta. Ichaqa ñuqaqa, q’iririnkhawan wakichikuy-wasiyuqwan yachayninkuwan umachaspa yanapanawankuta munayman. Taraqchikunataqa paqtachaqkuna19 kanankuta munayman.
17 Jurk’uta p’isqu Ulinchu chhikan, ichaqa p’aquwan yanawan ch’iqchi phuruyuq, ñawinqa puka pachalla. Chantapis, kay p’isquqa mana ulinchujinaqa sach’apatapichu thapachakun jutk’upi payqa thapachakun.
18 Ulinchuqa Urpi kikin, astawan juch’uy chaylla. Ulinchuqa jurk’uta chhikan ichaqa payqa uchpha llimp’iyuq, may k’achata “uuwú!, uuuwú…!”, ñispa waqarikun.
19 Paqtachay ‘Justicia, derecho que permite pronunciar sentencias y de castigar los delitos’.
24
Q’intitaqa20 chaski kananta munallaymantaq. Urutaq runakunaman munayninchikta, yuyayninchikta riqsichinanta munayman, manaña sapa kuti wañuchinawanchikpaq.
- ¡Arí!, ¡ari!, ¡kusa!, ¡walliq! ¡Chay ñisqayki kachun!, ñispa k’alitunku jukllapi qhaparisqanku. Ankalla phiñasqa ch’inmanta parlasqankuta uyarisqa.
- Chantapis, munallanitaq kunanmanta jaqayman tukuyninchik khuskamanta llamk’ananchikta; mana maqanakuspa, manataq phiñanakuspa. Pillapis p’isqumasinchikta mikhuqtaqa, taraqchikuna muchuchinqanku21.
Ichaqa chayta uyarichkaspa, ankaqa q’ayantinpacha yuthuta mikhurpasqa. Chayta rikuytawan q’intiqa jukllata taraqchikunaman willamusqa. Paykunataq, llapantinku22 yawar samayta ankataqa chhutuspa, chhutuspa qhatiykachaykusqanku.
- ¡Amaña!, ¡amaña!, ñispa likranwan waqtarakuspa waqtarakuspa ayqipusqa.
Chayrayku ankaqa quwita, juk’uchata, katarita imallaña uqun. Yuthutaqa unaymanta unayllaña jap’irikun; ichaqa taraqchikunaqa ankata rikuspaqa qhipanta qhaparqachaspa qhatiykachallankupuni.
20 Q’inti ‘Picafl or, colibrí’.21 Muchuchiy ‘Castigar’.22 Llapa ‘Todos’.
25
Wakichikuy-wasiyuq p’isquqa mana urpillatachu umanchan, runatapis. Wasinku pataman chukuykuspa: “Wakichikuy wasiyuq!, ¡wakichikuy wasiyuq…!”, ñispa qhaparirin. Chayta uyarispa runaqa: “¿Pi yawarmasichus mana chayqa pi riqsisqachus watukuwasuntaq? Mikhunata achkhata wayk’una, wasitapis k’uchuchaspa pichana”, ñinku.
Ichaqa chayta uyarispa wakin runaqa phiñakunku, “layqa p’isqu”, ñispa kachiwan ch’anqanku; jinapis payqa willarikullanpuni.
Q’iririnkhapis ñan kinraypi thaqu sach’a patamanta: “Q’iririk, q’iririk…”, ñispa runaman willallantaq mana walliq rinqa chayqa.
Uruqa p’isqukunap munayninta runaman willayta munan, ichaqa kunankama mana willanraqchu; runapis manataq uyariq tukuntaqchu, “yacha phuku” ñispalla asikunku.
Ichaqa p’isqukunaqa urpi kamachiqninku kasqanmantapacha manaña anchata phiñanakunkuchu manataq uqunakunkuchu, walliqllataña kawsakunku.
26
Juk ch’isi añathuya23 jutk’un punkupi ch’askakunata “¿Paranqachu manachu…?, ¿paranqachu manachu…?”, ñispa qhawachkasqa. Jinallapi, q’arachupa24 rikhurimuspa ñawpaqinta thamasqa.
- Kuma q’arachupa, ¡sumaq ch’isi!, ñispa añathuyaqa napaykusqa.
- ¡Sumaq tuta!, ¿maypi kankiri?, ñispa q’arachupaqa kutichiytawan tapusqa.
- Kay qaqa jutk’upi, ¿maymantaq richkankiri?, ñispa añathuyaqa tapullasqataq.
- Llaqtaman uquna mask’akuq richkani, ñispa q’arachupaqa kutichisqa.
- ¡Khuska risunman a! Iskayninchikmantaqa astawan jasata wallpatapis pilitapis jap’isunman.
- Mana, ñuqaqa sapallay purikuni, ñispa q’arachupaqa sapallan purisqa.
- ¡Jakulla a, kuma!, ñispa añathuyaqa qhipanta risqa.
Jinamanta, iskayninku parlaspa risqanku. Llaqtapi wasiman chayaytawanqa, añathuyaqa:- Kuma q’arachupa, ñuqa allquwan rikuchikamuyman,
qhatiykachanawankamataq qam wallpata ayqichiwaq, ñisqa.
K’ITA UYWAKUNAP PHIÑANAKUYNIN
Daniel Ayaviri Correa
23 Añathuya ‘Zorrino, mofeta’, ñiyta munan. Kay k’ita uywaqa may asnata thasaykukun, wakin runaqa ninata thasan ñinku. P’unchawqa puñun tutantaq mikhunata mask’aq lluqsin, k’ita quwita, tuta khurukunata ima uqun; wakin kutita wallpatapis suwaq llaqtaman rillantaq.
24 Q’arachupaqa tutallantaq mikhunata mask’aq lluqsin, paypis asnallatataq thasaykukun ichaqa mana añathuya jinapunichu, tumpawan pisillata. Kay k’ita uywaqa wallpatapuni suwaq llaqtaman yaykuyta yachan. Chupanqa q’ara, kurkuntaq uchpha millmayuq, chupanta qhatataykachaspa ñak’ayllata purin.
27
Chayta ñiytawan añathuyaqa mancha manchalla allquman qayllasqa. Allquqa ayñayta qallarisqa, rikuytawankamaqa jukllata añathuyap qhipanta ayñaspa kachaykukusqa.
Añathuyaqa atisqanta ayqisqa. Sayk’uytawankamataq sach’aman wikcharirikapusqa. Allqu sach’ata ayñarakunankamataq, q’arachupaqa wallpa wasiman yaykuspa kunkanpi janch’aytawan wallpataqa malt’aqichkaqta25 apakapusqa.
Allquqa ayñasqanpijina sayk’uspa wasinman kutipusqa. Añathuyapis mullimanta urakamuytawan q’arachupata mask’amusqa. Tinkuytawantaq kayjinata parlanakusqanku:
- ¿Kuma q’arachupa, kunan imaynatataq rak’inakusunri?,
- ¡Kay chupantawan umantawan uquykuy á!, ñispa q’arachupaqa kutichisqa.
- ¡Wa!, ¿asichiytachu, phiñachiytachu munawanki? Ñuqamanqa iskaynin t’usuta qunawayki tiyan,
ñispaañathuyaqa phiñarikusqa.
25 Malt’aqiy ‘Sacudirse, patalear de dolor’.
28
- ¡Asikuypis!, ¡phiñakuypis!, ¡imanaypis!, ¡chayllata ñuqaqa qusqayki!, puchuqqa ñuqapaq ¿Yachankichu may ayk’uywanchus qharastakamuni?, ñispa q’arachupaqa phiñarikullasqataq.
- ¿Qamrí? Yachankichu ima sayk’uywanchus allquwan qhatiykachachikuni?, ñispa añathuyaqa yapasqa.
- Ichaqa, ¿pi qamta pusakamurqasunki? ¡Sapay ñuqaqa jap’ikullayman karqa!, ñisqañataq q’arachupaqa.
- ¡Jap’ikuq, aka wayaqa26, allquwan uquchikuwaq karqa!, ñispa kutichillasqataq añathuyaqa.
Jinamanta, iskayninku sinchita ch’aqwanakuyta qallarisqanku.
Karukama qhaparqachasqankuqa uyarikusqa. Chayta uyarispataq: juku27, ch’usiqa28, usuqullu29 imaqa watiqaq30 qayllamusqanku.
- ¿Manapuni quwanki?, ñispa añathuyaqa tapullasqataq.- ¡Mana ñiykiqa!, ¿juq’arachu kanki? Janiwa31 millana,
ñispa q’arachupaqa kutichillasqataq.- ¡Ya! Jina kaptinqa, ¡kay thasaytawan uquykuy!, ñispa
añathuyaqa wallpa wañusqaman tukuy kallpanwan thasaykarpasqa.
Q’arachupaqa may phiñasqa kikinta ruwallasqataq.
26 Wayaqa ‘Talega, saquillo, bolsa’.27 Juku ‘Búho’, ñiyta munan.28 Ch’usiqa ‘Lechuza’.29 Usuqullu ‘Gato montés’.30 Watiqay ‘Espiar’.31 Janiwa ‘Terco, que no entiende’.
29
Ajinata, puraqmanta sayk’unankukam thasanaykukusqanku.
Ch’usiqawan jukuwanqa asiymanta wañuspa, sach’a patamanta watiqamusqanku.
Sayk’uytawankamaqa iskayninku sayasqanku. Parlanankupaqpis manaña kallpanku kasqachu. Wallpataqa may millayta asnarparichisqanku.
- ¡Luqt’u!, ¡chayta ruwanki! ¡Kunanqa, phuruntintapis uquykuy a!, ñispa, q’arachupaqa sayk’usqa wasinman ripusqa.
- ¡Juktawanpis ama saqra kankichu!, ñiytawan millachikuspa añathuyapis thamapullasqataq.
Chayta rikuspa jukuwan, ch’usiqawanqa jukllata phawaykusqanku. Wallpaman chayanankupachapitaq umankuta puraqmanta takanarparikusqanku.
- ¡Wa!, ¿ñawsachu32 kanki?, ¿imallapaq chayjina ñawilu kankiri?, ñispa phiñasqa ch’usiqaqa qhapariykusqa.
32 Ñawsa ‘Ciego’.
30
- Ch’aqwakusankiraq ch’ulusapa, ¡ch’inmanta uquy!, ñispa jukuqa umanpi chhutuspa ch’usiqamantaqa yawarta lluqsirpachisqa.
Ch’usiqaqa nanarparichiptin may phiñasqa, astawan qayllaykuytawan jukup ñawinta juk chhutumanta jurqhurpasqa.
- ¡Ay!, ¡ay!, ¡jukuuu!, ¡jukuuu!, ñispa jukuqa nanaymanta qhapariykachasqa.
- ¡Kunanmin kunan kanqa!, ñispa ch’usiqamanqa phawaykuq wakisqa.
Ch’usiqataq manchariywan jukllata pawaririkapusqa. Jukuqa, “¿mayman ayqichkanki? ¡Suyaway!”, ñispa qhipanta phawasqa.
31
Chaykama usuqulluqa, sapan, wasinman wallpata kusisqa apakapuspa tukunankama misk’ita uquykamusqa.
Ajinata, kunankama jukuqa ñawin nanaptin sapallan sach’a patapi waqarikun. Ch’usiqataq, jukuta phiñachinanrayku, phawaqjina “¡lirq’u juku!, ¡lirq’u juku!”, ñispa qhaparqachan; juku qayllanayaptintaq ayqirikapun.
Añathuyawan q’arachupawanpis kunankama mana parlankuchu, phiñanasqallapuni kanku. Sapallankuña uqunataqa mask’akuq rinku.
Usqullutaq, uywamasinkuna uquna patapi maqanakunankutaqa manchayta watiqan, chaykama uqunata ayqichinanpaq. Ichaqa mana rikuspaqa sapallan paypis wallpata suwarikamun.
32
Juk yana sik’imira ch’iki pampapi puriykachaqjina mana wasinman kutipuyta atisqachu. Jinallapi, juk sach’awan tinkukuspa ñisqa:
- ¡Waay!, ¡kayjina jatun sach’ari! ¡Kay pataman lluq’aspaqa33 wasiyta rikuymanchá ári!
Jinallapi, utqhayta ch’ipakusqa. Khuskanmanña chayachkaptintaq ñawpaqinpi uyarisqa:
- ¿Pitaq kay yana qara khururi?, ¿imatataq kaypi munanki?
Sik’imiraqa mancharisqa kutichisqa:
- Mama Kusikusi, ama phiñakuychu wasiyta chinkachikuni, “kay
patamanta rikusaq”, ñispa wicharichkani.- ¿Imaynatataq kay millay khuruta mikhuymanri?
“Ichaqa mana mikhuspaqa yarqhaymanta wañusaq, wicharillachunpuni, sayk’usqa kutimuptintaq jasata mikhurpakapusaq”, ñispa Mama Kusikusi sunqun ukhupi ñisqa.
CHHAKAMANTAWAN KUSIKUSIMANTAWAN
Daniel Ayaviri Correa
33 Lluq’ay ‘Trepar, subir a un lugar alto y de difícil acceso’.
33
- ¡Jina kaptinqa yana khurucha utqhayta wicharillayña!, mana chayqa yarqhaytaki34 chhiruchhiru uqusunqa.
- Pachi mamay, walliqtapuni willawanki utqhayta t’iwkasaq35
Chhaka kutimunanpaq Kusikusiqa llikanwan36 ñantaintuykusqa37
- ¡Njaa!, ¡njaa!, ¡njaa! Mama Kusikusi, ¿imapaqtaq intuykuwankiri?, ñispa sik’imiraqa sayk’usqa tapusqa.
- ¡Qhispirichiwanki!, iskay qanchischawtaña38 yarqhaymanta wañuni, chayrayku ¡mikhukapusqayki!, ñispa Kisikusiqa kutichisqa.
Sik’imiraqa k’umuykuytawan juk chininita t’ukurispa, kayta ñisqa:
- Imanaymantaq, mana wasiytapis tarinichu, mikhuwaypis. Ichaqa, ñawpaqtaqa jaqay jamillu39 puquytaraq mikhumuyman. Ñuqapis yarqhasqa kachkani wiksay t’ipikuchkawanña. Saqsasqataqa qampis astawan misk’ita uquykuwanki!, ñispa sik’imiraqa ñisqa.
34 Yarqhaytaki ‘Hambriento, que no se harta’.35 T’iwkay ‘Correr o caminar con velocidad’.36 Llika ‘Telaraña, tejido que fabrica la araña’.37 Intuykuy ‘Cercar, rodear’.38 Qanchischaw ‘Semana’. 39 Jamillu Juk ch’ampa qhura tukuy sach’aman k’askaspa ch’ampaykun. Wakin kutiqa
anchata miraykuspaqa sach’ata ch’akichipun. Pukata t’ikan, puquyninqa mulli puquy chhikachaq uytu uytulla may misk’i, ichaqa manchay mach’a.
34
“Jinapuni kanpis, mikhumuchunpis saqsasqata mikhuspaqa ñuqapis astawan saqsaykurikusaq”, ñispa t’ukuriytawanqa:- ¡Ya!, jinapis ¡ichaqa utqhayta uqumuy!, ñispa Kusikusiqa kachasqa.Mikhuq mikhuq tukuspa, sik’imiraqa Kusikusita waqyamusqa:- ¡Saqsakuniña! ¡Jamuy kunanqa uquwaypis!, ñispa
qhaparimusqa.
Kusikusiqa utqhayta qayllaykuqjina jamillu sach’a puquykunallaman chakinta sat’iykarpasqa, mana imaynamanta mach’arakuyta atispataq, kikinpi chuqrulla wañusqa.
Yana sik’imiraqa, sapa yarqhayninpi misk’i jamillu puquyta uqurikuspa kusisqa Kusikusip wasinpi qhipakapusqa.
35
PHICHITANKAMANTAWAN WAKICHIKUY-WASIYUQ P’ISQUMANTAWAN
Daniel Ayaviri Correa
40 Muya ‘Jardín de fl ores, plantas y árboles’.41 Taraqchi ‘Ave pequeña del campo (Pájaro silvestre) .42 Phichitanka ‘Gorrión’.43 Chulluchi Yana phuru, q’illu chhutuna p’isqu. Payqa juq’u jallp’a kananpaq tukuy sun-
quwan parata mañakun, chaywanqa achkha khuruta thawirispa thawirispa uqunanpaq.
Juk sukhayay Qhuchapampa llaqtapi, “UMSS” ñisqa, Jatun Yachaywasipi muya40 kinrayman sayaykuytawan allinta qhawarirqani: puka t’ika, q’illu t’ika, yuraq t’ika, tukuy llimphi t’ikakuna ima phancharispa, k’achata wayrata q’apachichkarqanku. Sach’apis tukuy laya kaypi jaqaypi, jatuchaq juch’uychaq sayachkarqanku.
P’isqukunaqa kaymanta jaqayman phawaspa takichkarqanku. Tiluchi, taraqchi41, phichitanka42, chulluchi43 imaqa runa mikhuna puchuchakunata qhichunakuta takanakuspa, takanakuspa ch’iki pampapi uquchkarqanku. Urpila machu mullip ch’aki k’allmanpi puñuyta ch’utachkarqa.
36
Tilanchuqa saqsakuspa wasin punkuman phawaytawan, urpita qhawaspalla t’ukuwan jap’ichikurqa. Phichitankapis saqsakuytawan jarka sach’aman phawaspa jasp’irarikuchkarqa, chayllapi wakichikuy-wasiyuqqa:
- ¡Juli phichitanka usa sapa!, ¡ch’iyakunallaykita chimparichimuway!, ñispa qhapariykurqa.
- ¡Ima usa sapa!, ¡lirq’u tawa ñawi! Allin qhapariyta kunitan yachachisqayki, ñispa phichitankaqa kutichikurqa.
- Kunitan k’aspi chakiykimanta jap’ispa pampata waqtasqayki, ñispa wakichikuy-wasiyuqqa qhapariykullarqataq.
37
- ¿Imataq chay ¡wakichikuy!, ¡wakichikuy! ¿Manaña ¡wakichikuy wasiyuq! ñiyta atinki?, ¿qunqapunkiñachu? Llaqtanchikpiqa tukuy sunquwan tukuychanaykikama qhapaririq kankiqa! Kunanqa kay jatun llaqtaman yaykumuspachu runakunajina qampis kawsayniykita, takiyniykita qunqapuchkanki, ñiytawan opata wakichikuy-wasiyuqtaqa saqirqa.
38
ZONZO JUK’UCHAMANTARoberto Pardo Borda
44 Misk’ay ‘Tropezar’.
Ajinamanta, juk p’unchaw wasiyuq runaqa juk trampata quesoyuqta juk’uchap punkunman churaykusqa. Juk’uchaqa, chayta rikuspa, alliyllawan trampaman k’askaykuytawan quesotaqa jurkhusqa.
Jurkhuytawankamaqa trampaman chansarikuq chinpaykusqa queson jap’irisqa pacha. Tusurisqa, phinkirisqa ima, ajinatataq ñisqa: “mana luqt’uchu kani qamwan jap’ichikunaypaq”.
Chaymanta, chupanpi misk’aspa44 juk’ucha trampa pataman urmaykusqa queson jap’irisqa pachataq wañurparisqa.
39
Diseño e Impresión:LIVE GRAPHICS SRL
Esteban Arze Nº 478 entre Jordán y CalamaTelf.: (591-4) 4510210 / 4510475
40