Euskal herriko historia
Transcript of Euskal herriko historia
EUSKAL HERRIKO HISTORIA
PALEOLITO
PALEOLITO GARAIA
sarrera:
Euskal lurraldeetan gizakia orain dela 200.000 urte baino lehenago bizi izan zenik ez dago aztarnarik.
Behe Paleolitoko giza taldeak ibaien ondoan edo kostaldean bizi ziren. Oinarrizko premiei erantzuteko moduan zegoen lekuetan ezarri ziren:
Ur ugariko tokiak ziren (animaliak erakartzen zituzten), lehengaiak erremintak egiteko, batez ere silex, elikagaiak, eta abar. Bizitzeko baliabideak ahitzen zirenean, beste toki batera abiatzen ziren. Ez dakigu ziur lurralde honetan zein motatako gizakia bizi zen, baina Neanderthal-aurreko hominidoa zela uste da.
BIZIMODUA: Kobazuloetan bizi ziren. Tribuz bizi ziren. Berotzeko harriekin eta makilekin sua egiten zuten. Lehenengo animaliak etxekatuak :idiak,ahuntzak,txerriak,ardiak eta txakurrak, hori izan zen era berri bateko hasiera.Nekazaritzara eskaintzera hasi ziren. Urte asko pasata laztozko eta makilazko etxeak egiten zituzten. Orain ere etxekatu egin zuten oiloak eta usoak.
ARTEA: Beren artea kobazuloetan margotzea zen: zaldiak, rinozeronteak, mamutak eta bisonteak margotzen zituzten. Bere eskuak ere margotzen zituzten. Oso margolari onak ziren.
TRESNAK: Harriekin tresnak egiten zituzten: Lantzak eta geziak.Hezurrekin ere tresnak egiten zituzten:arpoiak eta amuak.
NEOLITO
NEOLITO IRAUPENA. Neolitoa Ekialde Hurbilean (Nilo, Eufrates eta Tigris ibaien artean)sortu zen duela 9.000 urte inguru, eta handik hedatu zen Europan,Afrikan eta Asian zehar. Euskal Herrian orain dela 3.000 urte inguruizan zen Neolitoa.
NEOLITOAREN BIZIMODUA:NON
Neolito hezur nomadak ez ziren leku egoki batean bizitzea, baizik eta leku batetik bestera joaaten ziren. Ehiza eta zenarabera bizi ziren.Besteak beste besteak beste, fruta biltzen joaten ziren.Bere ekarpenik sua ,labar pintura eta animaliak .
LANABESAK ETA TRESNAK.
Neolitoan harria lantzeko modu berri bat asmatu zuten: harrialeuntzea. Harriari forma berriak eman eta tresna berriak asmatuzituen gizakiak: lurra lantzeko aitzurrak, harria leunduz egindako aizkorak, labanak eta beste asko.
GIZARTEANTOLAKETA:FAMILIAKA TXABOLATAN.
Hasieran, giza taldeeko kide guztiek lurra lantzen eta prestatzenhasi ziren, baina geroago nahikoa jateko biltzen joaten ziren heinean, soberakinak sortzen zuten , eta horrek lan-banaketa bultzatu zuen, taldeko kide guztiek ez baitzuten nekazaritzan edo artzaintzan ibili beharrik.
ARTEA:EHUNAK ,MARGOKETA ETA
KERAMIKA.
Era berean,zeramika asmatu zen. Paleolitoan gizakiak nolabaiteko ontziak egiten bazituen ere, Neolitoan hasi zen zeramika garatzen, eta era askotako ontziak asmatu ziren eginkizun berezietarako.
ERDI AROA
Iraupena
Europako historian, hirugarren aroa da, Antzinaroaren eta Aro Modernoaren artean dagoena.
Gutxi gorabehera V. mendetik XV. menderaino ,iraundu zuen nahiz eta mila urte horretan
historialariek beste azpiaro batzuk .Goi Erdi Aroa eta Behe Erdi Aroa, batez ere, sailkatzen
dituzte.
Erdi Aroan, aldaketa asko gertatu ziren: politika, kultura eta ekonomia. Egungo Europako
hainbat estatuk oinarriak aro honetan dauzkate, muga politikoak garai honetako leinu eta
armaden garaipen ondorioa ziren.
Artea
Erdi Aroko artelan gehiena erlijiosoa zen, gehienetan Elizak, edo Elizaren gizakienezko
poteretsuak, obispoak esaterako, edo bizitza mankomuneko elkarteek, komentuek esaterako,
eskatzen eta ordaintzen baitzuten artea. Gainera, oso askotan erabilpen liturgikoa zeukan:
gurutzeak edo erretaulak, besteak beste.
Erdi Aroko funtsezko gaietako bat errealismo eza da. Irudigintzako perspektibaren inguruko eta
gizakien figura ulertzeko ezaguera franko Erromako erorketarekin galdu zen.
Hala ere, historialari ugarik adierazi dute errealismoa ez zela Erdi Aroko artisten kezka nagusia.
Mezu erlijiosoa iragarri nahian, irudi ikonikoak zehaztasun handiz egindakoak baino ziren
beharrezkoak.
Nafarroako Erresuma
Europako Erdi Aroan IX eta XVII. mendeen artean izan zen euskal egitura politiko
independentea izan zen. Hasierako garaian Iruñeko Erresuma izena hartu zuen, hiri hartatik
hasi baitzen hedatzen.
Erresumaren hedadura XII. mendetik gutxituz joan zen, batetik Gaztelako Erresumak Nafarroa
Garaia inbaditu zuenean, eta bestetik Piriniotik iparraldera geratu ziren lurraldeak Frantziako
koroarekin batu zirenean. Hedadurarik handiena Antso III.a "Handia" errege zela lortu zuen,
egungo euskal lurralde guztiak batzeaz gain, atlantiar lurraldeetarantz eta Ebro ibaitik
hegoalderantz zabalduz.
Eneko Aritza
Buruzagiak sortu zuen 824. urtean, Nafarroako lehen erregea izan zenean. Erresuma
independentea izateari 1620an utzi ziola esan daiteke.
Erresuma izaera behin betiko 1841. urtean (Lehen Karlistaldia amaitu ondoren) galdu zuen
Nafarroa Garaiak eta 1789. urtean (Frantziako Iraultzarekin) Nafarroa Behereak.
Nafarroako armarriko kateak
Ximena dinastiako azkena Antso VII.a izan zen. Kristauekin batera, Navas de Tolosako
gudan hartu zuen parte eta bera izan zen buruzagi musulmanaren dendara sartzen
hausartu zen errege kristau bakarra. Nafarroako armarriaren kateek gudu hori
gogoratzen dutela baieztatu izan da duela mende batzuetatik hona, hala
hego euskalerritarren espainiartasuna indartzen zelakoan. Dena den, berriki Tomas
Urzainki nafar historialariak azaldu du dokumentatuta dagoela armarri kateduna
bazela Nafarroan lehenagotik, adibidez: Lizarrako San Mikel elizan (1160), Iruñeko
Biblian (1189) eta Chartresko katedralean. Geroago espainolek kateok Espainiako
erresumako armarrian ere ezarri zituzten.
Erregen zerrenda
1.Eneko aritza:824-851 2.Gartzia eneko:851-882 3.Fortun gartzia:882-905 4.Antso I.a gartzes:905-925 5.Ximeno gartzia:925-931 6.Gartzia l.a:931-970 7.Antso ll.a abarka:970-994 8.Gartzia ll.a dardartia:994-1004 9.Antso lll.a nagusia:1004-1035 10.Gartzia lll.a santxez:1035-1054 11.Antso lV.a peñalengo:1054-1076 12.Antso V.a :1076-1094 13.Petri l.a:1094-1104 14.Alfontso l.a nafarroakoa:1104-1134
Erdi aroko bizimodua
Gaztelua zen jaun feudalaren boterearen sinboloa, eta bertan bizi zen jaun feudala, familia eta zerbitzuarekin batera. Gaztela muino baten Erdia Aroko Gaztelua gainean eraikitzen zuten, handik lurralde oso ikusteko eta jaurerria kontrolatzeko. Defentsarako bereziki eraikita zegoen, etsaien kontrako eraso eta gerrei aurre egiteko. Gaztelua harresi ikusgarri batek inguratzen zuen. Harresiaren barneko aldean jaunaren etxe nagusia eta beste eraikin batzuk zeuden: ukuiluak, patio handiak, ur-putzuak, aletegiak, kapera eta abr. Omenaldi dorrean gazteluko jauna eta bere familia bizi ziren. Horregaitik zen eraikin altuna eta babestuena. Dorrearen barruan, elkargune nagusia zegoen, areto handia; bertan jauna zaldunak hrtzen zituen, baita jaiak ospatu ere. Gazteluan bizitzea ez zen batere erosoa. Hotza zen arazo nagusienetako. Hotzari aurre egiteko tximini handiak eraikitzen zituzten gela guztietan, eta tapizak zintzilikatzen zituzten hotza gutxitxeko. Sarritan areto handian jaiak opatzen zituzten dantzari eta antzezpenekin.
Gizarte Antolaketa
Erdi aroan, gizarte antolaketa banatzen da: Erregetan, nobletan edo pribilegiatuak eta nekazariak edo esklabuak. Erregeak lehengoak ziren erdi aroko gizarte antolaketan agintaria delako eta oso inportantea delako. Gero doaz pribilegiatuak, nobleak, eskriba, klerikoa ... Azkenean doaz nekazariak, pobreak, esklaboak ... Nekazariak, pobreak etab. oso pobreak ziren, gainera zirela gehien lan egiten zutenak.
ARO
MODERNOA
IRAUPENA Aro modernoa 1545. urtean hasi zen eta 1789.urtean bukatu.
Aro modernoa hiru mende ditu:XVI , XVII , XVIII mendean.
ALDAKETAK Herrialdearen eta eskolaren arabera, Aro Modernoaren hasiera data desberdinetan kokatzen
da, baina guztiak XV. mendearen bukaeratik XVI. mendearen hasierara doaz: 1453
(Konstantinoplako erorialdia), 1453 (Ehun Urteko Gerraren amaiera), 1455 (inprentaren
asmakizunaren ustezko data), 1492 (Kristobal Kolon Amerikarairistean), 1512 (Nafarroako
konkista) eta 1517 (Martin Lutherren erreformaren hasiera), besteak beste. Salbuespena
Italiako historiografia izango litzateke, XV. mende osoa Pizkundearen barruan kokatzen
baitu.Bukaerari dagokionez, zalantza gutxiago daude. Oro har, Frantziako Iraultzak markatzen
du aro honen amaiera eta hurrengoaren hasiera. Izan ere, hala orduko gertakariak zirela eta,
nola batera Ingalaterran suertatzen zen Industria Iraultza zela eta, XIX. mendea oso bestelakoa
da politikagintzan, ekonomian eta giza erlazioetan.
ITSAS NABIGAZIOA
Klaudio Ptolomeo geografo greziarraren ideiei atxikita, beste bidaiari batek, Kristobal Kolonek,
mendebaldera joanez Indiara iristeko asmoa erakutsi zuen. Gaztelako laguntza jasota, 1492an
Amerikaraino iritsi zen, kontinente berri bat topatuz europarrentzat, nahiz eta honetaz hainbat
urte igaro arte ez ziren ohartu. 1513an Vasco Núñez de BalboaPanamako istmoa zeharkatuta
Ozeano Barera heldu zen. 1520 eta 1522 bitartean Fernão Magalhãesek eta Juan Sebastian
Elkanok mundu osoari buelta eman zioten, beti ere mendebalderantz joanez. Honela mundua
borobila zela frogaturik geratu zen.
ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA
Aurrerapen handia izan zuten
zientziak eta teknologiak: ikerketa asko
egin ziren eta horren ondorioz, zientzilariek
hasi ziren hobeto ulertzen mundua, eta
bizitza errazteko aparailu asko asmatu
ziren.
Aro Modernoan munduari begiratzeko
modu berri bat sortu zen. Honela, Erdi Aroko jakintza, autoritatean oinarrituta eta "magister dixit" (maisuak esana) edo "Roma locuta, causa finita" (Erromak hitz eginda, kontua bukatua) gisako esapideetan adierazita, errotik aldatu zen Newtonen teleskopioa
ARO MODERNOA EUSKAL HERRIAN
EUSKAL LITERATURA
Euskal literatura euskaraz egindakoa da, Euskal Herriko idazleek gaztelaniaz, frantsesez edo
beste hizkuntza batez egindako produkzioa barne hartzen ez duena. Historikoki, XVI. mendeko
bigarren zatira arte, literatura ahozkoa eta herrikoia izan da, eta ezaugarri horiek haren hasieran
nabarmenak dira oso.Idatzizko literatura nahiko beriantarra da, batez ere inguruko erromantze
hizkuntzekin alderatuta. Euskaraz soilik argitaratutako lehendabiziko liburua Bernart
Etxepareren Linguae vasconum primitiae da, 1545an argitaratua, euskal literaturaren
hastapenetako idazki garrantzitsuena.
SORGIÑEN INKISIZIOA
Erdi Aroko inkisizioa, beste guztien oinarria, 1184an sortu zen Languedocen (Frantziako
hegoaldean) albitar eta kataroen heresiari aurka egiteko. 1249an ere Aragoiko Erresuman ere
ezarri zen (estatuko lehen inkisizioa izan zen) eta Aro Modernoan, Espainiar Inkisizioaren
izenarekin (1478-1821) Aragoi eta Gaztelaren elkarketarekin hedatu zen. Espainiaren
kontrolpean egonik, Amerikaren eremuetara zabaldu ziren. Jarraian sortu ziren Portugaldar
Inkisizioa (1536-1821) eta Erromatar Inkisizioa (1542-1965).
Sorgien inkisizioa