HISTORIABatxilergoa 2

Alberto Prego Axpe

erein

Eragotzita dago, legeak salbuespenetan izan ezik, obra honen edozein eratako berregintza, komunikazio publikoa eta moldaketa, aurrez jabetzaintelektualaren titularren baimena eskuratzen ez bada. Eskubide horien urraketa jabetza intelektualaren aurkako delitu bezala har daiteke

(Kode Penaleko 270 eta hurrengo artikuluak). CEDRO erakundeak (www.cedro.org) babesten ditu aipatutako eskubide horiek.

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa sailak onetsia (2003-7-16).

Azala eta liburuaren diseinua:Iturri

Maketazioa:Erein

Irudiak:Erein artxiboa, Lur artxiboa.

Itzulpena:

Rosetta testu zerbitzuak

© Alberto Prego Axpe

© EREIN. Donostia 2003

ISBN: 84-9746-126-6L. G.: BI-XXX/XX

EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 10720018 Donostia

T 943 218 300 F 943 218 311e-mail: erein@erein.com

www.erein.com

Inprimatzailea: GrafmanPol. industrial El campillo. P A2 Gallarta (Bizkaia)

T 94 636 91 94 F 94 636 93 33e-mail: XXXXXXXXXXXXXXXXXX

www.XXXXXXXXXXXXXX

HISTORIABatxilergoa 2

Alberto Prego Axpe

erein

Aurkibidea

1. BLOKEA. HISTORIAURREA ETA ANTZINAROA. 27

1. KAPITULUA. HOMINIZAZIO PROZESUA. ................................................................................................................................................................................ 291. Iberiar Penintsulako hominizazio prozesua. 312. Aurkikuntza berriak eta gizakien lehen agerraldiak Euskal Herrian. 333. Nekazari eta abeltzain gizarteak eta metalurgiaren garapena. 37Txostena. Artearen sorrera. 40Bestelako begirada. Emakumea historiaurrean eta historiaren hasieran. 42

2. KAPITULUA. INDOEUROPAR MIGRAZIOAK ETA LEHENENGO KOLONIZAZIOAK. ................................................................. 471. Protohistoriako garaiak: kartagotarren eta greziarren kolonizazioak. 492. Iberiar Penintsulako herri indigenak: leinu baskoien jatorria eta aniztasuna. 513. Erromanizazio prozesua Hispanian. 55Bestelako begirada. Emakumea erromanizazio beranduko Hispanian. 58

3. KAPITULUA. ANTZINATE OSTEKO MUNDUA IBERIAR PENINTSULAN. ............................................................................................................... 631. Erromatar Inperioaren krisialdia. 652. Bisigodoen monarkia. 693. Euskal Herria-Akitania, bisigodoen, frankoen eta Islamaren artean. 73Txostena. Erromanizazioa: Erromaren eragina gaurko Euskal Herriaren lurraldean. 74

0 KAPITULUA. BEHARREZKO AL DA HERRIALDE EDO ESTATU BATEN HISTORIA? ....................................................................................... 91. Zergatik ikasten da herrialde baten historia? 112. Zer aztertzen du herrialde baten historiak? 133. Historia berregitean sortzen diren oztopoen adibide bat:Euskal Herriaren historia Espainiaren historiaren baitan aztertzearen arazoa. 15

Txostena. Monarkia tradizionaletan koroak lurraldearen gainean duen eragina (herria erregearen zerbitzura). 20Bestelako begirada. Gizona eta emakumea: historia bera? 22

2. BLOKEA. ERDI AROKO GIZARTEAK. 79

1. KAPITULUA. AL-ANDALUS. ............................................................................................................................................................................................................ 811. Al-Andalus. 832. Hiri eta ekonomia garapena. 853. Kultura eta zientzien oparotasuna eta aniztasuna andalusiar gizartean. 874. Musulmanak Euskal Herrian. 89Bestelako begirada. Emakumea eta familia musulman kulturan. 90

2. KAPITULUA. LEHEN KRISTAU ERRESUMETATIK LURRALDE ZABALKUNDERA ETA BIRJENDEZTATZERA. ..................... 951. Lehen kristau erresumen eraketa eta zabalkundearen hasiera. 972. Nafar erresumako eta euskal jaurerrietako lurralde antolamenduaren bilakaera. 1013. Landa ekonomia, hiribilduen sorrera eta merkataritza. 1074. Gizartea, eguneroko bizitza eta pentsamoldeak. Kultura eta artea Santiago bidean. 109Bestelako begirada. Emakumea Erdi Aroan. 111

3. KAPITULUA. AZKEN ERDI AROKO KRISIA. ........................................................................................................................................................................ 1151. Azken Erdi Aroko krisia: ekonomia eta demografia krisia. 1172. Antolakuntza politiko eta instituzionala. Gizarte aldaketen garaiak. 1193. Mediterraneoko eta Atlantikoko zabalkundeak. 1214. Hirien kultura. 123Txostena. Gizarte matxinadak: bandoen arteko borrokak. 124

4. KAPITULUA. ERREGE KATOLIKOAK. .................................................................................................................................................................................... 1291. Estatu moderno bat eratzeko oinarriak. 1312. Nafarroako erreinua euskal herri kontinentalean. 1333. Amerikaren konkista. 135Txostena. Isabel Katolikoa, gobernatu zuen erregina. (Erreginen eginkizuna Erdi Aroko Hispanian). 136

3. BLOKEA. GIZARTE MODERNOAK: INPERIOA ETA ANTZINAKO ERREGIMENA. 141

1. KAPITULUA. HABSBURGOTARREN “ESPAINIETAKO” EREDU PLURALA ETA DESZENTRALIZATUA. ....................................... 1431. Inperio espainiarrik? 1452. Foruak eta foraltasuna. 1493. Kolonizazioa eta kolonietako inperioaren ustiapena. 151Bestelako begirada. Emakumea eta familia foru sisteman. Euskal emakumea, europar emakumea. 152

2. KAPITULUA. XVI., XVII. ETA XVIII. MENDEETAKO OINARRI EKONOMIKOAK ETA MUGIMENDUAK. ................................... 1571. Ekonomia XVI. mendetik XVII.erako igarobidean. 1592. Gizarte mugimenduak eta erreboltak. 1613. Urrezko mendeko kultura eta zientzia. 165Txostena. Espainiar Inkisizioa. 166

6. BLOKEA. ERRESTAURAZIOA ETA SISTEMA POLITIKOAREN KRISIA. 263

1. KAPITULUA. ERRESTAURAZIOAREN SISTEMA, 98KO KRISIA ETA SAIO ERREGENERAZIONISTAK (1874-1923). .............. 2651. Canovasek espainiar Estatuan abiarazitako sistemaren oinarriak. 2672. Sistemaren krisia eta konpontze saioak: erregenerazionismoa. 2693. Krisialdi politiko eta soziala. 2714. Primo de Riveraren diktadura (1923-1930). 2735. Errestaurazioaren eragina euskal lurraldeetan. 2776. Euskal abertzaletasunaren sorrera eta bilakaera. 279Bestelako begirada. Sufragismoa eta feminismoa. 282

2. KAPITULUA. DEMOGRAFIAREN BILAKABIDEA ETA LURRALDE DESOREKAK. .................................................................. 2871. Demografiaren bilakabidea eta lurraldeen arteko ekonomia desorekak. 2892. Industrializazioa Euskal Herrian. 2933. Gizarte aldaketak. 2974. Langile mugimendua eta errepublikazaletasuna. 299Txostena. Prentsaren eragina iritzi indar moduan. 300

4. BLOKEA. XVIII. MENDEA ETA ANTZINAKO ERREGIMENAREN KRISIA. 171

1. KAPITULUA. BORBOIEN ABSOLUTISMOA. ....................................................................................................................................................................... 1731. Borboien absolutismoa. 1752. Despotismo ilustratua. 1773. Ekonomia zaharberritzeko ahaleginak. 179Txostena. Foru erregimenak eta erregimen horien txertakuntza espainiar koroan. 182

2. KAPITULUA. ANTZINAKO ERREGIMENAREN KRISIA. .............................................................................................................. 1871. Antzinako Erregimenaren krisia. 1892. Atzerritar gatazken eraginak: Frantziako Iraultza. 1913. Independentziaren Gerra. 1934. Cadizko Konstituzioa. 197Txostena. Baionako Estatututik Donostia hartzera. 198

5. BLOKEA. ESTATU LIBERALAREN ERAKETA (1833-1874). 203

1. KAPITULUA. IRAULTZA LIBERALA ETA ESTATUAREN ERREFORMAK. ......................................................................................................... 2051. Iraultza liberalaren bide luze gogorra. 2072. Hamarraldi higuingarria (1823-1833). 2113. Karlistaldiak eta Karlistaldien ondorioak. 2134. Foru araubidearen aldaketak eta ezereztea. 219Txostena. Konstituzionalismoa XIX. mendean zehar. 222

2. KAPITULUA. ALDAKETA EKONOMIKOAK, POLITIKOAK ETA SOZIALAK. ............................................................................. 2271. Aldaketa demografikoak. 2292. Aldaketa politikoak eta administrazioaren aldaketak. 2313. Aldaketa ekonomikoak: nekazaritza. 2354. Industriaren garapena. 2395. Merkataritzaren sektorea eta finantzen mundua. 2436. Langile mugimenduaren hasiera. 2457. Erromantizismoa eta nazio nortasunezko kultura susperraldiak. 247Bestelako begirada. Emakumea iraultza liberalaren gizaldian. 248

3. KAPITULUA. KRISI POLITIKOA ETA SEIURTEKO DEMOKRATIKOA (1868-1874). .................................................................. 2531. 1868ko krisi politikoa. 2552. Bigarren Karlistaldia eta Errepublika. 257Txostena. Lurralde eta politika antolamenduaren alternatiba berriak: zentralismoa, federalismoa eta kantonalismoa. 258

7. BLOKEA. II. ERREPUBLIKA ETA GERRA ZIBILA. 305

1. KAPITULUA. ERREPUBLIKAREN ESPERIENTZIA: LORTUTAKOAK ETA ARAZOAK. .............................................................................. 3071. Errepublikaren hasiera eta arazo politikoa. 3092. Biurteko Erreformazale Aurrerazalea. 3113. Errepublikanoen kontraerreforma (1933-1936). 313Bestelako begirada. Emakumea Espainian XX. mendeko lehenengo erdialdean. 316

2. KAPITULUA. ESPAINIAKO GERRA ZIBILA. ................................................................................................................................ 3211. Gerra piztu zuten faktoreak. 3232. Gerraren bilakaera eta nazioartekotzea. 3253. Gerra Euskal Herrian. 327Txostena. Propaganda politikoaren bat-bateko garrantzia: kartela. 330

3. KAPITULUA. EUSKAL AUTONOMIA ESTATUTUA. ..................................................................................................................... 3351. Aldez aurrekoak eta egoera politikoa. 3372. Lehenengo autonomia proiektuak. 3393. 1936ko autonomia estatutua. 345Txostena. Euskal nazionalismoaren sinboloak eta mitoak. 346

4. KAPITULUA. ABANGOARDIA LITERARIO ETA ARTISTIKOAK. ................................................................................................ 3511. Abangoardien artea. 3532. Arkitektura. 357Txostena. Picassoren Gernika. 358

8. BLOKEA. FRANCOREN DIKTADURA. 363

1. KAPITULUA. FRANKISMOA. ......................................................................................................................................................................................................... 3651. Frankismoaren oinarriak. 3672. Garapena eta nazioarteko harremanak. 3713. Autarkia. 3734. Modernizazioa: hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadak. 3755. Oposizioaren hazkundea eta sistemaren krisia. 377Txostena. Diktaduraren erakundeak eta iraupena. 378

2. KAPITULUA. EUSKAL HERRIA DIKTADURAPEAN...................................................................................................................... 3831. Menderakuntzaren ondorioak. 3852. Herrialdearen eraldatzea. 3873. Erregimenari emandako erantzuna. 3894. Euskal kultura frankismoaren garaian. 393Txostena. Euskal kultura frankismoaren garaian. 394

9. BLOKEA. TRANTSIZIOA ETA DEMOKRAZIA EUSKAL HERRIAN ETA ESPAINIAN. 399

1. KAPITULUA. TRANTSIZIO POLITIKOA. ................................................................................................................................................................................ 4011. Hasiera eta Trantsizio politikoa (1975-1977). 4032. 1978ko Konstituzioa. 4073. Demokraziaren bilakaera, legegintzaldiak. 409Txostena. 23-Fko estatu kolpea. 412

2. KAPITULUA. TRANTSIZIOA ETA DEMOKRAZIA EUSKAL HERRIAN. ...................................................................................... 4171. Francoren heriotzaren ondorengo panorama. 4192. Gernikako Estatutua eta Nafarroako Foruaren Hobekuntza. 4233. Gogorkeria eta bizikidetzaren normalizaziorako arazoak. 4274. Euskal ekonomia trantsizioaren garaian. 4295. Gizarte eta politika mugimendu zaharrak eta berriak. 4316. XX. mendearen azken laurdeneko kultura. 433Bestelako begirada. Emakumea XX. mendearen bukaeran eta XXI.aren hasieran. 434

Andr

eaCo

mas

.EP[

S]Banderak, himnoak eta norberaren lurraldekotasunaren defentsa herrien sentimendu sakonenetakoakdira, herrien definizioari eta gainerakoengandik bereizteari dagokionez.

1. ARGAZKIA: Espainiako bandera jartzen Perejilgo uhartean.

2. ARGAZKIA: Kataluniako Diada 1979ko irailaren 11n, Autonomia Estatutua onartzeko bezperetan.

3. ARGAZKIA: Galiziar hiritarren manifestaldia, 1977. urtean, 1936koa bezalako autonomia erregimenaeskatuz.

4. ARGAZKIA: Folklorea, tradizioak eta kulturazko sinboloak herrien oroimen kolektiboaren eta herria-ren nortasunaren parte dira; estetika, gustuak, aisialdia eta gizarte harremanak ulertzeko moduarenparte hain zuzen. Maila bat gehiago dira ezaugarri bereziak dituen komunitate bateko, herri bateko kidesentitzerakoan.

Mem

oria

dela

trans

ición

.ElP

ais.

Mem

oria

dela

trans

ición

.ElP

ais.

2. ARGAZKIA

1. ARGAZKIA

3. ARGAZKIA

4. ARGAZKIA

9

1. Zergatik ikasten da herrialde baten historia?1. Herri sentitzea, nazioa sortzea.2. Nazio Historia baten arriskuak.

2. Zer aztertzen du herrialde baten historiak?1. Espainiaren historia.

3. Historia berregitean sortzen diren oztopoen adibide bat: EuskalHerriaren historia Espainiaren historiaren baitan aztertzearen ara-zoa.

1. Euskal Herriaren historiaren azterketaren arazoa.2. Euskal Herriaren historiaren definizioa.3. Zein da Euskal Herriaren historia egiten hasteko gaur egungoabiapuntua?

4. Euskalduntasunaren ziklo historikoa.

Txostena. Koroaren eragina lurraldearen gainean monarkia tradizionalengaraian.

Bestelako begirada. Gizona eta emakumea: historia bera?

AZTERsintesia.AZTERgiltzarriak. Mapa historiko baten azalpena (I).

0 kapitulua

Beharrezko al da herrialde edo estatu baten historia?

Zer da herrialdea? Non hasten da herrialde baten historia? Noizhasten da Espainiaren historia? Ba al da Euskal Herririk? Zertanoinarritzen da Euskal Herriaren existentzia? Noraino iristen da?

10

1. dokumentua. Espainia! Espainia!

Espainia oso ederra da. Espainian badira oso mendi handiak eta osoibai zabalak eta iturri asko eta lore asko.Eta soroek garia eta olioa, ardoa eta eztia ematen dute. Eta eguzkiaoso distiratsua da eta zerua oso urdina. Horregatik gizon guztiekEspainian nahi zuten bizi.Eta batzuk itsasontziak oihalez beterik zituztela etortzen ziren,Espainiako urreaz aldatzeko. Eta beste batzuek hona etortzen zirenbizitzera emazte eta seme-alabekin. Eta oso gustura bizi ziren etainork ez zien trabarik egiten.Baina etorri zirenetako batzuk oso handinahiak ziren eta espainiarrakbidali nahi zituzten eta Espainiako herriak, lurrak eta aberastasunakberetu, baina espainiarrek ez zuten amore eman eta itsasoaz bestalde-ra bota zituzten.Diktatzeko eta ikasteko esaldiak: “Espainia oso ederra da. Espainiarrek ezzieten atzerritarrei inoiz Espainiaz jabetzen utzi”.

Serrano de Haro, Agustín. Yo soy español (Historiako lehen mailakoliburua). Escuela Española. 1962.

2. dokumentua. Espainiar Nazioa.

...Gaur espainiar nazioa BAT da:ez baitu onartzen bere gorputz bakarra eta arima bakarra suntsitukoduten ez geografia ez moral urraturik.HANDIA DA:Munduan nagusitu baita, bere semeen sakrifizio heroikoaren bitartez,eta haiek duintasuna bizitza baino garrantzitsuagoa dela frogatu dute.LIBREA DA:Bere nortasun historikoaren mamia ostu nahi zioten heri arrotzenmendekotasuna gainetik kendu duelako.Ni espainiarra naiz; Espainian jaio naiz. Nire gurasoek eta aitona-amo-nek jatorri bera dute. Espainiarra naizelako, promes egiten dut jaionaizen herria handitzeko ahaleginean emango dudala bizitza osoa.Gora Espainia!Gora Espainia betiko!Espainiar arima berez da katolikoa.

Así quiero ser (El niño del nuevo Estado). Lecturas cívicas.Hijos de Santiago Rodríguez. Burgos 1940..

3. dokumentua.

“Alabaina, gaur egungo errealitateak atzoko egunean proiektatzeakarrisku handiak izaten ditu, zeren iraganeko edozein aldi nazioarenetorkizunaren prestakuntza balitz bezala ikusteko joera izaten baita.Arrisku argi horrek ordea ez dio bidezkotasunik kentzen historianmurgildu eta gure egunotaraino iristen den hari gidaria bilatzeari,nahiz eta iraganeko denbora ez izan, besterik gabe, etorkizun jadanikemanaren aurrekari hutsa.

Nola ahaztu, adibidez, erromatarren garaian sortu zela Hispaniarenkontzeptua, zeinak, ez dezagun ahantz, Iberiar Penintsula bere osota-sunean aipatzen baitzuen, edota Erdi Aroan osatu zirela ondorengoEspainiaren egitura taxutuko zuten gune kristauak?”.

Julio Baldeón Baruque. Las culturas prehistóricas, Manuel Tuñón deLararen Historia de España lanean, Ámbito Argitaletxea.

4. dokumentua.

“...Irakatsi behar den Espainiaren historia, alderdi kontserbadorea-rentzat –Pedro Ruiz Torresek duela gutxi idatzi duen bezala–, uni-bertsitate aurreko ikasleek Espainia deritzana aspaldi-aspaldiko den-boretatik existitzen den izaki kolektibo bat dela ikasten duten dizipli-na hura da, eta izaki hori gertaera politikoek eta pertsonaia handiekegituraturiko kontakizun batean barrena garatu da. Aznarren gober-nuarentzat, nire ustez, tesi horrekin bat egiten ez duten guztiak,haren konstituzionalismotik kanpo geratzen dira.…Gauza argia dirudi Gobernuak –duela gutxi Ramón Villaresekeskatzen zuen bezala– Espainiaren historiaren ikuspen globala perife-riako ikuspenekin bateratzea, hori sustatzeko asmorik batere ez duela.Jende askok nahitaezkotzat jotzen duen premia da”.

Alcazar, Joan del. L´ensenyament de la Història d´Espanya. El País(Valentziar edizioa), 2001eko otsailak 22. Valentzieratik itzulia.

– Azal ezazu, ikasi dugunaren sintesi gisa, ondorengoesaldi hau: “Abertzaletasunarekin erlijio berri batenantzeko zerbait egin nahi da”. (Miguel de Unamuno,1906).

– AZTERBIDEAK –

1. eta 2. dokumentuak.Zein ezaugarri direla-eta etorri nahi du jendeakEspainiara?Zein garaiez mintzo da testua?Zein da testuan ageri diren espainiarren definizioa?Zein dira testuko ideia nagusiak?3. dokumentua.Zein dira aipatzen diren arriskuak? Zergatik gertatzenda arrisku hori?Zure ustez, aurreko bi testuak erori al dira arrisku horie-tan?Arrisku hori gorabehera, egilea era horretako analisihistorikoa egitearen alde edo kontra ageri da?Zergatik?4. dokumentua.Ba al da jarrera bateraturik irakatsi behar denEspainiaren historiaren inguruan?Zer da eta zein da kontserbadoreentzat Espainiarenhistoriaren helburua?Espainiaren historiaren zein bi ikusmolde ageri diraelkarren aurrez aurre?

Aldera itzazu testuak eta egin edukien sintesia.

11

1. Herri sentitzea, nazioa sortzea.

Nazioak pertsonak lotzeko eta bateratzeko eginkizunabete dezan, nahitaezkoa da nazio horretakoak diren biztan-le guztien artean loturazko eta harremanezko sentimendubat osatzea, herrikide sentitzea, eta aldi berean planetakogainerako biztanleengandik eta herriengandik bereiztekokontzientzia sortzea. Autoidentifikazio hori lortzeko, osagaihauetatik abiatuta egituratzen dira nazioak:• Lehenik, transzendentzia historikoa eman behar zaio

nazio komunitateari, iraganarekin lotuko duen osagairenbat, ahalik eta zaharrena, nazioa pertsonen aurrekoa dela-ko ideia sustatzeko helburuaz. Era horretan, historiak, ira-ganak, ama baten antzera jokatzen du, komunitateko kidebakoitzari halako anaitasun sentimendu bat eta ondorengo-tza bateratu bat emanez, ezaugarri bateratuetan nabarmen-tzen direnak. Azken finean, familia bereko kide izateko sen-timendua garatzeko ahalegina da.• Bigarren, kultura komun eta berezi baten existentzia,

horrek emango baitizkio herrialdeari balio, sinesmen, tradi-zio, ohitura eta erakundeak, nazioaren multzoa gainerakoherrialdeetatik bereiziko dituena. Kultura horrek, jatorria ira-gan ahalik eta urrunekoan duelarik eta denborarekin tanke-ratu delarik, belaunaldiz belaunaldi igortzean, nolakotasunberezia sortzen du.• Hirugarren, lurralde komun bat, halako eran non

nazioaren ideia lurralde batasunaren eta, azken bi mendeo-tan batez ere, estatu independenteen motor ideologikonagusia izan baita. Lurraldeak faktore fisikoa suposatzendu, nazioaren ehun organikoa eta biologikoa ia, eta, moduhorretan, bertan garatuko da nazio kolektiboko kide izatekonolakotasuna ekarriko duen hazia. Nazioaren lurraldearenmugen barnean jaiotzea da nazio komunitatearen kidetasu-na eskuratzeko osagai nagusia.• Laugarren, nazioa osatzen duten kide guztiek hizkun-

tza bera erabiltzea. Nahiz eta badiren hizkuntza bakarraerabiltzen duten nazioak (gaztelaniaz mintzo diren herriak,Commonwealth, etab.), badira hainbat hizkuntza erabiltzen

Historia, hezkuntzaren munduko ikasgai gisa, XIX. mendean sortu zen, burgesiaren eta ilustratuen(Hirugarren Estatuaren) interesen emaitza gisa, haiek estatu bateko eta nazio bateko kide izatea kontrajarrinahi baitzioten monarkia baten mendeko izateari (gai honen txostena). Era horretan, aldatu egin zen lurralde-aren antolaketa eta banaketa nazioak gidatzen zituzten erregeen oinordetza eskubideen arabera egin beha-rra, horren lekuan pertsonen eta gobernarien gainetik legokeen estatu bateko, nazio bateko eta komunitatebateko kide izatea ipiniz. Nazioaren ideiak, era horretan, askatasunaren eta aurreramenduaren garaipena supo-satzen du. Geroago, aleman erromantizismoak ideal goragoaz hornituko du nazioa; ezaugarri ia mistikoz, iairrazionalez jantziko du, eta haien bidez, indar handiagoz edo txikiagoz, komunitate bereko kide izateko sen-timendua duen gizarte baten enbor komuna bihurtu zen nazioa.

1. ZERGATIK IKASTEN DA HERRIALDE BATEN HISTORIA?

duten nazio komunitateak, Espainiaren eta Euskal Herriarenkasuan bezala. Hizkuntza da nazio baten muina ondoenadefinitzen duen osagaietako bat. Hainbesteraino da horiegia, non normalean erlazio zuzena eratzen baita nazioareneta hizkuntzaren artean, baita herrialdearen beraren izenda-penean ere, halako eran non lehena bigarrenetik baitator:Frantzia eta frantsesa, Alemania eta alemana, etab.Azkenik, badira beste osagai batzuk nazio kolektiboaren

eraketa azkentzen dutenak, besteak beste, bandera, him-noa, gertaera historiko garrantzitsuak, pertsonaiak,dirua, etab. Ezaugarri horien guztien helburua nazio batmunduko gainerako nazioetatik bereiztea da.

2. Historia Nazional baten arriskuak.

Azken mendeotan nazioaren ideiak eskuratu duengarrantziaren emaitza da zeinen maiz aztertu izan den ira-ganaren historia nazio modernoetan. Historia horien helbu-rua denboran ahalik eta urrutiena joatea da, nazioaren sor-burua bilatzeko eta haren “muina” zein modutan eratu denfinkatzeko; alegia, nazio edukiz bete nahi da denborarenjoana. Era horretako historiek arrisku bat izaten dute, jakinbeharrekoa, ez bada iraganaren eta orainaren okerrekoikusmolderik izan nahi. Nazio baten historia –Espainia,Frantzia, Euskal Herria, Alemania eta abarren historia– gauregungo erakunde politikoetatik eta estatu banaketetatikabiatuta egiten bada, erakunde horiek eta antolamendu horibetidanik existitu direla sinets genezake, edo, are larriago,nazioaren mamiaren predeterminazioa iraganean idatziazegoela pentsatzera ere irits gintezke, eta denbora gauregun ezagutzen dugun nazio horretara heltzeko prozesuabaino ez dela izan.Errealitatea beste bat da orda. Duela berrehun edo hiru-

rehun urte, kasurik hoberenean, eta duela ehun urte pasa-txo Alemania edo Italiako kasuetan adibidez, herrialdemodernoak dauden lekuetako biztanleek ez zuten gauregun bezalako nazio bateko kide izateko ez sentipena, ezsentimendua.

12

5 dokumentua. Iberiar Penintsularen mapa, Portugal desanexionatu aurretik eta ondoren.

6. dokumentua. Don Pelaioren nahigabeko ekarpena.

“Rodrigo ezpatadun ilun hura, berak bere ekintzen transzedentziaizugarria inoiz jakin ez zuen arren, ezta susmatu ere, Fortunak herribaten buruzagi bihurtuko zuen, monarkia baten fundatzaile, kristau-tasunaren berrezarle, europar gizalegearen paladina islamiar eta afri-kar erlijioaren eta kulturaren aurrean.Argi dakielarik historialariak zeinen baliotsuak izaten diren historianustekabeko zertzeladak, itxuraz hutsalak direnak, saiatuko da beha-tzen –eta bete-betean asmatuko du–, modurik ahalik eta objektiboe-nean, Asturiasen hasiera erakunde soziopolitiko antolatu baten gisaraizan zen benetako abentura haren garapena. Covadongako gudumitikoa eta haren ondorengo oihartzunak gauza berezi bat hasi zirenadierazten, erreinu bisigodo garaitua berrezartzeko desira ororen guz-tiz bestelakoa. Pelaiok “iman harri” baten eginkizuna beteko du –egi-learen irudi zorionekoan– Iparralderantz ihes egindako godoak era-kartzeko, behin asturiar lurraldeko jatorrizko biztanleekin ituna eginondoren. Horixe izango da Covadongaren esanahi historiko beneta-koa, islamiar inbasore beldurgarri eta gorrotatuaren kontrako jardue-raren oinarri komun baterako balizko osagai guztien lotura lortzea”.

Sánchez Albornoz, Claudio. Orígenes de la Nación Española.El Reino de Asturias. Estudios críticos sobre la Historia del Reino

de Asturias (Selección). Sarpe Argitaletxea, 1985.

7. dokumentua. Batasuna nazionala ez zen 1812 arte lortu.

Beren garaitik bertatik, Errege Katolikoen izena automatikoki lotuzitzaion batasun nazionalaren ideiari. Berrespen hori, eta bestebatzuk, hain bihotz barnekoak ditu hiritarrak, hainbesteraino dirahiritarren kultura ondasuna, non, auzitan jartzen badira, zorroandituen billeteak faltsuak direla esan baliete bezalaxe gogogabetzenbaita. Kultura tesien maila hutsean halako arbuioak sortzen badira,nolakoak ez ote diren dogma nazionalen mailan sortuko! Beste espa-

– AZTERBIDEAK –6. dokumentua.Zein da egileak Don Pelaioren irudiari ematen dionesanahia?Zein gertaera jartzen da testuan “gauza berezi” etaaurrekoa ez bezalakoa izango denaren hasiera gisa?Testuan azpimarratzen diren gertaerak kontzienteakdira ala ustegabekoak?Zein zen Don Pelaioren helburua bere ekintzetan, etazer lortu zuen?7. dokumentua.Testuaren egilearen ustez, noiz gertatu zen Espainiarenbatasuna?Zein du testu honek alde nagusia, Espainiaren batasu-nari buruzko beste tesiekin alderatzen bada?Ikasi dugunez, espainiar nazioaren edota espainiarnazioaren batasunaren jatorriaren data eta une des-berdinak eman dira. Zergatik gertatzen dira aldehoriek? Jaso itzazu hainbat erantzun eta azal itzazuerantzun horiek oinarriak.Azal ezazu zein eztabaida sortzen den ErregeKatolikoen irudiaren garrantzia eta EspainiarenHistorian duten balioa azaltzerakoan.

rru horretan, Espainia ez da ez hobeto ez okerrago ibiliko herrialdea-ren batasun erabateko eta biribila ez zela etorri 1812ko Konstituzioaarte errepikatzeagatik hemen, denok ondo dakigun bezala.

Voltes, Pedro. Historia inaudita de España. Nuestro pasadohistórico contemplado con la mentalidad crítica de hoy.

Plaza & Janés. Bartzelona, 1984.

Leon

ZamoraToroOporto

Coimbra Toledo

Burgos

IruñeaJaka

Bartzelona

KordobaGranada

MEDITERRANEO ITSASOAAT

LANT

IKO

OZEA

NOA

1035 urtean

Oporto

Lisboa

Leon

Zamora

Burgos

Valladolid

LEONGOERRESUMA

GAZTELAKOERRESUMA

MURTZIAKOERRESUMA

ARAGOIKOERRESUMA

MALLORCAKOERRESUMA

KATALUNIAKOPRINTZERRIA

VALENTZIAKOERRESUMA

GRANADAKOERRESUMA

IruñeaBilboJaka

Bartzelona

Menorca

MallorcaIbizaValentzia

Teruel

MurtziaGranada

JaenKordoba

Toledo

Sevilla

TarifaMEDITERR

ANEO ITSASOAATLA

NTIK

OOZ

EANO

A

1300 urte inguruan

13

1. Espainiaren historia.

Nazioen historiez mintzatzean, arazo nagusia izaten dajakitea noiz esan daitekeen nazio horiek hasi zirela sortzen.Adibide baterako, noiztik esan genezake badela herrialdeedo lurralde bat Espainia izenaz ezagutzen dena, aurrekoatalean aipatu ditugun bezalako nazio edo estatu batenezaugarriak dituena?Burgosko Atapuerca mendilerroan egindako aurkikun-

tzetan lortutako informazio oparoen arabera, zalantzarikgabe esan daiteke egungo Iberiar penintsulako lurraldeanbadirela gizakiak duela ia milioi bat urtetik hona. Hala ere,gizakiaren agerpen goiztar horretatik goragoko batasun, kul-tura komun edo ente nazional bateko kide izatearen nola-baiteko kontzientzia hartzera –espainiar sentitzera, alegia–oso tarte luzea dago.Hispania hitza erromatar nagusitasunarekin agertzen

da (K.a III – K.o V), eta neurri desberdineko eremuak izen-datu izan ditu, gorabehera historikoen arabera. Horrenaurretik, grekoek, adibidez, Keltiké izena erabiltzen zutenozeano aldeko Mediterraneoaren mendebaldeko lur guztiakizendatzeko. Geroago, K.a. VI. mendetik aurrera, Iberiaizena hasi zen erabiltzen.Erromatar inperioaren hondamenaren ondoren, zatiketa,

inbasio eta banaketa handiak gertatu ziren penintsulakolurraldean, eta, erreinuak izan ezik, kulturak ere oso ugariakziren. Euskarri eta lotura nagusiak kristautasuna eta elizaziren, eta azken honek desegindako inperioaren oinordekoaldarrikatu zuen bere burua. 711. urtean, oste musulmanbatzuk Tarifan lehorreratu ziren, eta hamar urte eskasetan iapenintsulako lurralde osora zabaldu ziren. Zabalkunde horihain izan zen lasterra, non nekez uler baitaiteke ezpada ber-takoen erresistentzia eskasagatik, eta aristokrazia hispa-nogodoaren parte handi batek nahiago izan zuelako inba-soreekin itunak egin, ezen ez haien kontrako borrokan hasi.Pentsa daiteke, beraz, lurraldearen ideia bateratzailea,

estatu edo nazio baten haziaren antzeko zerbait, oso urrunazela oraindik.Ikerlari askoren aburuz, Covadongako guduan (722)

200 bat gizonek, Pelaio erregearen (718-737) buruzagitza-pean Anbasa emirrak bidalitako oste islamiarren kontra lor-turako garaipena, gune bateratu baten abiapuntua da, etagune haren inguruan osatu bide zen penintsulako lurraldeannagusitasun musulmanaren kontrako jardueraren oinarrikomuna. Gune horrek erpin bat suposa dezake, abiapuntubat, baina inola ere ez penintsulako lurraldea bateratukozuen erakunde bat sortzeko kontzientzia. Kontzientzia hori,hain zuzen ere, Errege Katolikoek (1474-1516) gidaturikolurralde batasunetik aurrera hasiko da sortzen, eta une horihartu ohi da Espainia modernoaren aurrekaritzat. Nolanahiere, “Espainiako errege” edo “Espainietako errege” tituluaez da Aro Berria arte eta Karlos V.aren erreinaldiaren buka-era arte zabalduko (horixe baita titulu hori duen erregea),eta denbora modernoak sartuta daudenean baino ez dubenetako baliorik hartuko, gaur egun penintsulako lurraldeaosatzen duten Espainiaren eta Portugalen banaketa buru-tzen eta haien independentzia sendotzen denean (1640).Aski bedi, “Espainiako errege” esapideak duela gutxi arte

zuen izendapen bereziaren eta irismenaren adibide gisa, nolaberresten dituen Felipe V.a erregeak (1683-1746) ErregeAgiribatean, 1702ko “Bizkaiko jaurerri guztiz noble eta guztiz leia-leko foruak, salbuespenak, askatasunak, usadio on eta ohitu-rak”. Berrespen hori ez du egiten Espainiako errege gisa, aitzi-tik, “erreinuen errege” gisa, ondorengo adierazpideak erabiliz:

“....eta nire Erreinu eta Jaurerri hauetako lekuak, oraindirenak eta etorkizunean izan daitezkeenak, nire Agiri honenedukiari dagokionez, edo edozein eratan dagokiokeenez:Jakizue, ezen Bizkaiko jaurerri guztiz noble eta guztiz leia-lak, Oroitarrian, zeina nire Errege eskuetan ipini baitzuen,ordezkatu ninduela, eta ontasun errukitsu hari esker, nireerrukitasun naturalak bere sortzezko askatasuna eta jato-rrizko Noblezia gordetzen baitzion…”.

Historialaria, itxuraz, iraganaren ikerle aseptikoa bada ere, errealitatea bestelakoa da. Izan ere, berrerai-kuntza historiko bat egiten denean, egiten duen historialari horren berorren ideologiaren eta pentsamoldea-ren arabera egiten da. Ezin gaitu harritu, beraz, gertaera bat bera modu desberdinetan interpretatua ikusteak,hots, esplikatzen duen ideologiaren arabera. Horrekin batera, historiaren zientzia, denboraren poderioz, ira-ganeko gertaeren berreirakuntza osoagoa bideratzen duten ezagupideak hobetuz joaten da, eta, hala, asko-tan gertaera beraren interpretazio desberdinak ezik, kontraesanak eta zuzenketak ere aurkitzen dira.

Historiaren berreraikuntza elementu “subjektiboz” eta “objektiboz” josita dago, aldi berean. Objektibo-tasun absolutua errealitatean erdietsi ezin daitekeen abstrakzioa da. Iraganeko gizarte edo gertaera bat azter-tzeko ahalegin oro denboraren eta geografia-esparruaren mende dago, erremediorik gabe. Ez da, beraz, bate-re harritzekoa, Espainiako Historia berreraiki nahi denean, ikuspegiak, gertaera jakin batzuen garrantziariburuzko iritziak, pertsonaien hautaketa edo pertsonaia horien ekintzei buruzko balorazioak eztabaida etapolemika iturri izatea. Horregatik guztiagatik, adimen irekiz eta tolerantzia dosi handiekin hurbildu behar duguhistoriaren azterketara, eta argi eta garbi bereizi behar ditugu datuak interpretazioetatik, gertaerak intentzio-etatik, eta dokumentu historikoak historiografikoetatik.

2. ZER AZTERTZEN DU HERRIALDE BATEN HISTORIAK?

14

8 dokumentua. Euskalduntasunaren zabalkunderik handienaren mapa.

9. dokumentua.EHain zuzen ere, “Euskal Herria” esapidea, hizkuntzari eta hizkun-tzaren (euskararen) zabalkunde eremuari dagokio, eta estutuz joan dahistorian zehar. Denboran koka genitzake euskal geografia eremuarenmurriztearen aldi desberdinak: zeltizazioa eta, ondoren, erromaniza-zioa antzinaroan; geroago, Lehen Erdi Aroan, oc hizkuntza deritza-nen eraketa eta zabalkunde aldia, hau da, latino-erromanikoena. XIIIeta XIV. mendeetan, “limosí”z, “provençal”ez, gaskoieraz, nafar-ara-goieraz edo biarnesez mintzatzen da jendea, kasuan kasukoaz,Donibane Garazin, Maulen, Lizarran, Baionan edota Bastidan.Enkarterrietan gaztelaniaz mintzatzen diren biztanleak bizi dira,baina hala ere Bizkaiko parte dira.

Goyhenetche, Manex. Historia General del País Vasco.Tarttalo. Donostia, 1999.

10. dokumentua.“Bizkaia, Araba eta Nafarroako parte handi bat ez dira EuskalHerriaren parte, eta, toponimia gorabehera, aspaldiko gauza da hori”.“Euskal-Herria euskal hizkuntza erabiltzen den eskualdea besterik ezda”.

Georges Viers. Le Pays Basque. Privat, 1975.

“Izan ere, Euskal Herriaren definizioa hizkuntzazkoa da huts-hutsik”.

Georges Viers. Pour un Pays Basque heureux. P.C.F., Bayonne, 1979.

11. dokumentua. Gernikako Estatutua.1.artikulua. Euskal Herria, bere naziotasunaren adierazgarri, eta bereburujabetasuna iristeko, espainol Estatuaren barruan KomunitateAutonomo gisa eratzen da. Beronen izena Euskadi zein Euskal Herriaizango da; eta Konstituzio eta Estatutu honetan adierazten direnakizango ditu oinarrizko instituzio-arautzat.

2.art.-Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak eta era berean Nafarroak ere,Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren partaide izateko eskubi-dea dute.

– AZTERBIDEAK –

8. dokumentua.

Gaur egungo Frantziako eta Espainiako zein lurraldetanhitz egin izan da inoiz euskaraz?

9. dokumentua.

Zein da Euskal Herriaren definizioa?Zein da euskara zabaldu den lurraldearen ezaugarrihistoriko nagusia?Homogeneoa izan al da euskara erabiltzen den lurral-dea? Euskaldun izan ez den zein eremu igaro da EuskalHerriareren lurraldearen barnean egotera?

10. dokumentua.

Zein elementuren arabera definitzen da Euskal Herria?Zergatik baztertzen ditu egileak Euskal Herritik normale-an bertan kokatzen diren herrialde batzuk?

11. dokumentua.

Euskal lurraldearen zein parte aipatzen da testuan?Zein parte geratzen da kanpoan eta zergatik?Euskadiko Autonomia Elkargoaren lurralde zatiketakbere lurraldetasuna betiko itxia al du, edo ba al daaldatzeko aukerarik? Zein?Zein izendapen erabiltzen da autonomia aipatzeko?Nolako iruzkina egin zenezake erabilitako izendapeneiburuz?

Bordele

Tolosa

Andorra

Huesca

Duero ibaia

Ebro ibaia

Garona ibaia

VII. MENDEA.EREMU

ELEBIDUNA1778

EUSKAL ETAEUSKAL MODUKO

TOPONIMOENEREMUA

Soria

KANTAURI ITSASOA

15

1. Euskal Herriaren historiaren azterketen arazoa.

Euskal Herriaren historiari buruz merkatuan diren argi-talpenak aztertzen ditugunean, nagusiki bi eratakoak direlaikusiko dugu ezagutza mota hau gizartera helarazi nahidutenak.Aurrenik, joera entziklopedikoa duten historiak daude,

luxuzko azalez argitaratuak, tipografia arrandiatsuaz, etainformazio askorekin. Edukia osatzeko, egile gutxiaskoezagunek parte hartzen dute, eta azken emaitzak sina-dura intelektual garrantzitsuen bermea izan ohi du.Alabaina, faltan izaten dituzte balio analitikoak eta erla-ziozkoak, eta historia partzialak metatzera jotzen dute,obraren parte desberdinen artean lotura handirik eratugabe normalean. Horregatik guztiagatik, eta garestiakizaten direlako, irakurle kopurua nahiko mugatua izatendute, eta hori dela-eta, ez dira oso erabilgarriak izaten;gehienetan bulego, liburutegi publiko edota ia irakurtzenez dituzten eta zein eduki duten zehatz ez dakiten erefamilien egongeletako apaletan bazterturik geratzen dira.Amaitzeko, beraz, entziklopedismoak ez dituela bere hel-buruak bete esan genezake, alegia, ez du lortu EuskalHerriaren historia zabaltzea, maila zientifikoan, eta, jaki-na, ezta herri mailan ere.Bigarren, euskal gizartean nahiko ugaria izan den argi-

talpen mota bat dago. Sintesi historiko deitzen direnak dira:orrialde kopurua ez dute oso handia izaten, eta iraganarenaukera oso sintetikoan oinarritzen dira; bazterketa lana han-dia izaten dute, eta orobat dute handia proselitismo ideolo-gikoa. Gehien-gehienak propaganda asmoez eginak izatendira, bai nazionalismoaren alde, bai nazionalismoaren kon-tra. Ahalegin interesgarria izan dira, oso-oso mugatuaordea, Euskal Herriaren historiaren zabalkundeari dagokio-nez. Hauek ere ez dute behar bezain zabala den merkaturikaurkitu, eta, horren ondorioz, ezta zabalkunde herrikoiagoeta eraginkorragorik ere. Historia mota hau, nahiz eta bere

garaian ekarpen garrantzitsua egin Euskal Herriaren iraga-naren ezagutzari, ez da gertatu historiaren benetako ezagu-tzaren bitarteko ezagutarazlea.Azken finean, historiaren ikusmolde globalizatzailea

duten proiektuak falta dira; homogeotasuna eta bere iraga-naren ugaritasuna aldi berean bilatuko dutenak, euskaldun-tasunaren espazioa malgutasunez ulertuko dutenak; aldiberean, euskalduntasunaren ulerpen globala agertzenduten ezaugarri bereziak eta berarekin bizi diren eta biziizan diren herrien aurrean bereizkuntza eta izate bereziaadieraziko duten proiektuak; euskalduntasunaren agerraldieta antolamendu sozialak, harremanak eta abar aztertukodituzten proiektuak.

2. Euskal Herriaren historiaren definizioa.

Euskal Herriaren historiaren definizioak, hasteko, arazosemantiko bat du; izan ere, gauza bera definitzen duten hitzeta esapide sail bat dugu, baina ideologikoki interes desber-dinak dituztenak.Euskal Herria. Herria bera eta bertan bizi den jendea

aldi berean defintzen duen esapidea. Hitzak hizkuntz-geo-grafia edukia azpimarratzen du, euskaraz egiten duen lurral-dea esan nahi baitu hitzez hitz.Euzkadi. 1901ean Arana Goirik asmatu zuen izena da,

Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa (Garaia etaBeherea) eta Zuberoa izendatzeko. Esapide hau osatzekohelburua Euskal Herriaren esapide alternatibo bat bilatzeazen, Arana Goirirentzat Euskal Herri izenak hizkuntzazkozentzu nabarmen eta ia bakarra baitzuen. Esapide hauEAJk ofizialki onartu zuen, eta 1936ko gertaeren eta ondo-rengo erbestealdiaren ondoren eduki erreibindikatibo han-dia izan du, bai hizkuntzaren, bai politikaren aldetik.Euskadi. Euzkadi esapidea da, etimologikoki zuzena.

Sabino Aranak Eusko, euskaldun, eta –di atzizkia bateratuzosatu zuen Euzkadi hitza.

Berreraikuntza historikoko azterlanetan oso maiz ageri den joera izaten da arazo jakin bati buruzko, uneedo pertsonaia jakin bati buruzko hurbilpen partzialak eta xeheak egitea (emakumearen azterketa XVI. men-deko Urduñan, XVIII. mendeko Bizkaiko hiritarren arteko gatazkak, etab.). Ekarpen espezializatu horiek izatendira, beren zehaztasunagatik –kronologiaren nahiz gaiaren zehaztasunagatik–, ikerketa historikoaren oinarriz-ko material nagusia. Alabaina, herrien iragana ulertu ahal izateko, nahitaez osatu behar izaten dira oso aldiluzeak hartzen dituzten informaziozko sintesiak; aldi horien artean kausazko harremanak ezarri behar dira, sin-kronikoki eta diakronikoki, iragana, orainaldira iritsi arteko bide luzean izan diren aldi eta garai desberdinenartean. Era horretako sintesi historiko batek izan behar dituen ezaugarri nagusiak dira, batetik, zehaztasun ana-litikoa, eta, bestetik, eta batez ere, gizarteen ezagutzarako erabili behar diren inguru geografikoen, pertso-naien, gertaeren eta ikasketa objektu eta subjektuen ikusmolde selektibo garrantzitsua. Euskal Herriari buruzera horretako sintesi bat egitea oso eginkizun nekeza da, hainbat eratako arrazoiengatik.

3. HISTORIA BERREGITEAN SORTZEN DIREN OZTOPOEN ADIBIDE BAT:EUSKAL HERRIAREN HISTORIA ESPAINIAREN HISTORIAREN BAITANAZTERTZEAREN ARAZOA.

16

Zirkulazio orokorra, hasieran, Santiogoko Bideko erromesaldiek bal-dintzatzen dute, hau da, politika inperialaren mendeko ez den indaredo bultzada batek. Nafarroako erregeek izan zuten bultzada horrenerantzukizuna eta kontzientzia. Erromesak, Europako leku desberdi-netatik etorriak, bi bidetatik sartzen ziren nafar lurretan. Bai erregehoriek, bai Fernando I.aren nafar dinastiaren Gaztelako erregeek, gal-tzaden eta galtzadetako hiriguneen eraikuntza bultzatu zuten. Bainafedearen indarrari beste indar bat ere elkartzen zitzaion: izan ere,komunikazio orokorrak erreinua aberastu egiten zuen, merkataritza-ren bidez. Hirigune berri askoren helburu ekonomikoa argia zen. Izanere, errege-erreginek, hiri gutunak, foruak eta udal pribilegioak ema-terakoan, haien esanahi ekonomikoa azpimarratzen zuten. Alabaina,urbanizazio prozesu handi horrek hainbat aldi izan zituen, eta asmoaketa emaitzak desberdinak izan ziren. Lehen aldian hutsetik sortu zirenhiriguneak, erromesen bidean zehar. Aldez aurretik zeuden herrixke-tan ere osatu ziren beste batzuk, baina herrixketatik aparte. Gunehoriek kanpotik etorriek osatzen zituzten, “frankoek”. GehienbatFrantziako hego-mendebaldetik etorriak ziren, eta merkataritza etaeskulangintza teknika berriak ekarri zituzten: baina bertakoen arerio-tasuna ere eragin zuten, eta, hala, barne borrokak izan ziren. Kasubatzuetan benetako gerra zibilak izan ziren, Iruñekoa adibidez.Nafarroako erregeek, Santxo Jakitunak bereziki, beste gune batzuksortu zituzten, mugako lurraldeetan edo beren mendeko lurralde eznafarretan, hala Donostiako portukoa edota Biasterikoa Ebro ibaiarenondoan, Gasteizkoa eta agian baita Arabako Aguraingoa ere, guztiakere antolamendu zehatz jakin baten arabera. Baina kanpotarrak ipinizituzten haietan ere; eta horren ondorioz liskarrak eta borrokaldiakizan ziren, batzuk oso ezagunak, Gasteizkoa adibidez.

12. dokumentua. Erromesaldien eragina X eta XII. mendeetan.

Pentsa genezake halaber Nafarroako koroa Araba eta Gipuzkoakotikbereizi izana eta Gaztelakoarekin elkartzea, hein handi batean, borrokal-di horien ondorio izan zela. Nolanahi dela ere, Gaztelako errege-erregi-nekin aurrera jarraitu zuen, bere bigarren fasean, urbanizazio eta bideenugaltze prozesuak. Araban gehiagotu egin ziren, erritmoa lasterragotuegin zen Gipuzkoan XIII-XIV mendeetan eta baita Bizkaian ere, bainageroago; izan ere, Bilbo oso hiri modernoa da. Foruek, sarritan, funda-zioa bertan bizi zirenen oniritziarekin egin zela adierazten dute, eta pri-bilegioak ematen ziren: bide monopolioak, azokak, etab. Era horretanplangintza baten araberako hiri gehiago sortzen dira, penintsulako bestelekuetan, Frantzian eta Italian ere ageri diren izenekin: Segura,Mondragon, Salvatierra, Villafranca, Miranda, Belmonte, etab.

Caro Baroja, Julio. El Laberinto vasco. Biblioteca de la Historia deEspaña. Sarpe Argitaletxea. Madril, 1986.

– AZTERBIDEAK –12. dokumentua.Zerk bultzatzen ditu erromesaldiak?Zein dira erromesaldien ondorioak?Zein da herriguneen eta erromesaldien arteko harre-mana?Esan zein diren herriguneen sorreraren aldi desberdi-nak eta aldi horien ezaugarriak.Zeintzuk dira barne liskarren eta borroken eragileak?Aipa itzazu liskar eta borroka horien ondorio batzuk.Aipa ezazu erromesaldien eta ondorengo hauen artekoharremanen bat: Foruak, modernizazio ekonomikoa,komunikabideen eta merkataritza bideen ugaltzea.

París

FlandriaIngalaterra

OrleansVezelay

La CharitéBourgesIssoudun

ChâteaurouxN. St. Sépulchre

BénéventSt. Léonardde Noblat

Limoges

Périgueux

La RéoleBazas

Mont-de-MarsanSt.-SeverAire

Oloroe

Canfranc

ArlesMontpellier

St.-Guilhem

TolosaAuskiUharte-Arakil

AgurainDulantzi

MirandaPancorboBriviesca

JakaEloGaresLizarraLogroño

NaxeraOzkabarte

Burgos

Rabe de la Calzada

FromistaCarrion de los Condes

CastañedaPuertoMarin

Donejakue

Sahagun

LeonAstorgaRabanal del Campo

VillafrancaLinares

Ponferrada

Cluny

ClermontIssoireBrioude

Le Puy

ConquesFigeacCahors

MoissacLectoure

CondomEauze

Tours

PoitiersNiort

St.-Jean-d’AngelySaintes

PonsBlaye

Bordele

Belin

AkizeSordeIzura

IruñeaBizkarreta

KANTAURI ITSASOA

MEDIT

ERRA

NEO ITS

ASOA

Santiago bidea AntsoNagusitik aurrera.

Iruñea eta Rabe de la Calzadabitarteko bidea, AntsoNagusiak egindakoaldaketaren aurrekoa.

17

Esamolde hauen guztiek badute ezaugarri komun bat:hizkuntz-geografiazko harreman bat ezartzen dute lurraldeabere hizkuntzarekiko harremanaren arabera egituratzenduten neurrian, kasu honetan, euskararekin.

“Ceren anhitz moldez eta differentqui minçatcen baitira(eskuarak) Eskualerrian: Naffarroa garayan, Naffarroabeherean, Çuberoan, Lapurdin, Bizcayan, Guipuzcoan,Alaba-herrian, eta bertce anhitz lecutan”.

(Axular, 1643, Gero).

Bertako biztanleen historia, giza historia oro bezala, kon-plexua da bere jarraitasunean eta ingurunean. Euskaldunenjatorria historiaurrean galtzen da, goi Paleolitoan, eta ordu-danik Aturri ibaiaren (iparraldean), Ebro ibaiaren (hegoalde-an) eta Ibaizabal ibaiaren arroaren artean (mendebaldea)bizi dira. Gaur egun Euskal Herria bi estaturen artean dagobanatua, 1530ean Karlos V.ak Nafarroako seigarren merin-dadea bertan behera utzi, eta Frantzia eta Espainiaren arte-ko muga Pirinioetara aldatu zuenez geroztik.

3. Zein da Euskal Herriaren historia egiten hastekoabiapuntua?

Bai iraganean, bai gaurko egunean, errealitatea da,ezen, kontuan izanik Baionatik Bilboraino, MauletikIruñearaino edota Gasteiztik Donostiraino eta handikZuberoraino denboran gertatu direnak, gauza ugaria izandela Euskal Herria beti. Lurraldearen nolakotasunaren,garapen ekonomikoaren, gorabehera politikoen eta gizatal-deen interesen, horien guztien eraginez, historian zehar,gizarte mosaiko bat izatea izan da Euskal Herriaren ezau-garri nagusia, diferentzia argiekin; gizarte horiek espaziogeografiko jarraituan eta jakinean garatu dira, baina politiko-ki zatikaturik beti.Gaur egun, iraganean bezala, ugaritasuna da Euskal

Herriaren ezaugarria: paisaien, baliabideen, interes politiko,sozial eta ekonomikoen ugaritasuna. Gaurko egunetik abia-tuta eta iraganera begira historia bat eraikitzea, espaziogeografiko zatikatu baten azterketa egitea da: bi estatu(Espainia eta Frantzia), zuzenbidezko izaerarik ez dutenhiru lurralde kontinente iparraldean (Iparraldea; txikienaPirinio Atlantikoen parte da), bi autonomia elkargo penintsu-lako hegoaldean (Hegoaldea), hiru probintzia EuskadikoAutonomia Elkargoan bilduak eta beste autonomia elkargobat, probintzia-bakarra (Nafarroa). Legearen aldetik, ordea,zabalik dute Espainiako Estatuko bi elkargo autonomoek,elkarrekin, autonomia elkargo bakarra osatzera igarotzekobidea. Era honetako berreraikuntza historiko bati ekiteakzailtasun bat gehiago eransten dio berez nekeza izaten denberreraikuntza historikoari. Zentzu horretan har daitekeenedozein erabakik ziurtatua du polemika handi bat, kontuanizanik gaurko euskal gizartean dauden ikusmolde ideologi-koek oso distantzia handiak sor ditzaketela halako iragannahasi baten interpretazioan. Horren adibiderik argiena

ikasturte honetan ikasi behar duguna da. Ikasketa horretan,Euskal Herriko historiara hurbilduko gara, baina beti erekontuan izanik Euskal Herriaren parte bat baino ez dugulaaztertuko, Espainiarekin bat datorren eta harekin harrema-netan dagoena, era horretan Frantziako estatuaren baitandauden iparraldeko lurraldeekin izan daitezkeen harrema-nak alboratuz.

4. Euskalduntasunaren ziklo historikoa.

Ziklo historikoa denbora espazio bat da, arrazoirenbatengatik azpimarratzekoa den gertaera batetik abiatzendena, garapen handieneko mailetara heldu eta gero behe-raldiko prozesu bat duena, harik eta beste ziklo batek aurre-koaren lekua hartzen duen arte. Euskal Herriaren historia-ren kasuan, ziklo sail bat bereiziko dugu:– Lehen zikloa denboran urrutienekoa da. Gizakiak gaur

egungo lurraldearekin gutxi gorabehera bat datorren euskallurraldera iritsi zirenetik, I. mendearen inguruan eremu horierromanizatu zen arte iristen da. Aldi honetako historia datu,dokumentazio eta baliabide oso urriekin osatu da.Dakigunez, lurralde honetan bizi ziren talde etnikoak familiabereko kide izateak lotzen zituen (gentiltasuna), lurraldebereko kide izateak baino gehiago: baskoiak, barduliarrak,karistiarrak eta autrigoiak dira talderik ezagunenak.– Bigarren zikloa lurraldearen erromanizazioarekin bate-

ra gertatzen da. Esan genezake aldi honetan sartzen delaEuskal Herria historian, egile klasiko greko nahiz erromata-rren testuen eskutik. Testu horiei dokumentu epigrafikoak,arkeologia hondakinak eta hizkuntz egiturak erantsi beharzaizkie, kopuru garrantzitsuan. Euskal Herriko erromaniza-zioa Erromak erabili ohi zuen eskema orokorraren araberaegin zen, hau da, komunikazio sare garrantzitsu bat (galtza-dak) eta biziguneak sortu ziren, eta baliabideen errendi-mendua baliatu eta hobetu zen. Hegoaldea (ager), nekaza-ritzan oinarritzen zena eta aski erromanizatua, eta iparral-dea (saltus), sartzen zailagoa, bereizi ziren.– Hirugarren zikloa Erromatar Inperioarekin krisiarekin

(V. mendea) eta tribu barbaroen sarrerarekin hasten da etaX. mende aldera bukatzen. Zatiketa eta murrizte aldia da.Baskoiak etengabe borrokatzen dira, bisigodoekin aurrena,eta frankoekin eta musulmanekin gero. Aldi honetan hasizen sortzen kontinenteko iparraldeko lurraldeen eta penin-tsulako hegoaldeko lurraldeen arteko zatiketa. IX. mendeinguruan desagertu ziren hirian oinarritutako izendapengentilizio monarkikoak, hala adibidez Iruñeko erregeak.– Laugarren zikloa X-XV mende bitartekoa da. Ziklo

honen ezaugarria indar politikoan baino areago indar erli-jiosoan oinarritzen den zirkulazio sistema bat da, errome-saldien igarotzea adibide baterako. Santiagoko Bidea deri-tzanaren inguruan, haren eraginpean eta errege-erreginenoniritziarekin, interes ekonomikoa duten hirien eta hiribilduensorrera hasten da. Nafarroako koroa Araba eta Gipuzkoakolurretatik bereizten da, eta aldi berean penintsulako euskal

18

13. dokumentua. 1815ean eratutako Bidegabeen Juntaren txostena.Seguru esan daiteke kontraforu modura ikusten dela han Herrikobertako agintariek esleitzen edo agintzen ez duten guztia. Diputazioiraunkorrak aginpide izugarria du, badirudi sortzean helburu bakarraizan duela, gobernuaren neurri guztiei kontra egitea eta HerrialdeaZure Maiestatearen Aginpide Subiranoarekiko eta Erreinuarenongintza orokorrarekiko harreman orotatik aparte mantentzea. Zerdu hark Espainiako gainerako probintzien berdina? Ezertxo ere ez.Legeak desberdinak. Gobernua berea du osorik; zergarik batere ez;merkataritza, araurik batere gabe, eta guztiz irekia; Aduanak, ema-tzaigabeak; kaparetasuna edo noblezia, leinukoa, unibertsala; estable-zimenduak, bereak; irabaziak, ondarezkoak denak. Nola, era horre-tan, pentsa daiteke espainiar Monarkiaren parte direnik, ez badaudeez haren legeen, ez haren zamen, ez haren betebeharren mende?

14. dokumentua. Foruen ezeztatze dekretua, 1876.“Konstituzio politikoak espainiar guztiei ezarri dizkien eginbeharrak,armen zerbitzura joatea legeak deitzen dienean, eta Estatuko gastue-tan beren ondasunen arabera laguntzea, zabalduko dira, eskubidekonstituzionalak zabaltzen diren bezalaxe, Bizkaia, Gipuzkoa etaArabako probintzietako herritarrengana ere, nazioko beste probin-tzietara bezala”.

1876ko uztailaren 21eko Foruen aldaketarenLegearen 1. artikulua.

15. dokumentua. Ziklo historikoen dinamika.“Zikloek, eremu geografiko bakoitzean, eta herri desberdinei dagokie-nez, oso diferentzia dinamiko nabarmenak adierazten dituzte, eta oro-bat adierazten dituzte bilakaera bezalako kontzeptu guztiz arruntekin

bat ez datozen gertaerak. Batzuetan badirudi zikloak errepikatzen dire-la, partez (eta hori gertatzen da inoiz gure kasuan*). Beste batzuk osodesberdinak dira; izan ere, dinamika desberdina izaten da…”.(*) Euskal Herria du gogoan.

Caro Baroja, Julio. El Laberinto vasco. Biblioteca de la Historia deEspaña. Sarpe Argitaletxea. Madril, 1986.

– AZTERBIDEAK –13. dokumentua.Testuaren arabera, zein harreman dago eukal probin-tzien eta Erregearen aginpidearen artean?Nork gobernatzen ditu euskal probintziak?Testuaren egilearen arabera, har al daitezke eukal pro-bintziak espainiar Monarkiaren partetzat? Argudiaezazu zure iritzia.14. dokumentua.Zein da testuaren helburua?Zein dira euskal probintziak nazioko gainerakoekin ber-dintzen dituzten alderdi jakinak, testuak aipatzendituenak?Zein argudio ematen da euskal probintziak gainerako-ekin berdindu ahal izateko?15. dokumentua.Zikloek dagozkien herrien eta lurraldeen bilakaeraesan nahi al dute?Zer gertatu ohi da zikloekin Euskal Herriko historian?

Kataluniako Autonomia Estatutuaren onespena,1979ko abenduaren 29an.

Jesus Mari Leizaola, erbesteko lehendakaria,eta Karlos Garaikoetxea, trantsizioko lehen lehendakaria,

Gernikako Batzar Etxean, 1979an

Mem

oria

dela

trans

ición

.ElP

ais.

Mem

oria

dela

trans

ición

.ElP

ais.

19

lurralde desberdinetako biztanleek Nafarroako eta Gazte-lako erreinuekin lotura hitzartuak zertzen dituzten aldi batzabaltzen da. Zikloaren amaieran, bando desberdinen arte-ko barne borrokak gertatzen dira: alde batetik, antzinakolanda herrien eta landa berrien arteko borrokak; bestetik,hiribilduetako biztanleak landakoen kontra borrokatzen dira.Hori guztia merkataritza ibilbide berriak sortzen diren uneberean gertatzen da, euskal munduaren usadiozko barkar-tasuna apurtzen dutenak. Alde batetik, euskal kostaldekoportuak Gaztelako artilearen esportazioaren merkataritza-gune bihurtzen dira; bestetik, jarduera ekonomiko handiadago, barrualdera, sardinzarraren eta bisiguaren merkatari-tzan. Era berean, orduantxe hasi zen itsas zabaleko arran-tzaren eta itsasgizon handien tradizioa; Europako iparralde-tik ekialdeko Mediterraneoraino eramango dute haiek berenjarduera.– Bosgarren zikloa XVI. mendetik XVIII. mendearen

bukaeraraino doana da. Ziklo honen hasiera Nafarroakomonarkiaren krisiaren eztandak markatzen du, Gaztelakoeta Aragoiko monarkiek anexionatu baitzuten, eta, gaine-rako hiru lurraldeetan, bandoen arteko borroken gogortze-ak (XV. mende bukaeran). Hori guztia ekonomia krisi larrie-kin areagotu zen. Bestalde, garai honetan desagertu zirenmusulmanak penintsulatik, aurkitu zen Amerika eta batera-tu ziren espainiar koroak errege bakar baten mende.Horrek guztiak itxaropen berriak zabaldu zituen, honakogertaeretan gauzatuko zirenak:• Barne gatazken amaiera.• Ontziolen ugaltzea.• Arma industriaren garapena.• Legeak, foruak eta usadioak inprimatzea eta kodetzea.• Kultura mailak gora egitea, lehen mailako hezkuntzanbatez ere.• Euskarazko lehen lan inprimatu sistematikoen hasiera.Alabaina, euskal hiri eta hiribilduak txikiak ziren oraindik

ere, eta landako munduak oso garrantzi handia zuen.Euskal hizkuntzari dagokionez, orduan hasi zen atzera egi-ten, eta penintsulako lurraldearen barruan motel baino eten-gabe murriztu zen, hegoaldetik hasita.– Seigarren zikloak orain arte aztertutakoek baino aldi

laburrugoa hartzen du. 1792tik 1876ra doa. Historialariaskok “katastrofiko” deitu izan duten zikloa da, eta ezauga-rri hauek ditu:• Espainiaren eta Frantziaren arteko gerra XVIII. mende-aren bukaeran.• Napoleonen gerrak.• Kolonien galera.• Ontziolen krisia.• Karlisten eta liberalen arteko erabateko bereizketa ide-ologikoa.• Gerrate karlistak.Aldi honen bukaeran asko murriztu ziren foru legeak, eta

horrek, garaituen artean, gerrak “euskaldunek galdu” zituz-

telako sentimendu bat sortu zuen, eta liberalak, aldiz, inte-res handiagoa zuten “banakako askatasunetan”, euskalkolektibitatean eta kulturan baino.– Zazpigarren zikloa 1876-1936 urte bitartekoa da.

Emaitza kontrajarriak eman zituen garaia da. Gerrate kar-listetan garaituak izan zirenengan nortasunaren ezauga-rriak galdu zirelako kontzientzia sortzeaz batera, hizkun-tzari zegokionez batez ere, kapitalismoak eta gizarteindustrialek oparoaldi ikusgarria izan zuten, Bizkaianbatez ere, eta horrek kanpoko langile asko eta asko era-karri zituen, hirietan, hiriguneetan eta hiri inguruetan egoi-tza hartu zutenak. Gizarte egoera berri horren emaitzagisa, indar politiko berriak jaio ziren. Nazionalismoa etalangileen sozialismoa izan ziren politika berriaren prota-gonistak.Garapen ekonomiko eta industrialak, era berean, eus-

kalduntasunari buruzko euforiazko eta pozezko kontzientziabaten sorrera eragin zuen, eta baita Espainiako gainerakolekuei buruzko halako nagusitasun konplexu bat ere.– Zortzigarren zikloa gerra zibilarekin hasi (1936), eta

1976 arte luzatzen da, hau da, Franco hil arte. Aldi laburbaten ondoren –orduan eratu zen Eusko Jaurlaritza, eus-kal lurraldeen zati bat bateratuz, autogobernuko erakundebatzuk historian aurreneko aldiz sortzea suposatukozuena–, gerra zibilaren amaierak, Francoren garaipenare-kin, espainiar nazionalismoaren erabateko nagusitasunaekarri zuen, eta ideia desberdin guztiak bortxaz zapaltzea.Horren ondorioz, euskalduntasuna klandestinitatera, erbes-tera eta diasporara igaro zen, ezkutuko izatera, eta horrekgorespen baten eta “martirologio” baten sorrera eragingozuen, demokraziaren aldeko trantsizioan oso eginkizungarrantzitsua jokatuko zuena. Ziklo honetan garrantzi han-dia duen beste faktore bat, kontuan izanik gaur duen etasegur aski etorkizunean ere izango duen garrantzia, ETArensorrera da.– Bederatzigarren eta azken zikloa Francoren heriotza-

tik (1976) gaurko eguna arte doana da. Diktaduran izan zenaskatasunen aldeko borrokaren emaitza gisa, bizimodupolitikoaren birsortzea eta demokrazia dira ziklo honenezaugarriak. Euskalduntasuna berrindartzen hasten dendenboraldia da, baina, aldi berean, politika esparrua askozatitzen eta konplexutasuna etengabe areagotzen da, etahori kontraesanezko moduan agertzen da. Euskaldun-tasunak ez du inoiz izan gaur duena bezalako proiektu poli-tiko autonomorik, autogobernua handitzeko helburua dutenerakunde politiko eta ekonomiko berezkoekin. Aldi berean,nekez aurki daitezke hain epe laburrean gertatu direnberrindartze fenomenoak, herriarenak, kulturarenak, hiz-kuntzarenak, folklore eta historiarenak. Baina, era berean,sekula ez dira hain modu gogorrean azaleratu iritzi politikodesberdinak eta are elkarren kontrakoak; era horretan,terrorismoa euskalduntasuna berreskutzeko prozesuariatxikitako elementua bihurtu da.

20

2. Gaztelako Ondorengotza Gerra (1475-1479). Gaztelaeta Aragoi arteko batasuna.

Gaztelako Henrike IV.a (1454-1474) gizonezko ondoren-gorik gabe hil zenean, bi bando eratu ziren, Gaztelako errei-nuaren koroaren ondarea lortu nahi zutenak. Alde batetik,errege zenduaren arreba zegoen, Isabel, gero IsabelKatolikoa izango zena, eta, bestetik, Joana “la Beltraneja”,Henrike erregearen alaba eta askok sasikumetzat hartzenzutena. Erregegai bakoitzak, ezkontzen bidez, bere babe-sak bilatu zituen, babes politikoa ez ezik, babes militarra ereizateko. Joana Portugalgo Alfontso V.arekin ezkondu zen,eta Isabel, bere aldetik, Aragoiko koroaren oinordeko etagarai hartan Siziliako errege zen Fernandorekin.Gatazka borroka militarrean erabaki zen; bertan Isabel

irten zen garaile, zeinak Toroko guduan garaitu baitzituen berearerioak (1476), eta era horretan Gaztelako erregina gisa aitor-tua izatea lortu zuen, Madrigalgo Gorteetan, 1476ko apirilean.

1479koa urte erabakigarria izan zen gatazka honetan.Alde batetik, gaztelarren garaipen militarrek Alcaçovakoituna izenpetzea ekarri zuten, zeinean Portugalgo AlfontsoV.a uko egiten baitzien Gaztelako koroaren gaineko eskaki-zun guztiei. Bestalde, Aragoiko Joan II.a hil zenean,Fernandok erreinuko koroa oinordetu zuen eta bi koroenbateratze formala gertatu zen, Gaztelako Isabel I.a etaAragoiko Fernando II.a, hau da, Errege Katoliko ospetsuak,ezkondu zirenean.

Txostena

1. Iberiar Penintsulako gatazken mapa XV. mendean.

– AZTERBIDEAK –Zein zen Iberiar Penintsularen egoera politikoa Isabeleta Fernando ezkondu aurreko urteetan?Zein harreman zegoen Bizkaiko probintziako biztanlebaten eta Gipuzkoako beste baten artean?Eta haien eta Aragoien bizi zen beste baten artean?Eta haien eta Kordoban bizi zen beste baten artean?

Monarkia tradizionaletan koroak lurraldearen gainean duen eragina (herria erregearen zerbitzura).

Iberiar Penintsulako monarkien bilakaera, Errege Katolikoengandik hasi eta Felipe II.a arte.

Monarkia tradizionala pertsona bakar baten esku dagoen gobernu mota da, eta gehienetan bizi artekoa etaondarezkoa izaten da. Ondarearen ezaugarri hori dela eta, gobernatu beharreko lurraldeak erregeak beremende bil zezakeen aginpidearen arabera antolatzen ziren. Era horretan, lurraldeak eta pertsonak, erregeakzuen aginpidearen ondorioz, politika-lurralde unitate baten edo bestearen parte izaten ziren.

Lurralde politikoak nola aldatzen diren txertaturik dauden monarkian arabera argi erakusten duen adibidebat, Gaztelako Ondorengotza Gerra deritzanetik (1475-1479) Felipe II.aren erreinaldiaren bukaeraraino doanIberiar Penintsulako historiaren aldia da (1598). Urte horien artean, etengabe zabaldu eta aldatuko daGaztelako monarkiaren lurraldea.

GALIZIAKOERRESUMA

GAZTELAKOKOROA

NAFARROAKOERRESUMA

VASCONIA

ARAGOIKOERRESUMA

ROSELLÓARAGOIKO

KOROA

MALLORCAKOERRESUMA

EMIRERRINAZARIA

EMIRERRI MERINIAEMIRERRI ZIYANIA

PORTUGALGOERRESUMA

Coruña Oviedo

Leon

Santander PabeTolosa

Narbona

Bartzelona

Girona

LleidaTarragona

Huesca

Zaragoza

TeruelCastellon

Valentzia

Alacant

Murtzia

Nimes

BurgosSoria

SegoviaSalamanka

AvilaMadril

Toledo

Huelva

Cadiz

Tanger

MalagaGranada

Almeria

Palma

JaenSevilla

Kordoba

Ciudad Real

Cuenca

Albacete

Caceres

Badajoz

Guadalajara

Logroño

Iruña

PalenciaValladolid

Zamora

KANTAURI ITSASOA

MEDITER

RANEO ITSA

SOA

Tuy

Oporto

Coimbra

Alfarrobeira(1149)

Olmedo(1445 eta 1467)

LisboaIrmandiñoen gerrak (1431-1468).

Nobleen garaipenak.

Erregeren garaipenak.

Nobleek Enrike IV.aren kontra egindakomatxinada ahalegina (1465).

Gaztelako Koroan izandako liskarrak.

Aragoiko Koroan izandako liskarrak.

Euskal Ahaide Nagusien gerrak.

Frantziari utzitako lurraldea (1462-1493).

Kataluniako gerra zibila (1462-1472).

Kataluniako jopuak.

Mallorca eta Menorcako arrotzak (“forans”).

21

3. Penintsulako lurraldearen bilaketa: gerra eta familia.

a. Granadaren konkista.Barne azpijokoak bukatu zirenean, Penintsulako erreinu

garrantzitsuenen arteko batasuna lortzea izan zen Isabeleta Fernandoren helburu nagusia. 1492an gorabehera mili-tar txiki batez baliatu ziren, 1482an Zahara hartu izana,Granadako Nazari Emirerriaren iraupen luzearen azkengunearen konkistari ekiteko. Hamar urte geroago, 1492kourtarrilean, Granada hiriburua eta Iberiar Penintsulakoazken nazari gunea Gaztelako Koroari eman zitzaizkion.

b. Itsasoaz bestaldeko inperioaren hasiera.Amerikako kontinentearen aurkikuntzarekin, 1492-X-

12an, Gaztelak gizadiaren historian sekula izan ez zenzabalkunde bat jarri zuen abian. Hain izan zen zabalkundehori handia, non Gaztelako Koroaren babespean egin bai-tzen munduaren lehen bira (1522-IX-6), eta era horretanziurtatu zen Gaztelaren presentzia, hala esan daiteke, bostkontinenteetan.

c. Nafarroaren konkista.Nafarroa, tradizioz Frantziaren aliatua zena, Fernan-

doren helburu anexionisten mende zegoen oraindik ere.Izan ere, sarritan saiatu zen hura, aurrenik, nafarrak aragoi-tarrengana erakartzen, eta Isabel hil ondoren, 1504-XI-25ean, bere emaztearen koroaren ordeko izendaturik,Gaztelarantz erakarri nahi izan zituen.XVI. mendearen hasiera aldera, Espainiako eta Frantziako

koroen arteko Italiako gerren garaian, Fernandok Nafarroakoerreinuaren konkista militarra prestatu zuen. Nafarrek neutralizateko borondate sendoa zuten arren, hitzarmen bat eginzuten Frantziako Luis XII. arekin, beren independentzia ziurta-tzearen truke. Alabaina, Albako Dukearen gaztelar osteekerreinua inbaditu zuten. Nafarroako gorteek leialtasunezkozina egin zioten Fernandori 1513an. Erregeak, bere aldetik,nafar foruak berretsi zituen, eta aldi berean Nafarroa lehenbiziAragoiko koroan sartu zuen eta geroago Gaztelakoan.

d. Nazioarteko itunak.Frantziarekiko borroketan babesak aurkitu nahian,

Fernando Katolikoak itunak prestatu zituen Austriako erregeeta Alemaniako enperadore Maximiliano I.arekin, zeinaHerbehereetako (hau da, gaurko Belgika eta Holandako),Luxenburgoko eta Franche Comptéko (gaur egunFrantziako parte da lurralde hori) erregina zen BorgoinakoMariarekin baitzegoen ezkondua. Ituna ezkontza bikoitzbatean gauzatu zen: Errege Katolikoen semea (Joan prin-tzea) eta alaba (Joana printzesa), Maximiliano etaBorgoinako Mariaren ondorengo ziren Feliperekin etaMargaritarekin ezkondu ziren. Joan printzea laster hil zenarren, ondorengorik utzi gabe, ituna Austriako Feliperen etaJoana (“Eroa”)ren ondorengoen inguruan sendotu zen, etabatez ere, haren seme nagusiarengan. Espainiako KarlosI.a eta Alemaniako V.a izenarekin gobernatuko zuen hark.

e. Errege Katolikoen ondarea: errege bakarra hain-bat koroarentzat.Fernando Katolikoa hil zenean, 1516an, Felipe,

Joanaren senarra, hila zela ordurako, eta ezgaitua Joanabere eromena zela-eta, Karlos erregea izendatu zutenErrege Katolikoen ondasun guztien oinordeko. Karlos I.ak,amaren aldetik, alde batetik gaztelako koroa eta Amerikakolurralde guztiak oinordetu zituen, eta, bestetik, Aragoikokoroa eta Italiako eta Mediterraneoko ondasun guztiak.1519ko ekainaren 28an, ahobatez aukeratu zuten Karlos

Austriakoa bere aitona Maximilianoren oinordeko, KarlosV.a izenarekin, Erromako Germaniar Inperio Santuko enpe-radore, eta, hedaduraz, baita bere amonaren ondasunenoinordeko ere.Bere erreinaldian zehar, Karlos I.ak etengabe zabaldu

zuen inperioa, harik eta ia planeta osoan ondasunak izanzituen arte. Inperio hartaz esan ohi zen bertan “eguzkia ezzela inoiz jartzen”.

f. Iberiar Penintsularen batasuna.1554 eta 1556 urte bitartean, Karlos I.ak bere botere guz-

tia bere seme Felipe II.ari utzi zion, eta hark, 1580an,Portugalgo erregea oinordekorik utzi gabe hil zenean, portu-galdar koroaren gaineko eskubideak erreibindikatu zituen;azkenean eman zizkioten, eta Portugalgo errege bihurtu zen.Era horretan, Penintsularen batasuna lortu zen eta itsasoazbestaldeko portugaldar lurralde guztiak anexionatu ziren,Felipe erregeak aita, aitona-amona eta birraitona-birramona-rengandik oinordetu zituen gaztelar-aragoitar ondasun ordu-rako izugarri handiak areago zabaldu zituztenak.

– AZTERBIDEAK –

Zein izan zen Errege Katolikoek lortu nahi izan zutenlehen helburu politikoa?Zer tresna erabili zuten helburu hori lortzeko?Zenbat denbora igaro zen Errege Katolikoen erreinal-diaren hasieratik Iberiar Penintsularen batasuna gauza-tu zen arte?Erantzun aurreko ataleko galdera-giltzarri berei.Eta nolakoa izango zen Lisboako biztanle batekikoharremana?

Espainiako Karlos I.a.

22

Emakumearen Historiaren azterketarako joeraideologikoak.

“Historia berri” bat egiteak, emakumearen iraganarenezagutzan oinarritua, jakin ahal izateko nola bizi izan den,eta zein ekarpen egin dion liburuetan agertzen ez dengizadiaren historiari, hainbat arazo topatu zituen hasieran.Garrantzitsuena dokumentuzko euskarri argi baten faltazen, kontuan izanik historia berri hori ezingo zela garatugizonek eta gizonentzat berregindako historia batenhatsapen tradizional eta akademikoetan oinarriturik.Horretarako, berreraikuntza historiko berri hau gizonezko-en mundu akademikotik bereizten zituen lehen osagai sailbatean oinarritu zen, ez bakarrik gaiak lantzeko moduaridagokionez, aitzitik, baita lan metodoetan, erabili beharre-ko informazio eta dokumentazio iturrietan, eta, batez ere,azterketen azken jomuga eta helburuan ere. Aurrenik,beharrezko zen elite protagonista handiak azterketatikezabatzea (tradiziozko historiaren erdigune eta oinarrizkoeuskarria zirenak) eta masen ezagutzan zentratzea.Bigarrenik, nahitaezko gauza zen azterketa hauek ema-kumeen berdintasunaren aldeko borrokarekin lotzea, baigaurko egunekoarekin, bai etorkizunekoarekin. Azkenikusmolde horrek garrantzi handia du; izan ere, iragana-ren ezagutzak baliagarria behar du izan historiak, gauregungo eguna arte iragandako denbora guztia bezalaulerturik, emakumeengan eta emakumeen orainean izandituen ondorioak ulertzeko; hala, ondorio horiek zuzentze-ra, eta, ahal bada, ezabatzera bideraturiko estrategienanalisiak osatzeko posibilitatea eskaini behar du.Hirugarrenik, historia berri hau “ginekozentriko” moduandefinitzen da; hau da, eta ulertzekoa denez, historiaberreraikitzeko eredu androzentrikoa baztertzen du, gizo-

narengan oinarritzen dena, eta emakumearengan, ema-kumearen esperientzia historikoan, zentraturiko zientziabat nahi du bultzatu.

Bi eskola nagusi.

Emakumeen historia berriaren lehen garaian bi eskolanagusi sortu ziren, bata “kontribuziozkoa” izenekoa, eta bes-tea erradikalagoa eta borrokazaleagoa, “feminista” izendagenezakeena.• Kontribuziozko eskola. Espiritu nahiko praktikoa eta

“eklektikoa” du. Helburu nagusia emakumezkoaren espe-rientzia historikoaren berreraikuntza eta interpretazio berriaekarriko duen ikerketa garatzea du. Bere espiritu praktikohori dela-eta, denbora gutxian, ekarpen harrigarriak eginditu; emakumeen iraganaren azterketaren gai eta alderdiaskori eta desberdinei heldu die.• Eskola feminista. Erradikala ere esaten zaio. Lotura

estu-estua du emakumeen mugimenduaren erreibindika-

Gizadiaren iraganaz idatzi izan den historia, itxuraz, berbera da gure planetan gure aurreko denboretan biziizan diren gizaki guztiontzat. Alabaina, ideia hori faltsua eta engainagarria da; izan ere, guk ikasi dugun his-toria, oroz gain, bizi garen munduaren parteko gizon boteretsuen historia da, hau da, Europako mendebalde-ko mundua deitzen dugun espazioari dagokiona, eta hein handi batean bazterturik geratzen dira historiahorretan behartsuak, jende apala, bazterreko taldeak, planetako beste eremuak eta kulturak, eta, batez ere,emakumeak, nahiz eta haiek, gutxienez, aztertu nahi den iraganeko edozein gizartetako ehuneko berrogeitahamar izan. Premiazko gauza zen, beraz, bidegabekeria historiko garrantzitsu hori –hau da, emakumeena beza-lako gizatalde guztiz eraginkor bat, nahiz eta historialariek aipatu ez, iraganaren ezagutzatik baztertzea– dese-gingo zuten azterketak egitea.

Estatu Batuetan egin ziren, XX. mendearen hasieran, eta mugimendu sufragisten eraginez, emakumeen ira-gana ezagutzeko helburua zuten historiaren gaineko lehen ikasketak; baina, egiaz, emakumearen historia ezda Historiaren zientzian sartu, azterketa zorrotzekin eta berme akademikoekin, 1970/80 hamarraldia arte, femi-nismoaren joera ideologikoen eraginez izan zuen bultzadari esker.

Gizona eta emakumea: historia bera?

Elizabeth Cady Stanton(1815-1902).

Feminista hau, Susan BrownellAnthony-rekin batera,emakumeen sufragio-eskubidea-ren aldeko borrokan nabarmenduzen Estatu Batuetan. Stantonekantolatu zuen, Lucretia CoffinMott-ekin batera, emakumeareneskubideen aldeko lehen batzarra,Seneca Falls-en (New York),1848an. Ondoren EmakumeenSufragioaren aldeko ElkarteNazionala sortu zuen.

Bestelako begirada

23

ziozko jarduerarekin. Eskola honen oinarrizko ideia da gizo-nen eta emakumeen arteko desberdintasunetik sortua delairagana, eta hori hainbat modutan, indar eta eduki desber-dinez agertu den gizonezkoen opresioan adierazi da.Emakumearen mendekotasunaren modu horiek agerianjartzeko, iraganeko gizarte eta une desberdinetan gizoneneta emakumeen arteko harremanaren ereduak identifikatueta ezagutzeko premiatik abiatu beharra dago. Eskolahonen arabera, iragana ez da emakume bakartuaren bizi-tzari buruzko ikerketa, aitzitik, gizonezkoen esperientziare-kiko elkarreragina da, kontuan izanik elkarreragin horretansortzen dela sexu baten aurrerabidea eta bestearen zapal-kuntza.Argi dago eskola guztiek baztertzen dutela determinis-

mo biologikoa eta, nolabait ere, “generoen teoria” deritza-na onartzen dutela. Sexu biologikoa eta generoa bereizibehar direla da teoria honen abiapuntua. Generoa da giza-kia, gizona gehienetan, denboran zehar eratuz joan denkulturazko eraikuntza, biologikoki bi sexu, gizonezkoenaeta emakumezkoena, existitzen direlako froga arineanoinarrituz; eta desberdintasun horretatik abiatuta, objektu,ezaugarri eta harreman naturalak gainditzen dituztenharreman batzuk eratu dira, aldi desberdinetako gizonez-koen interes sozial eta kulturaletan oinarrituriko jokamol-deak bihurtzeko.Horregatik guztiagatik, hauxe da ikerketa historikoen

helburua: denboran zehar, edo interes berezia duen gizartejakin batean, “genero maskulinoaren” eta “genero femenino-aren” kulturazko eraikuntzak nola joan diren egituratuz defi-nitzea, eta orobat definitzea zer-nolako elkarreragina duteneraikuntza horiek, aztertu beharreko aldiaren, kulturarenedo ekonomiaren garapenean.

1. dokumentua.Emakumearen historia berriaren sorrera.“Duela hogei bat urte, hau da, 70eko hamarraldiaren

hasieratik, emakumeen gaineko historiografiaren ekoizpennazioartean nabarmenenari New Womens History deitzenzio, eta “berri” izendapena darama erantsita “Gizarte histo-ria berria” delakoaren eragin handia duelako, eta orobatXIX. mendeko historizismoak eta positibismoak emakumeenikasketa historikoan aplikatzen zituen jokamolde, ikuspuntueta tratabidetik esplizituki apartatzen zelako. Hala bada,gure mendean jaio eta esanguratsu (eta sarritan polemiko)bihurtu den iragana irakurtzeko modu baten aurrean gaude.Gizarteak bazterturiko eta kultura menderatzaileak alboratu-tako sektoreei baliabide kolektiboetan parte hartzearen exis-tentzia agerrarazi dieten mugimenduak dira, gizadiarenlanari ekin dioten ekarpenaren bezainbesteko parte har-tzea”.

Rivera Garretas, Milagros. Corrientes historiográficasen el análisis de la presencia de las mujeres en la historia.

En La mujer en la historia de Euskal Herria.Langaiak, Ipes. 12. zkia.

2. dokumentua.(Gizonezko) historialarien ikusmoldea, emakumeak his-torian izan duen garrantziari dagokionez.“Badakigu zein dagoen, gehien-gehienetan, gizarte

aldaketa, garapen eta mugimenduen joeren atzean…Onerako edo txarrerako, gizonezkoak dira”.

Hexter, J.H. The New York Times Book Review. 1946.

3. dokumentua.Gizona eta emakumea emakumezko historialari batenikuspegitik.“Espainiar gizarteak, usadioz, leku deberdinak esleitu

dizkio gizonari eta emakumeari, baina bata eta besteagarrantzi berekoak dira familia taldearen iraupenerako. Egiada legeek emakumea diskriminatzen zutela, baina bestegizarte taldeak ere diskriminatzen ziren, hala esklabo zire-nak, edo ijitoak, edo, besterik gabe, pertsonarik behartsue-nak. Alabaina, legeek sarritan emakumea adinez txikia balitzbezala hartzen zuten arren, ohiturazko zuzenbideak eta nor-beraren gizarte prestigioak lortzen zuten emakume batzuekgizartean eginkizun garrantzitsua izatea, eta emakumegehien-gehienak funtsezkoak izatea familia aurrera atera-tzeko taldea osatzeko unean”.

Cano Herrera, Mercedes. Hombre y mujer en la culturatradicional española. Cuadernos de Cultura y Civilización

Hispánicas. Madril 2002.

– AZTERBIDEAK –Egin dokumentu bakoitzaren sarrera bat.Zein da emakumearen historiaren berreikuntzaren bieskolen arteko alde nagusia?Zertan datoz bat?Aldera itzazu 1. eta 3. dokumentuak 2.arekin. Zein daalde nagusia?Zer derizkiozu 2. dokumentuan baieztatzen denari?Zertan bereizten dira 1 eta 3 dokumentuak?Zeri deitzen zaio genero?Zertan oinarrizen da generoaren eraikuntza?Zer alde dago sexuaren eta generoaren artean?

Emmeline Goulden Pankhurst(1858-1928).

Emakumeen Sufragioaren aldekoLigaren sortzailea (1889), etaEmakumeen Batasun Sozial etaPolitikoarena (1903). Elkartehauek burututako lehen ekintzakbilera publikoak eta protesta-ibilal-diak izan ziren. Gero, piketeak etabonbak erabili zituzten armatzat.Kartzelan denboraldi luzeakpasatu ondoren Londresen hil zenemakumeen boto eskubideaonartu baino aste batzuklehenago.

24

Historia ikasten denean, oro har, gauzak buruz ikastea izatenda joera; oroimena ordea, garrantzitsua den arren, ez da aski iza-ten, eta iragana ulertzeko pisurik handiena duen gauza ere ez da.Galderetan eta arazoetan oinarrituta ikasteak asko lagunduko dizu,iragana hobeto ulertzen ezik, baita gauzak buruz ikasten eta hobe-to gogoratzen ere.

1. Zergatik ikasten da herrialde baten historia?Noiztik ikasten da historia eskoletan?Zein talde politikok bultzatu ohi du historia nazionalen ikaske-

ta? Zer adierazten du historia nazional horien ikasketak? Zerenkontrako erreakzio izan nahi du?

Gogora eta azal ezazu zein elementu dagoen nazioaren senti-menduaren eraketan, eta nolako eragina duten elementu horieksentimendu horren sorreran.

Zein dira historia nazionalen ikasketaren arriskuak?Zergatik ez dira arrisku horiek historia nazionalen ikasketari

uko egiteko aski? Argudia ezazu zeure iritzia.2. Zer ikasten du herrialde baten historiak?Noiz hasten da Espainiaren historia?Bat al datoz historialari guztiak Espainiaren hasiera herrialde

eta nazio burujabe gisa kokatzeko garaian?3. Euskal Herriaren historiaren ikasketaren arazoa.Zein dira Euskal Herriaren historia bat osatzeko arazoak?Zein dira Euskal Herriaren iraganaren ikasketa zatitzeko balia-

garriak izan daitezkeen aldiak edo zikloak?

Historia azaltzerakoan ezinbesteko gauza da garai bakoitzekogertaerak eta egiturak definitzen dituzten hitz eta esapide sail baterabiltzea. Une bakoitzak, gertaera bakoitzak, bere azalpenak iza-ten ditu, bere terminologia berezia, bere pertsonaiak eta ezagutu etaerabili beharreko gertaerak. Hemen behean aurkituko duzu ikasiberri duzun gaia ulertzeko esapide berezien oinarrizko bilduma:

Ager. Erromanizazioak Euskal Herriko lurraldea bereizi zuen bieremuetatik hegoaldekoa. Iparraldekoa baino askoz ere irekiagoa.Nekazaritzan oinarrituriko ekonomia garrantzitsua zuen.

Aristokrazia hispanogodoa. Erromatar Hispanian egoitza hartuzuten bisigodoen gizartearen maila altua, gizarte klase pribilegioduna.

Bandokidea. Euskal Herrian Erdi Aroaren amaieran eta AroBerriaren hasieran (XIV eta XV. mendeak) Bandoen gerran borro-kan jardun ziren bi taldeetako kidea: Oinaztarrak eta Ganboarrak,bereziki Bizkaian eta Gipuzkoan. Nafarroan bertako bandoak arituziren borrokan, Agramondarrak eta Beaumondarrak.

Covadonga. Asturiasko erdialdean dagoen lekua. Bertan, 722.urtean, izen bereko gudua gertatu zen, Pelaio erregeak islamiargudarosteak garaitu zituena.

Errege Katolikoak. Gaztelako Isabel I.a eta Aragoiko FernandoII.a. Beren ezkon politikari esker, penintsulako lurraldeen parte handibat bateratzea lortu zuten. Historialari batzuen arabera, Espainiakolehen errege-erreginak dira.

Euskadi. Euskal Autonomia Elkargoaren izen ofiziala.Euskal Herria: herri izena eta izen historikoa, hizkuntzazko eta

geografiazko edukia duena. “Euskaraz egiten den lurraldea” esannahi du.

Euzkadi. S. Aranak 1901ean asmaturiko hitza, Araba, Bizkaia,Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa (Garaia eta Beherea) eta Zuberoaizendatzeko (kontzeptu politikoa).

Hegoalde. Euskal Herriko hegoaldeko eremua (espainiar-eus-kalduna).

Hispania. Erromatar Inperioak (K.a. III. mendea- K.o. V. men-dea) Iberiar Penintsulako lurralde osoa izendatzeko erabiltzen zuenhitza.

Iparralde. Euskal Herriko iparraldeko eremua (frantses-euskal-duna).

Keltiké. Grekoek (K.a VI mendea) Mediterraneo mendebalde-ko lur guztiak izendatzeko erabiltzen zuten hitza.

Martirologioa. Maritirien eta santuen katalogoa.Pelaio. (718-737) astureen buruzagia, Anbasa musulman

valiak bidalitako gudarosteak garaitu zituena.Saltus. Erromanizazioak Euskal Herriko lurraldea bereizi zuen

bi eremuetatik iparraldekoa. Hegoaldekoa baino askoz ere itxiagoa,sartzen zaila eta askorik erromanizatu ez zena.

AZTERsintesia

Galdera nagusiak.

Funtsezko kontzeptuak.

KRONOLOGIA.

Kronologiaren ikasketa historiaren ikasketaren parte ezinsaihestuzkoa da. Gertaerak denboran ordenatzen jakin gabe,zer gertatzen den lehenago eta zer geroago bereizi gabe, zer-gatiak eta ondorioak nahastuz, ezinezkoa da ulertzea iraganeangertatua eta zer harreman duen horrek orainaldiarekin. Gertaeraedo aldi historiko bat behar bezala azaltzeko, datu kronologikogutxieneko batzuk erabili behar dira nahitaez. Hona hemen ikasiberri duzun gaiaren oinarrizko kronologia bat:

Espainiaren historiarako oinarrizko kronologia:Erromako Inperioko K.a. III mendea-K.o. V. mendea.711. Musulmanak Tarifako lurretan lehorreratzen dira eta IberiarPenintsula konkistatzen hasten dira.

722. Covadongako gudua. Bertan Pelaio erregeak arabiarrakgaraitu zituen.

1474-1516 Errege Katolikoen erreinaldia.1640. Espainia eta Portugal behin betiko bereizten dira.1812. Konstituzioa.

Euskal Herriaren historiarako oinarrizko kronologia (ziklohistorikoak):Lehen zikloa: lehen giza bizigunetik, I. menderaino.Bigarren zikloa: erromanizazioa. I-V mendeak.Hirugarren zikloa: Erromako Inperioaren erorikotik X. mendea arte.Laugarren zikloa: X-XV mendeak.Bosgarren zikloa: XVI. mendetik XVIII. mendearen bukaera arte.Seigarren zikloa: 1792-1876 urte bitartea, “katastrofe” garaia.Zazpigarren zikloa: 1876-1936 urte bitartea.Zortzigarren zikloa: 1936-1976 urte bitartea, Francoren diktadura.Bederatzigarren zikloa: 1976tik gaur arte, demokraziaren aldia.

Gai bakoitzean, beltzez azpimarratzen dira, oinarrizko kon-tzeptuen atal honetan seinalatzen direnez gainera, gaia ulertzekogarrantzitsuak diren kontzeptuak.

Azterketarako sintesia

25

DOKUMENTU HISTORIKO BATEN AZALPENA (I).

Gauzak bestelakoak direla pentsa badaiteke ere, historiakoazterketetan parterik zailenetako bat dokumentuen azalpenaizaten da. Dokumentuen konplexutasuna dela-eta, emaitzak ezdira beti izaten haietatik a priori espero dena. Normalean azal-penak oso modu desordenatuan egiten dira, edota aipatzendiren alderdiek, dokumentuaren gai orokorrarekin lotura baduteere, ez diote erreferentzia agerikorik egiten testuaren eduki jaki-nari. Emaitza horiek direla-eta, zuzentzaileak ez ditu beharbezala neurtzen zuzentzen ari den ikasle taldearen ezagutzak.Hori gogoan harturik, hainbat atal eskainiko diogu testu histori-ko bati behar bezala heltzen jakiteari. Era horretan, testuarenaurkezpenak egiten, ideia nagusiak bereizten, analisi kritiko bategiten eta dagokion historia gaiari buruzko harremanak zertzenikasiko dugu. Alderdi horiek xeheago aztertuko ditugu lehen“AZTERKETARAKO GILTZARRIAK” lau fitxetan, azterketakprestatzeko helburua baitute.

I. Dokumentua eta dokumentuaren egilea kokatzeko.

Dokumentu historikoa da historialaria bere lana egitekooinarritzat hartzen duen materiala. Dokumentuak erabiliz, ira-ganeko gertaerak eta pertsonaiak berreraiki daitezke, eta esa-nahi egokiz hornitu. Alabaina, testu bati eta testu horren edu-kiari heldu aurretik, garrantzitsua da zehaztasunez jakitea zeininformazio ematen duen edo eman dezakeen dokumentuaklantzen ari garen gaiari buruz, eta eskaintzen digun informazio-aren mugak ahalik eta ondoena zehaztea: dokumentuarennolakotasuna, egilea (zein den, testuaren edukiari buruz nonkokatzen den, data, etab.), idazketaren zertzelada historikoak,etab. Atal honetan testu historiko baten azalpenaren sarrerakegiten ikasiko dugu.

AZTERgiltzarriak

Eraikuntzarako giltzarriak.

Zuzenketarako giltzarriak.

Atal honetan zure testuak puntu egokiak eta beharrezkoakbetetzen dituen ikus dezazun giltzarriak eskaintzen dizkizugu.Sarrera batek ondoko puntu hauek izan behar ditu kontuan:• Testuaren tipologia identifikatu: publikoa den ala pribatua,komunikazioaren asmoa, etab.• Egilea eta idaztean ageri den aginpidea. Zer bermatzendu agipide horrek?• Testua zein gairi dagokion (gure kasuan, liburuko aurkibi-deko zein parteri dagokion).• Gaiari buruz ematen dituen oinarri nagusien azalpenlaburra.

Dokumentu hau kazetaritzako artikulu bat da, iritzizkoa, etabertan egilea, zeina bi unibertsitatetan, espainola bata eta esta-tubatuarra bestea, soziologiako irakasle baita, irakurleei ikusa-razten ahalegintzen da izaera nazionaleko gizatalde batekokide izateko sentimenduari buruz izan daitezkeen ikusmoldedesberdinak; orobat aipatzen ditu sentitzeko modu desberdinhoriek eguneroko gizartean eta batez ere politikaren alorreanizan ditzaketen ondorioak.

Osa ezazu dokumentu honetarako sarrera bat, dokumen-tuaren gaia eta gai horri buruzko ikuspuntua definituz.

Valentziar izatea.

Valentziar edota espainiar izateko modu asko dago.

Valentziar izateak pertsona batzuentzat esanahi bat izan dezake,

eta beste pertsona batzuentzat beste esanahi bat, oso bestela-

koa. Batentzat gizatalde baten nortasunaren ezaugarriak halako

batzuk dira eta beste batzuentzat beste batzuk. Nire gremio inte-

lektualean “kolektibo baten irudikapen gatazka” esaten zaio

horri. Interpretazio ugaritasun horri galdera honen erantzunak

aztertuz antzematen zaio: zure ustez, zein baldintza bete behar

du pertsona batek valentziartzat hartua izateko? Soziologorik

fidagarrienek galdera horri erantzuteko modu desberdinak dire-

la ikusi dute, eta sailkatu ondoren etiketa desberdinak ipini diz-

kiete. Hiruz besterik ez naiz arduratuko, eta hiru horiek valen-

tziar biztanleriari agertzen saiatuko naiz.

Orokorrena zibikoa da, eta “territorialista” edo “politikoa”

ere deitzen zaio; era honetako esaldietan adierazi ohi da:

“Valentziarra da Valentziako Elkargoan bizi dena eta bertan lan

egiten duena”. Ez dago bestelako baldintzarik edo eskakizunik,

ezpada lurralde baten komunitate politikoaren parte izatea,

pasaporte bat, NAN bat izatea edo zergak ordaintzea. Ikusmolde

zibikoaren aurrez aurre, beste ikuspuntu bat jarri ohi da, “pri-

mordialista” edo “etnikoa”: ikusmolde hori duten pertsonen iri-

tziz, komunitate bateko kide izateko beste pertsonekiko oina-

rrizko loturak izan behar dira: delako lurraldean bertan jaiotzea,

hizkuntza eta arbasoak dira soziologoek gehienbat azpimarratu

ohi dutena, erlijioa ere kontuan hartzen den arren. Ikusmolde

hau era honetako esaldietan adierazten da: “Hemen jaio ez baza-

ra ezin duzu Fallek esan nahi dutena ulertu”, “herri baten muina

hizkuntzaren bidez adierazten da”, edo “valentziarrak valentzie-

raz mintzatzen direnak dira”. Hirugarren forma boluntarista da:

kultura komunitate baten parte izateko, horixe desiratu behar da.

Euskal Herriko ikasle batek agian espainola izan nahiko ez duen

bezala, Bilboko ezkerraldeko langile batek agian ez du euskal-

duna izan nahiko, espainola edota murtziarra baizik.

Coller, Xavier. Sociologia saila. Yale University-Universidad deAlicante. El País, 1999ko apirilak 18.

Azterketarako giltzarriak

EKAINGO ZALDI POLIKROMATUA (DEBA, GIPUZKOA).

1969an, bi azpeitiar gazte, A. Albizuri eta R. Rezabal, AzpeitikoAntxieta Taldekoak, Arantzadi Zientzia Elkarterako lan batzuk egitenari zirelarik, Zestoara joan ziren, leize batzuk bisitatzera:

“Lan hori egitera zihoazela, konturatu ziren haize hotzekokorronte bat ateratzen zela zulo txiki batetik: haren atzean husgunehandi bat zegoen seinale argia. Zuloa zabaldu zuten, sartu zirenarrastaka bertan, eta era horretan hogei bat metro egin ondoren,galeria estu hark gorantz egiten zuela ikusi zuten. Zutitu ahal izanziren, eta aurrera jarraitu zuten, gero eta zabalagoa eta ederragoazen leize-zulo batetik. Harrimena ezin handiagoa izan zen pareteta-ko batean zaldi multzo bat aurkitu zutenean, eta ondoren irudi sailluze bat”.

Altuna J., Arrazola M. A., Galarraga I., Kortadi E.,Lecuona M., Linazasoro J. I., Plazaola J.

Euskal artea. Erein. Donostia.

Historiaurrea eta Antzinaroa.

BLOKEA1.

Atapuercako aztarnategietan, Burgosko hiriaren inguruan, duela milioi bat urteko giza hondakinak aurki-tu dira, eta horren ondorioz, Atapuerca bihurtu da “Europako giza bilakaeraren entziklopedia, gizartearibere ateak zabaltzen dizkiona, geure buruez gehiago ikas dezagun”.

Carbonell, Eudald. Atapuercako zuzendarikidea.

Plo

tar

gita

lpen

ak/C

ompl

uten

seA

rg.

J.Tr

ueba

.Ata

puer

ca.

29

1. Iberiar Penintsulako hominizazio prozesua.1. Non dago gizakiaren jatorria?2. Kronologia eta humanizazioaren ibilbidea.

2. Aurkikuntza berriak eta gizakien lehen agerraldiak Euskal Herrian.1. Behe Paleolitoa.2. Erdi Paleolitoa.3. Goi Paleolitoa.4. Non dago aldi honetako aztarnategi gehiago, iparraldeko isurial-

dean ala hegoaldekoan?5. Mesolitoa.

3. Nekazari eta abeltzain gizarteak eta metalurgiaren garapena.1. Lehen nekazari eta abeltzain gizarteak (Neolitoa).2. Aldiak.3. Lehen metalen erabilera.4. Europar migrazioen eragina.

Txostena. Artearen sorrera.

Bestelako begirada. Emakumea historiaurrean eta historiaren hasieran.

AZTERsintesia.AZTERgiltzarriak. Dokumentu historiko baten azalpena (II).

1. kapitulua

Hominizazio prozesua.

Gizakia agertu al zen gaur egun Iberiar Penintsula eta EuskalHerria izenez ezagutzen ditugun lurraldeetan?Beste lekuetatik etorri al ziren gizakiak? Nondik? Noiz iritsi ziren?Nola bizi ziren?

30

1. dokumentua. Gizakien etorrera Iberiar Penintsulara.

2. dokumentua. Afrikatik aterata, hominidoek Iberiar Penintsularairitsi arte egin ahal izan zituzten bideak.

“Hominidoak Atapuercara heldu zirenean oso ingurune berezia aur-kitu zuten. Zuhaitzak landare lastodunek estalitako esparru zabalekinkonbinatzen ziren. Haritzak (Quercus caducifolios) zelaian eta mendimaldetan zabaltzen ziren, aldi berean, eremu zabal handiak libre utzizera guztietako landare lastodunei. Txaradia erkametzez betea zegoen(Quercus perennifolios) eta bazen pinuren bat ere, nahiz eta pinuakugariagoak ziren aldameneko Demandako mendietan. Bazirenintxaurrondoak, urkiak eta pagoak ere, baina gutxixeago.Mendiak inguratzen zituzten zelaietan errinozeroak (Stephanorhinusestruscus), bisonteak (Bison voigtstedtensis), zaldiak (Equus altidens),adarzabalak (Dama “nestii” vallonetensis), orein erraldoiak(Eucladoceros guiulii) eta orein arruntak (Cervus elaphus) bazkatzenziren. Baziren apodunak baino arrisku handiagoko beste biztanlebatzuk ere: panterak (Pantera gombaszoegensis) eta beste harraparibatzuk...Oso biodibertsitate handiak ezaugarritzen zuen giro horrek inguratuzituen Atapuercako mendietan egoitza hartu zuten gizataldeak, egu-raldi gozoko une batean, basa olibondoaren (Olea) presentziak adie-razten duen bezala”.

Carbonell, Eudald eta Rodríguez, Xosé Pedro. Atapuerca, conociendonuestros orígenes. Historia 16, 287zkia. 2000ko martxoa.

– AZTERBIDEAK –

1. dokumentua.Gaur egun Iberiar Penintsularen hominizazioaz daudenteoriak kontuan izanik eta datu zientifikoak baliatuz,presta ezazu azalpen bat, zure ustez nola eta zer garai-tan gertatu zen adieraziz.Zergatik uste duzu geratu zirela gizakiak IberiarPenintsulan bizitzen, beste leku batzuen bila joangabe?Zer da eta zer eragin ditu Homo antecessor izenekoakhominizazioaren azterketan?Idatz ezazu testu bat ondorengo ideia baietsiz edoezetsiz:“Lehen gizakiek penintsulako lurretan egoitza hartuzutenean, bilakatuz joan ziren eta kultura teknologikoberezia osatu zuten, kanpoko ekarpen garrantzitsurikgabe, gizaki modernora iritsi arte”.

Suharrizko aizkora. Aurpegibikoestiloa, teknologia Olduvayensearenaraberakoa. Arabako ArkeologiaMuseoa.

Harrizko industriaren hondakinak.

Ata

puer

ca.

Plo

tet

aC

ompl

uten

sear

g.

Atapuerca

Dmanisi

UbeidiyaRiwat

Hadar

TurkanaKanapoiOlduvai

Longgupo

Beijing

100.000 urtetik behera.

100.000 eta 500.000 urte bitarte.

500.000 eta 1.000.000 urte bitarte.

1.000.000 eta 1.500.000 urte bitarte.

1.500.000 eta 2.000.000 urte bitarte.

2.000.000 urtetik gora..

31

1. Non dago gizakiaren jatorria?

Iberiar Penintsulako historiaurrearen azterketak gauregun duen arazo handienetako bat hominidoak nola berta-ratu ziren eta zein garaitan jakitea da. Hominizazio horrenazterketak lotura estua du europar kontinentekoarekin.Eskura ditugun aurkikuntzak ez dira oso ugariak eta aurkitu-riko hondakinen interpretazioak sekulako eztabaidak etaauziak eragin ditu.

Funtsean, hiru teoria eman izan dira europar kontinente-ko lehen gizakien kolonizazioari buruz:

Europa zaharraren teoria, lehen gizakien etorrera duela2 eta 2,5 milioi urte izan zela aldezten duena.

Europa helduaren teoria, lehen biztanleak duela milioibat urte iritsi zirela dioena.

Europa gaztearen teoria, zeinaren arabera kontinente-ko lehen biztanleak duela bostehun mila urte iritsi ziren.

Gaur egun, eta Atapuercako aztarnategiko aurkikuntzeiesker (Burgos hiriaren ekialdera dago Atapuerca, 15 kilo-metrora), aldatzen ari dira kontinentearen lehen hominiza-zioari buruzko ideiak. Homo antecessor deitu zaionarenagerpenak pentsarazten digu gizakia duela milioi bat urte iri-tsi zela Atapuercara. Era horretan, baztertua geratzen daEuropa gazte baten teoria, sendotu egiten da Europa hel-duarena eta atea zabalik geratzen da Europa zaharrarena,izan baitaitezke beste aurkikuntza batzuk are urrutiago era-man gaitzakeenak lehen biztanleei dagokienez. Homo hau,dirudienez, Afrikatik dator; duela 1,5 milioi urte atera bidezen handik, eta Iberiar Penintsulara Ekialde Hurbileanbarrena eta Anatolia eta Kaukasoa gurutzatuz iritsi bide zen.Hominido mota desberdinen arteko lehiak eta horren ondo-rioz hominido taldeen artean, teknologia maila desberdinen-gatik, izan zen berrantolaketak eragin zuen, inondik ere,lekualdaketa hori. Homo antecessor talde horiek, Tanzaniaiparraldeko Olduvai haitzarteetako aztarnategi paleontologi-koan aurkitu izan delako, Olduvai izen horrez deitu izan denteknologia bera erabiltzen zuten.

“Alabaina, gure azter-eremua historiaurrea denean, gauzak askoz ere nahasiagoak gertatzen dira. Ez dago,inola ere, Espainiari bereziki dagokion aurrehistoriarik, ezta Iberiar Penintsulari dagokionik ere. Gerora Espainiaizango zen lurraldean baziren urruneko garai hartan giza komunitate batzuk, elkarren berri ez zutenak, ia ezer-tan bat ez zetozenak, eta aldi berean etorkizuneko beste nazioetako lurraldeetan bizi ziren komunitateekikoparekotasun handiak izan zitzaketenak. Gainerakoan, Espainiako historiaurreaz halako zehaztasun gutxienekobatez mintzatzeko, Kanariar Uharteetako mundua ere sartu beharko litzateke, baina kanpoan utzitaPortugalgo gaur egungo lurraldea. Kasuotan ohikoena Iberiar Penintsulako historiaurrearen panorama aurkez-tea izaten da, Balear Uhartetako eremua erantsita”.

Valdeón Baruque, Julio. Prehistoria. Historia Antigua. En Historia de España.Manuel Tuñón de Lara eta beste batzuk. Ámbito Argitaletxea.

1. IBERIAR PENINTSULAKO HOMINIZAZIO PROZESUA.

2. Kronologia eta humanizazioaren ibilbidea.

Egia esatera, Afrikatik kanpo Behe Pleistozenoko (1,8milioi urte eta 780.000 urte bitarte) aztarnategi gutxi ezagu-tzen badira ere, Iberiar Penintsulan badira bi guneEuropako zaharrenen artean daudenak: Fuente Negra(Granada), duela 1,1 eta 1,2 milioi urte bitartekoa, etaAtapuercako Gran Dolina (Burgos). Azken horren 6. maila-ren oparotasunari esker esan daiteke 780.000 urte bainogehiago dela Homo antecessor delakoa Iberiar Penin-tsulara heldu zela.

Gure lurraldearen humanizazioari buruzko bigarren ara-zoa humanizazio horrek nolako bilakaera izan zuen jakiteada, behin bertan kokatu ondoren. Bi teoria daude Homoantecessor horren bilakaera prozesua nola gertatu zenazaltzen dutenak, gizaki modernoaren alderako aurrerapenetengabean: barne bilakaeraz, edota Afrikatik heldutakobeste kultura aurreratuagoen eraginez.

Eskura ditugun datuek pentsarazten dutenez, duela600.000 urte beste migrazio batzuk gertatu ziren, jakintzaberriak eta teknologia garatuagoak zituzten jendearenak,eta haiek Afrikako kontinetetik Europara etorri ziren. Berrizere Atapuercari esker, bertako Hezurren Leizean aurkitudiren hondakinak direla medio, badago pentsatzea Homoheidelbergensis deritzana, duela 300.000 urte lurrotan bizizena, bilakatuz joan zela harik eta Homo neanderthalensisazaldu zen arte.

Duela 40.000 urte gutxi gorabehera, beste gizaki motabaten migrazio oldeak izan ziren, berriz ere AfrikatikEuropara. Homo sapiens zen gizaki hura, eta jadanik gizakimodernotzat har daiteke. Haren ibilbidea gure lurretarainoiritsi ziren aurrekoen bera izan zen segur aski, alegia,Ekialde Hurbilean barrena etorri zen, baina ezin da baztertubeste bide batzuetatik iritsi izana ere, Gibraltarreko itsasar-tean barrena adibidez. Duela 30.000 urte inguru gizaki motahonek Neandertalen lekua hartu zuen Europa osoan, IberiarPenintsulako leku batzuetan izan ezik.

32

3. dokumentua. Gaur egungo Euskal lurraldeko historiaurreko aztarnategien geografia.

4. dokumentua. Berrikuntza teknologikoak.

“Berrikuntza hauen guztien banaketa –zeinak, nahiz eta bilakaeramotela izan, jarraituak izan baitziren–, induskatu diren aztarnategiekeskaintzen dizkiguten informazioen arabera, badirudi nahiko lasteregin zela, eta horrek adierazten du taldeen arteko harremanak askozere aktiboagoak zirela aurreko aldietan gertatu zirenak baino”.

5. dokumentua. Behe Paleolitoa.

“Une horretan egoitza hartzeko aukeratu ziren lekuak izan zitezkeenbai leizeak, bai egurats zabaleko guneak; gehienetan ingurune zabalbaten gaineko kontrolguneak aukeratzen ziren, eta, askotan, lurzelaiek eta mendiak bat egiten zuten lekuak, halakoak egokiagoakbaitziren ehizaren praktikarako. Leku horietako batzuetan etxola

moduko eraikinak identifikatu ahal izan dira, forma obala zutenak,15 metro luze eta 6 metro zabal ere izan zitezkeenak, egur eta adarrezeraikiak; haien barruan aurkitu dira lehen su aztarnak; suaren garran-tziaren lekuko da hori, Behe Paleolitoko oraindik oso aspaldiko aldihonetan”.

Peñalver, Xavier. Sobre el origen de los vascos.Txertoa Argitaletxea. Donostia, 1999.

6. dokumentua. Paleolitoko kultura.

“Osorik hartuta, esan daiteke euskal sakonguneak, gaurko EuskalHerriaren parterik handienak, Paleolito osoan zehar kultura eremuberean esku hartu zuela, hau da, Kantauriko kultura eremuan.Kultura eremuaren kontzeptua, historiaurreari aplikaturik, halakoune batean espazio jakin batean kokatzen diren eta dinamika berezibat duten elementuen multzo komunak eta bereziak ageri direneremu gisa definitzen bada, ezin da ukatu euskal sakongunea batdatorrela Kantauriko eremu osoarekin. Horrela ulertzen da, adibidez,Isturizko leizeak Goi Paleolitiko gainerako Euskal Herrian izan zueneragin eskasa. Izan ere, Isturitz beste kultura eremu batekoa da,Pirinioetako eremukoa, zeinak bere dinamika berezia baitu”.

García de Cortázar, F eta Montero, M. Diccionario de Historiadel País Vasco. Txertoa Argitaletxea.

– AZTERBIDEAK –Osa ezazu testu labur bat, eta aztertu bertan, hipotesiposibleak kontuan izanik, baina baita aurkikuntza zien-tifikoak ere, humanizazio prozesuaren hasiera EuskalHerrian.Kontuan izanik aurreko AZTERKETARAKO GILTZARRIetandokumentu baten sarrera egitera eskaini ditugun orrial-deetan eman ditugun irizpideak, osa ezazu bat 6.dokumenturako.

Erramu puntak, Solutré aldikoak.

Adarrezko arpoiak,Madalen aldikoak.

33

1. Behe Paleolitoa (duela 75.000 urte arte).

Argi dago aztertu berri dugun prozesuak –nola iritsi zirenhominidoak Afrikatik Iberiar Penintsulara, Ekialde Hurbileanbarrena, Europa osoa gurutzatuz– baduela loturarik giza-kiak gaur egun Euskal Herria den lurraldean kokatu izana-rekin. Alabaina, gaur arte aurkitu ditugun hondakinik zaha-rrenak, giza jardueraren adierazgarri izan daitezkeenak, ezdira 400.000 baino zaharragoak (Behe Paleolitoa).

Dakigunez, lehen biztanle hauek taldeetan bizi ziren etahaitzuloak baliatzen zituzten bertan babesteko, baina egu-rats zabalean ere izango zituzten kanpalekuak, nomadakbaitziren. Lehengai gisa, beren tresnak egiteko, harria era-biltzen zuten, baina ia gauza segurua dirudi bestelako gaiakere erabiltzen zituztela, hala hezurra, egurra, animalien ada-rrak, etab. Aurpegibikoa da garai honetako tresnarik adie-razgarriena.

Garai horretako giza hondakinik batere ez dugun arren,esan daiteke Behe Paleolitoan lur hauetan bizi zen gizakiaHeidelberg motakoa zela.

Aldi honi dagozkion aurkikuntzak oso urriak dira; osourriak dira halaber garai honetako bizitza formari, paisaia-ri eta biologiari buruz egin diren azterlanak, eta, hortaz,oso eskasak dira gure ezagutzak. Irikaitzekoa bezalakoegurats zabaleko aurkikuntzak direla-eta (1996, Zestoatikgertu), optimista izan gintezke etorkizun gutxi asko hurbilbati begira.

2. Erdi Paleolitoa (75.000 – 35.000 K.a.).

Aldi honetako ezaugarri nagusia Neandertalgo gizakia-ren agerpena da. Gaurko Euskal Herriak hartzen dituenlurretan bizi ziren gizakiek klima gorabehera handiak paira-tu behar izan zituzten, landaredian eta faunan aldaketagarrantzitsuak eragin zituztenak, eta horrek biztanleria ugal-tzea erraztu zuen. Hori dela-eta, bai egurats zabaleko habi-tatak, bai leizeak, hobeto dokumentatuak daude garai hone-tan Behe Paleolitoan baino. Kokalekuak aukeratzerakoan,kontuan hartzen da elikagaiak gertu dauden, edo inguruanlehengairik badagoen. Horrela, adibidez, badira kokaleku

batzuk deserosoak gerta zitezkeenak, hala nola Axlor etaLezatxikiko leizeak, baina ehiza errazten zuten lekuetanzeudenak, edota Murba eta Urbasakoak, suharri kopuruhandiak ematen zituztenak, eta suharria tresnak egitekoerabiltzen zen. Ezagutzen ditugun aztarnategien azterketa-rako, lau sail bereiz genitzake (I. Barandiaran, 1988):

• Leizeetan daudenak edo harkaitz irtengune babesga-rrietan daudenak; Kantauriko isurialdean egon ohi dira.

• Egurats zabalean, itsasaldean.• Egurats zabalean, ibai terrazetan, Ebro eta Aturri ibaien

artean.• Egurats zabalean, barrenaldean, hegoalde kontinenta-

laren aldeko eremuetan.Ezagutzen ditugun kokalekuen neurriaren arabera, elka-

rrekin bizi ziren gizataldeak ez ziren oso handiak izaten.Aurkitu ditugun hondakinen arabera, pentsa genezake ehizaeta janari bilketa zirela oraindik ere elikagaiak lortzekomodua. Ia guztiz segurua dirudi ehiza talde lana izaten zela:bai tranpak prestatuz harrapakinak gero haruntza gidatzeko,amildegietan behera eror zitezen, edota animaliak bakartuz,errazago harrapatu ahal izteko.

Jende haiek egiten zituzten tresnak aski aurreratuakziren aurreko garaietan egiten zirenekin alderatuta.Ezpezializatuagoak eta era askotakoak egin ziren, eta hona-ko hauek ziren aurrekoei buruz zituzten aldeak:

• Askoz txikiagoak ziren.• Eraginkorragoak ziren.• Era askotako lehengaiak erabiltzen ziren: larruazalak,

hezurrak, zura, animalien ilea, landare jatorriko produk-tuak…

Aztertzen ari garen eremuan hilketa eta ehorzketa erri-tuekin lotutako hondakinik ez badugu ere, gerta liteke,Europar kontinenteko beste aztarnategietan gertatzen denbezala, hildakoak ehorzketarako berariaz hautaturiko lekue-tan ipintzea: zuloen barruan, leize edo harpeen babespean,eta, zenbait kasutan, hildakoaren taldea bizi zen lekuenbarruan. Gorpuak modu jakin batean ipintzen ziren eta hiletahorniez (apaingarriak, okrea eta eskaintzak) lagundutaehorzten; hori dela-eta, pentsa genezake bazela ordurakohalako sentimendu “erlijioso” bat, nahiz eta primitiboa izan.

Halako batean, gizatalde batzuk iristen dira gaur egun Euskal Herria deitzen dugun lurrera. Batzuk bestelurralde batzueta doaz eta Euskal Herritik igaro besterik ez dira egiten; beste batzuek egoitza hartuko dute ber-tan, eta ingurugiro naturalak eskaintzen dituen aukeretara egokituko dira. Une horren ezagutzan aurrepausohandiak egin ditugun arren, Euskal Herriko humanizazioan argia baino itzal gehiago dago. Zein garaitan gerta-tu zen etorrera, nolako itxura zuten lehen biztanle haiek, nondik etorri ziren eta zein bidetatik, non kokatu zirenaurrenekoz, nola eta zein baldintzatan kokatu ziren, ze eratako tresnak erabiltzen zituzten edota zertan oina-rritzen zen haien elikadura, galdera horiek guztiak interes handikoak dira, humanizazioa lurralde honetara iritsizen une interesgarri horri buruzkoa bezainbeste.

2. AURKIKUNTZA BERRIAK ETA GIZAKIEN LEHEN AGERRALDIAK EUSKAL HERRIAN.

34

7. dokumentua. Barazkijaleak… eta sarraskijaleak.

“Australopitekoak izan ziren animalietatik eratorritako produktuakerregulartasunez kontsumitzen hasi ziren lehen hominidoak; ez aspal-dikoenak ordea, azkenak baizik, duela bi milioi urte eta erdi.Harkaitz soil bat erabiliz, hezurrak hausten zituzten muina ateratze-ko, eta harri hautsi baten ahoarekin, kolpe batzuk joz, haragia ebakizezaketen…Ez zuten haragia txikitzen haragi haginekin (benetako animalia hara-gijaleek egin ohi duten bezala), baina tresnek osatu dituzte, orduzgeroztik, gure eskasia anatomikoak.Harria lantzen zuten australopiteko haiek benetako haragijaleek ehi-zatutako animalietatik geratzen zena aprobetxatzen zuten, oraindik ezbaitziren pieza handiak harrapatzeko gai”.

Ehiztariak... eta biltzaileak.

“Hominido hauek buru-argiagoak eta indartsuagoak ziren, eta aurre-koek baino antolamendu hobea zuten. Australopitekoen artean osogogorra zen arren arteko agresibitatea, eta nekez jardungo ziren lan-kidetzan gero talde osoak aprobetxatuko zuen janariaren bilaketan.Orain arte kontatu den guztia Afrikan gertatu zen, baina hominidohandiek berehala lortu zuten Asian barrena zabaltzea, Javara iritsiziren arte.Ez dakigu oraindik noiz lortu zuten hominidoek Europara iristea,baina duela 800.000 urte Europan zirenak Atapuercako mendietakoGran Dolinako aztarnategiari esker ezagutzen ditugu (Burgos). Etahorrekin, beste osagai bat eransten zaio dietari; izan ere, aztarnategihorretan aurkitu diren giza hondakinek kanibalek kontsumitu zituz-tela adierazten duten hozkadak baitituzte”.

Haragi errea.

“Neandertalak etorri ziren gero, Europan bilakatu ziren hominidoospetsuak, gu Afrikan bilakatzen ari ginen garai berean. Bi gizataldehoriek topo egin zuten azkenean, eta badakigu emaitza: gu hemengaude, eta neandertalak ez.

Bien bitartean, asko zabaldu zen animalia txikien ehiza, eta horriesker handitu zen animalia handienak ehizatuz lortzen zen kalorienkopurua. Untxi baten pisua zaldi batena baino askoz txikiagoa da, etauntxi asko behar dira balantza orekatzeko; baina untxia eskura dagobeti eta oso ugaria da, eta zaldi saldoak berriz etengabe mugitzenziren azken glaziazioko estepa amaigagabeetan”.

Arsuaga, Juan Luis. Un menú australopiteco. El País Semanal1.368. zkia. 2002ko abenduak 15.

8. dokumentua.

“Ugaztun belarjaleak, apodunak gehienbat, izango dira ordea harrapa-kinik ugarienak. Zentzu horretan, Madalen aldian, aipagarriak dirabasahuntzaren eta oreinaren ehiza, aztarnategiaren ingurunea nolakoaden, malkartsua edo leuna. Bi espezieak ageri dira, berriz, inguruneahain homogeneoa ez denean, Ekaingo leizean gertatzen den bezala.Animaliak zatikatu ondoren, haragia surtan jartzen zuten, aurkitudiren hondakin ugariek azaltzen duten bezala; batzuetan ketu egitenzituzten, hobeto kontserbatzeko segur aski; era berean, ohiko gauzaizaten zen hezur luzeak haustea barruko muina eskuratzeko,Paleolitoa baino askoz lehenagoko aldietan egin ohi zen bezala”.

Peñalver, Xavier. Sobre el origen de los vascos.Txertoa Argitaletxea, 1999.

– AZTERBIDEAK –

Zein dira Goi Paleolitoko ekarpen teknologiko eta kul-tural nagusiak?Egin ezazu azalpen bat esaldi honen inguruan:“Baliteke Goi Paleolitoko giza bizileku batzuk itsasoarenbarruan egotea, lehorretik 4 edo 10 kilometrora”.Berdinak al dira garai honetako bizigune guztiak?Nola definituko zenuke Epipaleolitoa?Osa ezazu sarrera bat 7. dokumenturako.Idatz itzazu lerro batzuk suak elikadurari eta iraupenarizer dakarkion azalduz.

1

2 34

5

6 7

8

9 10

Goi Paleolitoko hezurrezko tresnak, Madalen aldikoapaingarriekin:

1. Bolinkoban aurkitutako jabalina.2. Jostorratza (Urtiaga).3. Eztena (Urtiaga).4. Jabalina (Bolinkoba).5. Punta (Urtiaga).6. Ezten zulatua (Urtiaga).7. Jabalina (Bolinkoba).8. Ezten apaindua (Urtiaga).9. Jabalina (Bolinkoba).10. Eztena (Urtiaga).

35

3. Goi Paleolitoa.

K.a.ko 33000tik 8500era doan aldi honen protagonistaCro-Magnon deritzan gizakia izango da. Aldi honetan, giza-diak garapen ikusgarria izango du bere bizitza formetan,batez ere lehengaiez hornitzeari dagokionez, bai elikadura-ri begira, bai oso jarduera desberdinak garatzeko: arropakegin, arte adierazpenak, bizileku erosoagoen eraikuntza,etab.

Klimari dagokionez, nahiz eta aldaketa garrantzitsukoaldia izan, ezaugarri aipagarriena glaziazio aldi gogorrene-tako batean gertatu izana da. Klima horren ondorioz, unebatzuetan 1.300 m.ko garaieran betiereko elurrak izan ziren,eta itsasoko urak, gaurko mailarekin alderatuta, atzera eginzuen 4-10 km.

Tresnetan espezializazio eta dibertsifikazio garrantzi-tsuak izan ziren, bai tresnen erabilerari dagokionez, bai egi-teko erabiltzen ziren lehengaiei dagokienez. Hala bada,harria ardura eta zehaztasun handiz zizelatzen zen, “Solutrealdiko puntak” lortu arte, neurri txikikoak eta bi aurpegietatikzizelatuak; animalien adarrak erabiliz eztenak bezalakotresnak egiten ziren, eta txirlekin jabalinak edota zintzilika-rioak. Baina, dudarik gabe, jostorratza asmatzea izan zenberrikuntza teknikorik deigarriena. Tresna horrek diseinuberbera izan du gaur egun arte.

4. Non dago aldi honetako aztarnategi gehiago,iparraldeko isurialdean ala hegoaldekoan?

Egurats zabaleko bizilekuak izan baziren ere, guztizsegurua baitirudi horrek, gaur egungo Euskal Herriari dago-kion lurraldean leizeetako hondakinak baino ez zaizkigugeratzen. Alabaina, eta kontuan izanik penintsulako eta kon-tinenteko gainerako lekuez dakiguna, erabat segurua dirudihiru eratako biziguneak izaten zirela:

– Oinarrizko aztarnategiak: denboran luzaroan irautenduten aztarnategiak dira, eta biztanleak bertara itzuli ereegiten ziren, denboraldi batzuk beste lekuetan eman ondo-ren. Mota honetako aztarnategiak dira Aitzbitartekoa,Solutre aldikoa, edota Urtiagakoa, Madalen aldikoa.

– Urtaroko oinarrizko aztarnategiak: urteko aro jakinbatean okupatzen dira, eta jarduera jakin batekin loturikegoten dira: udazkena eta fruitu lehor jakin batzuen bilketa,udaberria eta animalia jakin baten ehiza, etab. Erralla,Madalen aldikoa, era honetako aztarnategia da.

– Urtaroko aztarnategi espezializatuak: jarduera guz-tiz berezi baterako eta epe jakin batean erabiltzen dira, adi-bidez, oreinak kumeak hazten dituzten lekuan, haiek erra-zago ehizatzeko (Madalen aldiko Ekainen, esate baterako).

5. Mesolitoa (Epipaleolitoa).

Aldi hau Euskal Herrian K.a.ko 8000-5000 urte bitarteangertatu zen, eta askotan garrantzi handirik gabeko trantsizioalditzat hartu da. Alabaina, azken hamarraldiotako aurkikun-tza arkeologikoek ezaugarri bereziak eman dizkiote, kultura-ri dagokionez.

Mesolitoaren hasiera tenperaturaren gorakadarekinbatera gertatu zen, eta horrek aldaketa garrantzitsuak era-gin zituen landaredian eta faunan. Horren ondorioz, gizakiakahalegin handia egin behar izan zuen elikadura egoeraberrietara egokitzeko. Elikadura hori orein, ahuntz, basurde,orkatz, landare eta fruituetan oinarrituko da.

Alabaina, itsasaldean, zenbait aurkikuntzek adieraztendutenez, arrantzan egiten zen eta itsaskiak ere harrapatzenziren, besteak beste, lapak, muskuiluak etab.

Gernikako itsasadarretik gertuko aztarnategi batean aur-kitu den maskor kopuru izugarriak datu interesgarri bat ema-ten du, itsaskiek dietan zuten garrantzia frogatzen duena;espezie asko dago bertan (karramarroak, itsas trikuak, baitalurreko barakuiluak ere), eta besteak beste, 18.000 ostrenoskolak daude.

Arkeologia aztarnategietatik atera genitzakeen datuenarabera, Euskal Herriko lurraldetik atera gabe, badirudi aldihonetan biztanle kopuruaren goraldi garrantzitsua izan zela.Goraldi horrek, klima hobetzearekin batera, eremu honetanbizi ziren gizataldeen arteko loturak eta harremanak erraztuzituen.

Izadiarekiko harremanen aldaketa horrek garai honeta-ko gizakien sentimendu espiritualak ere aldatu zituen, etaaldaketa hori arte adierazpenaren desagertzean, tresnenapaingarrien murriztean eta magian eta magiaren erabile-ran islatzen da. Kuttunak eta gorputzeko apaingarriakfabrikatzen ziren orduan ere, batez ere zintzilikarioak,ardura handiz, animalien hortzez eta itsas soinberen mas-korrez eginak

Adierazle guztien arabera, aldi honetan ez zen bestelekuetatik heldutako gizakien inbasoriok izan. Aitzitik, badi-rudi izan zela halako transumantzia bat, eta transumantziahori, jakina, eremu desberdineko gizataldeak harremanetanjartzeko bidea izan zen.

Erabili ohi ziren materialei dagokienez, suharria aurrekogaraietako ereduen eta diseinuen arabera lantzen jarraituzuten. Gubilak, xafla latzak eta puntak askoz ere gehiagoerabiltzen ziren. Era berean, bilakaera garrantzitsua izanzuten hezur eta adarrekin egindako materialek; aipagarriada aziliense deritzan arpoia, epai laua zuena eta oinarrianzulatua, horri esker eutsita geratzen baitzen jaurtikia izanondoren ere.

36

9 dokumentua.

“Berrikuntza prozesu hau guztia gure aroaren aurreko 5000 eta 2500bitartean gertatzen da Europa Mendebaldean, klima atlantikoan, ten-peraturek apur bat behera egin zutenean eta euriak gehitu zirenean,eta, beste zuhaitzen artean, zumar, ezki, pago eta haritz basoak ugal-du zirenean. Baina Euskal Herriari dagokionez, aldaketak geroagogertatuko dira, nahiz eta baditugun, batetik, duela 6.000 urte ingu-ruko berrikuntzen berri (Zatoiako zeramikak), eta, bestetikMarizulon, abereak bezatu zirelako frogak, duela 5.300 urte inguru-koak.Alabaina, Fuente Hoz, Peña, Padre Areso eta Arenazako aztarnategie-tan, maila batzuetan, badira osagai geometriko batzuk, aipatu ditu-gunak baino lehenagokoak. Gure aroaren aurreko bostgarren milur-tekoaren inguruan, Neolitoaren alderako lehen urratsak egin ziren,eta, herabetasunez bada ere, aldi honi dagozkion lehen osagai bere-ziak ageri dira; aldi horretan, bestalde, diferentzia argiak agertukodira herrialdeko bi isurialdeen artean, zein bere eragin berezien pean.

Peñalver, Xavier. Sobre el origen de los vascos.Txertoa Argitaletxea. donostia, 1999.

10. dokumentua. Metalaren lehen aroak.

“Gizadiaren historian, gauza gutxik izan dute, izadiaz nagusitzekoorduan, brontzezko objektuak ekoizteko bitarteko materialak eta tek-nikoak eskuratzeak izan dutena bezainbateko garrantzia.Zeramikaren asmakizuna bera ere –zeinak ingurune naturala objektuerabilgarri bihurtzea esan nahi baitu– ez dago parekatzerik brontzea-ren teknikarekin. Egosketa prozeduraren bitartez buztinezko ontziaklortzea aski egiteko erraza da, baldin alderatzen bada lehengai geolo-gikotik hasita ezaugarri guztiz desberdinak dituzten piezak egiteakduen zailtasun izugarriarekin. Zeramikaren agerpena modu autokto-noan gertatu zen munduaren historiaurrean.Metalurgiaren agerpenean zerikusia duten baliabideen bereganatzeaaldez aurretik mugatua dago mineral hori duten leku geografikoeta-ra. Metalurgialariak (kobrea, brontzea edo urrea lantzen dutenak),beren ogibiderako oso trebatuak dauden pertsonak dira. Haien gaita-sunak gizaki arruntaren dohainak gainditzen ditu. Metalurgia, berez,leku guztietan independentziaz asmaturiko arte nekez asmatua da”.

Fernández Castro, Mª Cruz. La Edad de los Metales.Historia del Arte 4. zkia. Historia 16. Madril, 1989.

Zeramika mota desberdinen irudiak: ebakiduna, bihotzformakoa, etab.

Goi Paleolitoko eta Mesolitoko hondakinen mapa.

Zeltiberiar aldiko brontzezko irudiak, La Hoyan aurkituak.

– AZTERBIDEAK –

Eskura ditugun frogen arabera, non eta noiz bezatuziren animaliak?Non eta noiz agertu zen zeramika Euskal Herrian?Zer unetan hasi zen Neolitoa? Aldi berean hasi al zenEuskal Herri osoan?Azter ezazu 10. dokumentua.

PALEOMESOLITOA.

Goi Paleolitoa.

Mesolitoa.

Uren banalerroa.

PolvorinVenta deLaperra Arenatza

KurtziaAtxeta

AxpeSantimamiñe

KobaederraOndaroOtoyoko JentilkobaSanta KatalinaKobeagaLumentxaGoikolau Jentiletxeta

UrtiagaAtxurra

Gaitzkoba

Armiña

AitbteltzErmitia

Amalda

Altxerri

EkainAgarre

Aitzbitarte

Marizulo

AngletChabiagueIlbarriatzBidart

MoulignaToidit

Mouriscot

BuhebenNabasiaHiriburu

Maignon Isturitze

Haristoi

Etxeberriko Karbia

Hareguy

Gatzarria

LeziaUriogainaLexotoa

Sorgiñen Lezea

AlkerdiBerroberria

AtxuriBalzola

Sailleunta

BolinkobaSilibranka

KobatxoLezetxiki

Aitzorrotz

Atabo

KoskobiloEtxauri

Montico de Charratu

Abaurreagaina

37

1. Lehen nekazari eta abeltzain gizarteak (Neolitoa).

Argi dago klima aldaketa dela gizakiaren eta animalien,landareen eta gizakia bizi den inguru ekologikoaren artekoharreman berri baten eragile nagusia. Basoak urritu eta baz-karako esparru libreak, animaliak elikatzeko premiazkoak,agertu zirelarik, artzaintza eta nekazaritza bidera zitezkeengiro bat sortu zen. Gizakia uzta eta animalien ugalketarengaineko kontrola izatera iritsi zenean, gizarte harremanberriak ere lortu zituen; leku jakin batean hartu zuen egoitzaeta lehen hiri kulturak eratzen hasi zen, zeinak, beren alde-tik, berrikuntza teknologikoak eragingo baitituzte, besteakbeste, zeramikaren fabrikazioa, eta gailurra idazkerarengarapenean izango duten beste berrikuntza batzuk.Denborarekin, giza jardueraren eremu guztietara zabaldukoziren berrikuntzak; denen artean garrantzitsuena ordea,zalantzarik gabe, idazkera izango da.

Ekonomia eta gizarte antolamendu berri honen ondo-rioz, elikagaiak errazago eskuratzen ziren, baina, aldi bere-an, jabetza pribatua ere agertu zen, hiriak garatu ziren, eta,horren ondorioz, baita botere politikoa ere. Aldaketa horiekguztiek benetako iraultza ekarri zieten gizataldeei.

Litekeena da, alabaina, Iberiar Penintsulan eta gauregungo Euskal Herriari dagokion eremuan, Neolitikokolehen harremana artzaintzarekin eta abeltzaintzarekinloturik egotea –txerri, behi, ahuntz eta ardien hazkuntzare-kin–, nekazaritzaren garapenarekin baino areago.

Harri industriari dagokionez, aldaketa gutxi gertatu zirenaurreko uneen ondoan, baina asko garatu ziren beste era-tako tresna eta materialak: hala, adibidez, hezurrak, haiekinegiten baitziren kirtenak, heldulekuak, koilarak, jostorratzak,eztenak, etab.

2. Aldiak.

Nahiz eta Iberiar Penintsulako Neolitoaren hasiera ezdagoen oraindik behar bezala dokumentatua, aski gauzasegurua dirudi Neolitoko joerak Balkanetatik iritsi izana,Mediterraneoko iparraldeko kostalde osoan barrena (Italiakoeta Frantziako iparraldea), eta Mediterraneoko iparraldekokostatik sartu izana (gaurko Kataluniatik). Kultura horrenagerpena eskuz egindako zeramika baten agerpenarekin

lotzen da; zeramika hori lokatz freskoan, gehienetan oskolbatekin (cardium) egindako arrastoz eta ebakiz apaintzenzen. Zeramika mota hau K.a. 6000 eta 4500 bitartean iritsizen Iberiar Penintsulara, eta Mediterraneoko kostaldeosoan barrena eta andaluziar kostaldean zabaldu zen, Tajoibaiaren bokalera heldu arte. Barrenalderago ere aurkitudira adibide batzuk, horien artean Carigüela del Piña-koaGranadan eta Saguzarren leizea Suerosen (Kordoba).

Badira Afrika iparraldeko kulturekiko harremanak adie-razten dituzten aztarren batzuk ere, penintsulako hegoalde-ko eta hego-ekialdekoak batez ere, baina azken Neolitoanbaino ez daude behar bezala dokumentatuak, batez ere“Almeriako kultura” deritzanean (K.a. 3500-2500), zeinakiberiar-mauritaniar osagaiak ageri baititu, eta Egiptokodinastia aurreko Fayum-Merimdékoak; horiekin batera,Europa Mendebaldeko garai bereko kultura neolitikoen era-ginak ere agertzen dira.

3. Lehen metalen erabilera.

Iberiar Penintsulan, metalurgiaren hasiera “LosMillaresko kultura” deitzen zaionarekin lotzen da, zeina oro-bat deitzen baita Antzinako Brontzea edo Hispaniar Hasiera(K.a. 3000-2200). Egeo Itsasotik eta Asia Txikitik heldutakometal bilatzaileek ekarri zituzten metalak penintsulan lantze-ko behar ziren ezagupideak, penintsulako hego-ekialdekokostaldean lehorreratu eta bertan egoitza hartu baitzuten.Handik, penintsulako hainbat lekutara zabaldu ziren, meato-ki eremuen bila batez ere, eta, lehen aldian, kobre, eztainueta zilar bila.

Antzinako Brontzeko kulturen banaketa geografikoaridagokionez, bost eremu handi bereiz genitzake:

• “Los Millareseko Kultura” deritzana (K.a. 2500-1500).• Tajo behearen Mendebaldeko saila.• Meseta, Galizia eta Asturias.• Euskal Pirinioetako eskualdea.• Baleareetako eremua, penintsulatik kanpokoa; bertan

garatuko zen “Talaioten kultura”, Sardiniakoarekin harre-man estuak zituena.

Harriaren eta hezurraren industria, hasieran, materialberriekin batera gertatu bazen ere, metalen kulturak aurreraegin ahala haiek protagonismoa galduz joango dira. Material

K.a. 8500 eta 5000 bitartean, klima gozatu izanaren ondorioz, biztanle kopuruaren gorakada motel bainaetengabea gertatu zen, eskura ditugun aztarnategien kopuru handia azaltzen duena. Klima berriak bizimoduakaldatu zituen, eta horren ondorioz, gizatalde askok leku berrietara jo behar izan zuten elikadura baliabideenbila. Talde batzuek kostaldera jo zuten, eta beste batzuek barrenaldera sartu ziren, ehiza eta bilketa lekuen bila.Pixkana-pixkana, ingurunearen onberatasuna zela medio eta gizakiak heldutako lekura egokituz joan ahala, bizi-leku egonkorragoak sortuz eta, apurka, sedentarizazioaren bidea hartuz joan ziren (Neolitoa).

3. NEKAZARI ETA ABELTZAIN GIZARTEAK ETA METALURGIAREN GARAPENA.

38

“Brontzearen Aroan (K.a. 1800/1200) eta, batez ere, Burdinarenlehen Aroan (K.a. 1200/500 inguru), herriguneak antolatu, garatueta egituratu egiten dira. Mintza gaitezke Euskal historiako lehenurbanizazioez. Gainetan kokaturik daude, gotortuak, greko-erroma-tar egileek oppidum eta castrum deitu zituztenak dira; bertan artzai-nak eta nekazariak bizi ziren, eta hiria iragartzen duen banaketaduten eraikuntzak dira. La Hoya da, segur aski, hiri egitura urbanohorren adibiderik argigarriena. Aztarnategi hori 1935ean aurkitu zeneta 1973an hasi zen Armando Llanos induskatzen, Arabako ForuDiputazioaren babespean. Indusketa horien ondorioz, kale harrizta-tuen diseinu lerro-zuzena agertu da, elkarren artean perpendikularkikokaturik, aldez aurretik erabakitako orientazio baten arabera. Etxegehienak laukizuzenak dira, batzuk trapezoidalak, harrizko zimen-

tuen gainean eraikiak, buztinezko edo adreiluzko paretekin, jabearengizarte mailaren arabera. Ikusten da barruan ere bazutela, ordurako,halako banaketa bat: sukalde eginkizuna zuen gela bat, adibidez…La Hoyako etxeko altzariak ere garatuak dira. Buztingileen teknika lan-duagoa da, finagoa. Hobeto antzematen zaio buztinaren malgutze tek-nikari, zeramika hobeto egosi da labeari esker, eta ontzien formak ereugariagoak dira, bakoitzaren eginkizunaren arabera: produktuak eduki-tzeko, sukalderako, elikagaietarako, edaritarako… Zeramika lantzen ezezik, badakite egurrezko eta larruzko lanabesak eta ontziak egiten ere”.

Goyhenetche, Manex. Hª del País Vasco.Ttarttalo Argitaletxea. Donostia, 1999.

La Hoyako bizigunea, Biasteriren inguruan dagoena (Araba).

La Hoyan aurkitutako zeramika hondakinak.

11. dokumentua. Metalurgia ibilbideen mapa.

– AZTERBIDEAK –Zer garaitan gertatu ziren lehen urbanizazioak gauregungo Euskal Herriari dagokion eremuan?Zein da eremu honetan lehen urbanizazioaren arkeo-logia hondakin nagusia?

MEDITERRANEO ITSASOA

OZEANO

ATLANTIKOA

Lehen Brontze Aroko aztarnategiak.

Bigarren Brontze Aroko aztarnategiak.

Azken Brontze Aroko aztarnategiak.

Vila Nova do Sâo Pedro

Gandul LosMillares

Millareseko kultura(K.a. 2.500-1.800)

Campos Castropol

Caldasde Reis

GoladaSta. Olallade Bureba

Pinha

Caracena

MadrilLa Perla

Guadalajara

Abia de laObispalia

Los Palacios

Montelavar

Evora

Bodonal de la Sierra

Aracena

FerradeiraEl Romeral(Antequera)

El Ofidio

Fuente Alamo

El Argar

OrihuelaCeheguin

Alcoy

Muntanyetade Cabrera

Pontils

Serinyá

Alcudia

Alayor

Baleareetako talayoten kultura

Torres del Oeste

Rianxo

Quinta de Agua Branea

San Esteban

Forcas

Camposalinas

San Román de Hornija

Vilar MaiorEl Berrueco Sanchorreja

Las Cogotas

Huelva

Villena

Nules

Azaila

Agullana

Roca del Frare

Arbolí

Sa CanovaSon Oms

Ses Paisses

Mengakohaitzuloa

CabárcenoSantimamiñeOgarrioAxtrokiSolacueva

Los Husos

Kutxinobaso

Covaleda

Miño

Tajo

Guadiana

Guadalquivir

Segura

Ebro

Jucar

Duero

Garona

39

berriak aukera handiak eskaintzen zituen, eta haiek erabilizegin zitezkeen sastakaiak, halabardak, ezpatak, lantza pun-tak, lepokoak, eraztunak, fibulak, etab.

Ekonomiaren ikuspuntutik, metalurgiarekin batera abel-tzaintza eta nekazaritza ere zabaldu ziren; nekazaritzan,aplikazio berriak agertu ziren, eta orobat agertu ziren mate-rial berriak. Ehungintza hasi zen, linutik eta artiletik abiatu-ta. Ezin dira alde batera utzi bigarren mailako jarduerak,guztiz garrantzitsuak baitira aurrerapen teknologiko etasoziala ulertzeko, hala saskigintza eta beira pastaren fabri-kazioa, perla apaingarriak egiteko oso erabilia. Garapen tek-nologikoaz mintzatzerakoan, interesgarria da Catoirako gur-pila (Pontevedra) aipatzea, datazioari dagokionez batez ereeztabaida bizi baten erdigunea izan den arren.

Euskal Herriko eremuari dagokionez, oso zaila da kro-nologia fidagarria finkatzea, baina gaur egun ditugun eza-gupideekin, ondorengo aldiak bereiz genitzake:

– Eneolitoa eta Kalkolitoa: K.a. 2500-1700.– Antzinako Brontzea: K.a.1800/1700-1500.– Erdiko Brontzea: K.a. 1500-1200.– Azken Brontzea: K.a.1200-700.Aztarnategi asko daukagu, 200 inguru, lurralde osoan

zehar sakabanaturik; argi erakusten du horrek jendeztatze-ak aldi honetan izan zuen garrantzia. Gehien-gehienak lei-zeak dira, baina horrek ez du esan nahi denborarekin egu-rats zabaleko aztarnategi berriak agertuko ez direnik.

Megalitismoa da garai honetako erakusgarri garrantzi-tsuenetako bat.

Gure aroaren aurreko azken milurtekoan sartuta, gauregungo Euskal Herriari dagokion lurraldean eragile berri batazaldu zen: hainbat gizatalde, kulturalki eta teknologikokigaratuagoak. Oraindik ez dakigu gizatalde horien jatorriarenberri. Gauza segurua da talde hauek metalen bila etorri zire-la, Urbiolako aztarnategian (Nafarroa) eta beste batzuetanfrogatu izan den bezala, bai baitira haietan kanpoko taldeakkobrea erauzten aritu zirelako frogak.

Europako kontinenteko beste leku askotan bezala, giza-kia paisaia aldatzen ari da, baso eremuak soilduz, egurralortzeko, eta nekazaritza eta artzaintzako lurrak atontzeko.Aldi berean, herriguneak altxatzen hasten dira soilgunehorietako batzuetan. Alto de la Cruz, La Custodia eta laHoya dira herrigune horien adibide batzuk. Herrigune txikihauek leku zelaietan daude kokatuak, eraikuntzarako ozto-porik gabe, eta, apurka-apurka hiri egitura logikoagoak etahobeto antolatuak ekarriko dituzten: kale aski zuzenak (LaHoya) edota auzoen edo etxe sailen araberako banaketa(Alto de la Cruz).

Bizigune horiek hierarkizatuak zeuden, eta, horren ondo-rioz, beren eginkizun sozioekonomikoak planifikatzen zituz-

ten; horrek, aldi berean, ekoizpenean soberakinak sortzeaeragin zuen. Soberakin horiek erabiliko ziren merkataritzaharremanak abian jartzeko, eta merkatariak laster hasikoziren ibilbide luzeak egiten.

4. Europar migrazioen eragina.

Burdin Aro deritzanak, zeinari orobat esaten baitzaio aldiprotohistorikoa, indoeuropar migrazioek ekarritako berri-kuntza kultural eta teknologikoak zabaldu ziren garai bathartzen du. Bi izan ziren Iberiar Penintsulan eragina izanzuten kulturak: zeltak iparraldean, eta iberiarrak hegoaldeaneta Mediterraneoko kostaldean. Gehienetan ez ziren inbasiomilitar edo gerrakoak izaten, aitzitik, gehiago zen lur berrienbila zebilen jendea, bertan egoitza hartu eta bizimodu berriahasteko.

Historialari askoren ustez, Neolitoaren amaiera aldera,Mendebaldeko Pirinioen eremuan, alde batean eta beste-an, hala iparraldean nola hegoaldean, ezaugarri bereziakzituen arraza bat hasi zen osatzen. Arraza hori, Baran-diaran eta Aranzadiren arabera, Cro-Magnongo gizonetikabiatuta bilakatu zen, eta euskal kultura edo arraza deitzendiote.

Alabaina, beste egile batzuek, horien artean PhilippeGardes frantses historialariak, pentsatzen dute euskaldu-nen balizko uniformetasun hori, Pirinioen ingurukoa, erre-alitatetik aski urrun dagoela; izan ere, haren aburuz, hirukultura talde nagusi ziren: euskalduna, akitaniarra eta ara-goitarra.

Burdin Aroaren lehen aldian kultura eragin berriak iritsiziren gaur egungo Euskal Herriko eremura, ezaugarri nagu-sia, oroz gain, “Boquique” edo “puntua eta marra” teknikazutenak, eta orobat dekorazio geometrikoa (Los Goros,Araba), mesetatik iritsia, edota ebakiez egindako dekora-zioa, kontinentetik heldua (Kurtzemendi, Gasteiz; SanFormerio, Pangua, etab.).

II. Burdin Aroan, aldi protohistorikoetan jadanik, inba-sioak ugaldu egin ziren eta, horren ondorioz, jauzi handi batizan zen aurrerapen teknikoetan. Erabat zabaldu zen burdi-nezko tresnen erabilera, helburu askorekin, nahiz eta bi izangarrantzitsuenak: laborantza eta lanabes militarrak.

Guztiz segurua dirudi oso gora egin zuela laboreenekoizpen estentsiboak, eta horri esker truke ekonomia berribatean erabili ahal izan ziren soberakinak sortu ziren.

Migrazio berriak etorri izanaren ondorioz gertaturikoaurrerapen teknologiko nagusietako bat buztingilearen tor-nua izan zen; tornu horri esker, bestelako tornu eraginkorra-goekin konbinaturik, zeramika estandarizatua eta eskalahandiko ekoizpena sortu ziren.

40

Artearen sorrera.

“Bada fenomeno handi bat giza bilakaeran, denboranoso bat-batean gertatzen dena –hau bai–, eta indar izu-garriaz: “artearen” agerpena –artearen eta apaingarrienagerpena, argi uler dezagun–. Hau da, ikurrak erabiltzendituen garun baten kodeen agerpena, kode horien duda-gabeko agerraldien agerpena. Historiaurreko margolanakoso irudi elokuenteak dira, artearen adierazpenik zaha-rrenak. Aurrenekoak dira eta zoragarriak dira, eta osoondo azaltzen dute misterio honen handitasuna, arazohonena, handitasun horren harrigarria…

Hau ez da arte bilakaeraren milaka urteren emaitza,aitzitik, ezagutzen ditugun aurreneko margolanak dira.Egutegiko urteetan neurturik, hogeita hamabost mila urtedituzte, hogeita hamabi mila erradiokarbonoko urteetan,eta aurrenekoak izanik, ikusgarriak dira beren edertasu-nagatik, beren perfekzioagatik, perspektiba ere badute,gaindiezinak dira. Leherketa sinbolikoa deitu izan denhorren adibide ezin hobea dira, zeina, zenbakiak biribil-duz, duela 35.000 urte gertatu baitzen”.

Arsuaga, Juan Luis. El origen de la mente simbólica.Contrastes. 22 Conocimiento e invención.

2002ko ekaina/uztaila. Valentzia.

“Historiaurrearen ikerlariek teknikaren aurreko etaliteraturarik gabeko gizarteen baitan egindako erreferen-tzia grafiko errealista edo eskematiko oro hartzen dituzteartelantzat. Historiaurreko arteak teknikari, gaiari etakokalekuari buruzko konstanteak ditu; eta baditu aldae-rak ere, auzoko taldeek partekaturiko usadioek edo den-boraldi mugatuetan eraginak”.

Barandiarán, Ignacio. El arte prehistórico. In“Historia del Arte I”, Alcina Franch, J. eta beste batzuk.

Alianza Argitaletxea. Madril, 1996.

– Horma artea. Leizeetako horma eta sabaietan egitendena.

b) Egiten den irudikapenen arabera:– Errealistak/figuratiboak.– Eskematikoak/geometrikoak.c) Erabiltzen den teknikari dagokionez:– Grabatua. Grabatu nahi den materialaren gaina

karraskatuz eta bertan ebakiak eginez, formak erliebeanmarkatuak gera daitezen.

– Margotua. Irudiak kolorezko pigmenturen batez hormaestaliz osatzen dira, eskuekin nahiz adarrez edo animalienileez egindako pintzel primitiboekin.

Esanahia.

Oso iritzi zabaldua da Historiaurreko arteak, Paleoli-tokoak bereziki, eginkizun magikoa zuela. Zenbait frogaeman dira argudio honen alde. Alde batetik, margolanak lei-zeetako lekurik sakonenean daude, leize barneko santute-giak balira bezala, komunitateko lekurik ezkutuenean.Bestalde, irudiak konposiziorik osatu gabe ageri dira, edoehize edo gerrako eszena jakinik osatu gabe; aitzitik, bakar-turik ikusten dira, elkarren gainean jarrita, irudi errepikatuz-ko adierazpenak osatuz, eskura dagoen espazioa hartuz,eta hormetako irtenguneak eta sarguneak baliatuz efektu tri-dimentsionala lortzeko.

Txostena

Goi Paleolitoaren hasierarekin batera, aurrekaririk ezzuten adierazpen sail bat agertu zen, kalitate plastiko handi-ko ikurren eta animalien irudikapenen adierazpenak.Planetako hainbat tokitan oso dokumentatua dagoen feno-meno bat da, nahiz eta sabai eta hormetakoak indar izuga-rria hartu zuten europar kontinentearen barruan, hirurehunaztarnategitik gora baitauzkagu. Artearen lehen adierazpenhauek aztertzeko, alderdirik nabarmenetatik abia gintezke:

a) Euskarriaren arabera:– Arte mugikorra. Garraia daitezkeen lehengaien gaine-

an egiten dena da: harri, hezur, egur, eta abarren gainean.

Orein buruak, Lascaux.

41

Aldiak.

Historiaurreko arteak izan dituen 30.000 urteetan zehar,irudi naturalistak adierazpide eskematikoak baino zaharra-goak izaten dira, animalien irudikapenak gizakienak bainozaharragoak, eta irudi bakartuak taldekoen edo nahasienaurrekoak.

Denboraldi luze honetan, hiru ziklo handi bereiz genitzake:1. Aldi glazialeko irudikapenak (Goi Paleolitoa). Ehizta-

rien agerraldiak izan ohi dira, irudi naturalistak, animaliakbatez ere, eta giza irudia gutxitan ikusten da.

2. Gaurkoa bezalako kliman bizi diren artistak dira(Epipaleolitoa eta Mesolitoa). Hauek ere ehiztariak dira,baina egiten dituzten irudiek bizitasun handia dute, eta ani-malien eta gizakien irudiak elkarrekin lotu eta sintetizatu egi-ten dira. Badira eskualdeen araberako aldaerak.

3. Lehen gizarte ekoizleen agerpenak (Neolitoa etaMetalen Aroa), zeinetan, oroz gain, Levanteko haitzetakoartea deritzana nabarmentzen baita. Ikur eta irudi soildua-goak dituen artea da. Lehen hiri arkitekturak eta megalitoakagertzen dira Europako kontinenteko leku askotan; berezikiugariak dira Kantauri-Atlantikoko kostaldean, alegia, gaurkoEuskal Herriko lurraldeeak dauden eskualdean.

“Litekeena da zeremonia magikoak egin izana (magiasinpatiko eta ibigarrikoak) ehiza ona lortzeko helburue-kin. Pindaleko edo Castilloko elefantearen bihotzakjomuga egokia behar zuen izan balizko irudikapen magi-ko hauetan”.

“Interpretazio tradizional honek, duela gutxi, erasogogor bat izan du, Leroi-Gourhan irakasleak laugarrenaroko margolanen sexu sinbolismoaren ideia azaldu due-nean, ezen ez sinbolismo magiko-ehizekoa…

Ugalkortasunaren magiaren zentzu hori kontuan iza-nik, mundua bi printzipiotan bereizten da: gizonezkoena,gizon-zaldi eta jabalina loturaz irudikatua, eta emakume-arena, emakume-bisonte eta zauri hirukoteaz irudikatua”.

Arribas, A. Lecciones de Prehistoria.Teide Argitaletxea. Madril, 1989.

“Herri primitibo askok irudiak eta ikurrak marraztendituzte denboraren igarotzea gaizki daramaten euska-rrien gainean (zura, zuhaitz azala, zuntzak edo larrua;kolorezko lurrekin egindako irudiak; margogaia edo gor-putzeko tatuajea). Ez dira gorde historiaurreko horienparekoak, eta, hortaz, arkeologiak ezin ditu aztertu.

Erdi Paleolitoan eta Goi Paleolitoaren aldeko trantsi-zio aldian (Muster eta Castelperrongo kulturetan), K.a.125.000 eta 35.000 urteetan, “Neandertalgo gizakiak”forma eta kolore deigarriak dituzten lehengaiak jasotzenditu (harri kristalak eta beste mineral distiratsuak, burdinoxido gorriak edo gorrixkak, oskolak, fosilak), bizi denleizeetara eraman, eta bere hilen ondoan ipini ohi ditue-nak. Eztabaidatu egiten da hezurren eta harrien gaineaneginiko arrasto batzuek asmo “artistikorik” ba ote zuten–lerro soilak, ez figuratiboak–…”.

Barandiarán, Ignacio. El arte prehistórico. En“Historia del Arte I”, Alcina Franch, J. eta beste batzuk..

Alianza Argitaletxea. Madril, 1996.

Iberiar Penintsulako pintura aztarnategien mapa.

Megalitismoa, Iberiar Penintsulan, metalurgiaren etorrerarekin oso loturaestua duen fenomenoa da.

Haitzuloetako pintura

Kantaurikoa

Levantekoa

CandamoCueva de la Paloma Tito

Bustillo

El PindalSantimamiñe

El CastilloLa Pasiega

Altamira

CogullCharco delAgua Amarga

La Hoz

Los Casares ValltortaAlbarracín

Dos Aguas

Cueva de la Araña

AlperaParpalló

Minateda

La Pileta

Las Palomas

MEDITERRANEO ITSASOA

OZEANO

ATLANTIKOA

42

1. Lehen ehiztari eta biltzaile komunitateen berdintasuna.

Gizona eta emakumea elkarrekin ibili dira beti historianzehar. Elkarren ondoan, bizirik iraun dute, sortu zaizkienoztopo guztiak gaindituz, harik eta gaurko denboretaraheldu diren arte. Alabaina, bakoitzak izan duen estimazioaeta bakoitzak bete izan duen papera desberdinak izan dirakulturen eta denboren arabera.

Gizakia Lurraren gainean azaldu zenez geroztik, etaPaleolito osoan zehar, gizonak eta emakumeak estimaziobera zuten. Ekonomia eta gizataldeen iraupena ehizaren etafruitu bilketaren mende zegoen, eta, egoera horretan, fun-tsezkoa zen komunitate, familia talde edo leinuko kidee guz-tien ekarpena. Hori guztia, eta horrekin batera, ugalketarenpremia larria –eragozpenez beteriko eta bizitza itxaropeneskaseko giro batean bizirik irautea segurtatu ahal izateko–dira, besteak beste, emakumezko irudiaren eginkizun etaestimazio garrantzitsuaren zergatiak. Garrantzi hori argiageri da emakumezkoaren irudiak erakusten dizkigun arteagerraldi kopuru zabalean, bai Paleolito osoan zehar, baiNeolitoaren hasieran. Gizonen eta emakumeen arteko ber-dintasunezko harreman hori gizarte ehiztari eta biltzaileaskotan aurkitzen den ezaugarria da.

2. Gizarte bereizkuntzaren hasiera: nekazarien etaabeltzainen gizarteak.

Neolitiko iraultzak, gizarte aurrerapenekin eta ekonomiapremia berrien sorrerarekin batera, erakunde berriak ereekarri zituen, besteak beste, jabetza pribatua eta familia,oinordekoaren zilegitasuna kontrolatzeko aitzikiaren pean.Askotan gertatzen da, nekazarien eta abeltzainen gizartee-tan, gizonak garrantzi handiagoa hartzea eta emakumeaharen mende gertatzea. Alabaina, Iberiar Penintsulan, hori-xe baita guri interesatzen zaigun espazioa, gizonen etaemakumeen arteko (maskulinoaren eta femeninoaren arte-ko) elkarbizitzaren harreman aldaketa hau modu askotarabizi izan zen. Penintsulako lurraldeko eremu askotan, batezere bizimoduak Neolito aroko joeretara nekez egokitu zire-

netan, hala adibidez Kantauriko kostaldean eta Kantauri-Atlantiko erpinean, parekotasunezko harremanak iraunzuen gizonen eta emakumeen arteko gizarte erantzukizune-an. Aski gauza arrunta da harridurazko adierazpenak aurki-tzea egile klasiko zenbaitengan (greko eta erromatarren-gan), penintsulako herri batzuetan emakumeek duten egin-kizuna erromatar kulturaren edo kultura grekoaren baitanemakumeek duten tratuarekin alderatzen dituztenean. Aredeigarriagoa da barbaro izateari egozten zaiola emakumea-ren balizko garrantzi hori, segurutzat hartzen baita zibiliza-zioak azkenean emakumearen garrantzia menderatukoduela.

Gauza da ezen, kartagotarrak eta erromatarrak helduaurretik, baskoiak, karistiarrak, kantauriarrrk eta asturiarrakbizi ziren lekuetan, bai haien ohitura eta usadio zaharraklotuagoak zeudelako Paleolitokoekin, bai zelten usadioeneraginez, gizonen eta emakumeen arteko gizarte tratamen-dua Mediterraneoko kulturetakoetatik oso bestelakoa zela.Gaur egungo herri primitibo askotan bezala, kantauriar herriaskotan ere emakumearen familiak senarraren familiakbaino garrantzi handiagoa zuen. Emakumea zen lurrenjabe, eta alabak izaten ziren, familiako parte ugalkorra iza-nik, hurrengo belaunaldiari familia ondasunen herentziaigortzen ziotenak. Gizarte jabetza eta prestigio gaietakogenerozko harreman hauek ikus daitezke oraindik ere usa-diozko zuzenbideetan eta foru legedi batzuetan ageri direnzenbait elementutan.

3. Kultura misoginoen etorrera.

Erroma iritsi zenean, gauzak asko aldatu ziren.Erromatar kulturak, grekoaren ondorengo zenak, ontzatematen zuen genero bakoitzari gizarte eginkizun desberdi-nak esleitzea. Erromatar kulturak tradizio patriarkala etajoera misogino nabarmena zuen, eta, hala, ez zuen emaku-mea kontuan hartu ere egiten; legearen aurrean, bizitzaosoan adinez txikia balitz bezala hartzen zuten. Alabaina,eta guri interesatzen zaigun eremuan, erromatar kulturakberebiziko eragina izan bazuen ere, inperioko gudarosteek

Gizakia lurrean bizi izan zen lehen denboretan, gizonaren eta emakumearen arteko harremanak izadiarenlegeen eta bizirik irauteko senaren mende zeuden. Gizarte faktoreak eta kultura eraikuntzak, edo ez ziren exis-titzen, edo oso eragin eskasa zuten. Alabaina, denboraren igarotzearekin eta giza kulturaren agerpenarekin,gizonaren eta emakumearen arteko harremanak faktore biologikoetatik aldenduz joan ziren eta gizarte erai-kuntza bihurtuz, interes nagusien –gehienetan gizonen interesen– araberako eraikuntzak, eta, hala, bereiz-kuntza bat gertatu zen, normalean emakumea gizonaren mende egotea eragin duena.

Emakumea historiaurrean eta historiaren hasieran.

Bestelako begirada

43

arazoak eta istilu etangabeak izan zituzten lekuetan, berta-ko biztanleek lotuago jarraitu zuten beren ohituretara erro-matar berrikuntzetara amore eman baino.

Emakumeak iberiarren gizartean.

Iberiar emakumeek gizarte maila guztiz berezia zuten.Bizitza militarrean ordezkaritza eginkizunik ez zuten arren,funtsezko eginkizuna betetzen zuten gizartean, haienmende baitzegoen bizimodu erlijiosoaren parte handi bat,batez ere andre apaiz moduan. Ezkontza bizimoduaridagokionez, orobat zen erabakigarria haien eginkizuna,aliantza ekonomiko nahiz politikoetan parte hartzen bai-tzuten. Eskulturetan eta hilobietan aurkitzen dugun abe-rastasunak, zeina Polibio bezalako idazle klasikoek ereaipatzen duten, esanez “purpuraz tindaturiko linuzko tuni-ka aberatsez estaltzen zirela”, argi erakusten digu emaku-meak gizartean zuen garrantzia.

Emakumeen garrantzi soziala zeltengan.

“Hala bada, Anibalen hitzarmenetan behintzat idatzizen, ezen, zeltek kartagotarrak salatzen bazituzten,Espainiako kartagotar gobernariak eta jeneralak izangozirela epaileak, eta kartagotarrek zeltak salatzen bazituz-ten, zelten emakumeak izango zirela epaile”.

Plutarco. De Mulierum..., VI.

Emakumea kultura klasikoetan.

“Alde batetik, eta antzinako Greziako emakumeenegoera berreraiki nahi denez geroz, ez da bereizi beharegoera horren azterketa gizarte eta historia errealitateeta-tik. Errealitate horiek etengabe aldatu ziren K.a. VIII. etaIV. mendeen artean, gizarte aristokratikoa izatetik gizarteisonomikoa izatera, hau da, komunitate zibikoko kideenarteko berdintasunean oinarritua. Berdintasun hori ezzen gizarte desberdintasunak desagerrarazteko gai izan;oso kontuan hartzeko desberdintasunak dira emakumeezhitz egiterakoan, zeren erregina homerotarrak edota IV.mendeko Atenasko gizon aberats baten emaztea ezinbaitziren inola ere alderatu, senarra gerrako presoa izaki,seme-alabak berak bakarrik hazteko, Atenasko agoranzintak saltzen zituen emakume gajoarekin”.

Mossé, Claude. La mujer en la Grecia Clásica.Nerea. Hondarribia. 2001.

Penintsulako iparraldeko kulturetako emakumea.

“…kantabriarren artean senarrek beren emazteeidoteak ematea, alabak izatea oinordeko eta emakumeeknebak ematea haien emazteei; bai baitute halako gine-kokrazia bat…”.

Estrabon, Geografia, III, 4, 18.

Kare-harrian zizelaturiko emakumea, Gravetten. – AZTERBIDEAK –Zer alde dago gizonen eta emakumeen arteko gizarteharremanetan erromatarrak iritsi aurreko IberiarPenintsulako-Kantauriko kultura indigenen eta erroma-tar kulturaren artean?Gizarte grekoan emakumeen gizarte maila gizonenabaino apalagoa izanik ere, emakume guztiek moduberean bizi al zuten egoera hori?Presta ezazu dokumentu idatzi bakoitzarentzat sarrerabat.Azter itzazu dokumentu guztiak eta osa ezazu doku-mentuetako ideiak laburbiltzen dituen testu bat.

44

1. Iberiar Penintsulako hominizazio prozesua:Gizakiak une berean azaldu al ziren planeta osoan, ala leku

jakin batean sortu eta gero zabaldu ziren?Zein bide eta ibilbide egin zuten gizakiek beren zabalkundean?Noiz heldu ziren Europara eta Iberiar Penintsulara?Iberiar Penintsularen hominizazioari buruz, teoria bakarra

dago, ala bat baino gehiago?

2. Aurkikuntza berriak eta gizakien lehen agerraldiakEuskal Herrian:

Zer garaitan heldu zen aurreneko gizakia Euskal Herrira?Zenbat aldi bereizten dira Euskal Herriko historiaurrean?Nola bizi ziren lehen gizakiak? Nolako bilakaera izan zuten?Non daude garaiotako giza bizileku nagusiak?Zergatik geratu ziren leku horietan eta ez beste batzuetan?

3. Nekazari eta abeltzain gizarteak eta metalurgiaren gara-pena.

Noiz, non eta zergatik igaro zen gizakia ehiztari biltzaile izate-tik nekazari eta abeltzain izatera?

Fenomeno hau aldi berean gertatu al zen gaur egungo EuskalHerriari dagokion lurralde osoan?

Nola gertatu zen metalen erabilera? Zer aldi izan zuen? Zerlekutan aurkitzen dira metalurgia aztarnategiak?

Galdera nagusiak.

KRONOLOGIA.

2,5-2 milioi urte, Europa zaharra.Milioi bat urte, Europa helduaren teoria.500.000 urte, Europa gaztearen teoria.Milioi bat urte, Atapuercako Homo antecessor.Duela 75.000 urte arte, Euskal Herriko Behe Paleolitoa.K.a. 75000 – 35000, Euskal Herriko Erdi Paleolitoa.K.a. 35000 – 8500, Euskal Herriko Goi Paleolitoa.K.a. 8500 – 5000, Iberiar Penintsulako eta Euskal Herriko Neolitoa:K.a. 6000 – 4500, Bihotz formako zeramikaren aldia.K.a. 4500 – 3500, Bitarteko aldia.K.a. 3500 – 2500, “Almeriako kultura”.K.a. 3000 – 2200, “Millareseko kultura”, Antzinako Brontzea edoHispaniar Hasiera. Metalurgia lantzeko beharrezko ezagutzakiristen dira Iberiar Penintsulara.

K.a. 2500 –1700, Neolitoa eta Kalkolitoa Euskal Herrian.K.a. 1800 –1500, Antzinako Brontzea Euskal Herrian.K.a. 1500 –1200, Erdiko Brontzea Euskal Herrian.K.a. 1200 –700, Azken Brontzea Euskal Herrian.K.a. 700, Aro aldaketa. Burdinaren I. eta II. aroak Euskal Herrian.K.a. 218 – 201, Bigarren Gerra Punikoa. Erromatar gudaroste-ak Iberiar Penintsulan lehorreratzen dira.

K.a. 202 – 170 Erromatarrek Ebroren Arroa konkistatzen dute.Euskal Herriarekiko lehen harremana.

Atapuerca. Burgosko hiritik 15 kilometrora dagoen mendial-dea. Bertan dago azken milioi urte honetako hominidoen bizimoduaberreraikitzeko aztarnategi arkeo-paleontologiko nagusietako bat.

Aurpegibikoa. Historiaurreko lanabesa, harrizkoa, bi aurpegie-tatik landua.

Aztarnategia. Arkeologia edo paleontologia hondakinak dau-den lekua.

Bilakaera prozesua. Denboraldi jarraitua eta luzea, hurrenezhurreneko belaunaldietan pilaturiko aldaketen bitartez, espezieakaldatuz joan zirena.

Bilketa. Uzta biltzea. Gizadiaren lehen uneetan, izadiak berezsortzen dituen fruituak bilduz jasotzen zen uzta.

Europa gaztea. Gizakia Europan azaldu izanari buruzko teoria,duela bostehun mila urte inguruan azaldu zela dioena.

Europa heldua. Gizakia Europan azaldu izanari buruzko teo-ria, duela milioi bat urte inguru azaldu zela dioena.

Europa zaharra. Gizakia Europan azaldu izanari buruzko teo-ria, duela 2 eta 2,5 milioi urte bitartean azaldu zela dioena.

Glaziazioa edo izotzaldia. Hormategiek eta izotzek Lurrekoeremu zabalak hartzen zituzten garaia.

Gran Dolina. Atapuercako aztarnategi arkeo-paleontologikokoparteetako bat. Erregistro estratigrafiko asko dituen lekua da: 11maila.

Hezurren leizea. Atapuercako aztarnategi arkeo-paleontologi-koko Leize Nagusiko bide bat.

Hominidoa. Gizakiaren antzekoa, haren forma eta ezaugarriakdituena. Primate taldea.

Hominizazioa. Bilakaera prozesua, aurreko animalia batetiklehen gizakia arte gertatu zena. Lehen gizakia zein den erabaki-tzeko, hizketarako ahalmena hartzen da kontuan.

Homo antecessor. Afrikatik datorren hominidoa, bipedoa,lanabesak sortu eta erabiltzeko ahalmena zuena. Horri esker harra-pari espezializatua bihurtu zen. Iberiar Penintsulan kokatu zen, etaAtapuercako aztarnategi arkeo-paleontologikoko protagonistanagusia da.

Leizea. lurpeko barrunbea, hainbat neurritakoa, naturala nahizosorik edo partez berreraikia. Gizadiaren lehen garaietan babesgu-ne gisa erabiltzen zen.

Megalitismoa. Ezaugarri nagusitzat megalitoak –harri handilandu gabez eraikitako monumentuak– eraikitzea duen kultura.

Nomada. Gizataldeez mintzatuz, bizileku finkorik ez duena,alderraia.

Sedentarioa. Beti habitat edo ingurune berean bizi den herriaedo tribua, nekazaritzan edo abeltzaintzan aritzen dena. Nomadarikontrajartzen zaio.

Suharria. Kuartzo mota gotorra, aise xaflatzen dena eta ertzzorrotzak izaten dituena, historiaurreko gizakiek arma gisa erabil-tzen zutena.

Transumantzia. Ganadua neguko bazkalekuetatik udakoetaraeramatea eta alderantziz.

Funtsezko kontzeptuak.

AZTERsintesiaAzterketarako sintesia

45

DOKUMENTU HISTORIKO BATEN AZALPENA (II).

Dokumentuaren gaiak identifikatzen eta aztertzen.

Dokumentu historiko baten sarrera egin ondoren (25 orr.),garrantzitsua da testuan ageri diren gai nagusiak identifikatzenjakitea. Errazena irakurketa selektiboa egitea da, eta testuanageri diren ideiarik garrantzitsuenak azpimarratzea, ideia horiekhonako helburu hauekin erabili ahal izateko:

– Azalpena argitzeko xedea duen plan bat egiteko, aipatzendiren bi edo hiru gai garrantzitsuenak adieraziz (ez dute zertandokumentuko ordena berean antolaturik agertu). Azalpenarenatal desberdinak sintesian definitzean datza puntu hau.

– Sarreran agertu behar duten gaien ordena eta antola-mendua aurkezteko, ondoren haien azterketa laburra eginbehar baitugu.

Lurralde zabalkundearen premia.Gerra.

“Herri guztiek, beren existentzia osoan zehar, sentitu izan

dute une jakin batean zabaltzeko premia, geografikoki mintza-

tuz, eta hitz hori ahalik eta zentzurik zabalenean erabiliz.

Premia hori une historikoen mendeko izan da. Neolitoko iraul-

tzarekin, zabalkundearen premia agerikoa izango zen, baina

arazo larririk sortu gabe. Gizataldeak txikiak ziren eta hartu

beharreko lurrak, konparazioz, asko, nahiz eta pentsatu behar

den, era berean, Lurreko bizimodu berri hark egoera gutxi-asko

egonkorra ekarri ziola gizakiari, guztiz egokia hazkunde demo-

grafiko nabarmena izan zedin. Hazkunde horrek, denborarekin,

zabalkundearen premia ekarriko zuen, eta zenbait talde lur

berrien bila bultzatuko zituen; emigrazioa baketsua izaten zen,

jakina, hartu beharreko lurrak hutsik zeudenean, eta indarrez-

koa, bestela. Aldi honetan ordea, zabalkunde premiak ez zuen

izango normalean izan ohi duen zentzu bera; alegia, ez zen

lurra benetan hartzen, aitzitik, aldi baterako okupazioa izaten

zen, uzta txar baten edo abere kopurua murriztuko zuen izurri-

te baten eraginez urritutako elikagaien bila.

Okupazioak, denboraren iraganarekin, gero eta gehiago eta

gero eta gogorragoak izan ziren. Aldi berean, gizakiak gero eta

argiago ikusi zuen bitarteko garrantzitsua zela gerra aberastasun

soberakinak metatzea ziurtatzeko.

...

Gizaki primitiboarengan bazen indarkeriarik, eta indarkeria-

ren bidezko zentzu posesiboa gizakia bera harrapatzera ere iri-

tsi zen. Ulertzera heldu zen gerrak, bere komunitatearentzat

behar zituen alea edota metala emateaz gainera, energia ere

ematen ziola, giza energia, bere modura erabil zezakeena. Etsai

garaitua hil ordez, esklabo bihur zezakeen”.

Fullola, Josep Maria eta Gurt, Joseph Maria. La prehistoriadel hombre. Temas Clave Salvat. 1992.

Zuzenketarako giltzarriak.

Sarrera:Dokumentua historiaurreari buruzko liburu baten parte da.

Hortaz, testu espezializatua da, eta, horrez gainera, ez egilebatek, baizik bik bermatzen dute, eta Neolito eta Metalen Arokokultura eta gizarte bilakaerak eragin zituen hainbat alderdi eskain-tzen dizkigu, hau da, zabalkunde premia eta gerra bitarteko eko-nomiko gisa erabiltzea.

Gaien identifikazioa eta azterketaArtikulu honetan bi gai nagusi bereiz genitzake, Neolitoko eko-

nomia, kultura eta gizarte aurrerapenaren ikusmolde bat ematendutenak:

– Neolitoko gizarteen zabalkunderako premia, elikadurahobea izanik, biztanleek haztera jotzen baitute, eta, horren ondo-rioz, laster agertzen da zabaltzeko premia.

– Denboraren joanean, gogorkeriazko okupazioak gehitzeaeta okupazio horiek ekonomikoki baliatzea.

– Alde batetik, gerratik lortzen dira erkidegoak behar dituenlaborea eta metala.

– Bestetik, lanerako behar den giza energia ere gerratik esku-ratzen da. Esklabotasuna ekonomiako elementu garrantzitsubihurtuko da.

– Hasieran, mugak zabaltzea ez zen oso zaila izan, pertsonaerkidegoak tamaina txikikoak baitziren eta lurralde libreak, aldiz,oso zabalak.

– Gehiegizko hazkundeak zabaltzera behartu zuen eta bi bideerabili ziren horretarako, emigrazioa eta lurralde berrien bilaketa.

– Zabalkunde edo elkartze premiak giroaren mendekoak iza-ten dira, giroak iraupen aukerak gogortzen edo errazten baititu.

Aurreko AZTERKETARAKO GILTZARRIAK atalean emanditugun oharren arabera, presta ezazu sarrera bat. Identifikaeta azter itzazu dokumentuko gaiak.

AZTERgiltzarriakAzterketarako giltzarriak

“Protohistoria hitza, konbentziozkoa inondik ere, Hispaniaren historiako K.a. 1200 urtearen eta K.a. III.mendearen bukaera arteko tartea definitzeko erabili izan da, edo, bestela esanda, indoeuroparrekIberiar Penintsula inbaditu zuten garaiaren eta erromatarrek Hispanian egon ziren garaiaren arteko tar-tea definitzeko. Milurteko hori, nolabait ere, historiaurrearen azken garaitzat har daiteke, aldi hartanlandu baitziren Azken Brontze Aroko eta Burdin Aroko kulturak.Baina beste ikuspegi batetik begiratzen bazaio, garai hori erabat historikotzat har daiteke, orduko iturriidatziak gorde baitira gaurdaino, eta horrek ematen du, hain zuzen, herri bat historian sartu izanarenlekukotasuna”.

Baldeón Baruque,Julio. Las culturas protohistóricas. Historia de España (2ª).Manuel Tuñón de Lara eta beste batzuk. Ámbito Argitaletxea. Madril 2000.

Brontze Aroko balear “naveta”.

Iruñarriko menhirra.

47

1. Protohistoriako garaiak: kartagotarren eta greziarren kolonizazioak.1. Feniziarrak.2. Greziarrak.3. Zeltak.

2. Iberiar Penintsulako herri indigenak: leinu baskoien jatorria etaaniztasuna.

1. Tartesiarrak.2. Iberiarrak.3. Euskal Herria Neolitikoaren bukaeran.4. Kultura “apalagoa”? Zertan esan behar.5. Kultura eta gizarte aniztasunak inperioarekiko lehenengo harre-

manetan izan zuten eragina.

3. Erromanizazio prozesua Hispanian.1. Mediterraneoaren estatusa.2. Iberiar Penintsula erromatar eremuan.3. Hispaniaren konkista.4. Administrazio banaketa berria.5. Erromatar “zibilizazioak” ez al zuen euskal lurraldean sartzerik

izan?

Bestelako begirada. Emakumea erromanizazio beranduko Hispanian.

AZTERsintesia.AZTERgiltzarriak. Dokumentu historiko baten azalpena (III).

2. kapitulua

Indoeuropar migrazioak eta lehenengo kolonizazioak.

48

1. dokumentua.

“K.a. VII. mendean feniziarrak Cadizen kokatu zirenean, iberiar buru-zagiak bereganatu nahi izan zituzten, opari bikainak eginez. Feniziarrensalerosketa kolonial horrek aberastasuna desberdin banatzen zuten bana-keta sareak sortu zituen bertakoen artean, batzuek ondasunak pilatzenbaitzituzten eta besteak, berriz, ezer gabe gelditzen ziren.Mekanismo soilhorren bidez gizartea desberdinduz joan zen, eta modu berri batean eratuzen boterearen eta kulturaren jabetza. Objektu horiek edukitzea aberas-tasun sinbolo bihurtu zen; iberiarrek oso aintzat hartu zituzten fenizia-rren apaindura eredu haiek, eta beren arteko artistek kopiatu eta berega-natu egin zituzten. Esfingea, lehoia, oreina, grifoa eta loto lorea dira, bes-teak beste, iberiarrek bereganatu eta tamaina handiko eskultura bihurtuzituzten irudiak. Opari bitxi eta balio handikoen zirrara gainditu ordu-ko, produktuen eta lehengaien salerosketan hasi ziren. Merkataritzalibrea zen hura, ez zen mendetasunezkoa, eta, hartara, iberiar taldeakberen inguruko baliabide ekonomikoak kontrolatzeko antolatu ziren”.

Sanchís Jost, Ima. El Mundo de los iberos.El Magazine, 1998ko urtarrilak 18.

– AZTERBIDEAK –

Zer sistemaren bidez bereganatzen zituzten feniziarrekinteresatzen zitzaizkien lurraldeetako bertakoak?Zein eragin zituen hasieran feniziarrek interes ekonomi-koak zituzten lurraldeetan ezartzen zuten merkataritzakolonialak?Alderdi bakoitzak, feniziarrek eta iberiarrek, zer etekinateratzen zion beren arteko salerosketari?Idatz ezazu esaldi hau azalduko duen testu bat:“Merkataritza librea zen hura, ez zen mendetasunez-koa”.

Elcheko dama. Iberiar artea (K.a. V. mendea).

Zeltiberiar gerlaria.

Azken mila urteetan iritsi direnkulturen mapa.

Emporion/Ampurias

Rhode/Rosas

Galizia

Zeltiberiarrak

Utica

Gadir

Malaca

Lixus/Larache Tingis/Tanger Russaddir/

Melilla

SigaCartago

Hipo Regius

Hadrumentum

Tapso

SabrataOea

Leptis

Karalis/Cagliari

Alalia

Panormus

Siracusa

Tarento FoceaEfesoMileto

Calcis

AtenasCorintoEsparta

Nikaia/NizaMassalia

Herri zeltak (Galli)

TiroSidon

Biblos

Pelusium

Zelten zabalkundearen jatorrizko eskualdea.

Zelten zabalkundearen eta kokaguneareneskualdeak.

Feniziar eraginpeko eremuak.

Greziar eraginpeko eremuak.

Feniziar metropoli nagusiak.

Feniziar koloniak.

Greziar metropoli nagusiak.

Greziar koloniak.

49

1. Feniziarrak.

Feniziarrak Feniziatik etorriak ziren. Gaur egun Siriadagoen lurraldeko itsas bazterreko zerrenda batean zegoenFenizia, Mediterraneoaren ekialdean. Lurralde menditsuazen hura, oso desegokia nekazaritzarako, eta, horregatik,feniziarrak berehala hasi ziren itsaso bidezko merkataritzan.

Feniziarrak Iberiar Penintsulara iritsi zirela adieraztenduten lehenengo datuetako bat Gades-en (Cadiz) sorrerada, K.a. 1100 urtearen inguruan.

Klasikoen lekukotasunen arabera, eta Homerorena dahaien artean aipagarriena, feniziarrek estrategikoki eta arre-ta handiz kolonia sare bat kokatu zuten Mediterraneoan(Sizilia, Korsika, Cadiz…), eta, sare horren bidez, berengain hartu zuten luxuzko salgaien kontrola; haiek sartu zituz-ten arrainak gazitzeko teknikak Iberiar Penintsulan, etaeztainuaren eta kobrearen truke salerosten zituzten.Metalak, azkenik, gai landuak bihurtzen zituzten, oso iaioakbaitziren metalgintzan.

Feniziarren koloniak Iberiar Penintsulako kosta osoanzehar zabaldu ziren, bai Atlantiko aldean (Alcacer do Sal,Portugalen), bai Mediterraneo aldean (Malaka, Sexi, Abdera,Akra Leuka, etab.). K.a. VIII. mendean zehar, Asiriak mende-an hartu zituen ekialdekometropoli feniziarrak (Biblos, Sidon,Tiro...), eta, orduan, feniziarren botere politikoa eta komertzia-la Kartagora bideratu zen, eta, aldi berean, gaur egun Kata-lunia dagoen kostaldeko hainbat kolonia eragin handiko gunebihurtu ziren: Emporion, Rhode, Pyrene. Era berean, fenizia-rrek eta kartagotarrek bultzada handia izan zuten oso lekuestrategikoan kokatutako merkataritza postu baten eraginez:Ebussus zuen izena leku hark (Eivissa edo Ibiza). Gaur egun,ugari dira Mediterraneo aldeko kosta osoan feniziar merkatari-tza postuen aztarna arkeologikoak.

2. Greziarrak.

Greziarrak feniziarren ondoren iritsi ziren IberiarPenintsulara. Fozidarrek, Foziatik zetozen greziarrek, K.a.VII. mendearen bukaeran kokatu zituzten beren lehen kolo-niak. Aurreneko jendegune haiek merkataritzan ari izan zirengehienbat, Tartessosekin batez ere. Beren kokaleku sareaMediterraneoko mendebaldeko kosta osoan zehar zabalduzjoan ziren pixkanaka-pixkanaka. Masalia sortu zuten(Marseilla), eta mendebaldeko gune nagusitzat erabili zuten;portu sare handi bat ere sortu zuten, kabotajeko nabigazio-

Iberiar Penintsulako gertakizunei buruzko lehenengo lekukotasun idatziak autore klasikoenak dira, bainakontu handiz hartu beharrekoak dira, askotan autore horiek ez direlako lekuko zuzenak izaten, eta bere garaiabaino lehenagoko kroniketan oinarriturik idazten baitute.

Kristo aurreko lehenengo mila urteetako kultura garapena Mediterraneo aldeko ekialdetik etorritako kul-turekin erlazionaturik dago, birekin batik bat: feniziarrekin (kultura punikoa) eta greziarrekin. Bi zibilizaziohoriek eragin handia izan zuten Iberiar Penintsulako lurraldean bizi ziren herrien kulturan, teknologian etagizarte harremanetan.

1. PROTOHISTORIAKO GARAIAK: KARTAGOTARREN ETA GREZIARREN KOLONIZAZIOAK.

aren bidez merkataritzan ari izateko: Emporion (Anpurias),Rhode (Rosasetik gertu), Mainake, Abdera, Hemeroskopeion(azken horiei buruzko froga arkeologiko garbirik ez dago).

Greziarren kolonizazio hark utzi zituen aztarnak haienmerkataritzako harremanekin dute zerikusia: zeramikak(kraterak, ontziak, tinak, etab.), brontzezko gaiak (edon-tziak, burubabesak, mitologiazko irudi txikiak: zentauroak,adibidez), eta harrizko eskulturak. Dirua egiten ere nabar-mendu ziren, batez ere Anpuriasko greziarrak.

3. Zeltak.

Zeltak Europaren erdialdetik zetozen eta IberiarPenintsulan Pirinioetako pasabideetan barrena sartu ziren,K.a. X. mendearen bukaeran. Espainiako mesetan eta men-debalde osoan hartu zuten bizilekua. Teknologiaren aldetik,zelten etorrera garrantzi handikoa izan zen, burdingintzariburuzko jakinduria haiek ekarri baitzuten. Hasieran bertakoherriak mendean hartu zituzten, baina, pixkanaka-pixkana-ka, bat eginez joan ziren, harik eta, azkenerako, bertakoherriek bereganatu zituzten arte. Iberiar Penintsulara iritsiziren lehenengo gizataldeen ezaugarri nagusia beren lurpe-ratze motak ziren, “errauts-kutxen zelaiak” esaten zaienak;gizatalde horiek Katalunian eta Aragoin hartu zuten bizile-kua. Hurrengo mendeetan, jende uholde gehiago etorri zirenbata bestearen atzetik; haien artean azkenik dokumentatuzena K.a. 100 urtekoa izan zen.

Iberiar Penintsulan, hiru leku nagusitan hedatu ziren zeltak:1. Iberiar mendietan; hau da lekurik dokumentatuena

eta ezagunena; herriguneak gotortuak ziren, plano angelu-zuzenekoak, eta kale estuak eta lerrozuzenak zituzten.Numancia da leku honetako eredurik aipagarriena; erroma-tarrek suntsitu zuten K.a. 133. urtean.

2. Mesetan; hiri gehienak goraguneetan eta muinoetankokaturik zeuden, han errazago defenda baitzitezkeen.Hildakoak errausteko moduagatik eta eskulturen garrantzia-gatik da, bereziki, aipagarria leku hau: “Guisando-koZezenak” eskultura multzo ospetsua da eskultura horienartean ezagunena.

3. Iberiar Penintsulako Ipar-Mendebaldea, Duero ibaikoarroaren iparraldean; hango herriak zirkularrak ziren, ez zutenhiri antolamendurik, baina ondo defendaturik zeuden. Haienarte adierazpenak oso bakanak dira, harribitxi batzuk etaezkon-horniak besterik ez. Coaña (Asturias), Santa Tecla (Pon-tevedra) eta Briteiros (Portugal) dira aztarnategi nagusiak.

50

3. dokumentua.

“Kostara iristerakoan, hondartzak eta hezeguneak ikusten ziren, ur-hegaztiz beteak. Atzean, artadiak, hain sarriak non ibaien eta ur-las-terren bidez baizik ezin baitzitekeen han gora ibili. Itsasora begirazegoen goragune baten gainean zitadela gotortu bat ageri zen, arran-tzaleen, etxeko abereen eta umeen joan-etorriaz bizi-bizi zegoena.Kosetaniara iritsiak ginen, iberiarren herrira”.

Elespuru, Inés. Entre iberos anda el juego.El País,1998ko azaroak 1.

– AZTERBIDEAK –

Zer alde dago, zure ustez, Iberiar Penintsulako Medite-rraneoko kostako gaur egungo paisaiaren eta testuankontatzen den paisaiaren artean?Zein dira garai hartako jende taldeen ezaugarriak?Zein izan daitezke kokaleku horiek sortzeko arrazoiak?

2. dokumentua. Iberiar-tartesiarren etaerromatarren aurreko kulturen eremua.

Iberiar gerlari baten erliebea. Osuna (Sevilla). Axtrokiko urrezko ontzia. Eskoriatza.

aa aaaa aaaa aa aa aaaaaaaa aaaaaaaaaa aa a aaaaaaa aaaaaaaaaa a aaaaaaaaaaa a a a aaaaaaaa a a aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa a aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa aa aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa aa a aaaaaaa aaaaaaaaaa a aaaaaaaaaaa a a aa aa aaaaaaaa aa aa a aaaaaaa aaaaaaaaaa a aaaaaaaaaaa a a a aaaaa aaa aaGalaikoak Iberiar kulturako eremua.

Hallstatt ondorengo kultura eremua.

Kolonizazio feniziar-punikoko eremua.

Greziar kolonizazio eremua.

Eremu tartesiar-turdetaniarra.

Tartesiar nabigazioa.

Kolonizazio feniziar-punikoaren bideak.

Greziar kolonizazioko bideak.

Lusitaniarrak

AutrigoiakKaristiarrakBarduliarrak

Arebakoak

Ilergeteak

Laietarrak

Zeltikoak TurdetaniarrakTartesiarrak?

RhodeEmporion

Sagunto

Carthago

Malaca

CarteiaGadir

Tingis

Onuba

Ebusus

Balearikoak

51

1. Tartesiarrak.

Testu klasikoek (Estesikoro, Estrabon, Abieno, etab.)Andaluziako mendebaldeko kultura bat aipatzen dute, ezau-garri ia mitikoak ematen dizkiotena, eta Tartessos esatendiotena; adituek gaur egun kultura horri buruz zer dakiteneta zer ez dakiten kontuan hartuta, ez da batere erraza kul-tura hori zein lurraldetan hedatu zen jakitea, kontuan har-tzen bada, gainera, lurralde hedadura aldatuz joango zela,ziur, denborarekin batera. Nolanahi ere, badakiguTartessosen jakitateak eta adierazpideak aldez aurrekohainbat kultura elkartzetik sortu zela, eremu geografikohorretan bat egin baitzuten K.a. bigarren milurtekoarenbukaeraren eta lehenengo milurtekoaren erdialdea bitarte-an. Kultura sintesi hori eratzerakoan, eragin handia izanzuten bertako elementu garrantzitsuek, habitat haren bal-dintza ekonomiko ezin hobeak, eta azkenik, batez ere, herrikolonizatzaileekiko harremanak, askoz ere aurreratuagoakbaitziren kulturaren eta teknologiaren aldetik, feniziarrakbereziki.

Tartesiarrek idazkera ezagutzen zuten, bazekiten litera-turaz eta poesiaz gozatzen, bazuten nabigazioaren berri,eta, autore batzuen arabera, britainiar kostetara ere iritsiomen ziren eztainu bila, eta buru-belarri ari izan ziren mer-kataritzan, ez bakarrik feniziarrekin, baita greziarrekin ere.

K.a. VI. mendearen erdialdera, eta hainbat gertakizunzirela medio, tartesiarrak gainbeheran hasi ziren, polikibaina geldiezinik, harik eta desagertu ziren arte. Gertakizunhorien artean aipagarrienak dira, batetik, greziarren koloni-zazioaren gainbehera Alaliako gudua galdu ondoren (K.a.535), bestetik, zeltek hegoalderantz aurrera egin izana, eta,jakina, tartesiarren gizarteak berak bere baitan izan zituenaldaketen eragin garrantzitsua.

Politikaren alorrean, tartesiarrak monarkia ziren, etahaien errege batzuen izenak guganaino iritsi dira: Gargoris,Habis, Gerion, Theron, eta horien guztien gainetik, Argan -tonio (K.a. VII. eta VI. mendeak). Alderdi sozialari dagokio-nez, tartesiarrak oso gizarte antolatua eta zabala ziren; klase

sozialen arabera bereizia zegoen, eta frogatuta dago eskla-botasuna indarrean zegoela eta erabiltzen zutela.

Turdetarrak, Andaluzian, eta iberiarrak lurralde eremuzabalago batean, izan ziren tartesiarren kulturaren ondoren-goak.

2. Iberiarrak.

Iberiar hitza bi esanahi desberdinekin erabili izan da.Batetik, herri batzuk izendatzeko, bai aski modu zehaztu-gabean erabili ere, zeren eta iberiarrak etnia handi batizan baitziren, herri askotan banatua eta Mediterraneoaldeko mendebaldean bizi zena. Iberia hitza grekeratikdator eta grekeraz hitz generikoa da, ezaguna zen ere-muko mendebaldeko mugetan zeuden lurrak izendatzekoerabiltzen zena: Herkulesen zutabeak zeuden lekua,Ozeano Atlantikoa hasten zen tokia, mundu ezezaguna-ren abiaburua.

Bestalde, iberiar hitzak kultura jakin bat izendatzen du,greziar kulturek Iberiar Penintsulako lurraldean bizi zirenherriengan izan zituzten eraginen ondorioz sortu zena.Aztarnen arabera, badakigu existitu, dagoeneko gure aroabaino bigarren milurtekoa baino lehenago existitzen zela,baina K.a. V. mendearen inguruan iritsi zuen betetasuna.

Iberiarren gizarte antolamendua aldatu egiten zen lekubatetik bestera. Guadalquivirreko haranean, adibidez, tarte-siarrak monarkia baten inguruan antolatu zuten beren gizar-tea; gaur egun Valentziako Autonomia Erkidegoa dagoenlekuan, edetarrek eta haien inguruko herriek gobernu motakonplexuagoak zituzten: aristokrazia senatuetan biltzen zen,eta senatu haiek estu kontrolatzen zuten botere politikoa.Bestalde, laietarren, lazetarren edo indizetarren artean–azken horiek iparralderago zeuden– aristokraziak eta jaunhandiek botere handia zuten, bai politikan eta bai alderdimilitarrean.

Iberiarrak, hala ere, Estrabonek dioen bezala, “tribu”izaera nabarmena zuten, eta ez ziren elkar hartzeko gauzaizan etsai komunen aurka borrokatzeko.

Aztertuak ditugun joera kolonizatzaileek Iberiar Penintsulan aldez aurretik bizi ziren herriengan izan zuteneragina, ezinbestekoa izan zen gerora erromanizazioa ekarriko zuen gizarte eta kultura oinarria eratzeko.Erromanizazioa da, inondik ere, antzinateko kultura gertakizunik handiena, batez ere ordu arte sekula ezagu-tu gabeko aurrerapena ekarri zuelako teknologian, kulturan eta ekonomian. Hainbestekoa izan zen aurrerabi-de hori, non hurrengo aldi historiko osoan ere eragina izan baitzuen, baita gaur egungo garaian ere.

Egungo Euskal Herrian bizi ziren bertako herriei dagokienez, komeni da gogoan izatea kultura agrafokoakzirela: ez zuten idazkerarik ezagutu erromatar kolonizazioarekin harremanetan jarri ziren arte. Horrek esannahi du, bestalde, herri horiei buruz ez dugula, une horretara arte, inolako erreferentziarik izan, guztiz kultu-ra anonimoak direla, harik eta, Mediterraneoko kultura ahaltsuarekin topo egin eta historian sartu ziren arte.

2. IBERIAR PENINTSULAKO HERRI INDIGENAK: LEINU BASKOIEN JATORRIA ETAANIZTASUNA.

52

4. dokumentua. Erromatarren aurreko lurralde banaketaren mapa.

5. dokumentua.

“Ekonomia moduen bilakaera desberdina izan zen leku bakoitzean:iparraldean erro-erroturik iraun zuen bilketa sistemak, bai barazkie-nak eta bai arrainenak, eta hegoaldean, berriz, nekazaritzaren etaabeltzaintzari lotutako kokalekuak sortu zituzten.Habitatean ere nabarmenak ziren ekonomia ustiatzeko modu desber-dinek sortutako aldeak: iparraldean haitzuloak eta babes naturalak,txabolak eta egonkortasunik gabeko etxolak erabiltzen zituzten;hegoaldean, berriz, landagune txikietako kokalekuak indarra hartzenari ziren”.

García de Cortázar,Fernando eta Lorenzo Espinosa Jose Mª. Historia del Pais Vasco. Txertoa Argitaletxea.

– AZTERBIDEAK –

Azter ezazu dokumentu hori, aurreko ataletan ikasiditugun azterketa irizpideen arabera. Azaldu behar bezala esaldi hau:“Bi bilakaera desberdin izan ziren euskal lurraldearenbarruan, iparraldekoa eta hegoaldekoa”.

Harrespila Itsasun, Lapurdi.

MEDITERRANEO ITSASOA

OZEANO A

TLANTIKOA

Coaña

Baroa

Sta. TeclaBriteiros

Cameixa

Camarzanade Tera

Caravia

Mte.Bernorio

Miraveche

ZoritaRoa

Coimbra Poço de Monsanto

Sintra

Alenquer

Monforte de Beira

Orellana

Cerro

NieblaLa Joya

Pozoblanco

Agullana

UllastretRipoll

San Feliú de G.

Puig CastellarCan Canyís

La Pedrera

MoláPontilsRoquizalAzaila

MazaleónCalaceite

Tivisa

Cose

Lucenadel Cid

Liria

Pozo Moro

Balazote La Bastida

SerretaElche

MinatedaAmarejo

ArchenaOrihuela

Javea

Los SaladaresCabecico delTesoro

Sta. Elena

Ca stulo

Peal de B.

Baza

Las Quemadas

Acebuchal

Carmona

Setefilla

Osuna

G A L A I K O A KMiño

Duero

Tajo

Guadiana

Gudalquivir

Jucar

EbroB E R O I A K

O R E TA N I A R R A K

KARPETANIARRAK

Z E LT I K O AK

Z E LTA K

TURDETANIARRAK

L O B E TA N I A R R A K

B A S T U L O A K

Z E LTA K

E D E TA N I A R R A K

AK I TA N I A R R AK

VO LKOAK

Z E LT I A R R AK

P E L E N DO I A K

B E R B E R E A K

Burdin Aroko aztarnategiak

I-Meko kastroen kultura.

Iberiar kultura

ORETANIARRAK… iberiar herriak etaiberiar aurrekoak.BEROIAK… indo-europarrak (zeltak).

53

3. Euskal Herria Neolitikoaren bukaeran.

Euskaldunon existentziari buruzko lehenengo literaturaiturriak erromatar autoreenak dira, K.a. I. mendearen biga-rren laurdenaren ingurukoak.

Estrabonek egin zituen bere Geographiká-n IberiarPenintsularen iparraldeko menditarrei buruzko lehenengoaipamenak. Iberian eta Galian sekula egon ez zenez gero,bere garaia baino lehenagoko beste autore batzuen aipa-menak erabili zituen, Posidonio, Artemidoro eta TitoLiviorenak, besteak beste.

Tito Liviok, bere Ab urbe conditan, Julio Zesarrek, PlinioBigarrenak, Ptolomeo Alexandriakoak eta beste zenbaitautorek Euskal Herriko geografia, herrien banaketa etabeste hainbat kontu deskribatzen dituzte. Horren bitartezdakigu gaur egun Euskal Herria esaten dioguna oinarri etni-koa zuten hainbat gizataldetan banaturik zegoela, eta haienizenak indoeuroparra izan behar zuela ziur asko: Baskoiak,Jaceetani, Varduli… Ez da erraza herri bakoitzari zegozkionlurraldeak zehatz-mehatz mugatzea, baina ziur samar esandaiteke kultura indoeuroparraren eta trikuharrietako kultura-ren ekarri handia izan zutela, etnia eta kultura egitura komu-nak bai baitzituzten.

Neolitikotik erromanizazioa bitarte, hainbat gizaki multzosartu zen gaur egun Euskal Herria den lurraldean eta meta-len kultura esaten zaiona ekarri zuten berekin. Pirinioetakopasabideetan barrena herri indoeuroparrak etorri ziren, zel-tak batik bat, eta jakinduria berriak eta bertako herrientzatezezagunak ziren teknikak ekarri zituzten, bi eragin elkarrenoso desberdinak izan zituztenak. Batetik, material berriakerabiltzen zituzten lanabes hobeak eta eraginkorrak egiteko;bestetik, sineste eta ideia berriak zituzten, harrespiletakokulturak adierazten duen bezala; hirigintzarako irizpideberriak ere bazituzten, batik bat herri gotortuak eraikitzekobaliagarriak zirenak. Horrek guztiak garbi adierazten du kan-poko kultura horiek zer-nolako indarrez zeuden errotuak.Baina, bestalde, kanpoko eragin horiek beren burua defen-datzeko kontzientzia sortu zuten bertako herriengan etabaita beren kultura berresteko joera nabarmena ere, horigabe nekez azal baitaiteke euskarak gaurdaino iraun izana.Nolanahi ere, argi dago bertakoek eta kanpokoek gogotikelkar hartu zutela.

Euskal Herriko lurralde eta zati bakoitzak zeinek berebilakaera izan zuen, beste lurraldeetatik gero eta desberdi-nagoa. Hegoaldeak eraginkorrago bereganatu zituen kan-potik zetozen ekarpen eta aurrerapen guztiak, bai kulturari,bai etniari eta bai arrazari zegozkionak; iparraldeko lurrek,aldiz, joera handiagoa izan zuten autarkiarako eta kanpokoloturetatik beren buruak bakartzeko. Horregatik, erromata-rrak iritsi zirenean, bilakaera argi eta garbi desberdina eta

ideiak bereganatzekoan jarrera ere desberdina zuen lurral-de multzo bat aurkitu zuten.

Gaur egun Euskal Herria dagoen lurraldean herri hauekbizi ziren orduan: autrigoiak, gaur Enkartazioak direnlekuan, Arabako zati batean eta Burgosko zati batean biziziren. Karistiarrak, berriz, Ibaizabal eta Deba ibaien artean.Barduliarrak, Deba eta Urumea ibaien artean. Eta, azkenik,baskoiak Urumea ibaitik Aragoiko zati handi batera bitartebizi ziren.

4. Kultura “apalagoa”? Zertan esan behar.

Maiz uste izaten du jendeak erromatarrak iritsi bainolehen bertako herrien jakinduria eta kultura oso-oso landu-gabea zela. Baina hori ez da erabat egia, zeren eta, lekuaskotan, erromatarrenak baino jakintza handiagoak baitzi-tuzten alderdi jakin batzuetan. Adibidez, burdingintzan etaburdina armagintzarako erabiltzerakoan, erromatarrek ber-tako herrien ideia asko bereganatu zituzten beraien armaindustriara moldatzeko.

5. Kultura eta gizarte aniztasunak inperioarekiko lehenengo harremanetan izan zuten eragina.

Baskonia eremuko herriek eta beren ingurukoek erroma-tar kulturarekin izan zituzten lehen harremanak K.a. III. men-dekoak izan behar zuten gutxi gorabehera, eta era askota-ko harremanak izan ziren. Hala, atzerritar kopuru handibatek Gerra Punikoetan parte hartu zuen, Ebroko arroan,erromatarren eta kartagotarren arteko borrokan. Badiralekukotasun batzuk, Silio Italikorena adibidez, erromatar sol-daduen artean kantabriarrak eta baskoiak bazirela aipatzendutenak, eta Apianok, berriz, kontatzen du Asdrubalek sol-daduak bildu zituela Ebro ibaiko eta bere ibai adarretakogoiko arroko biztanleen artean.

Nabarmendu beharra dago, hala ere, erromatarrak ezzirela Iberiar Penintsulako alde honetan aldez aurretik eza-rritako asmo bati jarraiturik kokatu; oso eredu eta aukeradesberdinen araberakoa izan zen, aitzitik, elkarren artekoharreman hura, zein garai eta zein herri, hartara harremanmota bat edo bestea izan zen.

Erromak Euskal Herriko lurraldeetan izan zuen eraginazmintzatzen garenean, kontuan izan behar dugu erromaniza-zioak oso errealitate geografiko, politiko eta kultural desber-dinei eragin ziela, Pirinoen bi aldeetan banaturik: Akitaniaiparraldean eta baskoiak hegoaldean. Azken eremu hori ibe-riarren edo Iberiako biztanleen artean sartzen zuten. JulioZesarrek eta Estrabonek argi bereizten zituzten akitaniarraketa galiarrak, eta aldi berean, antzekotasun harreman estuaipintzen zuten hurbileneko iberiarrekin (baskoiekin).

54

6.dokumentua. Lehenengo erromatar sarraldien eta Gerra Punikoen nondik-norakoen mapa.

7. dokumentua. Erromatar armada Hispaniara iristen da (K.a. 218).

“Garai honetan bertan, Kneo Kornelio, bere anaia Publiok eskolarenburu utzia zuena, arestian esan dudan bezala, itsaroratu egin zenRodanoko ahoetan bere ontzi guztiekin, eta Espainian ainguratu zen,Enpiron esaten dioten hiriaren aurrean. –Han bere soldaduak leho-rreratu zituen, eta itsas herrietatik Ebro arte, ipini zituen setioan obe-ditu nahi izan ez ziotenak, adeitasunez hartu zituen men egin ziote-nak, eta eman zien ahalik eta tratu onena. –Itsas herriak mendeanharturik zeuzkala ziurtatu ondoren, aurrera egin zuen bere armadaosoarekin barrualdera, zeren bere armadak iberiar aliatu asko bildubaitzituen. –Haiek igarotzen zirenean, herri batzuek men egiten zio-ten, beste batzuk indarrez menderatzen zituen. Hannonek leku horie-tan utzi zituen kartagotarrak bere aurrean kanpatzera etorri ziren,Cisa deritzan hiri baten inguruan; Kneok, bere soldaduak antolatuondoren, eraso egin zien, garaitu zituen eta harrapakin handi batenjabe egin zen, zeren eta beretzat hartua baitzuen Italiara joana zenarmadaren hornizioa; gainera, Ebrotik honuntzako herri guztiak adis-kide eta aliatu izan zituen eta preso hartu zituen Hannon kartagotarjenerala eta Andobales iberiarra. –Hori zen barrualdeko erregetxo bat,kartagotarrei zien atxikimenduagatik nabarmendu izan zena.–Asdrubalek gertatutakoaren berri jakin zuen orduko, etorri zen berealiatuei laguntzera eta Ebro ibaia zeharkatu zuen. –Eta bai baitzekienhan utzi zituzten erromatar itsas gudarosteak fidaturik eta ardura gal-durik zeudela lehorreko soldaduen garaipenengatik, hartu zituen berearmadatik zortzi mila oinezko eta mila zaldizko, eta landan barrena

sakabanaturik zeuden soldadu haien gainera eroriz, asko eta asko hilzituen eta gainerakoak ihes egitera eta ontzietan babesa hartzerabehartu zituen. –Horren ondoren, atzera egin zuen, Ebro ibaia berrizzeharkatu zuen, eta Ebroren alde hartako herrialdea prestatzeari etadefendatzeari eman zitzaion, eta Cartagenan ezarri zituen bere negu-ko kuartelak. Kneok, ontzidira itzulia zelarik, zigortu zituen ohitura-ren arabera errudunak, eta gorputz bakarrean bildurik lehorreko sol-daduak eta itsasokoak, ezarri zituen bere neguko kuartelakTarragonan, itsasotik hurbil; eta berdintasunez banaturik harrapaki-na soldaduen artean, aurrerantzean onginahi handia irabazi zuen”.

Polib, III, 76, I. Julio Magas Manjarrés-ek aipatua "HispaniaRomana"n (Diokleziano arte), Textos y Documentos de historia

antigua, media y moderna hasta el siglo XVII liburuan. Labor Argitaletxea. XI. liburukia.

– AZTERBIDEAK –

Aztertu dokumentu hau aurreko ataletan dokumentuhistorikoak aztertzeko eman ditugun jarraibideen ara-bera. Iberiar Penintsulako biztanleen joera politikoa erabate-koa al zen, kartagotarren alde edo kontra? Azalduzure erantzuna. Erromatar armadak zein bidetatik hasi ziren sartzenIberiar Penintsulan?

Arbocala(Toro?)

NumanciaPallantia

CaucaSalmantica

Toletum

Iliturgi

Baecula(-208)

Ilipa(-207)

Astapa(-206)

Ilurci(-211)

Cartago Nova(K.a. 209)

Akra Leuke /Lucentum

Ilici

Saguntum

DertosaTarraco (Hispania

Citeriorkohiriburua)

RhodaeEmporion

Ilerda

Ebussus

Mago

Siga

Septum (Ceuta)

Russadir

Tamuda

Lixus

Zilis

Tingis

Gades (-206)

GALAIK

OAKAST

URIARR

AKKANTAURIARRAK BASKOIAK

KARISTIARRAKBARDULIARRAKPELENDOIAKAUTRIGOIAK

VACCEOAK

AREVAKOAK

TURDULIARZAHARRAK

VETOIAK

ZELTIBERIARRAKAsdrubal Italiara doa,Anibali laguntzera(208)

LUSITANIARRAK

EDETANIARRAK

LOBETANI

ARRAK

KARPETANIARRAKORETANIARRAK

HISPANIAULTERIOR

ZELTIK

OAK

ZELTAKAKITANIARRAK

SORDONIA

RRAK

SUESETANIARRAK

IAZETANIARRAK

ILERGETEAKILERKABOIAKBELOAK

TITOAK

Corduba(Hispania Ulteriorkohiriburua)

Iaca (-194)Graccurris(-153)

Septimanca

Mons Herminius(Mons Herminius

Viriatoren babeslekua)(-147 /- 139)

PITYUSAUHARTEAK

MEDITERRANEO ITSASOA

OZEANO A

TLANTIKOA

Erromatar konkistaren 1. aldia.

Erromatar konkistaren 2. aldia.

Erromatar konkistaren 3. aldia.

Miño

Tajo

Guadiana

Guadalquivir

Segura

Ebro

Jucar

Duero

M A U R O A K B E R B E R E A K

55

1. Mediterraneoaren estatusa.

K.a. III. mendearen erdialdera, hiru eragingune nagusizeuden politikaren eta lurraldearen aldetik Mediterraneoan:Erroma, Kartago eta Iberiar Penintsula. Lehenengo biakberen indar militarrari eta politikoari esker ziren garrantzi-tsuak, eta hirugarrena, berriz, berezko baldintzei eta kokale-ku guztiz estrategikoari esker. Erroma Mediterraneo aldekoiparraldeko kostalde osoan zen jaun eta jabe, eta Kartago,aldiz, hegoaldean. Hala ere, bakoitzak erabateko kontrolanahi zuenez gero, bi potentzia horiek behin eta berriz ariizan ziren borrokan (Gerra Punikoak). Erromak lortu zuenazkenik garaipena, eta hura egin zen bazter haien nagusi,hainbesteraino, non Mediterraneoa bera bere inperio barru-ko itsasotzat hartu baitzuen, eta izena ere “Mare Nostrum”jarri zion.

Borroka horien bidez sartu zen Iberiar Penintsula erro-matarren eremuan K.a. III. mendean. Lehenengo harremanhoriek gehiago ziren kartagotarren botereari eta kokalekueiegindako erasoak eta haiek garbitu nahia, Erromak aldezaurretik antolatutako saio bat baino.

Azkenik, Iberiar Penintsula ere erromatar inperioak,Mediterraneoaren inguru osoa mendean hartu zuenean,eratu zuen mosaiko erraldoi haren zati bat izan zen.

2. Iberiar Penintsula erromatar eremuan.

Kartagok lehenengo Gerra Punikoa galdu zuenean,Mediterraneoan salerosketan aritzeko ezinbestekoakziren kokalekuak galdu zituen (Sizilia, Korsika etaSardinia, besteak beste), eta orduan mendebalderagozeuden lurretara bideratu behar izan zituen bere merkata-ri saioak, Iberiar Penintsulara, alegia. Beraz, lehendikbazituzten merkataritza postu batzuk gotortu zituzten,Cadiz batez ere, eta kokaleku berriak sortu zituzten,Cartago Nova garrantzi handikoa, besteak beste(Cartagena, Asdrubalek K.a. 228. urtearen eta 221. urtea-ren artean sortua). Garai hartakoak dira Iberiar Penin -tsulan izan ziren kartagotar buruzagi militar handiak:Amilkar, Asdrubal, arestian aipatua, eta Anibal.

Kartagotarrek Iberiar Penintsula hartzeak bigarrenGerra Punikoa ekarri zuen, eta gerra horretan, Anibalekarmada handi bat eratu zuen eta, nora eta Erromaraino joa-teko asmoz, Iberiar Penintsulatik atera zen. Nolanahi delarikere, erromatar gudarostea Cannas-en aise menderatuondoren (K.a. 216), ez zuen garaipen hori ongi aprobetxa-tzen asmatu, eta bidea zabalik utzi zuen Erromak erantzunapresta zezan. Bai tximistak bezala erantzun ere; erromatararmadek erabateko garaipenak lortu zituzten urte gutxian:Gades menderatu zuten K.a. 206. urtean, Plubio KornelioEszipionek Cartago Nova azpiratu zuen K.a. 209. urtean,eta, beraz, penintsulako hegoalde osoa eta ia hego-ekialdeosoa erromatarren eraginpean gelditu ziren.

Kartagotarrak garaitu ondoren, erromatarrak helburuhori lortzeko etorriak baitziren Iberiar Penintsulara,Erromak bizkor aldatu zituen bere asmoak eta berehalahasi zen penintsula osoa konkistatzeko ahaleginean: kon-kistaren eta menderatzearen ikuspegi berri hori hiru alditanbana daiteke:

– Lehenengo aldiko helburu nagusia muga egonkorrakizatea zen, lurralde menderatuak babesteko. Aldi horretan,borrokak etengabeak ziren eta K.a. II. mende osoan zehariraun zuten, harik eta, azkenean, erromatarrek zeltiberiarreneta lusitaniarren lurraldeak beretu zituzten arte.

– Bigarren aldiko ezaugarri nagusia Erromako aldi erre-publikarraren amaiera ekarri zuten gerra zibil etengabeekIberiar Penintsulan izan zituzten eraginak dira. Hispaniakzeregin garrantzitsua izan zuen liskar haietan, Hispaniakolurretan ari izan baitziren liskarrean elkarren arteko etsaiak,eta, horren ondorioz, Erromak penintsulan zuen nagusitasu-na sendotu ez ezik, zabaldu ere egin zuen.

– Aldi honetako gertakizun nagusia kantabriarren eta astu-riarren aurkako gerrak izan ziren (K.a. 29tik 19ra), Erromakoinperioaren garaiaren hasierarekin bat egin zutenak.

3. Hispaniaren konkista.

Pentsatzekoa da erromatarren etorrerak itxaropen haizeaekarriko ziela kartagotarren mendean bizi ziren hispaniar lei-nuei. Hasieran, erromatarrak bihozberak eta adiskidetsuak

“Erromatarrek Hispania mendean hartu zutenean, beren administrazioko, zuzenbideko, gizarteko, ekono-miako eta kulturako elementu asko ekarri zituzten. Zalantzarik gabe, hispaniar mundua Erromak zuzentzenzuen sistema politikoan erabat sarrarazi zuten horrela. Baina, luzarora, Iberiar Penintsulako bertakoek berri-kuntza horien eragin handia izan zuten. Prozesu horri erromanizazio deitu zaio. Konkistatzaileek hitz egitenzuten hizkuntza (latina), soldadu taldeak, koloniak sortzea, etab. izan ziren, besteak beste, erromanizazioarenbaliabide nagusiak. Baina, hala eta guztiz ere, bi aldi oso desberdin bereizi behar dira prozesu horretan:Errepublika eta Inperioa. Lehenengo aldia militarrek Hispania hartu zuten garai berean izan zen, eta bertakoazen guztiak indar handiagoa izan zuen; bigarren aldian, berriz, erromatar elementuak erabat nagusitu zitzaiz-kien bertako ezaugarriei”.

Valdeón Baruque, Julio.

3. ERROMANIZAZIO PROZESUA HISPANIAN.

56

8. dokumentua. Euskal Herriko kokaleku eta oinarrizko komunikabideen mapa. Erromak Iberiar Penintsula politikoki nola banatu zuen era-kusten duen mapa, kokaleku eta aztarnategi nagusiak ere ageri direla bertan.

9. Dokumentua. Eszipionek bertakoekin izan zuen diplomazia (K.a. 209).“Bahituak etorrarazi zituen gero, bai baitziren hirurehundik gora, etadeitu zuen banan-banan ume bakoitza eta laztan egin zien eta hitzeman zien, kontsola zitezen, aurki ikusiko zituztela beren gurasoak.Agindu zien besteei adorea izan zezaten eta bakoitzak idatz zezan bereaberrira esanez onik zeudela, ondo pasatzen ari zirela eta erromatarrakprest zeudela denak segurantzaz beren herrira bidaltzeko, baldin etaberen ahaideek hitzarmen bat egiten bazuten erromatar herriarekin.Hori esanik, hantxe zeuzkan prest bitxi haiek, harrapakinetik hartuaketa bere asmora hobekien eraman lezaketenak, eta bakoitzari opari-tzen hasi zen, bakoitzaren adinaren eta sexuaren arabera: neskei bela-rritakoak eta eskumuturrekoak, mutilei sastakaiak eta ezpatak.Bitarte horretan, etorri zen eta bota zuen bere burua haren oinetaraMandonioren emazteak, ilergetarren Indibil erregearen arrebak, erregutuz,malkoak zerizkiola, egin zezala kontu izan zezaten emakume atxilotuekinkartagotarrek izan zutena baino begiramen handiagoa. Hain adin handikoemakumea eta aurpegian halakoxe itxura agurgarria eta handientsua zeu-kana bere oinetan ikusteaz gupidaturik, galdetu zion Eszipionek zer faltazitzaion beharrezkoa zuenetik. Baina isilik gelditzen zela ikusirik, deituzituen emakumeak zaintzeko ardura zuten gizonak, eta haiek esan ziotenkartagotarrek beharrezko guztitik ugari eman ziela emakume haiei. Baina,hala eta guztiz ere, nola emakume hark berriz besarkatu zizkion belaunaketa esan zion gauza bera, Eszipion nahasirik gelditu zen eta susmoa hartu-rik ea arduragabekeriaren bat gertatu ote zen eta mandatu haren ardurazutenek ez ziotela oraingoz egia esaten, emakumeari esan zion: “Sosega zai-tez, emakumea; hitz ematen dizut izendatuko ditudala beste pertsonabatzuk eta haiek arduratuko direla beharrezkoa zaizun guztia izan deza-zun”. “Zuk ez duzu nire hitzen mamia barneratu –erantzun zion andreakpixka batean isilik egon ondoren–, baldin eta uste baduzu gure erreguajatekora mugatua dela orain”. Orduan ulertu zuen Eszipionek andre harkzer esan nahi zion, eta Indibilen eta beste handiki askoren alaben ederta-sunari oharturik, ikusi zuen hitz bakar batean eman ziotela beren egoeratristearen berri. Eta, hala, emakume hari bere pentsamenduan barneratuazela aditzera ematen ziolarik, hartu zuen eskutik, eta saiatu zen kontsola-tzen eta gauza bera egin zuen beste emakumeekin ere, eta hitz eman zienaurrerantzean berak zainduko zituela bere arrebak edo alabak balira beza-la eta prestutasun handiko gizonak jarriko zizkiela zaindari”.Polib., X, 18, 3. Julio Magas Manjarrés-ek aipatua Hispania Romana-n

(Diokleziano arte), Textos y Documentos de historia antigua, media ymoderna hasta el siglo XVII liburuan. Labor Argitaletxea. XI. liburukia.

10. dokumentua. Gaur egungo Euskal Herriarekin bat egiten dutenlurraldeen erromanizazioaz.

“Prozesu horri erromanizazio esaten zaio. Horren bidez, Erromakoinarri-oinarrizko alderdi batzuk bultzatu zituen, nola den, adibidez,hiri eredua (aztertzen ari garen lurraldeko bertako kulturetan ez zego-ena), administrazioaren lana errazteko besterik ez bazen ere. Hala ere,ez zuten erromatarrek berariazko asmorik izan garrantzi handikobeste kontu batzuk indarrez ezartzeko, latina baizik ez hitz egitekoinposatu nahia, adibidez (euskara gaurdaino gorde izana da horrenfrogarik garbiena, arestian aipatu den bezala). Hortaz, esan beharradago, ikerlari batzuen ustez, ezin dela “erromanizazioaz” hitz egin,erromatar politikoek eta legegileek ez zutelako, inondik ere, buruanizan inor “erromanizatzeko” ez asmorik ez gogorik. Nolanahi dela ere,erromanizazio hitza oso zabaldurik dago (batez ere arkeologoen etahistorialari gehienen artean), eta oso baliagarria da, bertako kulturajakin batzuk erromatar kulturarekin harremanetan jarri, elkarrenga-nako eraginean egon eta ordu arte ezezaguna zen zibilizazio mailaberezi bat iristera eraman zituen prozesua azaltzeko”.

Gil Zubillaga, Eliseo. De bestias míticas y montañas infranqueables…El largo camino de ocupación de un territorio. “De Túbal a Aitor,

Historia de Vasconia” liburuan. (Iñaki Bazán, zuzendaria). La esfera de los libros Argitaltxea. Madril, 2002.

– AZTERBIDEAK –

Zer estrategiaren bidez bereganatu zituzten erromata-rrek bertako biztanleak? Erromanizazioaren kontzeptua erabatekoa al da?Arrazoitu zure erantzuna.Idatzi sarrera bana testu bakoitzari.Idatzi orrialde honetako dokumentu guztiek aipatzenduten une historikoa azaltzen duen laburpen bat.

5

5 5 5

5

5

ILU

RO

NE

S

BARDULOSCARISTIOS

AU

TR

IGO

NE

S

VERONES

Flaviobriga

TulloniumAlba Araceli

Bituris

Oteiza

Tarraga

Iluberri

Sangüesa

Nemanturisa

Curnonicum Ercavika

Turiaso

Carasa

Peryoade

Deobriga

Veleia(Iruñea)

Suestassium (Arcaia)

Oiasso

Lapurdum

Imus

Turissa

Pompaelo

Cara

Cascatum

Gracurris

Calagurris

Andelos

Cabriana

Arroniz

Soto deRomaletes

Funes

Ledea

Arenatza

Tricio

Bezares

Fitero

AquaeTarbellicae

Areatza GoikolauForuaD

eba

VillaresSan Esteban

VASCONES

Villafranca

La Mosquera

Falces

Hasparren

Calzada romana

Salinas

Asentamientos

Minorica

MED I T E R R A N EO I T S A S O A

OZEANO A

TLANTIKOA

Miño

Duero

Tajo

Guadiana

Guadalquivir

Ebro

Júcar

Lucus Asturum

GALLAECIA

Gegio

BrigantiumCaroniumIria Flavia Lucus Augusti

Asturica

Legio

Tuda

BracaraAquae Flaviae

Portus Cale Salamantica

Abela

Capera

Caurium

Conimbriga

Collippo

ScalabisAmmaia

Augustobriga

Caesarobriga

Olisipo

Salacia

Caetobriga

Mirtilis

Lacobriga

Ossonoba

MetellinumEmeritaAugusta

LUSITANIA

AKITANIA

NARBONENSELapurdum

Narbo MartiusLugdunum

TolosaPortusLendium

Flaviobriga Oearso

PompaeloIaca

Osca Aeso

BergiumEmporionGerunda

VicusBaetulo

Barcino

Ilerda

IuliobrigaPisoraca

SegisamoVirovesca Vareia

Turiaso

Caesaraugusta Octogesa

TarracoContrebia

T A R R A C O N E N S I SPallantia

CluniaSeptimanca

Segovia Segontia

Toletum

Ercavica Turbula

Segobriga(Segorbe)

Cauca

SaguntumValentia

Dianium

Alonae

LucentumIlici

SaltigisLaminium

Libisosa

Mariana

Baeculo

Salaria Eliocroca

BariaAcci

Urci

C A R T A G I N E N S I S

Sisapo

MellariaCuriga

Ilipa

CarmoItálica

Nerbissa

Tucci

Iliberris

Asido

Carteia

MalacaMaenuba

Sexi

Abdera

B A E T I C A

Cartago Nova

Tingis Saepta

Zilis

Lixus

TamudaRussadir Siga

MAURETANIA TINGITANIA

Probintzia mugak

Probintzia hiriburuak

Diozesi hiriburuak

Legio eremuak

Corduba

Guium

Pollentia

Maiorica

Ebussus

Agathe

57

izan ziren, bertako tribuak bereganatzeko. Baina, erromatarestatuak Hispaniako lurralde zabalak menderatu orduko,dediticiitzat hartu zituen lur haiek, alegia, armen bidez men-deratutako lurraldetzat, eta, beraz, konkistatzaileak nahizuena egin zezakeen han; antzina erromatarrekin bat egin-dako herriak (Anpurias eta Sagunto) eta beren borondatezerrenditu zirenak (Gades) salbuetsita geratu ziren arauhorretatik.

Bertakoak berehala konturatu ziren ez zutela orduanere batere autonomia politikorik eta erromatarrek, askatzai-leak izan ordez, koloniatzat zeukatela Iberiar Penintsula,eta etekin handiak atera zitzaketela lurralde hartatik. Ez da,beraz, harritzekoa hispaniarrek armez eta bortxaz erantzu-tea maiz erromatarrei. Matxinada haiek luzatu egin zienerromatarrei eta liskarrez tartekatu zien penintsula mendeanhartzeko ahalegina.

Hala ere, hispaniarrak ez ziren gauza beren artean akor-diorik eta hitzarmenik egiteko, eta, askotan, Erromarekinegin nahi izaten zituzten hitzarmenak, beren inguruko herrieinagusitu ahal izateko; ez da harritzekoa, hortaz, erantzunmilitarra oso gaizki antolatuta egotea.

Edonola ere, badago galdetzea ea, denborak aurreraegin ahala eta erakunde politiko eta ekonomikoek ezartzenari ziren erromanizazio handiaren bitartez, Erromak berehelburua lortu zuen, eta gizaki eta gizarte nahasketa handialortu ote zuen. Bertakoak gero eta gehiago gizartekotuziren gizarte erromatartu hartan, baina ez zen gizartekotzehura erabatekoa eta bakarra izan, era eta maila askotakoabaizik, lurraldeen eta herrien araberakoa.

Ditugun datuen arabera, esatea badago erromanizatze-ak eragin handia izan zuela, alderdi eta alor askotan eta osodesberdinetan nabaritu zena: galtzadak eta komunikabide-ak, merkataritza, ekonomiaren aurrerabidea, ikuskizunak,azpiegitura lanak, hizkuntza eta armada. “Okupaziozko”azpiegitura horrek guztiak gizarte, kultura eta ekonomiamaila handia zekarren, eta oso erakargarria izan zen herri-tar asko eta askorentzat. Beste batzuek, hala ere, borrokanjarraitu zuten erromatarren aurka.

4. Administrazio banaketa berria.

Konkista aldia bukatu ondoren eta erromatarrek IberiarPenintsularako zeukaten politika beste modu batera bideratuondoren, lurralde hura beste era batera antolatu zuten eta,bertakoen banaketari muzin eginik (adibidez, eta gaur egungoEuskal Herriari orduan zegokion lurraldean, penintsulako alde-an barduliarrak, karistiarrak, autrigoiak, beroniarrak eta bas-koiak zeuden alde batetik, eta kontinentean, Akitanian, besteherri mordo bat), erromatarrek beren irizpideak ezarri zituztenantolamenduan, kontrol politikoan eta ekonomiaren onuran.

Erromatar kokalekuaren sistema hiri eredu batean oina-rriturik zegoen, alegia, hiriak sortzen zituzten eta hiri horieklurralde zabaletan izaten zuten eragina (hinterlands).

Hiri horiek lehorreko komunikazio sare zabal etazehatz baten bidez komunikatzen ziren, eta horri eskerkokaleku sare oinarrizko, estrategiko eta ondo zaindu batezartzen zuten, metropoliak leku bakoitzean zituen intere-sen arabera.

Planteamendu berri horri esker, Iberiar Penintsulakoekonomiak, gizarteak eta kulturak aurrerabide handia izanzuten hainbat mendetan. Gure aroko 74. eta 75. urteetan,Vespasianok ius latti (erromatar zuzenbidea) eman zienerromatar Hispaniako biztanle guzti-guztiei. Zuzenbidehorrek bultzada handia eman zien Hispaniako goi mailakoklaseek (penintsulako euskaldunek barne) zuten eraginpolitikoari, gero eta eragin handiagoa izan baitzuten, baitaErroman bertan ere. Asko eta garrantzi handikoak izanziren metropolian arrakasta izan zuten Iberiar Penintsulanjaio zirenak edota arbasoak hangoak zituztenak: Traxano(Italican jaioa, Sevillatik hurbil), Adriano, Marko Aurelio,Teodosio, etab. Eragin politiko horrek etekin handiak eka-rri zizkien hispaniar hiriei, eta hala frogatzen dute penin-tsulako lurralde osoan barrena dauden aztarnategi ugarieta garrantzitsuek.

5. Erromatar “zibilizazioak” ez al zuen euskal lurraldean sartzerik izan?

Betidanik esan izan baldin bada ere atzerriko kulturakneke handiz sartu ahal izan zirela euskal lurraldean, penin-tsularen iparraldean, saltus esaten zaion horretan batez ere,hori ez zen, inondik ere, horrela izan. Erromatar soldaduakiritsi ziren lehenengo unetik, gaurko Euskal Herriarekin bategiten duen lurraldea komunikazio sare zabal batez zehar-katurik egon zen, bai lehorrez eta bai itsasoz. Ibilbide horie-tako batzuk existitzen ziren erromatarren mendetasun aldiabaino lehenagotik ere. Kanpoko kulturek aspaldi-aspalditikerabili izan zituzten ibai arro nagusietako haranak, baiKantauri itsasoko isurialdekoak eta bai Mediterraneokoak,eta baita Pirinioetako pasabideak ere, leku horietan sartuahal izateko.

Argi dago, nolanahi ere, erromanizazioa ez zela berdinaizan euskal lurralde osoan zehar. Euskal Pirinioetako bizka-rrezurra dei genezakeena ez zen ia erromanizatu, eta esandaiteke oso arina izan zela erromatarren eragina Bizkaia,Gipuzkoa, Nafarroako iparraldean eta Pirinioetako lurraldekontinentaletan; Ebroko arroan eta Ipar Euskal Herrikoeremu batzuetan, bereziki Baiona inguratzen zuen espazio-an, IV. mendetik aurrera, badira halako garrantzia dutenhondakin batzuk.

58

1. Kultura historiaren eragina.

Erromatarrak Iberiar Penintsulan lehorreratu (K.a. III.mendea) zirenetik, Mendebaldeko Inperioa erabat desa-gertu zen arte (V. mendea), emakumea bera eta emaku-meak gizartean zuen garrantzia gizonezkoen mendeanegon ziren beti. Emakumezkoen irudi hori denboran zeharfinkatu eta pertsonen pentsaera tankeratu zuten eraginenondorioa zen. Eragin handi batzuk badira, beraz, elkarrenkontra ari izan zirenak, eta VI. mendearen muga arte ema-kumearen ikuskera tankeratuz joan zirenak:

– Kristautasunaren herentzia, Kristoren beraren hitza-ren eta San Paulok esandakoaren artean borrokan arituzena, zeren eta Kristok gizonen eta emakumeen arimenarteko berdintasuna predikatu baitzuen, eta San Paulok,berriz, emakumea gizona baino gutxiago zela esaten bai-tzuen gehienetan, nahiz batzuetan Kristok esandakoaere predikatu zuen. Aurkakotasun horretan ezin da aipa-tu gabe utzi Testamentu Zaharreko dotrinek izan zuteneragina, haientzat emakumea gizona baino gutxiago bai-tzen eta “gaiztoa” orobat, Evaren oinordekoa zenez gero.

– Pentsalari klasikoen ideia intelektualen eragina,greziarrena eta erromatarrena gehienbat, kutsu misoginohandia baitzuten, eta sinetsita baitzeuden emakumeakberez eta agerian zirela gizonak baino gutxiago. Horretanaurka egiten zieten Erromak barbarotzat zeuzkan germa-niar kulturei, zeren eta azken kultura horiek askoz aintzathartzenago baitzuten emakumea, eta gizonaren pareko-tzat baitzeukaten eta garrantzia aitortzen baitziotengizartean. Uste horren adibide bat Tazitok emana da,goraipatu egin baitzuen germaniarrek zeukaten ohitura,senar-emazteak ezkontzeko heldutasunera iritsi arte itxa-rotearena, alegia. Hainbat arrazoi bazituzten horretarako:ondorengo osasuntsuak izatea, gurasoen sasoi beteariesker, eta familia sendo, kementsu eta gaitua sortzea,besteak beste. Begien bistan dago hori lortzeko behar-beharrezkoa zela bai gizonek eta bai emakumeek zere-gin honetan berdintasunez parte hartu behar izatea.

Hala ere, eragin haiek eta gizartean hartu zuten inda-rra ez zen erabatekoa eta berdina izan, aldatu egin bai-tzen giza multzo batzuetatik besteetara, leku batzuetatikbesteetara eta gizarte maila batzuetatik besteetara. Lekuerromanizatuetan emakumeari askoz ere begirunegutxiago izan zitzaion gizartean, eta hain erromanizaturikez zeuden lurretan, berriz, baskoien lurraldean, adibidez,ohitura “barbaroek” indarrean iraun zuten, alegia, begi-

rune handiagoa zioten emakumeari. Nolanahi ere, eraginhori erromanizazioarekin batera etorri zen.

2. Emakumearen eragina erromatar Hispaniaren ekonomian.

Erromatar Hispaniako emakumea zeharo bazterturikzegoen politika ofizialetik eta administrazioko eta finantzaeta auzitegietako erantzukizun guztietatik. Officia virilia(gizona) izan beharra zegoen edozein zeregin publikotanaritzeko, bai administrazioan edo herriaren ordezkari iza-teko, alegia: politikari, bankari, epaile edo abokatu.

Baina bazterketa horrek ezin ezkutatu du “benetakobizitzan” emakumeak zuen garrantzia, emakumea iaalor guztietan baitzegoen. Ama, arreba, emaztea edoalaba izateaz gainera, emakumeak bete-betean zihar-duen gizartean eta ekonomian. Emakumearen lanak(labor matronalis) bi alderdi oso deberdin zituen. Zereginnagusia etxeko eta familiako lana zen, zalantzarik gabe,eta ia emakume guztiei zegokien, batez ere aristokra-ziakoak ez baziren. Umeak zaintzea, jatekoaz ardura-tzea, arropa gobernatzea eta etxea txukuntzea zirenemakumearen eguneroko zeregin nagusia, eta, horrezgainera, gizonari ere lagundu behar izan zioten, batezere nekazaritzan eta abeltzaintzan. Baina horiek ez zirenemakumeek jarduten zuten alor ekonomiko bakarrak,elkarren oso bestelako jardueretan ere bai baitzen ema-kumerik: negozioetan, enpresetan, eta baita jardun pro-fesional ordainduan ere. Oso datu gutxi baditugu ere,arrazoizkoa dirudi emakumeak, bestela ere, beste lan-gintza askotan ere ibiliko zirela uste izateak, ofizialkigizonen eskuetan baldin bazeuden ere: ehungintzan,lukainkagintzan, etxean erabiltzeko manufakturetan.Hala ere, esan beharra dago oso emakume gutxi ibilikozela langintza horietan.

Emakumeak usadioz egin ohi zituen ofizioez gaine-ra –nutrix zeritzana (inudea), etxekoandrea-ren zerbitzuan zegoen libertas bat izaten zen, eta bazi-ren ornatrix-ak ere (neskameak)–, baziren beste lanbi-de batzuk leku publikoetan egin beharrekoak, hirietanbereziki: tonsor (gaur egun ile-apaintzailea izan liteke),lintearia (lihoan espezializatutako saltokia), purpuraria(purpurazko oihalgintza), eta lanifica (iruleak). Gauregun ospe handia duten lanbideek ere gora egin zutengarai hartan: medikua, obstretix (emagina), eta paeda-goga (maistra).

Emakumea erromanizazio beranduko Hispanian.

Bestelako begirada

59

3. Jabetza eta emakumea.

Erromatar gizartea, oro har, gizarte patriarkala bazenere, emakumeei aske bizitzen uzten ez ziena, dokumen-tu ugari dago arrakasta handia izan zuten erromataremakume jakin batzuei buruz.

Erromatar legeak zeharo babesten zuen ondasunakemakumeak herentzian edo emaitzan hartzeko eskubi-dea. Emakumea izan zitekeen bere aitaren edo beresenarraren oinordekoa, baina partikularren emaitza eko-nomikoak ere har zitzakeen.

“Eskubide” horri esker, emakume batzuk ondarehandi baten jabe egin ziren, ez bakarrik dirutan, baita lurjabetzatan eta baita esklabotan ere. Ospetsuak izanziren, adibidez, classimae faminae, “Betica”ko aristokra-ziako emakume aberatsak, zeramikako lantegien indus-trian eragin handia izan zutenak.

Ugariak dira emakume aberatsek udalei emandakodiru laguntzak lan publikoak ordaintzeko: atariak, termak,zoladurak berreraikitzeko eta enperadorearen estatuakjasotzeko, besteak beste. Diru laguntza ematen zutenhalaber festak, ospakizunak eta joko publikoak eta erli-jiozko eskaintzak egiteko, gizonezko magistratuek egitenzuten bezalaxe.

Emakumezko aristokraziaren boterea.“Hispaniako eta Galiako nobleziako emakume

batzuek bat egin zuten priszilianismoaren heresiarekin,eta horregatik higikunde horri “higikunde aristokratikoa”esan izan zaio batzuetan. Hispaniar familia aristokratiko-koak izan behar zuten, nonbait, beste emakume “erlijio-so” batzuk, Siriako, Palestinako eta Egiptoko santutegiakbisitatzera Ekialdera bidaia luze eta garestiak egin zituz-tenak. Baliteke ustez jatorriz hispaniarrak ziren emakumeaberats haiek, Egeria eta Poemenia adibidez, enperado-rearen beraren ahaideak izatea.

Azkenik, emakume lur jabeen atalean, Melania iunior-en aberastasun ikaragarria da aipatzekoa; emakume horiMelaniaren biloba zen, hispaniar jatorriko emakumea, V.mendearen hasieran lur sailak inperioaren mendebaldekohainbat probintziatan banaturik zituena (Italia, Sizilia,Galia, Afrika eta Hispania). Bere lur sail handi-handietan8.000tik gora esklabok lan egiten zuten, baina geroraaskatu egin zituen bere ondasunak elizari eman zizkione-an, eta jarrera hori bera izan zuten, nonbait, nahiz ez hainerabatekoa, bere klaseko emakume gehienek”.

Bravo, Gonzalo. La mujer en la economía de laHispania romana. "Historia de las mujeres" liburuan.

Georges Duby-k eta Michelle Perrotek zuzendua. Taurus Argitaletxea.

Iberiar Penintsulako herrien ohiturak.

“Gizonen eta emakumeen artean lana banatzekoduten modua, gure ohituren zeharo bestelakoa, ohikoada herri barbaro askorengan”.

Estrabón, IV, 4, 3.

Germaniarrek beren emakumeekin zuten jarrera.

“Gizasemearen lanak eta arriskuak beretzat ere har-tzea, gizonezkoaren kidea izatea bere sufrimendu etaabentura guztietan, hala bakean nola gerran”.

Estrabón, IV, 4, 3.

– AZTERBIDEAK –

Bila ezazu lotura bat hispaniar-erromatar emakumea-ren eskubide politikoen eta ekarpen sozialen artean. Aldera itzazu emakume behartsuen aukerak eta aristo-kraziakoenak. Azaldu eta, argudiatuz, alderatu esaldi hauek: “Officia virilia (gizona) izan beharra zegoen edozeinzeregin publikotan aritzeko, bai administrazioan edoherriaren ordezkari izateko, alegia: politikari, bankari,epaile edo abokatu”.“Diru laguntza ematen zuten festak, ospakizunak etajoko publikoak eta erlijiozko eskaintzak egiteko ere,gizonezko magistratuek egiten zuten bezalaxe”.

60

Garai protohistorikoak:Zer esan nahi du protohistoriak?Nolakoa zen Iberiar Penintsularen egoera erromatarrak iritsi

aurretik? Zein beste kultura iritsi zen penintsulara erromatarrak baino

lehen? Zer garaitan iritsi ziren erromatarrak? Iberiar Penintsulako herri indigenak:Zein ziren kultura indigena nagusiak?Zer egoeratan zegoen Euskal Herria erromatarrak iritsi

baino lehenagoko unean?Nolakoak izan ziren erromatarrekiko lehenengo harremanak?Erromanizazioa:Zer egoeratan zegoen Mediterraneoa Erroma zabaltzen

hasi zen unean?Nola sartu zen Iberiar Penintsula Erromaren alorrean? Nolakoa izan zen Iberiar Penintsularen konkista? Euskal Herria Iberiar Penintsulako gainerako lurraldeak

bezala erromanizatu al zen?

Ager Vasconum. Horrela izendatu zuten erromatarrek euskallurraldearen hegoaldea. Tito Liviok aipatzen du esandako izenda-pena. Kontuan izan bedi “ager” izenak lur landua esan nahi duela.Hortaz, uste izatekoa da Nafarroa eta Errioxako lurraldeak eta labo-rantzarako egokiak ziren iparralderagoko guztiak hartzen zituela.

Agrafo. Idazkerarik ez duen kultura. Izen hori ematen zaieidazkera ezagutu eta erabili ez duten kulturei, hau da, historianbenetan sartu ez direnei, dokumentu idatzietan oinarritzen baitabeti historia.

Alalia. K.a. 535ean, Korsikaren ekialdeko itsasertzean, fozida-rren (greziarrak) eta kartagoar-etruskoen koalizioaren artean izan-dako itsas gudua. Porrotaren ondorioz, greziarrek kartagoarrenesku utzi behar izan zuten Mediterraneoko merkataritzaren nagusi-tasuna. Hala, Gibraltarreko itsasartetik igarotzea galarazi zietengreziarrei eta Tartessosekiko merkataritzaz jabetu ziren.

Autarkia. Herrialde batek bere kabuz molda daitekeelakoustea duen egoera; horren ondorioz, baztertu egiten ditu besteherrialdeekiko harremanak, ekonomikoak batik bat.

Barbaroak. grekoek eta erromarrek erabilitako esapidea,erdeinuzko zentzuaz, zibilizaturiko atzerritarrak edo atzerritar basa-tiak izendatzeko.

Bertakoak. Aipatzen ari garen lekuan jaiotako pertsonak. Dirua egitea. Diru bat egitea, irartzea eta zigilatzea, merkatari-

tzan erabili ahal izateko.Errauts-kutxen zelaiak. Alemaniako erdialde-ekialdeko

Bohemiatik eta Hungariatik zetorren kultura, Iberiar PenintsulanK.a. X. mendearen inguruan sartu zena, eta ezaugarri nagusia hil-dakoak errauts-kutxetan ehorztea duena. Brontze Aroko kultura batbaldin bada ere, burdina ere ezagutzen zuten.

Gerra Punikoak. Izen hori ematen zaie Erromak eta Kartagok,Mediterraneo aldea mendean nork hartuko, elkarren aurka eginzituzten hiru gerrei ( K.a. 264/ 241; K.a. 218/ 201; K.a. 149/146).

Harrespila. monumentu megalitikoa, biribilean ipinitako menhi-rrez osatua.

Hinterland. hiri handi baten edo gune politiko garrantzitsubaten eraginpeko eremua.

Inudea. berea ez den haur bati bularra ematen dion emaku-mea.

Kabotajea. merkataritza helburuekin egiten den itsasbazterre-ko itsasketa, bereziki herrialde bereko kostaldean egiten dena.

Kabotajeko nabigazioa. Portutik portura kostaldea bistatikgaldu gabe doazen ontzien nabigazioa.

Kanpotarrak. Atzerritarrak.Kolonia. Bere mugetatik kanpoko nazio batek mendean hartu-

tako lurraldea, nazio horrek administratua eta metropoliari atxikia. Merkataritza postua. Merkataritzarako leku jakin bat, bereziki

kolonia gisa mendean hartua dagoen herrialde batean dagoena. Metropolia. Nazio batek bere koloniekiko duen zeregina. Misogino. Emaztekiei ezinikusia diena. Patriarkal/patriarkatu. aginpidea gizonezkoek (sexu maskuli-

noa) duten gizarte antolamendua.Tribala. Neolitotik aurrerako talde etniko askoren batasun

sozial, politiko eta ekonomikoa.Saltus. Izen hori ematen zioten erromatarrek lurralde mendi-

tsuari, bertaratzen zailari eta deserosoa gertatzen zitzaienari.“Agerraren”, itsasoaren eta Pirinioen arteko eremua hartzen zuelauste da.

AZTERsintesiaAzterketarako sintesia

Galdera nagusiak.

KRONOLOGIA.

K.a. 237. Amilkar Iberiar Penintsularen hegoaldea konkistatzenhasi zen.

K.a. 226. Ebroko hitzarmen puniko-erromatarra.K.a. 218. Bigarren Gerra Punikoaren hasiera. Kneo KornelioEnporionen lehorreratu zen.

K.a. 212. Erromatarrek Sagunto hartu zuten.K.a. 210. P. Kornelio Eszipion Hispaniara iritsi zen.K.a. 209. Erromatarrek Cartago Nova mendean hartu zuten.Bertako erregetxo batzuek bat egin zuten erromatarrekin:Indibil, Mandonio, etab.

K.a. 206. Bigarren Gerra Punikoa bukatu zen hispaniar lurralde-an. Eszipionek Italica hiria sortu zuen gerrako zaurituei ater-pea emateko.

K.a.197. Hispania bi probintziatan zatitu zuten (Ziteriorra etaUlteriorra) eta haiek administrazioaren aldetik antolatu zituzten.

K.a. 54 – 133. Gerra numantinoak eta lusitanoak. 123 – 122. Balear Uharteak mendean hartuak.99 – 94. Zeltiberiarren matxinadak.K.a. 82 – 72. Sertorioren Gerra (gerra zibileko lehen liskarra)K.a. 75. Ponpeiok Iruñea sortu zuen (Pompeopolis)K. a. 49. Zesarrek ponpeiotarrak garaitu zituen Ilerdako guduaneta Ulteriorreko probintzia mendean hartu zuen.

K.a. 47. Ponpeioren semeek berriz ekin zioten gerrari Hispanian.K.a. 43. Zesarren heriotzak erromatar lurraldea banatu beharraekarri zuen, Hispania Lepidori egokitu zitzaion.

K.a. 29tik 19ra Kantabriarren eta asturiarren arteko gerrak. K.a. 27. Hispaniaren administrazioa berriz antolatu zuten.81-96. Hispaniako udal legeak.166 – 180. Izurria Hispanian barrena hedatu zen.252. Izurria penintsula osoan.258. Frankoen eta alemanen sarraldia.276. Nekazarien matxinadak.416 – 418. Bisigodoek bandaloei eta alanoei aurre egin zietenHispanian.

Oinarrizko Kontzeptuak.

61

DOKUMENTU HISTORIKO BATEN AZALPENA (III).

Dokumentua eta dokumentuaren egilea antolatzea etakokatzea.

Dokumentu historikoen azterketari eskaini dizkiogunaurreko bi ataletan azterturiko gaien sarrera eta azterke-ta dira dokumentua nola azaldu antolatzeko orduan eginbeharreko lehen bi urratsak, baina dokumentuaren azal-pena egiten ikastea falta da:

Nola jokatu:

Ideia nagusiak eta hierarkikoenak, erabiltzen direnargudioak, ematen diren adibideak, etab. azpimarratubehar dira. Horretarako, azalpenak eman behar dira tes-tuan agertzen diren gaiei buruz, eta hor erakutsi behar duikasleak ikasitako guztiaz duen ezagutza, testu liburuanikasitakoa, edo beste edozein lekutan kontsultatu duena.

Ondoren, ideiak ordena logiko batean aurkeztu behardira, eta aipatutako ideia bakoitzaren helburu nagusiarenazalpen bat egin behar da.

Azkenik, testuan aipatutako pertsonaiak, egintzak etagertaerak identifikatu eta kokatu, aipamenak azaldu etadatuak argitu behar dira.

Azalpena nola aurkeztu.

Azalpenak testu baten itxura izan behar du... Aurrekoataletan aipatu diren dokumentu horren pasarteen edozatien iruzkin bat izan behar du.

Dokumentuaren zuzentzaileak denbora guztian jakinbeharra dauka dokumentuko zer esaldiri edo zatiri dago-kion azalpena.

Alderdi garrantzitsu bat.

Ahalegin handia egin beharra dago testuak hizketaldimonografiko baten itxura izan ez dezan; ez du, alegia,aipamenik edo oharrik izan behar eta ez da errepikaziozedo testutik zuzenean hartutako esaldiz bete behar.Horrelako idazlanek puntu gutxi biltzen dituzte.

Sarrera:Estrabon erromatar historialari eta geografialariak (K.a.

I mendea-K.o. I. mendea) idatzitako testu bat da. Egilehonen obra nagusia Geografia da, eta liburuetako batekIberiariaz dihardu. Aurreko testuan erromatar kolonizazio-ak barbaroengan (atzerriko kulturan) izan zuen eraginarenapologia eskaintzen digu.

Testuan gai hauek erakusten dira:– Erromanizazioaren eta zibilizazioaren arteko harrema-

na.– Erromanizazioari erresistentzia egin izanaren arra-

zoiak.– Erromanizazioaren ondorioak.Testua orobat zati daiteke hiru zatitan, bakoitza aurreko

gai bakoitzari dagokiona, hala: – Lehenengo zatia, hasieratik ...“kultura gabezia hori”

esaldiraino doa. – Bigarrena, “Baina orain…”etik “Zesar Augusto” esaldi-

raino.– Hirugarrena eta azkena “...eta orain Erromaren aliatuei

kalte...”tik bukaeraraino.

AZTERgiltzarriakAzterketarako giltzarriak

Penintsulako iparraldearen erromanizazio motela.

Tribu haien ezjakintasunak eta basakeriak haien bizi-modu gerrarian du, alde batetik, sorburua, baina baita lekubaztertu batean bizitzean ere. Harainoko nabigazioa etabideak luzeak direnez gero, eta besteekin harremanik izanez dutenez gero, galdu egin dute gizartekoitik eta gizatia-rretik zeukatena. Gaur hori ez da hainbeste nabaritzenordea, bakeagatik eta erromatarrak han direlako, baina

abantaila hori gutxien lortzen dutenak barbaroenak etabasatienak dira. Gainera, batzuen herriaren txirotasunaketa mendialdeak areagotu egingo zuen kultura gabeziahori. Baina orain, esan dudan bezala, amaiera eman zaieberen gerra guztiei. Zeren eta bidelapurreriarekin jarraitzenzuten haiek, alegia, kantabriarrak eta beren auzokoak,bezatu egin ditu Zesar Augustok, eta orain Erromaren alia-tuei kalte egin ordez, zerbitzu militarra egiten diete berekEbroko iturriaren ondoan bizi diren erromatarrei, koniata-rrei eta plentuistarrei. Eta Tiberiok, haren ondorengoak(Augustorenak), jarri zuen eskualde horretan hiru legiokoarmada bat, Augustok eratua, eta bihurtu zituen azkenik ezbakarrik baketsu, baita, haietako batzuk, zibilizatu ere.

Estrabón, III, 3, 8.

Zuzenketarako giltzarriak.

– AZTERBIDEAK –

1. Idatzi sarrera bat testu honi.2. Esan zer gaiez ari den. 3. Osatu hasierako azalpena testuko esaldi hauekaipatzen duten edukiaren laguntzaz: -...baina baita ere leku baztertu batean bizi direlako.-...eta besteekin harremanik izan ez dutenez gero.-... Baina gaur hori ez da hainbeste nabaritzen.-...txirotasunak eta mendialdeak areagotu egingozuen kultura gabezia hori.-... eta orain Erromaren aliatuei kalte egin ordez, zerbi-tzu militarra egiten diete.

Segoviako akueduktua.

Italicako erromatar anfiteatroa.

III. mendearen azkenetatik hasita, erromatar Inperioak oso egoera gorabeheratsuak bizi izan zituen. Ia mota guztieta-ko arazoak pilatu zitzaizkien: politikoak, militarrak, gizarte arazoak, ekonomikoak… Barnean zituzten gorabeherei bar-baroek mugetan eragiten zizkieten erasoak gehitu zitzaizkien. Ahalegindu ziren gaitz haientzat erremedioak bilatzen–adibidez, Dioclezianoren erreforma, Tetrarkia deitua–, baina soluzio iragankorrak izan ziren. Hori gutxi balitz, IV. men-dearen hondarrean, Teodosio enperadoreak –Hispaniako Cauca hirian jaioa zen– erdi bi egin zuen Inperioa:Ekialdekoa, batetik, Konstantinopla hiriburutzat hartu zuena, eta Mendebaldekoa, bestetik, hiriburua Erroman zuena.Enperadorearen aginpidea gero eta ahulagoa zen eta oso gutxi falta zen Inperioa desegin zedin. Esan gabe doa gain-behera prozesu horrek Inperioaren lurralde osoan izan zuela eragina, Hispania ere barne zela, jakina.

Julio Baldeón Baruque. Prehistoria e Historia Antigua. In Historia de España. Ámbito Argitaletxea. Valladolid 2000.

63

1. Erromatar Inperioaren krisialdia.1. Erromatar Inperioaren krisialdia.2. Kristautasuna inperioaren jaraunsle.3. Inperio amaierako liskarrak: bagaudak.4. Inbasioen eragina eta barbaroekiko harremanak.5. Indigenen ohiturak eta kultura suspertzea.

2. Bisigodoen monarkia.1. Administrazio, politika eta lurralde antolamendua.2. Ekonomia eta gizartea.3. Gobernua.4. Erresuma bisigodoaren desagerpena.

3. Euskal Herria-Akitania, bisigodoen, frankoen eta Islamaren artean.1. Frankoen (merovingiarren) presioa: Euskal Herriko Dukerria.2. Toledoko Erresumaren aurka (bisigodoak).3. Arabiarrak.4. Iruñeako Erresuma kristauen erreferentzia gisa.

Txostena. Erromanizazioa: Erromaren eragina gaurko Euskal Herria-ren lurraldean.

AZTERsintesia.AZTERgiltzarriak. Dokumentu historiko baten azalpena (IV).

3. kapitulua

Antzinate osteko mundua Iberiar Penintsulan.

Zer hedadura du eta zer aipatzen du "antzinate osteko" adierazpi-deak?Noiz jo zuen krisialdiak Erromatar Inperioaren kultura IberiarPenintsulan?Zergatik sortu zen? Zein dira ondorioak?Zein kulturak beteko dute hutsunea? Nolako eragina izango duegun Euskal Herriarekin bat datorren lurraldean?

64

2. dokumentua.

“Mundu zaharkituak lehengo sasoia galdu du…, neguak ez dakarhaziak elikatzeko adina urik, ezta udak uztak epeltzeko berorikere…, landan ez da nekazaririk, itsasoan arrantzalerik ez, gudari-rik ez kanpamentuetan…; ez da justiziarik epaiketetan, ezta gai-tasunik ere lanbideetan, ohituretan diziplinarik ez…; izurriteakpopulazioa murrizten du…; hurbil da juizioaren eguna”.

San Zipriano (III. mendea).

3. dokumentua. Kurialei debekua, eginbeharrak bertan beherautz ez ditzaten (325, 382, 383, 385, 396. urteak).

“Arkadio eta Honorio Augusto enperadoreek Pretoriako prefektuEutikianori.(Beste zenbait gauzaren ondoren). Agindu egiten dugu kurial guz-tiek jaso behar dutela behartze bideko ohartarazpena, hirietatikihes ez egitekoa eta landa aldera joateko hura bertan behera ezuztekoa, hiria baino nahiago izan duten fundoa (lur ondasuna)zergapeko izango baita eta, beraz, aberria ukatuta adeigabe ager-tzera eraman duen eremuaz desjabetuko ditugu.Konstantinoplan emana, urtarrileko kalenden hemezortzian,Arkadioren laugarren kontsulatupean eta Honorio Augustorenhirugarrenaren pean (396. urteko abenduaren 15ean).

Teodosioren Kodea, XIII, 18, 2.

4. dokumentua. Salonikako Ediktua.

“Graziano, Valentiniano eta Teodosio Augusto enperadoreak:Konstantinopla hiriko populuarentzako ediktua.Geure borondatea da ezen gure Urrikalmenduaren administrazioakgobernaturiko herri guztietan izan dezatela Pedro apostolu jainkoz-

koak erromatarrei helarazi zien erlijio hura, berak ekarritako erlijioagaur egun arte heldu zaigun neurrian. Ageri-agerian dago erlijiohorixe dutela Damaso pontifizeak eta Alexandriako Pedro apezpi-kuak ere, zeina apostoluen pareko santutasunaren jabe baita; alegia,apostoluen eta ebanjelioen diziplinaren arabera, Aitaren, Semeareneta Izpiritu Santuaren jainkotasunean sinetsi behar dugula maiesta-te berberaz eta Hirutasun Santuaren (nozioaren) mendean.Arau honi jarraitzen dioten lagun guztiek kristau katoliko izenda-penari euts diezaioten agintzen dugu. Halere, gainerakoek, erotzateta ganorabakotzat ditugunez gero, dogma heretikoen haurtzaro-ari eutsiko diote, haien batzarlekuek ez dute eliza izendapenikjasoko eta, lehenik eta behin, mendeku jainkotiarraren zigorrajasoko dute eta, bigarrenik (zigor bidezko moduan), geurez eman-go dieguna, eta jainkotiar juizioaz bat hartuko duguna.Martxoko kalenden hirugarren egunean emana, Salonikan,Grazianoren bostgarren kontsulatuaren eta Teodosio Augustorenlehen kontsulatuaren urtean (380. urteko otsailaren 28an).

Teodosioren Kodea, XVI, 1.2.

– AZTERBIDEAK –

Azal ezazu idazki batean zein den dokumentu horienguztien arteko erlazioa.Aukera ezazu dokumentu bat eta azter itzazu orainarte landu ditugun edukiak.Jarri izenburua 2. dokumentuari.Azaldu honako esaldi hau:“Mende bat osatzerako, bortxazko jazarpena jasatetik,beste sinesmen eta kredoen jazarle eta zapaltzaile iza-tera igaro zen kristautasuna”.

1. dokumentua. Barbaroen inbasioen mapa eta inperioaren banaketa.

Erromatar bizigune baten hondakinak Ledean (Nafarroa).

MEDITERRANEO IT SASOA

OZE

ANO

ATLA

NTI

KOA

Sueboak

Bandalo asdingoak

Bandalo silingoak

Alanoak

Bisigodoak

Sueboak

Bandalo asdingoak

Bandalo silingoak

Alanoak

Bisigodoak (Galietan)

Erromatar lurraldea

OearsoFlaviobriga

PortusBlandium

Gegio

BritoniaBrigantium

Caronium

Iria FlaviaLucus

LucusAsturum

LegioAsturica

AquaeFlaviae

Bracara

Conimbriga

Salmantica

Tuda

Scalabis

Olisipo

Norba

Ebora

Mirobriga

Lacobriga

Turgalilum

SisapoEmerita Augusta

Mellaria

Onoba AurgiTucci

Iliberris

UrciAbderaSexi

Astigi

CarmoHispalis Urso

Gades

Baesippo Calpe

SaepataTingisTamuda

Zilis

Lixus Russadir Siga

PortusDivini

Portus Magnus

Pisoraca Virovesca

Pompaelo

Pallantia

Clunia

Cauca

Iaca

Osca

Turiaso

Cauca

CaesaraugustaUxama

SegontiaSegovia

Titulcia

Toletum Segobriga(Saelices)

Consabura

Turbula

Segobriga(Segorbe)

LaminiumLibisosaMariana

Castulo

Eliocroca

Basti

Acci

Urci

Baria

IliciLucentum

SaetabisDianium

Alonae

Valentia

Sebelaci

DertosaTarraco

Tolous

Barcino, 415

Blanda

Emporion

Iuncaria

GerundaBergium

Ausona

Cartago Nova

Miño

Tajo

Guadiana

Guadalquivir

Segura

Ebro

Jucar

Duero

Iluro

Elimberris

Lugdunum

TolosaAgathe

Narbo Martius

65

1. Erromatar Inperioaren krisialdia.

III. mendearen inguruan heldu ziren lehenengo inba-sio barbaroak Pirinioetako lurretara. Horrelako erasosarraldiek tentsioak eta suntsiketa ez ezik, inperio osoanatzeraldi ekonomiko handia ere sortu zuten. Hasieraniparraldeeneko aldeetan izan zuten barbaroek eraginikhandiena, baina egoera berehala hedatuko zen.Segurtasunik ezaz gainera, erasozko sarraldiok estatusekonomiko eta sozialaren murrizketa sortu eta gehituzuten, eta, horren ondorioz, hirietako bizi mailak atzeraegin ez ezik, herriak gotorlekuz hornitu behar izan ziren,eta jendeak landa aldera egin zuen.

Baskoien lurraldean, estatus berri horren ondorioz,zabalagotuz joan zen ager eta saltus deritzenen artekoaldea. Egile batzuen arabera, historiako une horretantxehasi zen erabiltzen egungoarekin bat datorren lurraldeaizendatzeko Euskal Herria izendapena. Begi bistan da,beraz, karistiar, barduliar eta austrigoi izendapenakerabat desagertu zirela, baskoi edo euskaldun erreferen-tziatzat hartzeko.

Inperioko barne egoera zaila are korapilatsuagoa zen,barbaroek mugetan era ikaragarrian presionatzen zutela-ko. Egoera haren aurka borrokatzeko, inperioa behin etaberriro ahalegindu zen barne banaketa birmoldatzen,bere burua defendatzeko eraginkortasun handiagoa lor-tzen, baita ekonomia baliabideak hobeto ustiatzen ere.Neurri horien ondorioz, 293. urtean, Dioklezianoren erre-formen ondoren, Hispania lurralde banaketa berri batenarabera antolatu zuten, hedapen administratiboa ere han-dituta. Sei probintziatan banatu zuten, eta haien buru iza-teko gobernadoreak izendatu zituzten, iberiar probintziaguztiak diozesi bakarrera biltzeko, eta hura prefekturabaten mendean jarri zuten, Galiakoarenean, hain zuzenere. Geroago, Teodosio 394. urtean hil ondoren, haren bisemeek inperioa banatu egin zuten. Arkadiok SortaldekoInperioa jaso zuen, eta Honoriok Mendebaldekoa.

Halere, abiarazitako neurrietako bakar batek ere ezzuen lortu handituz zihoan endekatze prozesua geratze-rik, eta horren erakusgarri nabarmena zen hirien gainbe-hera gero eta handiagoa, eta landa inguruaren indar gero

Hainbat arrazoi zirela medio zegoen Erromatar Inperioa desegiteko arriskuan: inperioaren boterea lortzekoetengabe borrokatzeak sortutako nahasmen politikoa; erromatar herriaren gizarte kohesioa galdu izanak hala-ko lasaitze gehiegizko bat sortu zuen herritar kontzientzian eta herriak egitura politikoetan zuen inplikazioan;barbaro herrien bultzadak, mugak etengabe setiatu ez ezik, barne lasaitasuna ere mehatxatzen baitzuen; etadefentsa jarreran zen inperio baten kostu gero eta handiagoak, baliabideak herritarrei eskatu behar izatearenondorioz, gero eta txiroago bihurtu ez ezik, bizirik irautea ere zailtzen zien.Horren guztiaren ondorioz, inperioak astiro baina etengabe okerrera joko zuen, guztiz desagertu arte.

1. ERROMATAR INPERIOAREN KRISIALDIA.

eta handiagoa. Bizirik irauten ahalegintzen ziren hiribakanek nahitaez eraiki behar izaten zituzten babestekoeta gotortzeko harresiak. Egoera horretan, gizartea bitalde guztiz antagonikotan banatu zen:

– Honestior izenekoak. Klase sozial hori eratzenzuten gizartean, politikan eta ekonomian “boteretsu”ziren lurjabeek, hispaniar aristokraziako kideek, elizakogoi karguek eta beste batzuek sortutako geruza zabalbatek. Urteak joan urteak etorri, talde horiek pribilegiosistema bat itxuratuko zuten, jaraunspenez ondorengoeiuzten zietena, ia kasta bihurtzeraino helduta.

– Humilior izenekoak, plebea, kaletarra zein baserri-tarra, gizartearen beheko klasea.

Esanda dugunez, oro har, gizatalde pribilegiatuekkasta sistemak sortzera jo ohi dute, eta horietan pribile-gioak eta boterea jaraunspenez belaunaldiz belaunaldieskualdatzen dira.

2. Kristautasuna inperioaren jaraunsle.

Kristautasunaren garapena da ezaugarririk nabarme-netakoa Erromatar Inperioaren amaiera aldean. Mendebat osatzerako, bortxazko jazarpena jasatetik, beste sines-men eta kredoen jazarle eta zapaltzaile izatera igaro zen.

311. urtean, Dioklezianoren errepresio bortitzaren oste-an (303, 311), Galeriok eta Liziniok Tolerantzia Ediktuaerabakigarria onartu zuten, eta haren bitartez kristauek,klandestinitatea utzita, beren fedea erakutsi ahal izanzuten. Bi urte geroago, Konstantino konbertitu ostean,Milango Ediktua (313) onartu zuten, eta horri esker kris-tauek gainerako herritarren eskubide berberak bereganatuzituzten, aurreko jazarraldietan bahitu zizkieten ondasunasko eta asko berreskuratzeaz batera. Halere, datarikesanguratsuena 391. urtea izango da, urte hartantxe har-tuko baitute kristautasuna inperioko erlijio ofizialtzat.Hispaniar jatorriko enperadore Teodosiok, gainera, tenplupaganoak ixteko eta etxeko gurtzak debekatzeko aginduaeman zuen.

Astiro baina atzera egin gabe, inperioak zesar-papis-mora joko du, eta kristautasuna haren jaraunsle ofizialbihurtuz joango da.

66

6. dokumentua. Bagauda izenekoen aurkako errepresioa (341. eta343. urteak).

“Asturiok, bi milizien dux-ak, Espainietara bidalia zenak,Tarraconenseko bagauda asko eta asko sarraskitu zuen. (...)Asturio bi milizien magister zela, bere suhia, Merobaudes, bidalizioten ordezko (…) Agintaldi labur hartan aracelitar bagaudenharrokeria hautsi zuen. Gero, batzuen bekaizkeria zela bitarte,enperadoreak Erromara itzultzeko agindu zion. (...)Basiliok, bere ausardia nabarmenaren lekukotasuna emateko,bagaudakoak biltzera behartuta, federatu batzuk hil zituenTarazonako elizan. Han bertan, Leon, eliza bereko apezpikua, hilzen, Basiliorekin batera sartutakoek zauriturik (…)”.

Hidazio. Kronika, 125, 128.

7. dokumentua.

“Hispaniako probintziak barbaroen gehiegikerien mendean gera-tzen diren bitartean, hirietan metatutako aberastasunak eta hor-niak indarrez hartuko ditu zerga biltzaile tiranikoak eta harenmendeko soldaduek kontsumituko dituzte”.

Hidazio, 14, I-117.

8. dokumentua. Bagauden aurkako alegatua.

“Orain bagauden gainean hitz egingo dizuet (…) erromatar aska-tasunerako eskubidea galduta, erromatar izenaren ohorea eregaldu dute (…) Matxinotzat, erratutzat jotzen ditugu, eta krimi-naltzat besterik ezin ditugu hartu (…) Kontribuzio publikoenaitzakiaz, euren onura besterik ez dute gura, eta zerga bilketaeuren burua aberastera desbideratu dute”.Salviano. De Gobernatione Dei, V, 17-23. Koldo Larrañaga editorea.

9. dokumentua.

“Kokaturik dauden lurraldeak triangelu moduko bat osatzen du,erpinak Iruñan, Herrera de Pisuergan eta Carpio de Tajon ditue-na (...).Kokalekuen erei dagokienez, kargu administratibo edo militarrakzituzten bisigodoak hirietara joan ziren, baina herritar gehienaknekazaritza eta abeltzaintza aldeetara joan ziren, hispaniar-erro-matarrengandik ahalik eta gehien urruntzearren. Hispaniar-erro-matarren eta bisigodoen artean lurrak banatzeko sistema zehatza-ri dagokionez, eztabaida etengabeak izan dira adituen artean.Halere, badirudi hipotesi sinesgarrienaren arabera latifundioakbaino ez zituztela banatu, bisigodoek erreserbaren heren bat etamaizterrek lantzen zituzten eremuen bi heren hartu zituztela-rik…”.

Baldeón Baruque, Julio.

– AZTERBIDEAK –

Ezar ezazu dokumentu guztien arteko harremanen bat.Azter ezazu 8. dokumentua orain arte landu ditugunedukien arabera.Jarri izenburua 7. eta 9. dokumentuei. Idatz iezaiezusarrera bana.Zein dira inperioak azken fasean dituen arazo nagusiak?Nolako soluzioak jartzen ahalegindu zen? Emaitzariklortu ote zuten?

~

~

~

~

~~

5. dokumentua. Bagauda deritzenen eta bisigodoen biziguneen mapa.

Bisigodoen kokaeremua.

Bagauden jarduera eremua.

Gertaera armatu nagusiak.

Sueboen eta bisigodoen eremuenarteko mugak.

Inbasioen bide posibleak.

409ko inbasioen eragin edo kokaeremuak:A. Alanoak; S. sueboak;B.A. Bandalo asdingoak;B.S. Bandalo silingoak.

A.

A.

V.S.

V.A.

S.Lucus

Bracara

Portucale

Conimbrica

LegioAsturica

Palentia

Pampilona

Osca

Ilerda

Barcinona

TarraconaDertosa

Toletum

Emerita

Ilici

Carthago Spartaria

Corduba

Hispalis

MEDITERRANEO ITSASOA

OZE

ANO

ATLA

NTI

KOA

67

3. Inperio amaierako liskarrak: bagaudak.

Nekazari jabe txikien bizimodua okerragotzea etainperioko herritarrek jasan behar izan zuten zerga presioitogarria oso eraginkorrak izan ziren hainbat gizarte geru-zatan, era erantzunak hainbat modutan adierazi ziren.Gizarte maila askotan, erreakzioak, bandolerismoa esa-terako, bakandurik eta berez gertatu ziren. Beste batzue-tan, erantzuna antolatuagoa izan zen, eta gizarte sistemanagusiari aurka egiten zion baztertuen mugimendu batekarri zuen, adibidez, bagaudak.

Hispaniako bagauda mugimenduen gaineko doku-mentuak ez dira oso fidagarriak, eta haien jatorria, bila-kaera eta ideologia azaltzeko oso argudio gutxi ematendituzte. Hori dela eta, egun, oraindik, nekez azal daitez-ke horrelako mugimenduak.

Bagaudak talde armatuak ziren, eta erromatar arma-dari aurre egiteraino heldu ziren. Altxamendu horiekindarkeria handikoak izan ziren IV. mendean EuskalHerrian, eta horiek bitarte zirela, inperioarekin pozik ezzeudenak elkarrengana hurbildu ziren, haien arteannekazariak, ihes egindako esklaboak, kaltetuta sentitzenzirenak, baztertuak eta beste zirela. Baskoiak eta Erromaelkarrengandik gero eta urrunago zeudela ondo bainohobeto erakutsi ez ezik, Erromatar Inperioa suntsipenetikhurbil zela iragarri zuten bagaudek.

4. Inbasioen eragina eta barbaroekiko harremanak.

Inperioko gizarte eta ekonomia bizitzak nabarmenmaldan behera doazela, Hispaniak herri barbaroen inba-sio uholde handi bat jasan beharko du. Herri horietakobat bisigodoena izan zen, eta penintsula erdialdean bizi-tzen jarririk, Toledoko erresuma sortu zuten, ia VIII. men-dea hasi arte iraun zuena.

Inperioko sortaldeko mugetan, IV. mendearen amaie-ran, eraso sarraldiei ekin zietenetik, 416. urtea arte heldu-ko zen erasoaldi luze batean jardun zuten bisigodoek.Urte hartan, beste germaniar herri askorekin gertatubezala, bisigodoek itun bar izenpetu zuten Erromarekin,eta, haren bitartez, lurrak eskuratu zituzten, inperiokoarmadari gainerako tribu barbaroen aurka borrokatzenlaguntzearen truke. Armadaren premia jakinek eskatzenzituzten kokalekuetan ezartzeko baimena ematenzitzaien: Rhin aldeko iparreko muga, erromatarrek eraso-en aurkako babesa behar baitzuten, eta Iberiar Penin-tsulako barnealdea, beharrezko baitziren hara joandakogermaniar tribuen aurka borrokatzeko, batez ere sueboenkontra, eta orobat baskoien eta inperioak ezarritako siste-maren aurka matxinatutako nekazari taldeen erasoakmurrizteko. Aldi hartan Erromaren mendeko soldaduarruntak balira bezala jokatu ohi zuten bisigodoek. Halere,

erromatar azken jeneral handia, Aezio, 454. urtean hilzenetik, bisigodoek erresuma independentea sortuzuten, Tolosako Erresuma, Pirinioen bi aldeetan eragi-na izango zuena. Egoera 476. urtean sendotu zen,Romulo Augusto azken enperadorea garaitu eta inperioadesagertu zenean.

Datuen arabera, bisigodoen lehenengo etorrera, eza-gutzen dena, 494-497 urteen artean izan zen. Baina bisi-godoen lehenengo etorrera handia 507. urtetik aurreragertatu zen Iberiar Penintsulan, frankoek Galietatik botabaitzituzten Vouilléko guduan garaitu ondoren.

5. Indigenen ohiturak eta kultura suspertzea.

Kulturari dagokionez, inperioaren politikak eta adie-razpide ofizialek, batez ere klaserik aberatsenek, eutsita-ko klasizismo greko-erromatarraren aurkako erreakzioaizan zen behe inperioko Hispaniaren ezaugarri nagusia.Egitura sozial, politiko eta ekonomikoa hautsi izanakiraultza espirituala eta pentsamenduzkoa ekarri zuen,halaber, alor guztietan. Pentsatzekoa denez, aldaketahori ez zen bat-batean gertatu, ibilbide luze baten ondo-ren baizik.

Inperioaren kultura ofiziala –elite sozial, kultural etaekonomikoak eta hiri bizimodua, alegia, hirien garrantziaeta eragina, hartzen zituen oinarritzat– indigenen etatokian tokiko kulturen balioek ordezkatuko dute, nekaza-ri kulturako jende xehea oinarri hartuta. Ikuspegi berrihorren ondorioz, alde batetik, kultura demokratizatukoda, bidea emango baitie talde etniko guztiei beren sines-men eta balioak adierazteko, eta, bestetik, eta aurrekoa-ren ondorioz, kultura deskolonizatzea gertatuko da, erro-manizazioaren nagusitasuna galduko baita.

Penintsulan eta hegoalde-Atlantiko aldean kokatuziren germaniar tribuek hasieran beren tribu antolamen-duari eutsi zioten, osagai “demokratiko” zaharkituakzituzten formetan oinarritua. Alabaina, germaniar tribuakberehala txertatzen hasi ziren arren Inperioaren eredusoziopolitikoan –ordurako gainbeheran zihoan–, hainzeuden ahulduta Hispanian Inperioaren eta probintzienarteko lotura politikoak, non probintziek beren konturairauten ikasi baitzuten, autodefentsazko mekanismoindependenteak eta autonomoak sortuz. Inperioko azkenaldiaren ezaugarri izan zen baserritartzeak eta ordenapolitiko-administratiboaren faltak, erromanizazioa sako-nagoa izan zen lekuetan batez ere, probintzien botereaindartzea ekarri zuen, zeinak nagusiki lurjabe handiekmenderatzen baitzituzten. Aitzitik, erromatar kulturizazio-aren eragin txikieneko lurraldeetan, hala adibidezSaltusen kasuan euskal lurraldeetan, behar bezala anto-latutako botere baten faltak tribu egiturak eta erakundeakberpiztu eta indartu egin zituen.

68

10. dokumentua. Bisigodoen lur banaketaren mapa.

11. dokumentua. Bagauden aurkako errepresioa.

Ampelio gizon itzaltsuari, eta Liuvirit gizon espectabile den horri,Teodoriko erregek.1: Komeni da Jainkoaren laguntzaz gure gobernupean diren pro-bintziak lege eta ekandu onez gobernatzea, gizakien bizimoduariZuzenbidearen ordenamenduaren barruan izatea baitagokio.Piztiei doakielako zoriaren mendean bizitzea: harrokeriaren gri-nak erakarrita, ausarkeria zentzugabe horren mendean galtzaileirteten dira-eta.

Cassiodoro. Variae, 5, 39.

12. dokumentua.

Printze berriei zor zaien leialtasunaz eta hura haustearen ondoriozdatorren zigorraz.Jainkoaren nahiak aginduta printzearen buruak gobernu zetroabere gain hartzen duenean, edonork jasoko du zigor ez arin bathautaketaren ondorengo lehenengo uneetan zin egitea geroratzenbadu, ohi den bezala, erregeri dion leialtasunaz edo, jauregianeginkizunen baterako izendaturik dagoen norbait izanez gero,errege berriaren aurrera agertuko ez balitz hura ikustera. Pertsonalibreren batek printzea izendatu dutela jakinik, zin hartzaileahorraino, hura bizi zen toki jakineraino, hurbildu dela, une ego-kia amarruz bilaturik, atzeratu balu zinaren loturaz erregerenga-

nako leialtasuna gordetzea, edo, lehen adierazi dugun moduan,jauregi mailakoa izanik, errege aurrera agertzeko bideak arin jarriez balitu, ezbairik gabe, printzeak bere nahierara erabaki dezakebere agintearen arabera delako pertsona horrekin eta haren onda-sun guztiekin zer egin. Gaixotasunak galarazi edo atzerarazi balioestatuaren aldeko ezein ekintza, errege aurrera inondik inora ager-tu gabe, edonola ere izan balu erregea hautapenez izendatu dute-lako albistea, berehalako batean jarri baditu bideak bere aginduzErrukitsuaren adierara helarazteko zein modutan, zenbaterainoden egiazkoa bere leialtasuna erakutsiz, lege honek agindutakotiklibre geratzeko bidea izango du.

Liber Iudicum, II, 1, 7.

– AZTERBIDEAK –

Idatz ezazu sarrera bana dokumentu horientzat.Azter ezazu 12. dokumentua, orain arte landu ditugunedukien arabera.Nolako eginkizuna zuen Liber Iudicum zelakoak bisigo-doen monarkian?Zertaz dihardu 12. dokumentuak? Zergatik arautubehar zuten gai hori?Idatz ezazu testu bat honako proposamen hauek bateratuz:Bisigodoak Galietatik egotzi zituzten.Atanagildok errege egoitza Toledon jarri zuen.

551-554

Oearso

Lapurdum

IluroLugdunum

Tolosa

PompaeloOligistrum(Olite)

Victoriacum(Iruña)

Noega

Ovetum

Brigantium

Caronium

Iria FlaviaLucusAugisti

Bergidum

Nemetobriga

AquaeFlaviae

Bracara

Portus Cale

Legio

AsturicaAugusta

Brigaecium

Auca

VirovescaVareia

CalaforaPallantia

CluniaTuriaso

Osca

Caesaraugusta Ilerda

Nimes

Carcasona Narbona

Iuncaria

EmporionGerunda

Blanda

Ausona

Barcino

Tarraco

Dertosa

Contrebia

Termantia

Segontia

Recopolis

Cauca

Segovia

Ercavica

Salmantica

Mirobriga

Conimbria

Scalabis

Caurium Caesarobriga

Augustobriga Toletum

Norba

Segobriga(Saelices)

Emerita

PaxAugustaEbora

Caetobriga

Pax Iulia

LacogrigaOssonoba

Nertobriga Curiga

Mellaria

Corduba

CarmoHispalisOnoba

Baeculo

Tucci

Salaria

AcciIliberris

Hasta

Asido

CarteiaBaesippo

Gades

Baria

UrciAbderaSexiMalaca

Cartago Nova

LucentumIlici

Alonae

Dianium

ValentiaSaguntum

SebelaciValeria Mago

Pollentia

Palma

Eivissa

IcosiumCaesarea

Cartenna

Zucchabar AquaePortusMagnus

Portus Divini

SigaRussadir

Saepta (Ceuta)

Tamuda

Tingis

Zilis

Lixus

M A U R E T A N I A( A L - M A G H R I B )

699

arabiar i

nbasioa

(omeiak

), 699

695-97

FRANKOEN ERRESUMA

GALECIA

Tuda

A U T R I G O N I A

I B E R I A

L U S I T A N I A

A U R A R I O L A

H I S P A L I S

B E T I C A

Probintzia bisigodoak.

Probintzia hiriburuak.

Arabiar zabalkundea.

Bizantziar jabetzak.

GALECIA

MED I T E R R A N E O I T S A S O A

OZE

ANO

ATLA

NTI

KOA Miño

Tajo

Guadiana

Guadalquivir

Segura

Ebro

Jucar

DueroSeptimantica

69

Galietatik egotzirik, 100.000 bisigodo betiko jarrikoziren bizitzen Iberiar Penintsulan. Haiek hartutako ere-muaren mugak Iruñea (Nafarroa), Herrera de Pisuerga(Palentzia) eta Carpio de Tajo (Toledo) ziren. Goi klase-ak, militarrak eta administrazio buruak hirietara joanziren, baina biztanle gehienak landa aldeetan kokatuziren, hispaniar-erromatar kulturatik eta lurretatik urrun.Bisigodoen gune politikoa Toledon kokatu zen, batez ereVI. mendearen bigarren erdialdetik aurrera. Aldi horreta-ko hastapenak zailak izan ziren, kontraesan handiak ger-tatu zirelako. Lehenengo eta behin, bisigodoek baino ezzutelako Arrianoren erlijioa sinesmentzat (kristau motahorrek ez ditu onartzen Hirutasun Santuaren batasunaeta agintea), inguruko guztiak katolikoak izanda.Bigarrenik, bizantziarrak, Sartaldeko Inperioa desager-tuta, haren oinordezko legitimoak zirelakoan, hura berre-raikitzen ahalegindu zirelako. Aurreko mendeetako inpe-rio batua berriro indarrean jartzeko asmoz, Justinianoenperadoreak armada hedatuko du, eta 551. eta 554.urteen artean Betica osoa eta Tarraconense zati bat kon-kistatuko ditu. Hirugarrenik, ondorengotza eskuratzekobarne borrokek etengabe higatzen zuten errege-erregi-nen boterea, baita erraztasunak ematen ere baskoi etakantabriarren sarraldiei.

Lehenengo urratsa barruko segurtasunik eza desage-rraraztea zen. Atanagildok (551-567), bere erregealdian,Toledo aukeratu zuen ohiko bizitokitzat, oinarriak jarriz,horrela, hura bisigodoen erresumaren hiriburu izanzedin. Hala, izena eman zion Toledoko Erresuma deri-tzon aldi oso bati. Urte batzuk geroago, Leovigildok,noble handinahienei gaina hartuta, jantzi eta ezaugarribereziak erabiliz, erregearen figura gurgarri bihurtzeariekin zion, gainerako herritarrengandik bereizteko etahalako izate sakratu bat hartzeko (tronua, zetroa etamantu gorria). Aldi berean, gogotsu ekin zion lurraldeabatzeko kanpaina gogor bati.

Leovigildoren seme eta ondorengo Rekaredo I.a (581-601) berehala ohartu zen erlijio arazoaren garrantziaz, eta587. urtean katoliko egin zen, era horretan penintsulaosoan erlijio batasuna gauzatzeko. Hurrengo urratsa lehen-go erromatar Hispaniaren batasun politiko eta lurraldekoaberregitea izango zen. Hori lortzeko, gogor jardun zutengerretan, eta eginkizun horretan Sisebutok (612-621)bizantziarren lurraldea Iberiar Penintsulako hegoaldekoAlgarbeko esparru txiki batera murriztu zuen. Baina

Suintilak (621-631) kanporatuko zituen betiko bizantziarrak.Halaber, gogor ekin zioten iparraldeko kantabriar eta bas-koien aurkako erasoari. Urte batzuk geroago, Recesvintok(649-672), Eurikoren eta Leovigildoren kodeak berretsiz,erresuma bisigodoen batasun juridikoa gauzatu zuen.Eginkizun juridiko hori 654. urtean osatuko da, LiberIudiciorum (Juizioen Liburua) argitaratzean, huraxe izangobaitzen hainbat mendez penintsulako legeriaren oinarria.

1. Administrazio, politika eta lurralde antolamendua.

Bisigodoek erromatar-hispaniar lurralde banaketabaliatu zuten, aldaketatxoren bat edo beste erantsita.Horrela, pentsa daiteke Iberia erromatar garaiko Tarra-conense zela; Aurariola Cartaginesa zela; Autrignonakaristiar, barduliar, autrigoi, kantabriar eta baskoien lehen-go lurretara hedatzen zela; Galezia ia erromatarren berazela; Betica banaturik zegoela, iparreneko eta sartaldee-neko aldean Hispalis osatuz eta, gainerakoan, Betica zela;azkenik, Lusitaniak sueboen lurraldea hartzen zuen.Lurralde horiei Septmania erantsi behar zitzaion, Medi-terraneo aldeko iparreko penintsulaz kanpoko lurrak.Bisigodoek Baleareen gaineko eskua galdu zuten, uhartehaiek bizantziarren mendean geratu ziren-eta.

Dukeak probintzia gobernatzen zuen, baina hirikoburuzagia kondea izan ohi zen. Jurisdikzio militarrak etajudizialak probintziako gobernadoreak (indizeak) hartzenzituen oinarri gisa; hirietan jurisdikzio zibila zegoen inda-rrean, eta horren ordezkari comites civitatis deritzonazen, hiriaren lurralde osoa barnean hartzen zuena.

2. Ekonomia eta gizartea.

Bisigodoen “Spania” haren ekonomia, nekazaritzarieta abeltzaintzari lotuta zegoen batez ere, eta merkatari-tzak eta hiriek oso eginkizun murritza zuten. Ekonomiamota horren nagusitasunaren ondorioz, lur jabetza astirobaina etengabe metatuz joan zen kapareen eta kleroareneskuetan. Ondorioz, besteren mendeko nekazariakgero eta ugariago ziren.

Artisauen gaineko berriak gutxi dira, baina badakiguMeridan, Toledon, Kordoban eta beste hiri banakabatzuetan baino ez zirela. Nabarmentzekoak dira batezere metalekin zerikusia duten jarduerak, horietan germa-niarrak oso trebeak ziren-eta.

Hainbat etaparen ondoren, bisigodoak, Sartaldeko Inperioko lurretatik han-hemenka luzaroan ibili ondo-ren, azkenean Iberiar Penintsulan kokatuko dira. Aurreko orrietan esan bezala, frankoek Tolosako Erresumasuntsitu ondoren helduko dira bisigodoak Hispaniara. Penintsulan Toledoko Erresuma sortuko dute, eta egi-tura politiko horrek beteko du Erromaren eragina desagertu ondorengo hutsune politikoa, eta halaxe iraun-go du musulmanak VIII. mendean penintsulara etorri arte.

2. BISIGODOEN MONARKIA.

70

13. dokumentua. Arkeologia bisigodoaren mapa.

ihesaldia hainbat bide dela-eta auzitegietako prozesuetatik edo har-tzen dituzten lagunei iruzur eginda ezkutatzen bada, egia esan,nekez betetzen da legeen beren edukia eta, gaitza berretuta, are gor-deleku gehiago sortzen da ezkutuka dabiltzanentzat, halako moldeznon ia ez den, denok jakitun direla, esklaboen gordeleku ez denhiririk, herri gotorturik, baserririk edo etxalderik eta ostaturik…Baten batek iheslaria hartuta epailearengana eraman ez balu edojabeari atzera emango ez balio, hura topatuz gero: esklaboa edolibertoa bada, jende aurrean CL zigorkada jasoko ditu epailearenaginduz; baina pertsona librea balitz, jakin beza berak ere C azotehartuko dituela eta esklaboaren jabeari ontza bete urre emanbeharko diola…Harako toki hartako gainerako biztanleak ere, zein ere dela haienarraza edo egoera, edonoren esklabo izanda ere, baita elizenak edoare geure ogasunekoak ere, edo hainbat jabekiderenak, antzekoepaiaz zigortuko dira (esklabo) iheslaria salatu ez badute.

Liber Iudicum, IX, 1, 21. (702 urtea).

– AZTERBIDEAK –

Jarri izenburu bana dokumentuei.Idatz ezazu dokumentu horietarako sarrera bana.Zer arautu nahi zuten bi dokumentuok?Zein ingurutan eman zuten 15. dokumentuko legeria?

14. dokumentua.

Zilegi dela gizon godo bat erromatar emakume batekin ezkontzea,baita erromatar gizon bat emakume godo batekin ere.Nabarmen da printzearen ardura, herriarentzat etorkizunekoabantailez onurak lortu behar direnean; eta poz handia hartubeharko du, agindu bat indargabetuta, norberarekin batera jaiota-ko askatasunak lege zahar baten indarra bertan behera geratzendenean, agindu horrek, koherentziarik gabe, nahiago izan bai-tzuen pertsonen arteko ezkontza bereizi, duintasunak estatuseanbikotetzat berdinduko dituelako.Hemen hobetzat adierazitakoaz gogoeta eginda, lege zaharrarenagindua indargabetuta, behin betiko iraungo duen lege honenbitartez honako hauek berresten ditugu: bai gizon godo batekerromatar emaztea zein erromatar gizonak emazte godoa hartunahi izanez gero –emaztegaia guztiz duintasunez betea baitaezkontza eskaria dela bitarte–. Izan bezate gaitasuna ezteiak gau-zatzeko eta zilegi bekio gizon libre bati emaztetzat hartzea nahia-go duen emaztegai librea, elkarte garbian, erabakiaren berri argiroazalduta, leinukoen ohiko lagungoa dutela.

Liber Indicum, III, 1,1.

15. dokumentua.

Esklabo iheslarien eta iheslariak atxilo hartzearen gainean.Lege zaharren xedapenetatik argiro ondorioztatzen da nola eta zeinikerbidez zapaltzen diren iheslarien joan-etorri ezkutukoak. Baina

u

u

u

u

u

u

u

uu

u

u

uu

uu

u

u

n

n

n

n

nn

n

n

nn

n

n

nn

n nnn n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n n

n

s

s

s

s

sss

ss

s s

s

ss

s ss

s

s s

s

s

s

s

l

l

l

l

l

ll

ll

l

l

l

l

l

n

u

s

l

s

sn

l

u

ln

nu

l

u

Kapitel bisigodoa.

Sta.Combade Bande

S. Fructuosode Montelios

S. Pedro dela Nave

S. Pedro deBalsemao

S. Torcuato

Egitania(Idanha-a-Velha)

Alburquerque

S. Miguelda Mota

Sto. Amaro

SieroHerrera dePisuerga

Quintanillade las Vinas

S. Antolin(Palentzia)

Piña deEsgueva

Tardaguila DuratonSebulcor

Palazuelos

Diego Alvaro

Zarza deGranadilla

MadrilS. Pedro

de la Pisuerga

AzutanToledo

El Carpio de Tajo

MelqueIbahernando

Villafrancade los Barros

MogónCerroMuriano

SevillaBracana

Alcala de losGazules

La Guardia

Maracena

Javea(Xábia)

VilladiegoS. Vicentedel ValleNuez

S. Juande Baños

OsmaClunia

Iruñea

Albelda de IreguaDonemiliaga Kukulla

Tañine

NumantziaDeza

S. Pedro CalatayudVillel de Mesa

AlarillaTorrelaguna

Daganzode Arriba

Cubas

Coscojuelade Fantova

Estagell

Emporion

Dertosa

Tarraco

Barcino

Tarraco

Menorca

Mallorca

Eivissa BALEARUHARTEAK(bizantziarrak)

Formentera

Nekropoli bisigodoak.

VII. mendeko elizak.

Eliz idazkunak.

Aurkikunde sakabanatuak.

MEDITERRANEO ITSASOA

OZE

ANO

ATLA

NTI

KOA

F R A N K O E N

E R R E S U M A

Miño

Duero

Tajo

Guadiana

Guadalquivir

Segura

Ebro

Jucar

71

Zenbait datu baditugu Mediterraneo osoan indarreanizan zen kanpo merkataritzaz, batez ere merkatari judueta sortaldekoen (Transmarini negociatores) esku bai-tzegoen.

Hispaniako gizarte bisigodoak bi osagai handi zituen:gehiengo hispaniar-erromatarra eta germaniar gutxien-goa (bisigodoa). Hasieran, haietako bakoitza bere araue-kin gobernatzen zen, baina urteek aurrera egin ahala,legedia bateratuz joan zen. Leovigildoren erregealdiazgeroztik, gizarte hispaniar-bisigodoan bereizgarriak ezziren lehengo geruza sozialeko kideen arteko desberdin-tasunak izan, bitartekoak, ondasunak edo gizarte mailabaizik. Gizartea, horrela, banaturik geratu zen ponten-tior izenekoen (goiko klase boteretsua) eta humilior(herri xehea) izenekoen artean.

3. Gobernua.

Toledoko Erresumako bisigodoen antolamendu politi-koa monarkia zen. Monarkia horren buruan “leinu godo-ko eta ohitura oneko” zelako hautaturiko erregea zegoen.Jatorria bikuna (germaniarra eta erromatarra) izateak elizosagai sendoa erantsi zion koroari, nahiz eta monarkiateokratikoa edo absolutua ez zen. Erregeak Officiumpalatinum izenekoa izaten zuen laguntzaile, ganberamoduko bat, erabakiak hartzen laguntzeko erregeakaholkulari izendatutako pertsona garrantzitsuek eratua,baita Senatus bat ere, VI. mendetik aurrera Aula Regiabihurtu zena, palatinum-ean eginkizunik ez zuten handi-kiek osatua.

Kontzilioak eliz batzak ziren, eta eragin handia iza-ten zuten erakunde politikoetan. Erregeak deitzenzituen, eta bertaratutakoei alegatua (tomus regius)irakurtzea eta Aula Regia izenekora ordezkariak bidal-tzea zuten ahalmenen artean. Kontzilioek oso erabakigarrantzizkoak hartu zituzten eta herriaren bizitzakoalderdi garrantzizkoetan zuten eragina; horrez gaineraerregegai izateko baldintzak, erregea nola hautatu, tro-nutik kentzeko moduak legeztatzea eta abar arautzenzuten.

4. Erresuma bisigodoaren desagerpena.

VIII. mendearen hasieran, bisigodoen erresumabehera etorri zen bat-batean. Armada musulmana,Gibraltarreko itsasartetik, penintsulan sartu zen, etaGuadaleteko guduan (711) Don Rodrigo garaitu izanakpenintsulako erresuma bisigodoaren egitura osoa behe-ra etorrarazi zuen.

VII. mendearen azken laurdenean, Toledoko erresu-mak oso krisialdi larria bizi izan zuen, hainbat alderdizirela-eta: izurrite ugari elkarren ostean gertatzea, nabar-menena 693. urtekoa, eragin zituen hildako kopurua zela

medio; uzta txarrak zirela-eta, ekonomia etengabe txar-tuz joatea; merkataritza jarduera ia guztiz galtzea etamerkataritza hartu-emanak gauzatzeko diruarekiko kon-fiantza galtzea, txanponak egiteko erabiltzen ziren metalbitxien aleazioak faltsifikatu izanaren ondorioz; horra hor,besteak beste, krisialdiaren zergatikoetako batzuk.Egoera horrek erresumak gozatzen zuen gizarte bakeahautsi zuen, eta, horren ondorioz, gizarte kontraesanakindarkeriaz azaltzen ikusi behar izan zuen. Bidelapurrakugaritu ziren, esklaboek eta nekazariek ihes egitenzuten, azkenak lurjabe handiek jasanarazten zietenzerga presio handiaz nekaturik zeudelako. Horrez gain,juduen gizataldea gero eta kontentagaitzago zegoen, bizibaldintzak gero eta gogorragoak jartzen zizkietenezgero.

Barne egoera hori ahuleziatzat jotzen zuten erresu-maren arerioek eta, hala, Rezesvintoren ondorengoak,Wambak (672-680) berriz ere ekin behar izan zien bas-koien aurkako ekinaldi militar garrantzizkoei, baita inda-rrez zapaldu ere errege aukeratuari aurka egiten ziotennobleen barne altxamendu sarriak. Barne erreboltahorien ondorioek argiro erakusten dute nolako sakaba-natze joeran biziko den Toledoko Erresuma bere azkenhamarraldietan. Witiza hildakoan (792-711), bi fakzio ariziren haren jaraunspena eskuratzeko borrokan, Txin-dasvitoren eta Wambaren familiak. Bisigodoen Espainiannagusi den gerra zibileko eta baskoien aurkako gatazkagiro horretan lehorreratuko dira 711. urtean, Tarik dutelaburuzagi, musulmanen gudarosteak Tarifako zelaietan,eta horrek Penintsulan zegoen oreka ahula hautsi zuen.Don Rodrigo Guadaleteko guduan hil zen (711), eta erahorretan desagertu zen erresuma bisigodoa, landaldekobiztanleen axolagabekeriaren erdian, nekaturik baitzeu-den jada monarkia bisigodoaren baitan hamarraldi asko-tan izandako liskar eta arazoekin. Nekazariak aristokra-zia bisigodoaren mende egonak ziren, eta aristokraziakasko igo zituen zergak, beren ondorengotza liskarrenkostuak ordaintzeko helburuaz. Politikan parte-hartzetikurrutiraturik, batere heziketarik gabe, batere erlijio sines-men sendorik gabe, nekazariek arazo handirik gabeonartu zuten estatus musulman berria. Horri guztiari isla-mera bihurtzen zirenei egiten zitzaien gizarte eta ekono-mia egoera hobetzeko eskaintza garrantzitsua erantsibehar zaio.

Bestalde, judu gutxiengoak –ez oso ugaria baina baiondo antolatua, oso gogor erasotua eta kritikatua izanzena botere bisigodoaren azken hamarraldietan–, lehenunetik bertatik aldeztu zuen egitura musulman berria, etamusulmanekin lankidetzan jardun zuen konkistatuz ziho-azen eremuen kontrolean.

Giro sozio-politiko horrek agertzen du nolako errazta-suna izan zuten musulmanek Iberiar Penintsula mende-ratzerakoan.

72

16. dokumentua. Baskoien lurraldea arabiarren eta frankoen artean nolabanatzen zen erakusten duen mapa.

– AZTERBIDEAK –

Idatz ezazu testu bat dokumentu guztiak erlazionatuz.Zer esan nahi du honako esaldi honek?:“Baina zin hura betiko moduan bete zuten”.Idatzi testu bat dokumentu horietan euskaldunez ema-ten den iritziaren gainean.

17. dokumentua. Dagobertoren erresuma baskoiekin etengabeborrokan (635-38).

Haren agintaldiko hamalaugarren urtean baskoiak gogor altxatuziren, baita frankoen erresuman erasoaldi latzak egin ere.Dagobertok armada eratu zuen bere burgundiar erresuman, arma-daren buru Chadoin ospetsua jarrita… Baskoniako aberri osoaokupatu zuen burgundiar armadak. Baskoiak mendi magaletatiksortu eta borrokarako gertatu ziren. Borroka hasita, bizkarra emanzuten, galtzeko zorian zeuden guztietan egin ohi zuten bezala, etaPirinioetako mendi eta haranetan babestu ziren, mendi gailur hel-gaitzetan ezkutatuta. Armadak, dukeek gidaturik, atzetik joanda,haietako asko harrapatu zituen eta beste horrenbeste hil, eta gerosu eman zien haien etxeei, ondasunei eta jabetzei. Horrelaxe garai-tu eta menderatu zituzten baskoiak. Barkamena eta bakea erregu-tu zizkieten dukeei. Haren maiestate Dagobertoren aurrean aur-keztuko zirela agindu zuten, haren boterea onartuko zutela etaharen nahien mendeko izango zirela. Armada hura inolako istilu-rik gabe itzuliko zen bere aberrira, baldin, Arimbertoren utzike-riagatik, baskoiek Subola haranean armada horretako zaharrenaketa prestuenak eta beste asko hil ez balituzte.

Fregedario. Kronika, IV.

18. dokumentua. Euskaldunek nola egin zuten zin beren moduraDagobertoren aurrean.

Dagobertoren agintaldiko hamabosgarren urtean baskoien herri-ko zahar guztiak, Aighinane dukea lagun, Dagobertoren aurreraagertu ziren, zeina Clichyn baitzen. Ikara batean sartu ziren Saint-Denis elizara, baina aske geratu ziren Dagobertoren eskuzabalta-sunari esker. Eta hantxe egin zuten zin baskoiek beti fidel izangozitzaizkiola Dagobertori eta haren semeei, baita frankoen erresu-mari ere. Baina zin hura betiko legez bete zuten, geroko gertaerek

erakutsiko zuten bezala. Dagobertok hala baimenduta, baskoiakeuskal lurrera itzuli ziren.

Fredegario. Kronika, IV.

19. dokumentua. Orreagako guduaren gainean (824. urtean idatzia).

Espainiara doa ahalik eta armadarik nabarmenenarekin; Pirinioenkatea zeharkatuta, plaza eta gotorleku guztiak entregatuko dizkio-te, baina, itzuleran, Pirinioetan bertan, baskoien zitalkeria jasan-go du.Izan ere, armada ilara luzean zihoalarik, lekuaren malkarrak etaestuak hala eskatzen zutelako, baskoiak, mendi gailurrean segadaeratu zutela, jo eta horniari eskolta egiten zion ilararen aurkaamildu ziren, eta hura babesten zuten soldaduak beheragokoharan baterantz bultzatu zituzten eta, haiekin borrokatuta, den-denak hil zituzten.Haren ondoren, harrapakinaz jabetuta, gainera datorren gauabaliatuta, arin bai arin sakabanatu ziren.Izan ere, etsaiak, balentria eginda, halako moldez sakabanatuziren, non “ospeak” berak ezin izan baitzion atzaparrik erantsihaiek aurkitu ahal izateko tokiari.

Eginhardo, Karlomagnoren biografoa. Vita Karoli, 830.

Iruñea edo Bidasoako nekropolietan aurkitutakozeramiketan, VI. eta VII. mendeetako frankoeneta bisigodoen eragin berrien kontrakoerresistentzia erakusten duten aztarnakantzematen dira, eta baskoien produktutzathar daitezke.

658tik aurrera.

658tik aurrera.

711tik aurrera.

Iruñea

BASKONIA

Tolosa

AKITANIA

Bordele

NEUSTRIA

BORGOINA

73

Sartaldeko inperioa 476. urtean desegitean, azkenenperadoreari tronua utzarazita, erromatar Hispaniarenlurraldea jaberik gabeko lur zabala zen eta, hartan, hala-ko bi eragin politiko nabarmeneko bi botere baino ezziren geratzen: sueboen lurraldea eta baskoiena.

Baskoien lurraldean hasiko den garai historikoa ezdago ia dokumentaturik, beraz, haren gainean itaunakerantzunak baino ugariagoak dira.

Sasoi hartako baskoi lurraldearen erdigunea Pirinioensartaldean da (saltus), eta nekez muga daitezkeen lurrakhartuko ditu iparrean zein hegoan. Aldi hartaz dokumen-tuetan diren aipu bakanek erresuma mugakideekin iza-ten zituzten liskarrak dakartzate soilik hizpidera.Iparraldeko frankoak zein hegoaldeko bisigodoak eten-gabe ahalegindu ziren baskoiak menderatzen, bainagurari hori aldi iragankor eta laburretan baino ez zen gau-zatuko.

1. Frankoen (merovingiarren) presioa:Euskal Herriko Dukerria.

Galia aldean merovingiar dinastia frankoa kokatu iza-nak laster piztuko zien hegoaldera hedatu nahia, hau da,baskoien lurraldea konkistatzea. Horren ondorioz, arma-daz garaitu zituzten, baina oso urrun geratu ziren eraba-teko kontrola lortzetik. Bakea eta kontrola segurtatzeko,merovingiarrek Euskal Herriko Dukerria sortu zuten, etaGenial izendatu zuten lehenengo duke. 602. urteandukerriak mendean zituen lurrak Pirinioetatik hegoalde-rago zabaldu zituen, Kantabriaraino eta Ebro ibarrerainoere helduta. Urte batzuk geroago, 660 eta 670 bitartean,frankoen eragina gainetik kendu eta baskoi estatu iaindependentea sortuko zuten. Geroago Akitaniarekinelkartuko zen, Europa osoan garrantzi handia izateko.

2. Toledoko Erresumaren aurka (bisigodoak).

Bestalde, hegoaldetik, hispaniar bisigodoek ez dituz-te baskoiekiko gatazkak barne errebolta gisara hartuko;aitzitik, benetako etsaitzat jotzen zituzten. Horren bitartezargi ikus dezakegu nolako independentzia zuten garaihartako baskoiek inguruko erresumekiko.

3. Arabiarrak.

711. urtean, Don Rodrigo baskoien aurkako kanpai-nan bete-betean zegoela, arabiarrak Tarifako zelaietanlehorreratu ziren. Gertaera horrek indar oreka berria eka-rriko du Iberiar Penintsulara, eta beste presio bat bas-koien kontra.

Arabiarrak penintsulatik hain arin hedatu izanarenondorioz, urte gutxiren buruan, agintaritza militarra jarrikozuten Iruñean, Abd al Asís ibn Musa-ren (712-715) buru-zagitzapean. Arabiarrek ordezkatuko dituzte ordu artebisigodoek izandako boterea eta protagonismoa.Baskoien eta arabiarren arteko harremanak ere eutsizion enfrentamendu eta guduxka etengabeen dinamikari,eta horregatik heldu ziren arabiarrak Nafarroako alde batsoilik, hegoaldekoena, menderatzera.

Baskoien lurraldea eta Ebro ibarra hiru alderdiko(franko, arabiar eta baskoi) gatazka estatu bilakatu zen.Karlomagno eta haren seme Ludovico Pio ez dira geldi-tuko Euskal Herria 768. urtean menderatu eta zatitu arte.Geroago, baskoiek mendeku ederra hartuko duteOrreagako gudu ospetsuan (778) Karlomagnoren arma-da garaituta.

Arabiarrak Ebro ibarrean zeudenez gero, noble askomusulman bihurtu ziren pribilegioei eusteko eta egoerahobea lortzeko. Halaxe jazo zen Kasio Kondearekin, isla-ma onartuko baitzuen Banu Kasi izena hartuta. BanuKasi dinastiak oso zeregin garrantzizkoa izango zuenIruñeako arroan VIII. eta IX. mendeetan. XI. mendearenhasieran Antso Gartzeak garaituko du.

Frankoen eta arabiarren ageriko borroka horrenerdian, Iñigo Aristaren agintepean Iruñako Erresumajaioko da, geroago Nafarroako Erresuma esango dio-tena.

4. Iruñeako Erresuma kristauen erreferentzia gisa.

Hainbat mendetan Iruñeako Erresuma erreferentziapolitiko, militar eta soziala izango da Espainia kristauan,dirdiratsuen Antso Gartzea III. Handiaren agintaldian(1004-1035) agertuko zela, Rex Hispanium izendatukobaitzuten.

Nahiz eta egungo historia ezagupenen egoeran, oso datu jakingarri gutxi dugun baskoi leinuek Erdi Arokolehenengo mendeetan zuten bizimoduaz, hau da, galderak erantzunak baino ugariagoak badira ere, halere,hori ulertzen lagunduko diguten baiespen batzuk plazara jalgitzeko moduan gara.Daturik esanguratsuena izango da, ezbairik gabe, leinuen gaineko aipamenak (barduliarrak, karistiarrak eta

austrigoiak) desagertuta, Euskal Herria edo Baskoiak izendapen bateratua nagusitzen dela.Aldi honetan, erromatarrekin izandako harreman eskema berbera errepikatu zuten auzo berriekin: borro-

kak eta liskarrak etengabeak ziren. Orain eskema hori, iparraldera –frankoen aurka– eta hegoaldera zabalduzuten, bisigodoen kontra, lehenbizi, eta arabiarren kontra, geroago.

3. EUSKAL HERRIA-AKITANIA, BISIGODOEN, FRANKOEN ETA ISLAMAREN ARTEAN.

74

Erromanizazioa esaten zaio erromatar zibilizazioakhainbat herriren gainean izan zuen eragin sozial, ekono-miko, kultural eta juridikoa bereganatuz joateari.Erromatarrek indigenekin lehenengo harremana dute-netik abiatzen da prozesua. Egungo Euskal Herriarekinbat datozen lurraldeekin, lehenengo harremana Kristoaurreko II. eta I. mendeen artean izan zen. Garrantzizkoada nabarmentzea lurralde hartan bizi ziren leinuakorduan sartu zirela historian, hau da, lehenengo aldizagertu zirela dokumentu idatzietan, jeneral eta historiala-ri erromatarrek beren kronika eta narrazioetan jasotakodeskribapenetan eta oharretan, bai bakezko zein gerraz-ko hartu-emanak zirela bitarte.

Erromanizazioa, normalean, aldi eta elementu haue-tan oinarriturik gertatzen zen:

– Lehenengo etapan, okupazio militarra eta egituramilitarren finkatzea izaten ziren.

– Bigarrenik, okupatutako ingurua ustiatzeko etaekonomia aldetik ustiatzeko proiektua abiaraztenzuten.

– Hirugarrenik, konkistaturiko lurraldea antolatzenzuten, baita alderdi juridikotik ere.

– Segituan, lurraldea eraikinez, azpiegiturez etakomunikabidez hornitzen zuten.

Horrek denak erromatar kultura hedatzea zeramanlagun: hizkuntza, erlijioa, legeak eta abar.

Erromanizazioa: Erromaren eragina gaurko Euskal Herriaren lurraldean.

Erromatar zubia Trasponten, Araban. Erromatar termen hondakinak Arkaian, Gasteizen.

Txostena

Arkeologia hondakinak.

Galtzada hondakinak.

Tribuen mugak (J. Caro Barojaren arabera).

AUTRIGOIAK

KARISTIARRAKBARDULOAK

SALTUS VASCONUM

NOVEMPOPULANIA

AGER VASCONUM

Urizar

Balmaseda

Bermeo

Busturia Getaria Zarautz Irun

Baiona

Garris

DonazaharreLekaroz

Almandoz

Trasponte

BilodaIruña

LeciñanaComunion

CabrianaDeobriga

BEROIAK

TulloniumDulantzi Alba

AlbenizAgurain(Suestanum)

Maestu

Laño

Marañon

IbirikuAbartzuza

Andion(Andelos)

Larraga(Tarraga)

Andosilla Faltzes

AlesbesSanta Cara(Caria)

TuteraCascante

Monteagudo

Uharte-Arakil(Aracilum)

Atondo

Iruñea(Pompaelo)

IrunberriLedea

Eslaba

75

Kronikek diotenez, kartagotarrak garaiturik, Ponpeio(106-48 K.a.) Ebroko sakanetik sartu eta hegoaldekoeuskal lurretaraino helduko da, janariz, lekalez batez ere,hornitzeko asmoz. Horrela hasiko da erromatarren ego-naldia lurralde horretan, batzuetan hiri berri-berriak sor-tuz, hala nola Pompaelo ( K.a. 75/74), Pompalion edoPompelona (Pamplona, Iruñea), besteetan lehengo bizi-guneak baliaturik. Euskal Herriko biztanleak inperioarenegiturara sartu ziren, nahiz eta moduak eta ezaugarriakdesberdinak izan geografia aldeen arabera.

Elkar aberastu eta osatu zuten. Euskaldunek inperioariarma zerbitzu garrantzizkoak eman zizkioten mertzenariomoduan, une jakin batzuetan inperioaren mugak kanpokobarbaroen inbasioetatik defendatzeko legioak osatzeraino.Erromak ere onura garrantzizkoak lortu zituen, nekazari-tzan, abeltzaintzan eta arrantzan (interes handikoa inperio-arentzat) ez ezik, meatzaritzan ere, meategigune garrantzi-koak ezarri zituen-eta euskal lurretan.

Gainera, obra eta azpiegituretan, batez ere bideetan(galtzadetan adibidez), iraultza moduko bat ekarri zutenjakinduriaren jabe zen Erroma. Munta handienekoa,beharbada, nekazaritza da, ekoizkin berriak (mahastiaeta olibondoa) ez ezik, teknologia berriak ere ekarrizituztelako, alde batetik, lehengo tresnak material etaprozedura berriekin eginez, eta, bestetik, lanabesberriak sartuz.

Erromatar egonaldiaren amaiera.

III. mendearen azken laurdenean heldu zen EuskalHerrira barbaroen inbasioen lehenengo uholdea, eta aldehorretako erromatar zentro urbano nagusiak arpilatu etasuntsitu zituzten. Egiaztaturik dago sarraldi horien ondo-rioz Iruñea suntsitu zutela eta hiria ia hutsik egon zelaluzaro.

V. mendearen hasieran lurraldeak berriro ere jasanzituen inperiora sartzen ziren inbaditzaileen erasoa;Erromak eta baskoiek, elkar hartuta, erasoei aurre eginbehar izan zieten. Azkenik, suebo, bandalo eta alanoekia hiri guztiak suntsitu zituzten eta, horren ondorioz, biz-tanleek beste nekazaritza alde batzuetara joan beharizan zuten. Erromatarrak desagertu egin ziren lur horie-tatik. Izan ere, inperioak ez zuen hiri sarea berriro inda-rrean jarri ahal izateko garai bateko eraginkortasun mili-tarrik, inperioko lur guztietan erasoak etengabe gertatzenziren, eta Euskal Herria landa alde bihurtuz joan zen.

21. dokumentua.

Orduan, erromatar armada baskoien lurretara erreti-ratu zen gariz hornitzera, eta, aldi berean, Sertorio abia-tu zen, interes handia baitzuen Galiek eta Asiak ereeskuetatik alde egin ez ziezaioten.

Salustio, Kaio. Historiae, 2, 93.Jatorrizko testu latinoa: argital. Schulten, A.,

Bosch Gimpera, P. eta Pericolt, L. Fontes HispanieAntiquae. Bartzelona 1922/1952.

22. dokumentua.

Denak bizi dira mendian, bizimodu lasaia dute. Urabaino ez dute edaten, lurrean etzanda egiten dute lo etaile luzea daramate, emakumeen antzera; borrokan, adatshura estu lotzen dute kopetan, zerrenda batez. Akerkiajan ohi dute, eta Aresen omenez akerrak, zaldiak eta atxi-lotuak sakrifikatzen dituzte. Grekoen antzera, hekaton-beak egiten dituzte biktima klase bakoitzarekin, Pindarokdioenez: “dena ehunka sakrifikatu”.

Gimnastika ariketetan dihardute, armaturik edo zal-diz, ukabil borrokan, lasterketan, azkonak botatzen etazelai zabaleko gudan. Menditarrak, urtearen bi herene-tan, ezkurrez elikatzen dira; sikatu, puskatu eta eho egi-ten dituzte, luzaro iraun dezakeen ogia prestatzeko.Garagardoa edaten dute. Ardo gutxi dute, eta, lortzendutenean, azkar edaten dute familia oturuntzetan…

Luzeak baitira haienganako bideak eta nabigazioa, ezdute inorekin harremanik izan eta gizabidea edo gizale-gea galdu dute.

Estrabon. Geographica, 3,3,7 – 8, 16 eta 18.

– AZTERBIDEAK –

Nola ikusten dituzte erromatarrek baskoiak?Idatz ezazu 21. eta 22. dokumentuak 18., 19. eta 20.dokumentuekin erlazionatzen dituen laburpen bat.Aipa itzazu, argudioak emanez, erromanizazioarenalderdi positiboak eta negatiboak.

II. mendeko erromatar mosaikoa.

76

1. Zeri deitzen diogu erromatarren osteko mundua?Noiz arte heltzen da kronologian?Zer alderdi geografikotan izan zuen eragina?Zergatik gertatu zen Erromatar Inperioaren krisialdia?Nortzuk dira inperioaren jaraunsleak?2. Zer hartzen da bisigodoen monarkiatzat?Zein da bisigodoek penintsulan izan zuten egonaldiaren kro-

nologia?Nola antolatu zituzten politika eta gizartea?Zein dira haien hedadura geografikoaren ezaugarriak?3. Nola zegoen euskal-akitaniar espazioa erromatarren

osteko aldian?Espazio beregaina da edo inoren mendekoa?Zein dira presio nagusiak?Nolako harremanak ditu herri mugakideekin?4. Nolako ondorioak ditu erromanizazioak baskoien ere-

muan?

Ager vasconum. Euskal lurraldeko hegoaldeko eremua,iturri klasikoek K.a. 100 urtez geroztik aipatua. Izena, dirudie-nez, Tito Liviori zor zaio, eta ager latin esapidea baliatzen du (lurlandua edo landu daitekeena).

Arrianismoa edo erlijio arrianoa. 323. urtean sorturikodotrina heretikoa, Jesukristoren jainkotasuna ukatzen zuena,Aitaren sorkaritzat eta harengandik etorritakotzat hartzen bai-tzuen. Iberiar Penintsulako lurraldean VI. mendean zehar egonzen indarrean, Rekaredoren arnegatzea arte (587).

Bagaudak. Oso gizarte jatorri desberdineko pertsonek osa-turiko mugimenduak. II. eta IV. mendeen artean, Galian etaHispanian inperioaren egitura ofizialaren aurka matxinatu ziren,konforme ez zirela erakusteko.

Diozesiak. Erromatar inperioaren alorra, bikario nagusiakgobernatua eta probintzietan banatua. Gero, Eliza Katolikoakhartuko du sailkapen hori, lurralde erreferentzia gisa.

Ekialdeko Inperioa. Teodosio hil zenean, 394. urtean,Erromatar Inperioa bi partetan zatitu zen, Ekialdekoa (harenseme Arkadioren esku geratu zen) eta Mendebaldekoa.

Erromanizazioa. Erromatarrek konkistaturiko herriakErromatar Inperioaren egitura sozial, politiko eta kulturaletaraegokitzeko prozesua.

Honestior. “Boteretsuen” klase pribilegiatua.Humilior. Herri xeheari zegokion klasea.Mendebaldeko Inperioa. Teodosio enperadorea hil zenean

Erromatar Inperioa zatitu zen bi parteetako bat, haren semeHonorioren esku geratu zena.

Milango Ediktua. Ediktu honek erlijio askatasuna eta esku-bide berdintasuna aitortu zien kristauei, bahituriko ondasunakitzuli zizkien, eta estatu gurtza ezezturik deklaratu zuen (313).

Paganoak. Eliza katolikoarentzat, pertsona sinesgabe edobataiatu gabeko oro.

Prefektura. Prefektuak gobernaturiko hiri edo lurraldea.Herritarrek herritartasun eskubide mugatua zuten, ezin baitzu-ten bozka eskubidea osorik erabili.

Saltus. Euskal lurraldeko iparraldeko eremua, iturri klasiko-ek K.a. 100 urtez geroztik aipatua. Zaila da sartzen eta ez dubalio handirik nekazaritzan.

Teokrazia. Estatuaren ikusmoldea, zeinaren arabera lurtarboterea botere espiritualaren mende baitago, eta agintaritzapolitikoa, Jainkoarengandik berarengandik datorrenez gero,apaizen esku.

Tolerantzia Ediktua. Lege agindua, kristauei beren erlijioapraktikatzeko baimena ematen ziena (Galerio eta Lizinio, 311).

Vouilléko gudua. 507. urtean egin zen gudua, zeinarenbidez Klodoveo errege frankoak gaurko Frantziako eremutikjaurtiki zituen bisigodoak, Pirinioetaraino.

Zesar-papismoa. Gobernu autokratikoa, aginte lurtarra etaespirituala enperadorearengan biltzen dituena.

AZTERsintesiaAzterketarako sintesia

Galdera nagusiak.

Funtsezko kontzeptuak.

KRONOLOGIA.

293. Hispaniaren lurralde antolamendu berria. Diokleziano.303. Kristautasunaren esetsaldiak, Dioklezianok aginduak.311. Tolerantzia Ediktua eta Kristautasunaren azken esetsal-diak.

313. Milango Ediktua.391. Kristautasuna Erromatar Inperioaren erlijio ofizial gisaaldarrikatzen da.

394. Teodosio hildakoan, inperioa bitan banatuko da: Sortal-dekoa eta Sartaldekoa.

416. Bisigodoen eta Erromaren arteko hitzarmena, haiekinperioan koka daitezen.

454. Aezio azken erromatar jeneralaren heriotza.476. Azken erromatar enperadorea, Romulo Augusto, garai-tzen dute.

507. Bisigodoak galtzaile Vouilléko guduan. Frantziatik egoz-ten dituzte.

551. Bizantziar armada Iberiar Penintsularen hegoaldera hel-tzen da. Atanagildoren erresumaren hasiera. Toledon jarri-ko du bisigodoen gortea.

587. Rekaredo katoliko bihurtzen da.602. Vaskoniako Dukerria Pirinioen hegoaldera hedatzen da.612. Sisebutok, Iberiar Penintsulan, Algarbera murrizten dubizantziarren indarra.

621. Suintilak bizantziarrak Iberiar Penintsulatik egozten ditu.654. Liber Iudiciorum argitaratzen da.660 – 670. Baskoniako Dukerriak frankoekiko mendekotasu-na apurtzen du eta bere buruaren independentzia ia osoaaldarrikatzen du.

702. Witizaren erresumaren hasiera. Hura hildakoan, ondo-rengotza istiluak direla-eta, bi bando eratzen dira.

711. Musulmanak Iberiar Penintsulan lehorreratzen dira.Musulmanak garaile Guadaleteko guduan.

712 – 715. Arabiarrak militarki nagusitzen dira Iruñean.778. Orreagako gudua, baskoiek Karlomagnori eraso etagaraituko dutena.

77

DOKUMENTU HISTORIKO BATEN AZALPENA (IV).

I. Amaiera nola idatzi.

Azkenik, testuan ikusi ditugun alderdirik nabarmenensintesia egingo dugu. Oso komenigarria da testua eta gaiakbilakaera historikoan kokatzea, baita historiaz, eta zehazki,aztertzen dihardugun gaiaz eta une historikoaz gehiago jaki-teko nolako garrantzia izan dezakeen adieraztea ere.

Sarrera.

Testuen ezaugarriak: Testu hau historikoa da, etaErromatar Inperioaren kronista, narratzaile eta geografo zenEstrabonek idatzi zuen. Edukietan, Hispaniako lurrak deskriba-tu ez ezik, erromatar menderakuntzak nolako eragina izan zuenere azaldu zuen. Ikuspegi partzial samarra du beti, inperioareninteresen narratzaile baita.

Egilea: Estrabon. Geografo greziarra (K.a. 58.–K.o. 21 ),Erromatar Inperioan zehar hainbat bidaia egin zituena.Luzaro bizi izan zen Erroman. Haren Geographica lana iaosorik heldu da gaur arte. Batez ere lan historikoa bada ere,herrien arteko harremanak eta gizakiek ingurumenarekindituztenak azaltzeko interes berezia erakusten du.

Testuinguru historikoa.

Testuak nola erromatartu ziren aipatzen du IberiarPenintsulan eta Hispanian K.a. II. mendetik aurrera, eta zeinegoeratan zegoen erromanizazio hori egilearen garaian,K.o. I. mendean.

Gaiak.

Egileak, atal honetako testuan, erromanizazioak nolakoeragina izan zuen azaltzen du penintsularen hegoaldean,eta osagai nagusiak aipatzen ditu:

– Latina ikasi eta tokian tokiko hizkuntza bertan beherauztea.

– Lehengo kokaguneak erabiltzea, baina erromatargobernuaren irizpideen arabera.

– Erromatar kolonoak etortzea, tokian tokiko biztanleekinintegratzera eta nahastera.

– Hiri eta bizigune berriak sortzea.

– Latina zen erromanizazioaren elementu nagusia, kul-tura batasuna ematen baitzuen, hizkuntza asko izanik ezi-nezkoa gertatzen zena.

– Azpiegiturak, batez ere galtzadak, baina baita beste-lako obrak ere: antzokiak, termak edo basilikak, osagai ezin-bestekoa zirelako merkataritza egiturak garatzerakoan, etabatez ere armada arin bidaiatu ahal izatea errazten zutela-ko, ezinbestekoa zen gauza, gizarte “pax” hura lortuko bazu-ten.

– Antolamendu juridikoa ere erromanizazioaren oina-rrizko elementua da.

– Gizarte asimilazioa eta integrazio etnikoa, guztiz kon-tuan izatekoak erromanizazioaren eraginkortasuna aztertze-rakoan. Kolonoen zeregina funtsezkoa zen zentzu horretan,ohoreak eta negozioak partekatzen baitzituzten tokian toki-ko aristokraziarekin.Ondorioa.

Estrabonen testuak Iberiar Penintsulan erromanizazioaklekuen arabera izan zuen eragin desberdina erakusten du. Adiberean, jatorrizko bizimoduek izan zuten eraginaren ikusmol-dea ere agertzen digu; haren iritiziz, landaldeko eremuak zirensartzen zailenak.

AZTERgiltzarriakAzterketarako giltzarriak

Penintsulako alde batzuen erromanizazioa.

Beren herriaren aberastasuna dela eta, turdetaniarrak ere

otzanak eta zibilizatuak gertatu ziren, baita zeltak ere, bes-

teen auzokoak zirelako, edo, Polibioren ustez, haien senide

zirelako, baina zeltak ez ziren hain zibilizatuak, normalean

baserri aldeetan bizi direlako. Turdetaniarrak eta, batez ere,

Betis ondoko biztanleak guztiz erromatarturik daude, hala-

ko moldez non beren hizkuntzaz ere ez baitira oroitzen.

Gehienak latino bihurtu dira, eta erromatar kolonoak ere

hartu dituzte, halako eran non oso gutxi falta den den-denak

erromatar izateko. Berrikitan antolaturiko koloniak ere leinu

horien eraldaketaren seinale dira: Pax Augusta zelten artean,

Augusta Emerita turduloen artean eta Cesaraugusta zeltibe-

riarren artean, eta beste zenbait kolonia.

Estrabon, III, 2, 15.

– AZTERBIDEAK –

Azter ezazu dokumentua lehenago landu ditugun iriz-pideen arabera.Kontuan izanik erromanizazioaren gaineko txostenekodokumentuak eta aztertu berri ditugunekin alderatuta,azal ezazu zein diren erromanizazioaren elementuak.

Eraikuntzako giltzarriak.

Azalpena.