Hogeitamarreko krisia

tere

Hogeitamarreko Hogeitamarreko krisiakrisiateretere

HOGEITAMARREKO HOGEITAMARREKO EKONOMIAREN KRAKAEKONOMIAREN KRAKA

TERE OLABARRIA ASPURUTERE OLABARRIA ASPURU

ANAYA LIBURUTIKANAYA LIBURUTIK

1929 K R IS I H A N D IA

Europa 1929rartePopulazioa galdu

Azpiegiturak desegindaAlemaniak zigorra ordaindu

Kanpo merkatuak galduEgokitzapen politikoak:garaituetan

Alemania;

Zigor ekonomikoaPrezio gorakada etengabeakStressemanek markoa egonkortu

Dawes planak:konponketari irteeeraMaileguak:Estatu Batuari itzuli beharra

Britania Handia-FrantziaAurreko produkziora itzuliAlemaniari ordainduarazi

Estatu BatuaEstatu Batua

Estatu BatuaHazkunde urteak:

Produkzioaren gorakada:TrustsKate produkzioa antología

kontsumo gorakada Babeste politika

IsladaturikKapitalen inbertsioa atzerrian

Kapitalismoaren krisia:finantza jatorria

Aurrezkietako hazkundeaOinarri gutxiko banketxeak

1929ko kraka

Inbertsio espekulatiboak:Burtsan,akzioak kredituz erosiak

Diruaren prezioak gora,enpresak kreditu arazoak

Burtsa goian =produkzioa behera

KrakaBurtsak beherakada

Bankutik aurrezkiak ateraBankuen kraka

Enpresen porrotaNekazal prezioak porrota

Krisia hedatu:Europa eta munduraEstatu .Batuak kredituak moztu:

Banketxeen kraka:Austria,Alemania Lantegiak itxi:langabezia Britania Handiak:urrea utzi eta libra debaluatu

Deflakzio politika Frantzian eragin txikiagoa

Irtenbidea:Babeste politika.1933:Londreseko Munduko Hitzarmen

Ekonomikoa:PorrotaSEBSean eraginik gabe

Hitzarmeneko helburuakIndustria eta nekazaritza bultzatu

Administrazio-langile-jabe arteko akordioakKontsumoa bultzatu

Giza baldintzak hobatuWall Street kontrolpean

Banketxeen bermatze fondoak

NEW DEAL POLITIKA NEW DEAL POLITIKA EKONOMIKO BERRIAEKONOMIKO BERRIA

PP

Roosevelt: Estatuaren eskua-hartzea

Txanpon gehiago atera:prezio gorakadaDolarraren balio jeitsi

Zor publikoaren gorakadaZerga gorakadaLan publikoaren programa

Europa: a)Diruaren balioa jeitsi

b)Prezioak jeitsi eta urrea ezarri Estatuaren eskuhartzea

Nazien gorakada:guda giroa

Krisiaren ondorioak

kapitalismoa zalantzanEstatuaren eskuhartzea ekonomianLehiakortasun gogorra:babeste planteamenduaGizarte arazoak indartuPolitikan :joera autoritarioakIrrazionaltasuna eta hazkundearen ideiak utzi

OHARRAOHARRA

itxina@hotmail.es Zeozer esateko baduzu,bai alde onak Zeozer esateko baduzu,bai alde onak

edo txarrak.Baina gustatuko litzaidake edo txarrak.Baina gustatuko litzaidake jakitea nor den.jakitea nor den.

1.-Hedatze ekonomikoa: «20ko hamarkada zoriontsua

1.1 Hogeiko hamarkadako hazkunde ekonomikoa

• Lehen Mundu Gerra amaitu zenean, nazioek Europa

berreraikitzeari ekin zioten eta hazkunde eta dinamismo ekonomikoarekin loturiko hamarkada hasi zen, industria- eta enpresa-sektoreetan.

• 1922tik aurrera mundu garatua hazkunde handiko

prozesuan sartu zen. Frantziak eta Alemaniak produkzioa suspertzeari esker.

• Hogeiko hamarkadan nabarmendu egin zen britainiarren gainbehera; ekonomia antzinako industria-sektoreetan oinarritzen zen gehienbat, oihalgintzan eta siderurgian nagusiki ,lehengaien eta janarien prezioek behera egitean. Hobari batzuk izan zituen, merkataritza industria-produktuak saltzean eta janariak erostean oinarritzen baitzen.

• Gerraren eraginez, Amerikako Estatu Batuetako ekonomiak garapen ikusgarria izan zuen eta munduko lehenengo potentzia bihurtu ziren.

• Japoniaren hazkunde ekonomikoa eta horren merkataritza-hedapena Ekialdean.

1 .2. Industria, garapenaren eragilea

• Aldi horretan, Bigarren Industria Iraultzako aldaketa handiak bizkortu egin ziren. Industria-sektore berrietan hazi zen, eta horiek hazkundearen eragileak izan ziren.

• Dinamismorik ikusgarriena automobilen industrian egon zen eta horrek beste sektore batzuk sustatzen zituen: siderurgia, petrolio-erauzketa, industria petrokimikoa edo beiraren nahiz pneumatikoen fabrikazioa.

Lehen Ford kotxea

• Beste industria-sektore garrantzitsu batzuk izan zen: industria elektrikoa, etxeak elektrifikatzea, eta irratia, telefonoa nahiz motor elektrikoa azkar hedatzea; produkzio kimikoa,, pneumatikoak, ongarriak, farmaziako produktuak edo petrolioaren deribatuak; eta industria aeronautikoa.

• Energia-kontsumoak ere aldaketa nabariak izan zituen, , energia-iturri berriak erabiltzearen ondorioz: 1913tik 1929ra, petrolioaren produkzioa handiagoa izan zen, eta elektrizitatearen produkzioa, handiagoa.

1.3. Produkzioa areagotu

• Industria-produkzioaren formek, enpresa-egiturek bezala, aldatze nabariak izan zituzten, garrantzitsuena industria-produktibitateak gora egitea izan zen, fabriketan lana antolatzeko modu berriak aplikatzearen ondorioz.

• Taylorismo izena eman zioten:produkzio-kateetan denbora hilak ezabatzean eta automatizazio ahalik eta handiena erabiltzean oinarritzen zen.

• Produkzioaren kostua merkeagoa zen, fabrikaziorako behar zen denbora murriztuta. Prozesu horiek kontzeptu berriak sartu zituzten fabriketan; kateko lana, kronometrajea eta langileen espezializazioa .

• Hasieran, taylorismoaren metodoak automobilen industrian orokortu ziren. Ford automobilen kateko fabrikazioa da; horri esker, automobil horien prezioa merkeagoa zen eta orokortu egin ziren. Langilea makinaren erritmoaren mende gelditu zen.

• Laneko sistema berri horren bidez, produktibitatea asko hazi zen; enpresaburuek irabaziak handitu eta kontsumitzaileek ondasun merkeagoak eskuratu zituzten, masako produkzioari eta estandarizazioari esker. Ondorioz, kontsumoak gora egin zuen, prezioak merkeagoak izatearen, publizitatearen eta kredituzko salmenta agertzearen eraginez. Produkzio forma berriek, bestalde, nabarmendu egin zuten enpresen pilaketa.

• Oparotasunak ezkutatu egin zituen sektore batzuen arazoak (adibidez, nekazaritzaren eta industriarik zaharrenen arazoak), baita nazioarteko moneta-sistemaren zailtasun itzelak ere.

1. Ekonomia hedatu

• 1.1 Langileak kateko lana egiten

• 1 .2. Tayloren lan-antolamendu zientifikoa

• «Aztertuko den lana egiten trebetasun berezia duten hamar edo hamabost langile aurkitu (ahal izanez gero, zenbait eskualdetako enpresa desberdinetan.

• Langile bakoitzak azterturiko lana egiteko egiten dituen funtsezko mugimenduen seriea zehaztu, baita erabiltzen dituzten tresnak eta materialak ere.

• Kronometroa erabiliz, funtsezko mugimendu harietariko bakoi tzerako behar den denbora kalkulatu, eta mugimenduok egiteko modurik errazena aukeratu.

• Alferreko mugimendu guztiak ezabatu; mugimendurik azkarrenak eta materialik nahiz tresnarik onenak

erabiltzeko aukera ematen duten mugimenduak sekuentzia batean bildu».

• TAYLOR, F. W.: The principies of scientilic management. 1911 .

1 .3. Henry Forden kateko produkzioko sistemak

• «Lehenengo automobila egin genuenetik, gutxi gorabehera hogei urte behar izan genituen milioi bat egiteko; milioi bateko kopurura 1915eko abenduaren 10ean heldu ginen. 1921eko maiatzaren 28an bost milioi genituen amaituta. 1924ko ekainaren 4an 10 milioi genituen. Harrezkero, gure fabrikek urteko bi milioi automobiletik gorako produkzio-gaitasuna lortu dute.

• 1922an guk egindakoak baino hiru aldiz lehengai gehiago erosten genituen. Orain bi aldiz gehiago baino ez dugu erosten. Gutxieneko soldata eguneko bost dolarretik seira igo dugu. Baina gure autoak 1914an baino 100eko 40 merkeago saltzen dira, eta urte hartan gure soldata eguneko bi dolar eta erdikoa zen. Automobilen prezioa etengabe jaitsi da, gainerako produktuen prezioak gora egin duen bitartean. Turismo batek ( ... ) kilogramo bakoitzeko prezio merkeagoa dauka txekor-okelak baino. Lana diseinu-mahaian planeatzen da, eta bertan, eragiketak sailkatu egiten dira, gizon bakoitzak eta makina bakoitzak eragiketa bakarra egiteko ( ... ). Gizonek ez dute lanik uzten tresnen bila joateko; tresna bertara eramaten zaizkie ( ... ). Tresna edo pieza bat lurretik hartzeko makurtzea ez da Ian emankorra; beraz, material guztiak gerriaren mailan ematen dira».

• FORD, H., eta CROWTHlER, S.: Gaur eta bihar. 1926.

Laneko gidoia

• Azaldu 1.1 dokumentuko eszena eta esan kateko lana zer den.

• Aztertu 1.2 eta 1.3 dokumentuak eta erantzun:

• Zein da lanaren zientzia-antolamendua, Taylorren iritziz?

• Zer ondorio izan zituen Taylorren teoriak Ford automobilen produkzioan?

• Azaldu Fordek bere enpresan kateko lana nola aplikatu zuen

2-Krisiaren zergatiak (galdera posiblea)

2. 1. Hazkunde ekonomiko desorekatua

• Hogeiko hamarkadako oparotasunaren erdian, ahultasun-zeinu batzuk agertu ziren.

• Lehen Mundu Gerran, nekazaritza-produktuak garestitu egin ziren; gainera, munduko produkzioa hazi egin zen, mekanizazioari eta ongarrien kontsumo handiagoari esker.

• Baina 1920-1921eko krisian nekazaritzako prezioak eta errendimenduak jaitsi egin ziren. Batez ere Amerikako Estatu Batuetan; ustiapen forma berrietan egindako inbertsio handien eraginez, zorpetuta gelditu eta ezin zituzten zorrak ordaindu.

• Landa-inguruaren une txarra nabarmendu egin zen eta errenten beherakada geldiarazteko, – Produkzioa eta errendimenduak handitu – Produktuen eskaintza handiagoa egon zen

• Eraginez, prezioak gero eta merkeagoak izan ziren. • Lehengai horiek (nekazaritzakoak eta meatzaritzakoak)

sortzen eta esportatzen zituzten herrietan, diru-sarrerak gero era gehiago murriztu ziren.

•

• Krisiaren beste eragile bat industria-sektore klasikoen eta berrien arteko errendimenduen aldea izan zen. Industria berrien garapena ikusgarria zen bitartean, industria zaharrak geldituta geratu ziren.

• Lehen Mundu Gerrako herri borrokalariak hornitzeko industriak instalatu zituzten beste herri batzuek nazioarteko merkatuan egindako lehiarengatik. – Kaltetuenetariko bat Europako ehungintza eta Industria

siderurgikoan sortu ziren.

2.2. Nazioarteko moneta-sistemaren zailtasunak

• Hogeiko hamarkadan agerian gelditu zen, ekonomia ez zebilela ondo eta bere kanpo-adierazle nagusia moneta-sistemaren segurtasunik eza izan zen.

• Lehenengoz, kapitalismoaren historian fenomeno berria gelditu zen agerian: inflazioa edo prezioen gorakada orokorra .

• Gerra ondoren, inflazio-prozesuak aurrera jarraitu zuen, herriak berreraiki behar zirelako, eta biktima ugariek zituzten gastuei aurre egin behar zitzaielako.

• Zenbateko horiek ordaintzeko, Europako herriek kredituak eskatu zizkieten Amerikako Estatu Batuei, eta nazioarteko hartzekodun nagusi izatera igaro ziren.

• Gerrarekin, moneta nagusiek galdu egin zuten urrearekiko balio finkoa.

• 1919tik, urre bihurtzeko moduko eta truke finkoko moneta bakarra dolarra izan zen; horrela, nazioarteko dibisa nagusia izan zen.

• Gainerako monetak balioa galtzeko prozesuan sartu ziren, eta horrek kezka handiak sortu zituen dibisen merkatuetan. Kapital-inbertsioak herri batetik bestera mugitzen ziren, errentagarritasun handienaren bila. Monetaren segurtasunik eza mundu osoan finkatu zen, espekulazio-giro orokorrean murgilduta.

• Moneta-sistema hondatzearen adierazle nagusia Europa erdialdeko herrietako inflazio handia izan zen, gehienbat Alemaniakoa . Marko alemanak balio osoa galdu zuen.Aurrezpen pribatua galdu egin zen, eta aurrezki-edukitzaileak hondatuta gelditu ziren; horren eraginez, ez zen enpresak finantzatzeko kapitalik egon. Hurrengo urteetan Alemaniako ekonomiak beste herri batzuetako kredituekiko mendekotasun itzela izan zuen.

3-Kapitalismoaren hondamena: -1929ko krisia

• 1929ko urrian, New Yorkeko burtsan kraka, • munduko ekonomia hondatzea eragin zuen • finantza-krisia eta, gero, industria- eta

nekazaritza-krisia etorri ziren.

3.1. New Yorkeko burtsaren crasha

• New Yorkeko burtsan kotizazioek behera eginez hasi zena, 1929ko udaz kenean, kapitalismoaren historia osoko krisirik handiena izan zen.

• 1925etik, New Yorkeko burtsako (Wall Street) akzioen kotizazioek etengabeko gorakada izan era irabazi itzelak pilatzen zituzten. Bankuek, enpresaburuek eta norbanako askok gero eta gehiago inbertitzen zuten. Burtsako akzioak erosteko kredituak lortzea oso erraza zenez gehiago areagotu zuen espekulazioa. Akzioen prezio gero eta altuagoaren eta enpresen jarduera errealaren arteko alde gero eta handiagoa etengabe hazi zen.

• 1929 baino lehen, gauza batzuk ez zebiltzan oso ondo; horren zantzu ugari egon ziren. 1925etik aurrera, lehen gaien balioek behera egin zuten, Erresuma Batuaren arazo ekonomikoak agerikoak ziren 1927tik, Alemaniako industria-produkzioa geldituta zegoen, eta nazioarteko merkataritza atonia-aldi luzean bizi zen.

• 1929 hasieratik, New Yorkeko burtsaren indizea gelditzen joan zen. Egoera ikusira, agintariak oso kezkaturik zeuden, batez ere kredituak kontrolik ez zutela kontuan hartuta. Abuztuan, diruaren prezioa igotzea erabaki zuren, burtsan inbertituriko kreditua erregulatzeko. Baina neurri horiek beranduegi iritsi ziren.

• Urriaren 24an akzio kopuru oso handia jarri zen salgai, eta horrek

prezioak jaistea eragin zuen; hurrengo bi egunetan, prezioek jaisten jarraitu zuten. Ostegun beltz izena jarri dioten egun horrek balioen gorakada iraunkorreko prozesua amaitzea ezarri zuen. Inbertitzaile askok akzioak saldu zituzten, maileguan eskatutako dirua itzultzeko, eta, horren ondorioz, Wall Streeten gainbehera nabarmendu egin zen. 1929ko krisiaren eragile nagusia New Yorkeko burtsaren crasha izan zen.

• Hilabete gutxi batzuetan, burtsa-indizea hondatu egin zen. Inbertitzaileak izutu eta, horrela, balioak modu masiboan saltzen hasi ziren; ondorioz, banku batzuek kotizazioen beherakada geldiarazteko (akzioak erosita) egindako ahalegina alferrekoa izan zen.

3.2. Krisia sektore guztietara zabaldu

• Ondoren, finantzak ere hondatu egin ziren berehala. Bankuak harrapaturik gelditu ziren crasha baino lehen jasotako kredituak itzuli ezin zuten inbertitzaileen eta fondoak berreskuratu nahi zituzten aurreztaileen artean. Banku askok ezin izan zioten egoerari aurre egin, eta hondatu egin ziren. Milioika herritarrek aurrezpen guztiak galdu zituzten

• Finantza-sektoretik, krisia produkzio-ekonomiara hedatu zen. Mailegu-emakidak geldiarazteak eta bankuak hondatzeak eragina izan zuten industriaren finantziazioan, eta mugatu egin zuren herritarren kontsumoa

• Fabrika askok itxi egin behar izan zituzten ateak, eskaria murriztearen eta lehengaiak nahiz makinak edo konturako ordainketak lortu ezin izatearen ondorioz. Amerikako Estatu Batuetako ekonomia gehiegizko produkzioko eta soberakinak pilatzeko fasera igaro zen, eta ito egin zituen enpresen finantzak. Eskaria ahula zenez, prezioek nahiz hobariek behera egin eta industria-enpresa gero eta gehiago itxi behar izan zituzten.

• Landa-inguruaren arazoak .Prezioek eta eskariak behera egitearen ondorioz, eta bankuek krediturik ez ematearen eraginez, milaka nekazari hondatuta gelditu ziren, zorrak ordaindu ezinik. Lurretatik kanporatuta, jornalari jardun edo hirietara joan ziren lan bila, hirietan langabezia gero eta handiagoa izan arren.

• Krisiaren ondorioen artean, larriena langabezia haztea izan zen. sektore ekonomiko guztietan: industrian, nekazaritzan eta zerbitzuetan. Ondorioz eskaria murriztu egin zen, eta horrek, aldi berean, produkzioa urritzea eta arazoak larritzea eragin zuen.

2. Depresio handia

• <·Zentzu zabalean, Depresio Handiaren eragile nagusia 1914 1918ko gerra izan zen. Gerrarik egon ezean, ez zen halako depresiorik egongo ( .. ).

• Depresio Handia bi etapako prozesua izan zen. Guk atzera kuntza arrunta izan genuen, barruko zergatien eraginez, eta hori burtsak 1929ko urrian izandako crasharekin hasi zen; eta suspertzeko bidean ginen, harik eta Europako zail tasunek urakanaren indarra hartu eta 1931 n gogor jo gintuz ten arte. Izan ere, Europa hondoratu arte Depresio Handia ez zen hasi AEBn (... ). Herri batzuk atzerakuntza-fasean sartu ziren 1927an eta 1928an, Amerikako Estatu Batuetako kri siaren hasiera adierazteko hartzen den data baino nahiko lehenago, hau da, Wall Streeteko 1929ko erasha baino lehenago>.

• HOOVER, H.: Memoriak. 1952.

2.2. Burtsako 1929ko krisia

• «1929ko urriaren 19an, Stock Exchangen, bost milioi titulu eskuz aldatu ziren, bostetik berrogei puntura bitarteko beherakadekin ( ... ). Zentzurik gabeko beldurra, ikara barregarria, zioten ban kariek, eta presidentea beti kanta berarekin itzultzen zen: hirurogei egunetan krisia amaituta egongo da ?zioen Hooverrek ?. Erosi orain. Baina 1931n, Steel [enpresa siderurgiko nagusia] 100etik 50era eta 30era erori zen. 1932an, hauxe entzun nion esaten Parisera heldu berria zen emakume amerikar bati: "Steel 22an dago ... , munduaren amaiera da"-

• Guztia aberastasunaren mahaian jokatu zuen herri batentzat, izan ere, munduaren amaiera zen; industriek, produkzio erral doietarako ekipatuta, ez zuten eroslerik aurkitzen. Langile lan gabetuen kopurua gero eta handiagoa zen. Amerikan, herri guz tietan bezala, langileen langabezia endemikoa dago, eta krisia baino lehen bi milioi langabetu zeuden. Baina, prezioak mer katzearen , konfiantza ezaren eta Wall Streeten crasharen eragi nez, jendeak erosteari utzi zionean, langileen langabeziak pro portzio geometrikoan egin zuen gora».

• MAUROIS, A: Chantiers américains. Paris, Gallimard, 1933

Laneko gidoia

• Zer ikuspegi dauka Hooverrek, 2.1 dokumentuan, Depresio Handiari buruz?

• 2.2 dokumentuan, zer datu berri eskaintzen ditu André Maurois idazleak krisiari buruz?

• Testuan «Guztia aberastasunaren mahaian jokatu zuen herria» esaldia agertzen da. Interpretatu horren esanahia. • Nola bizi izan zuen Groucho Marxek 1929ko krisia?

• Testuan «balio-merkatu», «Wall Street», «burtsako agente» eta «akzio» hitzak ageri dira. Azaldu horien esangura.

• Nola aberastu nahi zuen jendeak?

• Zer eragin zuen akzioak edozein preziotan saltzeak? Aztertu grafikoa:

• Noraino jaitsi zen munduko merkataritza 1929tik 1933ra bitartean?

• Egin krisiak 1929tik 1933ra izandako garapenaren iruzkina.

3.3. Krisia mundu osoan zabaldu

• Krisia mundu osoan zabaldu zen berehala, eta eragina izan zuen herri ia guztietan. Ekonomia guztien elkar menpekotasunak erraztu egin zuen hedatze hori.

• Krisia jasan zuten lehenengo herriak, izan ere, lehengaien produkzioan oinarrituriko ekonomia zutenak izan ziren. Euren produktuen balioa murriztearen eraginpean zeuden, eta, krisiaren ondo rioz, eskariak eta prezioek behera egin zuten. Gero eta handiagoak ziren stockak saldu edo, bestela, suntsitu egin behar izan zituzten.

• •

• 1930etik 1931ra bitartean, depresioa Europara heldu zen. 1931n, Austriako bankuak, Kredit Anstalt-ek, behea jo zuen. Austrian eta Alemanian, krisiaren eragile nagusia Amerikako Estatu Batuetako kapitalak bertara itzultzea izan zen.1931 ren amaieran, kontinente osoko bankuek jo zuten behea.

• Erresuma Batua 1931ko irailean sartu zen krisian. Nazioartean libera esterlinak ez zuen konfiantzarik sortzen, eta, horrela, britainiar gobernuak liberak erosi behar izan zituen nazioarteko merkatuan, bertako erreserbetako urrea erabilita, moneta horren beherakada iraunkorra geldiarazteko. Azkenean,jaitsi egin zuen liberaren balioa, uko egin behar izan baitzion moneta hori urre-patroiari zegokionez bihurtzeari. Libera esterlinaren erortze horrek herrestan eraman zituen beste moneta asko. Mundu osoan, batez ere Britainiar Inperioko herrie tan, libera esterlinak zituztenek galtze itzelak izan zituzten.

• Beste herri batzuek, adibidez, Frantziak, hasieran itxuraz eutsi egin zioten krisiari, baina, azkenean, horren eraginpean gelditu ziren, 1932tik aurrera.

•

• SESBrena aparteko kasua izan zen. Erregimen komunistak ez zuen depresioaren ondorio kaltegarririk jasan. 1928an bost urteko lehenengo plana hasi zuen, industria astun indartsua sortzeko; aldi berean, kolektibizatu egin zituen produkzio-baliabideak, gehienbat lurra. Hurrengo urteetan, hazkunde ikusgarria izan zuen.

• Sobietarren planifikazio ekonomikoak Mendebaldearen interesa erakarri zuen, eta, laster, alderdi sozialdemokrata batzuek eta, nolabait ere, naziek beren ganatu egin zuten planifikazio hori.

4. Krisiaren ondorioak: Depresio Handia

• Krisiaren ondorio ekonomikoak, izan ere, produkzioa murriztea eta enpresa askok behea jotzea izan ziren. Baina gizartean (adibidez, langabezia) edo politikan (esaterako, krisi demokratikoa) izandako ondorioak garrantzitsuagoak izan ziren.

4. 1. Sektore ekonomikoak hondatu

• 1929ko depresioa krisi orokorra izan zen.• Krisiaren eragin nagusia industria-sektoreak izan

zuen:produkzioa ia % 40 murriztu zen, 1929ko ekainetik 1932ko uztailera. Eraginik handiena izan zuten sektoreak siderurgia eta ezinbestekoak ez ziren kontsumo-ondasunen fabrikazioa izan ziren;

• Nekazaritza-sektorean prezioak guztiz hondoratzea eta eskaria murriztea. Amerikako Estatu Batuetan nekazaritza-prezioak % 57 murriztu ziren, 1929tik 1932ra, eta hirietako biztanleek produktuak eskuratzeko ahalmena urritu egin zen; horrela, kontsumoak behera egin zuen, baita jana rien kontsumoak ere. Nekazariek, etsita, uztak suntsitzen hasi ziren, eta hori kontrajarri egin zitzaion pobreturiko milioika familiaren janari premia gorrian

4.2. Ondorioak gizartean eta politikan

• Krisiaren larritasunaren eraginez, hain zuzen ere, krisi globala izan zen, eta gizartean eta politikan ere ondorio larriak izan zituen .

• Gizartearen arloan, krisiak modu masiboan suntsitu zituen lanpostuak, sektore ekonomiko guztietan. Langabezia luzeak miseria zekarren.

• Aberatsen eta pobreen arteko kontrastea gero eta handiagoa zen, eta lana gorde zutenen eta galdu egin zutenen arteko aldeak itzelak ziren, azken horientzat janaria lortzea oso zaila baitzen. Hirietako biztanleek nekez ulertzen zuten miseriaren zergatia, nekazariak uzten zati bat suntsitzen ari zirela ikusita.

• Gobernuek krisiari aurre egiteko hartutako lehenengo neurriak, oro har, alferrekoak izan ziren, eta horrek haserre handia eragin zuen biztanleen artean. Liberalismoaren eta kapitalismoaren aurkako ideologiek zabalkunde handia izan zuten; ezkerretik, sozialismoak eta, batik bat, komunismoak; eskuinetik, joera autoritarioek eta, batez ere, faxismoek. Erradikalek depresioaren biktimen artean erreklutatzen zituzten militanteak eta zaletuak: langile langabetuak, nekazariak, aurri-egoeran edo lanik gabe geldituriko erdiko klasekoak. Baina intelektualak ere sistemaren aurkako posizioetan lerrokatu ziren, gehienbat ezker muturrean.

• Behin betiko balantze politikoa oso txarra izan zen erregimen parlamentarioentzat. Autoritarismoa nagusitu egin zen Europako eta Amerika Latinoko herri askotan. Diktadura formarik ankerrenak, faxismoak, Europa osoan hedatu ziren. Bestalde, ezkerrak, urteetan barruko gatazka ugari izan ondoren, ezarritako aginteekiko konpromiso-politika hartu zuen, faxismoaren zabalkundea geldiarazteko. Posizio berri horren, adibidea, esate baterako, 1936tik aurrera Herri Fronteak sortzea izan zen.

4.3. Krisiaren aurkako lehenengo neurriak

• Hasieran, krisi laburra izango zela pentsatu zuten denek. Gobernuek merkatua babesteko eta lana nahiz diru-sarrerak errazteko neurriak hartu zituzten berehala.

• Estatuek protekzionismoa erabili zuten, euren produkzioa kanpoko lehiatik defendatzeko.

• Herri guztiek muga-zerga gero eta handiagoak jarri, inportazioei kuotak ezarri, kapitalen mugimendua kontrolatu, .

• Neurri horiek mugatu egin zuten munduko merkataritza, eta horrek sakondu eta luzatu egin zuen depresioa.

• Interes nazionalak defendatu behar zirenez, nazioarteko moneta sistema suntsitu egin zen. 1931tik aurrera, banandutako moneta-zonak sortzen joan ziren; horrek trukeen ezegonkortasuna nabarmendu eta benetako moneta-gerrak eragin zituen. Herrien arteko transakzioak gero eta zailagoak ziren, moneten balioak sorturiko ziurgabetasunaren ondorioz, monetek etengabe galtzen baitzuten balioa.

• Munduko krisia ikusita, herriek banakako soluzioak bilatzen saiatu ziren, elkartasunezko neurriak garatu beharrean, eta, honda, egoerak txarrera egin zuen.

3. Krisia eta langabezia

• 3.1. Krisia Europan (1930)

• Krisiaren kanpoko eragileak

• Europak Amerikako produktu gutxiago inportatu (gehiegizko produkzioko krisia)

• Amerikako Estatu Batuek Europari maileguan utzitako kapitalak eskatu

• Krisiaren garapena ,

• Produkzioak behera egin eta prezioak jaitsi ,

• Langabeziak gora egin • Kontsumoa jaitsi

3.2. Langabezia hiru industria-herritan

• Datuak milaka langabetutan

Herriak 1929 1930 1931 1932 1933

Amerikako Estatu Batuak

- 2964 6403 10447 13359

Alemania 2484 3041 4744 6034 5599

Erresuma Batua

1204 1694 2666 2660 2821

3.3. Prezioak eta soldatak krisi ekonomikoan

• «- Soldatak eta prezioak ez dira beti finkoak; izan ere, lanaren, ondasunen eta zerbitzuen merkatuan lehia perfektua ez da nagu sia. Soldatak ez dira murriztuko, sindikatuek presioa egingo dute lako, eta prezioak ez dira jaitsiko, enpresa handiek prezioak a1tu mantentzeko indar nahikoa dutelako, eskaririk egon ez arren.

• • - Prezioak eta soldatak jaitsi arren, horrek ez luke ekonomia depresiotik aterako. Prezioek eta soldatek behera egitean, izan

ere, langileek euren soldatekin ez dute lehen baino gehiago era siko, prezioak eta soldatak proportzio berean jaisten direlako. Horrenbestez, erositako ondasun kopurua egonkor mantenduko da, depresioaren mailan, eta langabeziak iraun egingo du».

• • KEYNES, j.M: Enpleguaren, interesaren eta monetaren teoria orokorra. 1935

• Kontsumo gutxiago • «Askok uste dute euren eta gainerakoen alde egin dezaketen gauzarik onena aurreztea dela. Pentsatzen dute gastatu

ezean lagundu egiten dietela langabetuei.

• Ba, zenbait kasutan, dirudienez ona izan arren, egin daitekeen gauzarik txarrena da. Hain zuzen ere, aurrezpenaren funtzioa ekipo-ondasunak sortzeko (etxeak, makinak, errepideak, etab.) nolabaiteko kantitatea edukitzea da. Baina, halako enpleguetan langabetu asko egonez gero, aurrezteak langabetu kopurua han ditzea eragiten duo

• Horrenbestez, bost txelin aurrezten dituzuen bakoitzean, lanaldi bat kentzen diozue gizon bati. Bost txelin horiek aurreztean, lan gabezia haztea eragiten duzue (egunean gizon bat). Aldiz, mer kantziak erosten dituzuenean, lan-eskaintza gehiago sortzen ditu zue langileentzat ( ... ) Izan ere, merkantziak erosita, norbaitek egin behar ditu merkantzia horiek. Eta, ezer erosi ezean, mer katariek ezin izango dituzte stockak agortu, ez dute eskori gehiago egingo eta, horrela, norbaitek lana galduko du».

• J-M. KEYNESek 1931 n irratian esandakoa.

3.5. Herriaren berezko oparotasuna eta miseria

• «Estatuan [Kalifornia] hondamena ari da hedatzen, eta usain gozoa [frutarena] lurraren min handia da. Gizonek

zuhaitzak txertatu, hazi emankorrak sortu eta produktuak hobetzen dituzte, baina gosetuek ezin dituzte produktu horiek jan. Gizonek, mun duan fruta berriak sortu dituzten arren, ezin dute horiek jateko sistemarik sortu. Eta porrot hori hondamenezkoa izango da esta tuarentzat ( ... ).

• Eta herri osoan ustel-kiratsa zabaldu da. • Itsasontzien erregaitzak kafea erretzen da. Berotzeko, artoa erre tzen da. Patatak ibaietara bota eta ertzetan zaindariak

jartzen dira, gosetuek bertatik atera ezin izateko. Txerriak txikitu eta lur peratu egiten dira, eta ustel-kiratsa barru-barruraino sartzen da lurrean. Izenik gabeko krimena da hau ( ... ).

• Lurzoru emankorra, enbor trinkoko nahiz fruta helduko zuhaitz sendoen ilara amaigabeak. Eta haurrak pelagraren [bitaminarik eza] eraginez hiltzen, laranja bakoitzak irabazi jakina eman behar duelako. Eta auzitegiko medikuek 'elikadura ezaren era ginez hilda' idazten dute heriotza-ziurtagirietan; janaria usteldu egin zelako, ustelarazi egin zelako (…), eta jendearen begietan porrot-sentsazioa ikusten da, eta gosetuen begietan gero eta haserre handiagoa ikusten da. Horien arimetan, hiroren maha tsak garatzen eta hazten doaz, eta egunen batean mahats-bilketa helduko da».

• STEINBECK, j.: Hiraren mahatsak. 1939.

• Laneko gidoia

• Aztertu 3.1 dokumentua. Kanpoko zer zergatik eragin zuen Europako herrietako krisi ekonomikoa handitzea? • Zer ondorio izan zuen Europako inportazioen behera kadak Amerikako Estatu Batuetako ekonomian? • Amerikako Estatu Batuek lehen utzitako maileguak eskatzeak, Europako zein herritan izan zuen eraginik handiena? • Nola agertu zen krisia Europan? • Egin industria-herrietako langabeziari buruzko grafikoa, 3.2 dokumentuko datuetan oinarrituz. Egin horren iruzkina. • Zer lotura egon behar da prezioen eta soldaten artean, 3.3 dokumentuan adierazitakoaren arabera? • Keynesen ustez, zer eginkizun dauka aurrezteak langa bezia-egoera batean? • Zer sistema ekonomiko aipatzen du Steinbeck eleberrigi leak testuan? • NoIa azaltzen duzu lur emankor batean haurrak pela graz hiltzea? • Interpretatu esaldi honen esangura sinbolikoa: «Horien arimetan, hiraren mahatsak garatzen eta hazten doaz, eta egunen

batean mahats-bilketa helduko da». • Deskribatu 3.6 dokumentuko eszena eta lotu fotograma Steinbecken kontakizunarekin . • Amerikako Estatu Batuetako bizitzako zer alderdi adierazten ditu?

5-Soluzio bila

• Kapitalismoak ordura arteko krisi ziklikoei emandako soluzioak ez ziren baliozkoak.

• Amerikako Estatu Batuek New Deal plana aplikatu zuen depresioa gainditzeko, izenekoa; hain zuzen ere, estatuaren interbentzionismoa aplikatu zuen, ordura arteko liberalismo ekonomikoaren aurka.

5.1. Krisiaren soluzio klasikoak

• 1929koa kapitalismoak ordura arte izandako krisi guztiak baino askoz ere larriagoa izan zen, eta, errezeta tradizionalak erabili zirenez, nabarmendu egin ziren egoeraren alderdi kaltegarriak.

• Ekonomia kapitalistaren bilakaera ez zen inoiz ere berdina izan. Bestalde, halako krisiak aldi laburragoa edo luzeagoa igarota gainditzen ziren. 1929ko krisiaren berritasun nagusiak iraupena eta, batez ere, sakontasuna izan ziren.

• Ekonomialari liberalen ustez, krisiak ekonomiaren ez-egokitzapen iragankorrak ziren, gehiegi inbertitzearen ondoriozkoak: inbertsio horiek geldiarazi egiten ziren aldi kritikoan, merkatua ahul eta stockak pilatuta zeudela eta, baina, gero, berriro suspertzen ziren. Sistemak, itxuraz behintzat, mekanismo zuzentzaileak zituen,irauten zutenek beste hedapen-fase bat hasten zuten.

• Liberalismo klasikoaren funtsezko beste arauetariko bat, izan ere, estatua jarduera ekonomikoan bigarren mailan egotea zen.

• Krisietan, estatuaren politika deflazioa zen; hau da, soldatak murriztu, estatuaren aurrekontua orekatu eta monetaren balioa defendatzen zuen.

5.2. Neurri tradizionalen porrota

• Soluzio tradizionaletan oinarrituz, ekonomialariak eta gobernuak krisiari deflazio-politikak aplikatzen hasi ziren, orokorrean. Baina merkataritza-protekzionismoa orokortzearen eta monetak balioa galtzearen eraginez, neurri horiek alferrekoak izan ziren.

• Deflazio-politikek ondorio larriak izan zituzten. Baina, batez ere, deflazioa antzinako ordena ekonomikoa (krisiak suntsiturikoa) berrezartzeko ahalegina izan zen.

• Depresioaren larritasuna ikusita, beste irtenbide batzuk bilatu behar izan ziren, eta horiek apur bat geroago agertu ziren, Keynesen pentsamenduarekin, Roosevelt presidentearen New Deal zeritzonarekin, Suediako lehenengo politika sozialdemokratekin edo Frantziako Herri Frontearen politikarekin.

5.3. New Deala

• Mundu kapitalistan, krisiaren aurkako politika nagusia New Deal (banaketa berria edo itun berria) izan zen Amerikako Estatu Batuetan, eta hori Roosevelt presidenteak sustatu zuen.

• Rooseveltek erraz garaitu zuen Hoover, 1932ko presidentzia-hauteskundeetan,

• Ekonomiaren eta gizartearen arloko neurri horien helburua produkzioa sustatzea zen, eskaria suspertuz.

• Alderdi horretatik, bankuak berritu egin ziren, aginte publikoek horren gainean zuten kontrola indartuz, era, aldi berean, bezeroen babesa ere hobetu egin zen. Administrazioak langile langabetuak kontratatu zituen, ekipamenduko lanak egiteko, soldata onargarrien truke; horrela, ego era horretan zazpi milioi langile ere egon ziren.

• Eskaria suspertzeko, nekazariei bermatu egin zizkieten prezioak, era langileei, berriz, talde-hitzarmenak segurtatu zitzaizkien, gutxieneko soldata finkatuz eta lanaldia murriztuz.

• Inbertsio pribatuen urritasuna, azkenik, obra handierako inbertsio publikoarekin ordeztu zen.

• Moneta-jarduketen helburua kontrolaturiko inflazioa eragitea izan zen, kontsumoa sustatzeko. Estatuaren esku-hartzea beste arlo batzuetara ere heldu zen. burtsa-jarduera ikuskatzeko neurriak hartu, enpresei nahiz nekazariei produkzio-kuotak ezarri eta halako neurriak hartu ziren.

• New Dealak ezarritako legeriaren helburua egoerarik bidegabekoenak ezabatzea izan zen. Horrela, langabezia- eta pentsio-aseguruko lehenengo sistema federala sortu, gutxieneko soldata ezarri eta laneko gehieneko ordutegia finkatu zen. Sindikatuak enpresaburuen solaskideak izan ziren. Neurri interbentzionista horiek guztiek apurtu egin zuten tradizio liberala, eta patronal handia neurrion aurka egon zen eta trustaren aurkako legeria etetearen hobariak.

• Produkzio-jarduera hobetu egin zen, 1932koari dagokionez, baina ez zituen gainditu 1929 baino lehenagoko mailak. New Dealari esker, egoera ekonomikoak hobera egin zuen. Amerikako Estatu Batuetan, krisia Bigarren Mundu Gerra hastean amaitu zen, horren eraginez eskariak gora egin baitzuen.

• 1932tik aurrera, bazirudien krisiaren alderik txarrena igarota zegoela. Ekonomia batzuk, adibidez, Japoniakoa eta Suediakoa, hedatzen ari ziren. 1938an, Alemaniako ekonomiak gainditu egin zuen 1929ko produkzioa. Ekonomiarik ahulenek ere, esate baterako, Britainia Handikoak, dinamismoa erakusten zuten. Baina ez zen erabateko suspertzerik egon, eta, 1930eko hamarkadaren amaieran, munduko ekonomia depresiotik guztiz irten ezinik zegoen.

• Frantzian, depresioa gainditzeko ahaleginik bitxienak Herri Fronteak egin zituen. Eskaria suspertzen saiatu zen, New Dealak aplikaturikoen antzeko gizarte-neurriak hartuta (soldatak igo, lanaldia murriztu, etab.).

4. Krisia Amerikako Estatu Batuetan

• 4.1. Prezioen, lanaren eta soldaten indizeak AEBn

Urteak Handizkako prezioak

lana Soldatak

1929 95,3 97,5 100,5

1930 86,4 84,7 81,3

1931 73,0 72,2 61,5

1932 64,8 60,1 41,6

1933 65,9 64,6 44,0

4.2. Roosevelt krisiaren aurrean

• «Geure lanik gogorrena (... ) herria lanera itzultzea da ( ... ), gober nuaren zuzeneko kontratazioaren bidez, gerra-garaian egiten den bezala; baina, aldi berean, gehien behar diren lanak egin behar dira, kontrataturiko pertsona horien bidez, gure baliabide natura len erabilera suspertzeko eta berrantolatzeko.

• Lurra modu egokiagoan erabili behar da eta lan hori trebakun tzarik handiena dutenek egin behar dute. Horretan laguntzeko, beharrezko esfortzu guztiak egingo dira nekazaritzako produktuen prezioa altxatzeko, eta, horrela, nekazariek gauzak eskuratzeko duten ahalmena handiagoa izateko; horrek gure hirietako pro dukzioa xurgatuko duo Bestalde, nazio mailako banaketa berria [merkataritza-zentroena] sustatu behar da ( ... ).

• Lana errazteko, nazio mailan planifikatu eta ikuskatu behar dira garraioak, komunikazioak eta herri-intereseko zerbitzu guztiak ( ... ).

• Erabateko okupaziorako bidean, neurriak hartu beharko ditugu banku-, finantza- nahiz inbertsio-jarduerak zaintzeko, espekulazioa mugatzeko eta geure dibisaren balioa segurtatzeko ( ... )>>.

• F.D. ROOSEVELT, Amerikako Estatu Batuetako presidente-kargua hartzean emandako hitzaldia. 1 933ko martxoa.

• Zenbat jaitsi dira prezioak, lana eta soldatak 1932an, 1929ari dagokionez? Zer ondorioztatzen da datu horie tatik? Zure ustez, zeren eraginezkoa da 1933ko hobekuntzatxoa?

• Aipatu Amerikako Estatu Batuetako presidenteak krisi ekonomikoari eta langabeziari irtenbidea aurkitzeko pro posa tu dituen neurriak.

• Zer izen dauka politika ekonomiko horrek?

• Ohikoa da gobernu liberaletan jarduera ekonomikoak planifikatzea edo horietan esku hartzea? Zergatik?

Laneko gidoia

Interneteko helbideak

• http:// memory.loc. govl ammeml ndlpedul featuresl time linel depwwiil depwar.html • Orrialde honetan, 1930eko hamarkadako gertaerarik garrantzitsuenei buruzko albisteak daude. Era

guztietako dokumentuak jasotzen dituen informazioa dago.

• hup:llwww.artehistoria.jcyl.es/historia!contextos/3115.htm

• 1929ko krisiari buruzko kontakizun erraza, baina argia. Testuko informazioa osatzen duten argazkiak eta loturak ditu.

Musika • Harlemeko adierazpenak. «Duke» (Edward Kennedyren) Ellingtonen (1899-1972) jazza.

Amerikako Estatu Batuak

1. Eman kontzeptuen definizioa

• Lotu hogeiko hamarkada zoriontsu, New Deal, crash eta keynesianismo kontzeptuak honako esan gura

hauekin:

• - Amerikako Estatu Batuetan krisiaren ondorioei aurre egiteko aplikaturiko politika. • - Burtsako akzioen balioaren beherakada handia. • - Krisia gainditzeko teoria ekonomikoa; kontsumoa nahiz gastu publikoa, gizarte-babesa eta estatuaren

esku-hartzea (ekonomian) sustatzean oinarritzen da. • - Lehen Mundu Gerraren osteko oparotasun-garaia.

2. Egin laburpen-eskema

• Egin 1929ko krisiaren eskema, honako gidoi honetan Oinarrituz: • a)Munduko ekonomia Lehen Mundu Gerraren ostean. • b)Amerikako Estatu Batuetako ekonomia krisia hasi • baino lehen. • c) Burtsako espekulazioa eta 1929ko crasha. • D)Krisia sektoreetara hedatzeko prozesua. • E)Krisia lurraldeetara hedatzeko prozesua. • f)Ondorioak ekonomian. • g))Ondorioak gizartean. • h) Ondorioak politikan. • i)Amerikako Estatu Batuetan eta beste estatu batzuetan Depresio Handiari aurre egiteko

harturiko neurriak.

3. Aztertu iturri grafikoak

• Aztertu beheko bi grafikoak eta erantzun galderak: - Noiz hasi zen langabezia hazten? • - Zein herritan izan zituen langabeziak ehunekorik • altuenak? • - Zer urtetan izan ziren handienak langabezia-tasak? • - Zer lotura dago industria-herrietako langabeziaren • grafikoaren eta industria-produkzioaren artean? • • 1929ko krisiak eta langabeziaren gorakadak eragin itzela izan zuten Alemanian. • • - Zer eragin izan zuen Depresio Handiak Alemaniako gizartean eta politikan? • • - Zer lotura dago, zure ustez, krisi ekonomiaren eta nazismo aren gorakadaren artean?