"Egoak ebaki banizkio, hobea izango zen"

| Gotzon Barandiaran

Garai batean, “gezurrik esan al duzu inoiz?” galderarekin hasten ziren elkarrizketa

asko. Gaur egun esanguratsuagoa da beste hau: egiarik esan duzu inoiz?

Ahalegindu naiz. Ni saiatzen naiz zintzoa izaten. Zintzoa, ez erlijioak inposatutako zentzuan;

gezurrik ez esateaz ari naiz. Politikaren arloan, arlo publikoan nahita esaten da gezurra,

gezurarren kontzientzia osoarekin. Eta batzuei igarri egiten zaie, oso nabarmena da gezurretan

ari direla. Penalizatu egin behar litzateke politikari bat nahita gezurretan aritzea. Beste gauza

bat da koiuntura politikoagatik edo komenigarritasun politikoagatik egia osoa ez esatea;

sukaldeko lanak egitea. Baina gertatzen dena da ez dugula gezurra gaitzesten, eta alor

publikoko jende askok edozer gauza egin eta esan dezakeela inork kontuak eskatzeko beldurrik

gabe.

Gezurraren katamaloa... Zergatik mozorrotzen gara?

Esaterako, harremanei beldur handia diegulako. Umetan, Haur Eskolan eta Lehen Hezkuntzan

asko lantzen dira harremanak, baina gerora ahaztu egiten ditugu. Gero dena profesionalizatzen

dugu, baita harremanak ere. Dena ekoizpenera bideratzen dugu, eta pertsona errentagarriak

izan behar dugu, etekina ematen dutenak. Eta harremanek ez dute etekinik ematen, antza.

Orduan, katamaloa ezinbesteko bilakatzen zaigu, izua ematen digulako jendearen aurrean

garen bezala agertzeak. Lehen aipatu dugun arlo politiko eta publikoan asko gertatzen da hori

eta, gainera, ondo ikusia dago politiko batek publikoaren aurrean gauza bat esan arren,

kameratik kanpo etsaia denarekin beste era batera jokatzea. Geure buruarekiko konfiantza

gutxi dugulako ere janzten dugu katamaloa. Aurrean dugunarekin zintzo jokatu behar genuke,

aurpegia agerian dugula. Eta askotan komenientziaz ere janzten eta eranzten dugu katamaloa.

Interes emozionalak, interes ekonomikoak... interes mota asko daude, eta horien arabera

jartzen edo kentzen dugu mozorroa. Oraindik ere, zoritxarrez, erlijioek, gure kasuan

kristautasunak, balore batzuk ezartzen ditu eta balore horien artean faltsua izatea dago.

Pulpitotik beste gauza bat esaten den arren, saritzen dena faltsua izatea da.

Egin duzu gogoetarik zure mozorroari buruz?

Jakina, bestela ez nukeen horri buruz idatziko. Horrelako gauzak idazterako, lehengo eta behin

norbere buruari begiratu behar zaio, bestela manikeismoan eta paternalismoan erortzeko

arriskua dago. Katamalo kontzeptu gisa egituratzen hasi aurretik neure buruaren azterketa

sakona egin nuen, eta ikusi nuen nik ere askotan jantzi izan dudala, eta betiko kendu arte

denbora asko igaroko dela, ez dakit egunen batean lortuko dudan. Publikoari begirako zerbait

egiten denean norbere buruari begiratu behar zaio lehenengo, barrura begiratu behar da

1

kanpora baino lehen. Oso erraza da benetan sentitzen ez duzunari buruz, benetan sinesten ez

duzunari buruz hitz egitea. Oso erraza eta oso arriskutsua.

Jende askok Katamalo proiektuaren bidez ezagutu zaitu, baina zu aspalditik zabiltza

letren munduan.

Gertatzen dena da, euskaldunok ez dugula egiten duguna ezagutzen. Kopuru handiez ari naiz.

Literatur munduan batak bestea ezagutzen dugu, baina hori ez da euskaldungoa,

euskaldungoa hori baino askoz gehiago da. Datuek diote 800.000 pertsona garela euskara

ezagutzen dugunak, eta hortik 8.000 direla euskarazko kultur kontsumoa egiten dutenak.

Baina 8.000 horietatik zenbatek kontsumitzen dute euskal literatura? Ezezagutza handia dago.

Niri gertatzea normala izan daiteke, baina, esaterako, Jose Luis Otamendi, edo Juanra

Madariaga... oraintxe boteprontoan etorri zaizkidanak... 20 urte daramatzate idazten, eta 20

urteren buruan euren herriko 16-17 urteko gazteek ez dituzte ezagutzen. Horrek gabezia

salatzen du, oso esanguratsua da. Zerbait ez dago ondo. Euskalduna oraindik ez da euskal

kulturaren kontsumitzaile pasiboa ere. Bila ez bazoaz, ez zaizu etorriko. Argia, esaterako. Nik

badakit oraindik euskaldun askok ez dakitela Argia zer den. Gure amaren auzoko andreak

Berria egunkaria existitzen ote zen galdetu zigun orain gutxi, haren semeari erreportajea egin

ziotela-eta. Hainbeste urteren ostean ez zekien existitzen zenik ere. Hor gabezia handia dago.

Euskalduna denak Berria zer den jakin behar du derrigor. Aurrerantzean, horrek izan behar

luke gure erronka.

Zein izan dira Katamaloren arrakastaren gakoak?

Atera kontuak. Durangon 1.000 lagun bildu baino zazpi hilabete lehenago Laudioko kultur

etxean 4 entzule izan genituen. Arrakastaren gakoak zeintzuk izan daitezkeen? Bat, ahoz

ahokoa izan zela uste dut eta, bestea, diska atera genuela. Diskak bere hedapena izan zuen,

jendeak entzun egin ahal izan zuen... Guk ez genekiela, Euskadi Gazteak eta beste irrati

batzuek eurentzat hartu zuten, gustatu egin zitzaien eta asko jarri zuten, eta horrek jende

askok ezagutzea ekarri zuen. Nabarmena den faktoreetako bat Gorka Urbizu, Berri Txarrakeko

abeslaria gurekin ibili zela da. Jende asko erakartzen du. Eta beste arrazoi bat, jende askok

aipatu diguna izan daiteke: emanaldietan gauza zintzo bat ikusten zutela, benetakoa, eta iritsi

egiten zitzaiela esaten genien hura. Baina, tira, arrakastaren neurria ere erlatiboa da... 1000

lagun arrakasta da? Guretzat bai, baina guk askotan esan duguna: arrakasta 20 urtean musika

egiten jarraitu ahal izatea da. Gurea oso gauza puntuala izan zen, beste askok lortu duten

bezala: Gu ta gutarrak-ek, edo Kirmenek eta Mikelek...

Poesia sozializatzea ez da lan erraza. Zuek lortu duzue.

Poesia eta musika uztartzea aspaldiko kontua da. EUTG-n Susa aldizkari bezala sortu

zutenean, 80ko hasieran, Josu Landak-eta egiten zituzten horrelako gauzak. Guk musika talde

2

bezala egin dugu, eta argi dago musika oso bitarteko ona dela mezuak, ideiak eta

sentimenduak zabaltzeko. Agian, poesia hutsarekin zailagoa da, beste arreta bat eskatzen du,

sakonagoa; hitzak bakarrik aurkezten zaizkizu eta zure ahaleginaren baitan dago hitz horiek

ulertzea. Musikarekin pista asko ematen dira. Eta jende gaztearentzat oso formula erakargarria

da. Guk ere “Hautsi da anfora” diskarekin deskubritu genuen Etiopia liburua. Musikak beste

bultzada bat ematen dio poesiari, eta ez dauka bakardadean liburu bat irakurtzearekin

zerikusirik. Gainera, argi dago, Gorka oso ona dela melodiak egiten, eta horrek garrantzi

handia izan zuen. Eta egia da poesia sozializatu beharra dagoela, baina hori askoren artean

egin behar da.

Euskal literatura zintzoa da?

Nik uste gure txikian denetarik dagoela. Badago poesia ildo bat berriro existentzialismora jo

duena. Txillardegiren ildotik, badago filosofiarako eta gogoetarako poesia egiten duen jendea.

Bagaude beste batzuk gogoeta soziala gehiago bultzatzen dugunak. Maitasuna eta heriotza

izan daitezke poesiaren gai nagusi, baina beste era batera lantzen ditugu. Batzuek betiko

modu klasikoan lantzen dute –gogoeta, denbora, espazioa... zentzu horretan-, eta beste

batzuek maila sozialagoan. Narratiban berdin. Ez dago ikustea besterik: orain atera du Fermin

Etxegoienek “Autokarabana” liburua, gaurko gaiei buruzko liburua, eta beste batzuek, Unai

Elorriagak, adibidez, gaur eguneko gaiei buruz hitz egiteko metafora handi bat egiten du. Nik

ikusten diot benetakotasuna euskarazko literaturari, eta idazleak gero eta gehiago ari dira

errealismora hurbiltzen. Saiakera ere hor dago, oso gutxi aipatzen da, baina aspaldiko

garaietan oso saiakera onak egiten ari dira hemen.

Idazlearena lan bakartia dela diote askok, baina zu ez zara batere sortzaile bakartia,

gehienetan beste egitasmo batzuen partaide gisa aritu zara. Zergatik?

Gauza bat da norberak etxean, bakardadean sortzea. Nik uste, bereizi egin behar dela nork

bere buruarentzat sortzea eta argitaratzea. Sortutakoa norbaitekin komunikatu asmoz

publikatzea da literatura. Zeuretzat egiten baduzu, askatuko zaituelako edo barrukoak

baretzeko... ondo dago, egin ezazu zeuretzat eta listo, ez daukazu beste inorekin konpartitu

beharrik. Argitaratzea erabakitzen baldin baduzu oso lagungarria da zure ikuspuntua beste

batzuekin partekatzea. Bestela, lehen esandako manikeismoan eta paternalismoan erortzeko

arriskua dago, eta uste izatekoa norberak esaten duena dela egia absolutoa. Ze idazten

dugunean askotan badirudi egia absolutuez ari garela. Jende askorekin lan egiteak apaldu

egiten zaitu, asko apaltzen zaitu, eta beste perspektiba batzuk ematen dizkizu. Ez baduzu

komunikatuko, hobe da ez argitaratzea. “Nik niretzat idazten dut” esaten dute askok, ba nik

askotan erantzuten diet, “ba orduan ez ezazu argitaratu”. Zuretzat idazten baduzu zuretzat

gorde, publikatzen baduzu ez da zuretzat, eta kontziente izan behar duzu horretaz. Talde lana

oso interesgarria da, ze, niretzat, aurrekoek egindakotik eta inguruan dituenengandik ikasteko

3

prest ez dagoena ez da sortzaile interesgarria. Horregatik da, besteak beste, bertsolaritza hain

aberasgarria, beste batzuekin batera egiten delako.

Ze ezaugarri behar ditu talde batek zu bertan eroso sentitzeko?

Gu normalean ideia komun baten inguruan bildu izan gara, ikuspuntu komun batzuen

inguruan. Ni talde batean eroso sentitzeko jendearentzat diruak ez du lehentasuna izan behar;

edozein publikoren aurrean eta edozein kopururen aurrean lan egiteko prest egon behar du;

prest egon behar du kritikak jasotzeko; prest egon behar du bere borondatez ekimen jakinetan

parte hartzeko, eta prest egon behar du, batez ere, entzuteko. Eta kulturaren ikuspuntu bera

eduki behar dugu, hau da, kultura herritik herrira egin behar dela. Eliterako kultura egin nahi

duen talde batean ez naiz sartuko.

Zer beharri erantzuteko sortu zenituzten BBK, Literatura Eskola, Literaturia...?

Sare baten ondorioz sortu genituen. Bihotz Bakartien Kluba txiripaz sortu genuen, baina herriz

herri joan eta konturatu ginen bazegoela kezka berberak zituen jendea. Hausnarketa egin eta

ondorio komun batzuek atera genituen denen artean, irakurketa komun bat egin genuen, eta

pentsatu genuen idazle, irakurle eta eragileen artean zubiak egitea falta zitzaigula. Amildegiak

estutu behar zirela. Horregatik antolatu genuen Literatura Eskola, Literaturia edo Ahotsenea

dena. Irakurketa komun baten ondorioz, eta ikusten genuelako euskal kultura, gutxika-

gutxika, gero eta zapalduago dagoela, eta gero eta aukera gutxiago dituela inguruko kultura

handi horiei aurre egiteko. Eta, batez ere, ikasteko gogo bizia zegoen. Ikusten genuen

hezkuntza araututik jaso genuen inputa, korpus hori guztia ez zela nahikoa, eta erreferentziak

espainolak, frantsesak edo anglosaxoiak zirela. Batez ere, ez zirela gureak, eta gureak zirenak

ez zirela nahiko eta oso zaharkituak zeudela. Pentsatu genuen ez badigute erakusten, bildu

gaitezen eta erakuts diezaiogun dakiguna batak besteari. Eta horretan jarraitzen dugu. Bidea

ez da agortu.

Kasualitatea da egitasmo horiek guztiak Larrabetzun ernetzea?

Kontua da, hori guztia sortu baino lehen, 2000. urtean literaturari eta irakurzaletasunari

buruzko gogoeta egin genuela Iñigo Aranbarrirekin, eta geure burua motore izateko proposatu

genuela. Iñigo izan zen zuzendaria eta hasierako urteetan ildoa markatu ziguna, baina motorea

gu izan ginen. Kasualitatez Larrabetzukoak ginen, baina izan gintezkeen beste edozein

lekutakoak. Ze, gaur egun, Literatura Eskolaren motorra ez da Larrabetzu bakarrik, beste leku

asko ere badira. Larrabetzun Hori Bai gaztetxea dugu, eta garrantzi handia du horrek. Hemen

gaztetxea beti ulertu izan da herrigintzara begira, politika egiteko erak ere beti bideratu izan

ditugu herrigintzara. Gaztetxea ez da sekula barrura begirakoa izan, kanpora begirako

gaztetxea izan da beti. Ekitaldi gehiago antolatzen ditugu kanpora begira berrura begira baino.

Kukubiltxo antzerki taldea ere herritik oso hurbil egon da beti... Eta urteekin kultura ulertzeko

4

modu hori teorizatzen joan gara, eta orain badakigu kalean dagoela jendea eta kultura kalean

dagoen jendearentzat egin behar dela. Herrian dagoen jendearentzat. Kultura herrigintzarako

beste modu bat da. Beste bitarteko bat. Ez helburu ideologiko edo politiko bat lortzeko, baizik

eta helburu kultural bat lortzeko. Oso kontuan izan behar dena da Larrabetzu oso herri txikia

dela, 1.800 biztanle ditu eta gauzak egiteko errazagoa dela. Hiri handi batean egingo bagenu

egiten duguna ez litzateke hain ikusgarria izango, baina herri txikia izanda, egiten dena ikusi

egiten da. Eta errazagoa da eragiten. Herriko eragileekin lan egiten saiatzen gara, guraso

elkartearekin, herriko liburutegiarekin, gaztetxearekin eta udalarekin elkarlanean gauzak

egiten. Kukubitxo egonda, antzerkiarekiko badago zaletasun bat, bertsolaritzarekin gauza

bera, dantzarekin gauza bera... Kultur adierazpen gehienekiko badago kezka, nahiz eta

Larrabetzun ere beste herri gehienetan bezala kultur politika falta zaigun.

Kultur sistema kanonizatuak ez die zure beharrei erantzuten euskaldun gisa?

Ez da nahikoa. Euskarazko kulturgintzan ari den jendea bakoitza bere aldetik ari da, eta hori

gabezia da gaur egun. Ez da zentralismo kulturala bultzatzea, baizik elkarren lan egitasmoak

konpartitzea. Bakoitzak zer egin nahi duen eta nori eskaini nahi dion jakitea. Euskal

kulturgintzan ari diren eragile asko administrazioari diru eske ibili dira urteetan, eskupeko

eske, eta horren arabera egituratu dira eurak ere. Beste batzuek, aldiz, erabateko autogestioan

saiatu dira, eta ezin izan dute goiko eragile horiekin harremanik euki diru kontuengatik, eta

hori kristoren gabezia da.

Idazle gisa?

Idazleak egiten duena ezagutaraztea ez da bere lana bakarrik, bere lana ere badela uste

dudan arren. Egoera normalizatuan akaso ez litzateke izan behar, idatzi egingo luke eta gero

berak aukeratu zer egin: irakurle taldeetara joan ala ez, elkarrizketak eman ala ez... Hori

egoera normalizatuan, baina gurea ez da egoera normalizatua. Ez politikoki ez

soziolinguistikoki. Askotan ahaztu egiten zaigu hori, eta egoera normalizatuan dagoen kultura

bati buruz bezala hitz egiten dugu geureaz. Euskarazko idazleen lanak gehiago zabaldu behar

liratekeela uste dut. Kanona nork jarri behar duen ere denon artean adostu behar genukeela

uste dut. Euskarazko idazle batek jaso dezakeen saririk handiena Espainiako Literatur Sari

Nazionala izatea oso tristea iruditzen zait. Alde batetik, nik ez dudalako nire burua espainoltzat

eta, beste alde batetik, badakidalako sari horrek ez daukala literaturarekin zerikusirik. Baina

kanonaren gailurra hor da dago. Hori irabazten baldin baduzu euskaraz idaztetik bizi zaitezke,

euskaraz idatzitakoaren itzulpenetatik, alegia. Oso tristea iruditzen zait, eta horri konponbidea

eman behar zaiola iruditzen zait.

Eta literaturzale gisa?

Gauza bera. Dena da bat. Euskarazko literaturgintzan gauden eragileok irakurketa bateratua

5

egin behar dugu. Nolako euskal literatura nahi dugun pentsatu behar dugu. Ze, bestela, beti

egongo gara espainiarrek, frantziarrek edo kanpokoek ematen diguten oneritziaren zain. Eta

hori ezin dugu onartu, niretzat behintzat ez du balio. Baina ikusten duzu: jendeak zoriondu

egiten du euskarazko idazle bat Espainiako Sari Nazionala irabaztearren. Saria eta Nazionala.

Saria da eta nazioa Espainia da, e? Hor saritzen dena da euskaldun zaren heinean espainola

zarela, eta hori oso tristea da, batez ere literaturarekin zerikusirik ez duelako. Erabaki politikoa

da. Sari politikoa da guztiz, barregarri uzten duena Euskadi Saria eta barregarri uzten dituenak

hemen ematen diren sari guztiak. Ez dute ezertarako balio hemengo sariek, horiek ez dute

aterik zabaltzen, ateak zabaltzen dituena beste sari hori da. Horrek esan nahi du beste

batzuen menpe gaudela, kanpoko eragile batzuen menpe. Eta nik uste guk horri buelta eman

behar geniokela eta eman geniezaiokela. Zein den formula? Uste dut bildu eta irakurketa

komun bat egin behar dugula.

Gure kulturaz dugun ezezagutza aipatu duzu. Ezezagutza horrek ze eragin du

euskaldunongan herri gisa?

Eragina oso nabarmena da. Imajinario bat sortzen digu horrek. Zer jaten dugun, zer entzuten

dugun, zer janzten dugun, nola orrazten garen, zer pentsatzen dugun, gauzak nola ikusten

ditugun... Horiek guztiak erreferentzia kulturalak dira, politikoak ere bai, baina, batez ere,

kulturalak. Kultura espainiar, frantses eta anglosaxoitik egunero, minuturo, segunduro

sekulako tsunamia jasaten dugu, uholde etengabea. Horrek elikatzen gaitu, horren arabera

egiten gara. Hasi egiten ditugun txisteetatik, eta Espainiako Sari Nazionala txalotzaeraio.

Dena. Eta hori asimilazio kulturala da. Eta asimilazio kulturalari ezin zaio erresistentzia

hutsarekin erantzun. Horrek iraungitze data dauka. Kulturalki erasotutako herria da gurea.

Kanpoko musika jasotzen dugu, kanpoko liburuak irakurtzen ditugu, kanpoko zinema ikusten

dugu... Eta ni oso kontziente naiz horrek nigan duen eraginaz eta ondorioez. Bai nire

eguneroko tabernako hizketaldietan eta bai nire bikote harremanean, denean eragiten du.

Galbahe bihurtu behar dugu euskaldunok. Hori oso zaila da eta neurri drastikoak eskatzen ditu,

baina agian hartu egin beharko dira.

Nola egin aurre kultur kolonizazioari?

Intsumisioa egin behar zaio eta galbahe bihurtu behar gara. Beldurgarria da jendearen

erreferentziak zeintzuk diren entzutea; bere diskurtsoa egituratzerako orduan, pentsamendua

egituratzerako orduan ze oinarri eta ze iturburu dituen jakitea. Iturburua izan daiteke Antena3

edo Radio Nacional de España, eta hori da pentsamendua, jakintza egituratzen duena. Hori oso

larria da eta oso zaila norberagandik erauzten. Baina intsumisoa egiten hasi beharko dugu.

Espainiako justiziari intsumisioa egiten hasi behar garen bezala, kanpoko kulturetako gauza

batzuei erabateko intsumisioa egin beharko diegu.

6

Nazio politikoa eraikitzeaz asko hitz egiten da, baina nolakoa behar luke gure nazio

kulturalak?

Ni ados nago Txillardegik esaten zuenarekin: independentzia lortuta askoz errazagoa litzateke.

Baina ezin gara horren zain egon, hori berak ere esaten zuen. Gure kultur nazioa nazio

politikoa baino askoz aberatsagoa da, baina era berean ez dakit ez ote dagoen berdin zatitua.

Hala ere, gaur egun nazio kulturala eraikitzea nazio politiko-administratiboa eraikitzea baino

errazagoa delakoan nago, dudarik ez. Baina, horretarako, nork bere aldetik lan egiteari utzi

behar diogu, apalagoak izan behar dugu, belarriak jaitsi behar ditugu pixka bat eta albokoak

esaten diguna entzuten ikasi behar dugu. Ikasten ikasi behar dugu. Ze, esaterako, Euskal

Herria Zuzenean 12 urte dituen jaialdia da eta, hala ere, batzuek Euskal Herriko musika

jaialdiak duela bi urtetik hona hegoaldean antolatzen hasi direnak direla esateko ausardia

daukate. Horretan ikasi egin behar dugu, eta eskua ematen ere ikasi egin behar da. Eta gero

egoa... Euskarazko kulturan egoak ebaki egin behar dira. H-rik gabe, baina egoak ebaki

banizkio, hobea izango zen.

Egoera politikoak nola baldintzatzen du egoera kulturala?

Baldintzatzen du, politiko jakin batzuek kulturari buruzko euren diskurtsoa inposatu nahi izaten

baitute. Orain bertan lehendakari denak (Patxi Lópezek) esan zuen La oreja de Van Gogh Mikel

Laboa bezain euskalduna dela, eta hori ezin da onartu. Baina bere hauteslegoan, seguru aski,

eragin handia izango du, eta horrek desegin egiten du euskarazko kultur nazioa, guztiz. La

Oreja de Van Gogh Donostiako taldea izango da, baina ez da euskarazko kultura. Ez dauka

zerikusirik euskarazko kulturarekin: ez hizkuntzan, ez musikan, ez jarreran, ez ezertan. Eta

euren lan esparrua ez da Euskal Herria. Euren lan esparrua, mundua izateaz gain, batez ere,

Espainia da. Haientzat Euskal Herria ez da existitzen.

Beraz, politikoen diskurtsoak eragin izugarria dauka eta, gainera, politiko-administratiboki

zatituta egotearen eraginak eta kalteak nabarmenak dira. Gainera, nola oraindik proiektuak

aurrera ateratzeko diru publikoaren zain jarraitzen dugun... Dirurik ez egoteak arlo batzuetan

profesionalizazio eza dakar, eta hori ez da ona, ez dut esan nahi denok funtzionario bihurtu

behar dugunik, baina lan egiteko gutxieneko baldintza batzuk behar ditugu, gure kultura

sustatzeko jendea behar baita horretara buru belarri jarrita. Baina diru publikotik bizitzera

ohitu gara, ez dugu jorratu, esaterako, mezenasgoa, diru laguntza pribatuetara jotzea, eta

horrek asko zailtzen du nazio bezala egituratzea. Askotan, ikuspuntuz ere ez dugu nazio gisa

jokatzen. Guk Literatura Eskola Larrabetzun sortu genuen baina sarea hasieratik Euskal Herri

osokoa zen, eta gaur egun Euskal Herri osoan egiten dira eskolak. Hori delako helburua. Nahiz

eta Literatura Eskolak, berez, ez duen azpiegitura edo finantziazio nahikorik, lekuan lekuan

indarra eginda lortzen dugu zerbait txukuna egitea. Eta hori ere falta da. Faltako litzateke,

adibidez, azkeneko hamarkadan sortu diren irakurlearen tarte guztiak biltzea eta elkarrekin

7

zirkuito bat eratzea. Hala, idazleek eta irakurleek euskarazko literaturaren inguruan jarduteko

zirkuito erreferentzial bat leukakete. Baina garrantzitsuena: kultura politikarik falta zaigu. Ez

dago.

Guk daukagun tragedia handiena da 4 urtero karguetako pertsonak aldatzen direla, alderdiak

eta ideologiak aldatzen direla karguetan, eta kultura horren menpe dagoela. Lau urtetik behin,

hasi udaletatik Foru Aldundira eta Jaurlaritzara, Nafarroako Gobernura edo departamendura...

pertsonak aldatu egite dira eta haien irizpidea ezartzen dute. Euskarazko kulturgilea horren

pentzura dago, eta hori ezin da horrela izan. Euskarazko kulturan ari garen guztion artean hori

gaindituko duen zerbait sortu behar dugu. Euskaldunari epe labur, ertain eta luzerako

plangintza kulturala eskaini behar diogu. Geure buruari galdetu behar diogu: euskaldun bezala

nolako kultura nahi dugu? Egin dezagun, baina ez dezala baldintzatu lau urtetik lau urtera

agintean jartzen denak. Kulturalki normalizatzeko, hori gainditu egin behar dugu derrigor.

Autozentsura garaia bizi dugu?

Bai, betitik. Zu dirulaguntza batzuen menpe bizi bazara eta zure antzerki obra produzitzeko

une horretan agintean dagoenaren oneritzia behar baldin baduzu... ba, igual gauza batzuk ezin

izango dituzu esan. Eta hori ere oso onartua daukagun zerbait da. Baina ez luke hala behar.

Zergatik ezin dut dirua emango didan hura kritikatu? Dirua ez da agintariarena! Nik kritika

dezaket agintari batek edo alderdi batek daukan kultura politika eta, era berean, harengana

joan eta gauzak proposatu. Nik hau proposatzen dut, uste dut euskal kulturarentzat ona dela,

eta diru hau behar dut. Ezin dit ezetz esan ideologikoki bat ez datorrelako! Jarrera horrekin

joan behar genuke administrazioetara eta instituzioetara. Instituzioak, berez, herritarren

eskariak eta beharrizanak asetzeko daude. Agintean daudenei sarri ahazten bazaie ere, hor

egoteagatik betebeharrak dituzte, kargu publikoek badituzte eskubideak ere, baina batez ere

betebeharrak dituzte. Eta betebehar horiei erantzun egin behar diete, eta betebehar horien

artean ez dago ideologikoki bazterketak egitea. Dirua esleitu behar denean irizpideak oso

garbiak izan behar dira. Ahalik eta garbienak, eta kontsentsuatuak, baita proiektuak aurkezten

dituzten horiekin ere. Autozentsura? Herri txikia gara eta, esaten duzuna esaten duzula jende

asko mindu dezakezu. Baina, nik uste, ez mintzeko eretako bat gauzak ez pertsonalizatzea

dela, pertsonari ez atakatzea, diskurtsoari baizik. Baina isildu, gauza asko isiltzen ditugu.

Poza ere isiltzen dugu?

Poza ere ezkutatu egin behar ei dugu! Lehengo batean Aingeru Epaltzak eta Andu Lertxundik

esan zuten euskarazko prentsak bere buruari kritika gehiago egin behar liokeela, edo

euskaldunoi kritika gehiago egin behar ligukeela. Baina nik uste dut kontrakoa dela: euskal

kulturgintzan, euskarazko komunikabideetan eta euskal politikagintzan aurrera egin badugu

geure buruari izugarrizko kritika egin izan diogulako da. Bestela ez genukeen aurrera egingo!

8

Konformatuta erosotasunean erori ezkero, besaulkietan jarrita egonez gero ezin izango genuen

orain arte lortu izan duguna lortu. Erresistentzia kulturala ezinezkoa litzateke. Euskaldunok

pozik gauden momentuetan, euskaldun izateaz pozik eta harro gauden momentuetan, beti

datoz kanpokoak egurra ematera. Badirudi ez dutela gu pozik egoterik nahi, eta euskaldun

asko ere lotsatu egiten dira poza sentitzeaz. Bai, egoera politikoa eta kulturala oso latza da,

baina pozik egoteko eta zoriontsu izateko eskubidea daukagu, eta horretaz ez dugu lotsatu

behar. Poza agertzeak indar handia ematen digu. Beti triste agertzeak ez digu laguntzen.

Kantugintzan eta adierazpen kulturaletan ere normala da tristezia eta etsipena agertzea, baina

poza agertzeaz ere ez dugu lotsatu behar, nik uste beharrezkoa dela. “Ostondu sakon poza”

kanta sortu genuenean su-eten garaia zen, eta kristoren poza somatzen zen gure artean.

Baina bazeuden ahots batzuk esaten zutenak ez gaitezen hainbeste poztu. Zergatik ez? Guk

pozik egoteko eskubidea daukagu beste guztiek bezala, eta pozik gaudenean agertu egin behar

dugu. Pozik dagoen herri batek sekulako indarra du.

Gure kultura kultura handiagoen artean bizi da. Haien aldean ditugun baliabide

murritzekin, nola egin kontsumitzaileentzat interesgarri hain kultura txikia?

Gure kultura inguruan ditugun eta, askotan, zapaltzen gaituzten kultura horien aldean, ez da

oso diferentea. Euskarazko musikan egiten dena ez da beste inon egiten ez den zerbait.

Euskarazko musikagintzan egiten dena ez dago globalizaziotik aparte. Euskarazko literaturan

egiten denak badauzka berezko ezaugarriak, gure-gureak diren erreferenteak, Txinan nekez

ulertuko lituzketenak. Baina ez dut uste hain diferentea denik. Orduan, beste kulturetako

eskaintza erakargarria baldin bada, zergatik ez da izango gurea? Gure dantzari asko Alemanian

daude, Ingalaterran daude, AEBtan daude. Euskal aktore asko Madrila joan behar ei dira

aktore izateko. Han egiten dituzte filmak eta hemen ikusi egiten ditugu. Ez dut uste

pobreagoak garenik. Nik Espainolezko literatura ez dut sakon-sakon aztertu, baina horretaz

asko dakiten askorekin hitz egin dut eta gehienek esaten dute oso-oso pobrea dela gurearen

aldean. Gure literatura, lozorroan geratzen ez garen bitartean interesgarria izango da. Euskal

Herria alor guztietan oso gatazkatsua denez, literatura beti izango da aberasgarria, seguru.

Gatazka dagoen lekuetako literatura eta sorkuntza lana beti da oso interesgarria. Leku

horietan oso sentimentu kontrajarriak sortzen dira, eta horiek askatzen direnean sortzen

dutena oso interesgarria da, eta eragin handia izaten du inguruko jendearengan. Gurea oso

literatura interesgrria da beste batzuen aldean! Gertatzen dena da euskaldunak ez dakiela!

Badaki bila joaten denak, baina gehiengoak ez daki! Bide Ertzeanek egiten duen pop-a La

Oreja de Van Gogh-ena baino txarragoa da? Inondik inora ez! Bi musikak emango bazenizko

alemaniar bati, esango lizuke Bide Ertzeanena askoz hobea dela. Baina ezezagutza handia

dago. Jende askok ezagutzen du Bide Ertzean edo euskarazko ez dakit zer idazle, baina

800.000 hiztun horietatik oso gutxik. %10ak, antza. Eta erdal komunitatean zer esanik ez!

Erdal komunitatearena oso mingarria da. Ze guk espainolezko kulturari buruz ia dena dakigu,

9

eta eurek ez dakite ezer, askok ez daukate interesik, ez diete interesik piztu, eta ez daukate

interesa pizteko asmorik. Euskal kultura alboko gelan balego bezala bizi dira, baina tartean

dagoen horma oso zabala ei da eta ez ei da ezer entzuten. Oso tristea da.

Oraindik bada ezarritako eredua, administrazioa, agintea, “molestatzeko” gai den

idazlerik?

Bai, eta hori oso nabarmena da. Urteetan agintean egon direnek idazle batzuk hartu dituzte

kanon gisa, eredutzat. Eta beste asko baztertu egin dituzte guztiz, eta ez arrazoi

literarioengatik edo kalitateagatik. Literaturaren bidez proposatzen zuten bizi ereduagatik,

ikuskeragatik eta ideologiagatik baztertu dituzte. Oraindik jende asko dago sekula koktel

instituzionaletara joango ez dena, ez baitituzte gonbidatuko; eta ez dituzte Frankfurtera

eramango, eta... Ez dakit literaturak mundua aldatuko duen, baina eragina badauka. Eta

idazleek idazten dutenak eragina dauka irakurtzen dutenengan, iritzia sortzeko balio duelako.

Bernardo Atxagak berak urte pila bat eman ditu politikari buruzko hitzaldiak ematen eta iritzi

bat sortzen, publikoki eskaintza politiko bate alde agertzeraino. Saramago bera ere azken

urteetan ezagunagoa egin da iritzi politikoengatik kultural edo literarioengatik baino. Eta gauza

bera gertatzen da unean uneko agintearen kontra egiten duten idazleen artean ere. Oso

nabarmena da. Badaude asimilazio adibideak ere. Mikel Laboa hil zenean PSEko agintari

batzuek entzun genituen “fue un gran poeta” esanez, inoiz idatzi ez bazuen ere... Baina Mikel

Laboa euren terrenora eraman nahi zuten. Horrek esan nahi du Mikel Laboak egiten zuenak

zentzu askotan min handia egiten ziela. Eta batzuek ez dute asimilazio hori onartu. Begiratu

idazle kanonizatuen zerrenda, eta nabarmena da batzuk falta direla. Badira idazle batzuk

idazten 30 urte daramatzaten arren, genero guztiak landu dituzten arren... inon agertzen ez

direnak. Arrazoia ez da literarioa. Asimilazioarena oso jokabide azkarra da agintean

dagoenaren partetik. Underground dena asimilatu dezagun. Hor badago jende bat bere

sortzaile lanetik bizi nahi duena, eta horretarako apustu batzuk egin behar dira. Bidegurutze

batzuk izango dituzu aurrean eta zuk ikusi behar duzu zer egiteko prest zauden benetan

asetzen zaituen hori egitearren. Argazkian norekin irteteko prest zauden. Batzuek edonorekin

irteteko prest daude. Beste batzuek ez. Eta ez dauden horiek besteek baino askoz oztopo

gehiago izaten dituzten sortzaile lan horretatik bizi ahal izateko.

10