ELURRAREN NEGOZIOA: ONDDOKO ELURZULOAANDOAINEN. · 2016. 1. 21. · acondicionadas para extraer de...

ELURRAREN NEGOZIOA:ONDDOKO ELURZULOA ANDOAINEN.

Sara CABALLERO PANIAGUAMª Victoria GARCÍA DEL SER

Mª José HERNÁNDEZ DEL CAÑOAna Isabel RODRÍGUEZ PÉREZ

RESUMEN

En esta investigación nos hemos centrado en el estudio de losneveros, infraestructuras destinadas a la conservación de hielo,como una propiedad municipal que suponía una fuente más deingresos para los municipios correspondientes. El objeto principalde nuestro interés ha sido el nevero de Onddo, único elemento deesta índole localizado, por el momento, en Andoain. Esta infraes-tructura se construyó en la segunda mitad del siglo XVII y seráesta la época que se estudia en el presente artículo. Uno de losobjetivos de esta investigación es dar a conocer una actividad eco-nómica hoy en día practicamente olvidada.

Nevero, nieve, Andoain, Urnieta, s. XVII

LABURPENA

Ikerketa honetan elurzuloen ikasketan arreta jarri dugu.Azpiegitura hauek izotza edukitzeko erabiltzen ziren eta udalentzatdiru-sarreren iturri bat ziren. Gure arretaren xedea "Onddo" elur-zuloa izan da, Andoainen oraingoz, bakarrik elurzulo hau aurkituda. Azpiegitura hau XVII. mendeko bigarren erdian eraiki zuteneta artikulu honetan garai hau ikasiko da. Ikerketa honen xedeare-kiko bat gaur egun ahaztu den ekonomiko iharduera ezagutzekoematea da.

Elurzuloa, elurra, Andoain, Urnieta, XVII. mendea

SUMMARY

In this research we have dealt with the study of the snow wells,infrastructures that were use to keep ice, like a municipal propertythat was another source of income for each township. The mainobject of our interest has been the snow well of Onddo that is theonly one of this kind located, by the moment, in Andoain. Thisinfrastructure was built in the second half of the XVII century andthis is the period that is studied in this article. One of the goals ofthis research is to show an economical activity nowadays lost inmemory.

Snow well, snow, Andoain, Urnieta, XVII century

ESKEMA

SARRERA.

1. GAIA ZERTAN DEN.

2. ELURZULOA ZER DEN. 2.1. Historia.

2.2. Analisi tipologikoa. 2.2.1. Ezaugarri fisikoak.

2.2.1.1. Naturalak.2.2.1.2. Artifizialak.

2.2.2. Kokapena.2.2.2.1. Biltze-zuloak.2.2.2.2. Banaketarako elurzuloak.2.2.2.3. Etxerako elurzuloak.

2.3. Funtzionamendua.2.4. Erabilpena.

2.4.1. Gastronomikoa.2.4.2. Terapeutikoa.

2.5. Elurraren kudeaketa.

3. ANDOAINGO ELURZULOA.3.1. Deskribapen fisiko eta tipologikoa.

3.1.1. Kokapena.3.1.2. Deskribapen fisikoa.3.1.3. Tipologia.

3.2. Historia.3.3. Onddoko elurzuloa eta elurraren negozioa.

3.3.1. Abiapuntua: elurzuloa eraikitzea.3.3.2. Elurraren negozioa.

3.3.2.1. Andoain eta Urnietako hiribilduen arteko konkordia.3.3.2.2. Donostia hiriaren hornidura.3.3.2.3. Interes gatazka: Andoain eta Urnietaren arteko auzia.

4. KONKLUSIOAK.

5. BIBLIOGRAFIA.

6. AGIRI-ERANSKINAK.6.1. Onddoko elurzuloa eraikitzeko kontratua.6.2. Urnieta eta Andoaingo hiribilduen arteko konkordia-eskrituraren

zatia.

ERABILITAKO LABURDURAK

GAO: Gipuzkoako Agiritegi Orokorra (Tolosa)

or.: orria

orr.: orriak

aur.: aurkia

atz.: atzealdea

SARRERA.

Azterlan honetan elurzuloen gaiari helduko diogu, gure garaiotara iritsita-ko elementu etnografikoak izan arren dagoeneko ahantzirik baitugu horienerabilera; gainera, udal ondasun gisa aztertuko ditugu, komunitateari hainbathobari eskaini izan baitiote.

Elurzulo edo elur-hobiak izotza edukitzeko prestatutako eraikinak dira;horretarako elurra biltzen zuten bertan eta, noski, mendi inguruetan kokatuohi zituzten, izotza mantentzeko baldintza egokienak izatearren. GipuzkoakoAdarra eta Onddo mendietan, 700 m-tik gorako altueran, Urnieta eta Ando-aingo hiribilduen jabetzako hainbat elurzulo dugu. Azterlan honetan Ando-aingo elurzuloa izango dugu langai. Elurzulo hau nagusiki ingurua hornitze-ko zen, batez ere Donostia hiria, eta elurraren merkataritza bestesarrera-iturri bat zen Andoaingo komunitatearentzat.

Lan honetan alderdi fisikoak (kokapena, eraikuntza, funtzionamendu tek-nikoa, ...) eta historikoak aztertuko ditugu, elementu horien erabilerak eragi-ten dituen jarduerak azpimarratuz eta, batik bat, elementuon kudeaketanabarmenaraziz.

1. GAIA ZERTAN DEN.

Gaia zertan den azaltzen hasteko unean, kontu honen inguruan eginikoazterlanak oso urri direla aipatu behar dugu aurrena, eta gainera, eginiko guz-tietan ere ikuspegi bera erabiltzen dutela lana aurrera eramateko.

Dena den, gaira hurbiltzeko bi modu ikusten ditugu. Alde batetik, elurzu-loen katalogo eta inbentarioak dauzkagu eta, bestetik, elurzulo hauek herri-mailan zeukaten erabilgarritasunari buruzko ikerketak. Bi planteamendu

ELURRAREN NEGOZIOA: ONDDOKO ELURZULOA ANDOAINEN 13

hauetako baten adibidetzat har dezakegu Salbidegoitia eta Barinagaren obra;hauek, bere lanari buruz, honakoa diote:

"Las citas [...] hablan de las distintas neveras muy por encima y siempre fueradel lugar central de las obras. Se puede ver que las obras son o bien guías monta-ñeras de ascensiones a cumbres de nuestra tierra, o bien mapas y diccionarios degeografia e historia que tanto auge tuvieron en el siglo XIX"1.

Elurzuloen ikerketan aitzindari izandako autoreetako bat Horacio CapenSáez dugu, 60ko urteen amaiera aldean hainbat artikulu atera baitzituenpenintsulako zenbait tokitan2 izandako elurraren merkataritzari eta elurzuloeiburuz; egin zituen lan monografikoek inguru mediterranearra dute aztergune.

Euskal Herritik hurbil baditugu azterlan batzuk, Errioxari buruzkoak ale-gia, hainbat egileren eskutik heldu zaizkigunak3. Hauetan elurraren medikun-tza arloko erabilgarritasuna azpimarratzen dute, XVI. mendeaz geroztik argi-taratutako medikuntzako hainbat tratatu hartuz oinarri. López Toledok eregai honen inguruko aipu batzuk egingo ditu Errioxari dagokionez4.

Nafarroako kasuari dagokionez zenbait egile aritu dira gaia aztertzen, etaikuspegi desberdinak erabili dituzte; hauen artean nabarmentzekoak dira,inondik ere, hainbat herritako hornidurari buruz eginikoak5.

Gure gaia Euskal Autonomia Erkidegora mugatuz, aipatzekoa da Biz-kaian elurzuloen hainbat inbentario6 egin dituztela, eta hauetan jasotzendituztela datu fisikorik garrantzitsuenak, hala nola kokapena, deskripzioa etakontserbazio egoera, besteak beste.

14 CABALLERO PANIAGUA, Sara; GARCIA DEL SER, Mª Victoria; HERNÁNDEZ DEL CAÑO, Mª José; RODRIGUEZ PÉREZ, Ana Isabel

1 SALBIDEGOITIA, J.M.; BARINAGA, J.L.: "Las neveras de Vizcaya", Kobie 5, 1974, 44. or.2 CAPEL SAEZ, Horacio: "El comercio de la nieve y los pozos de Sierra Espuña (Murcia)", Estudios Geográ-

ficos, 110. zk., 1968, 123-174. orr.; CAPEL SAEZ, Horacio: "Una actividad desaparecida en las montañasmediterráneas: el comercio de la nieve", Revista de Geografía-Universidad de Barcelona, 4. liburukia, urta-rril-uztaila zk., 1970, 5-42. orr.

3 Hainbat egile: Los pozos de nieve de la Rioja, Caja de Ahorros de Zaragoza, Aragon y La Rioja, 1980.4 LOPEZ TOLEDO, J.M.: "Logroño bebe frío", Berceo, 17. zk., 1962, 450-451. orr.5 DIEZ, Alejandro: Olite. Historia de un reino, Gráficas Lizarra, Lizarra, 1984; GARCIA SERRANO, R.:

"Neveras tradicionales en Navarra", La Gran Enciclopedia Vasca, III. Bilbo, 1976, 232-275. orr.; IDOATE,F.: "Invierno en verano o nieve en Pamplona, Estella y Tudela", Rincones de la Historia de Navarra, Princi-pe de Viana, Iruñea, 1951, 206-211. orr.; IDOATE, F.: "Nieve en julio en Tudela", Pregón, 100. zk., 1969;LABEAGA MENDIOLA, Juan Cruz: "Los pozos y el comercio de la nieve en Viana y Aras", Cuadernos deEtnología y Etnografía de Navarra, 39. zk., 1982, 261-329. orr.; LABEAGA MENDIOLA, Juan Cruz: "Elabastecimiento de nieve a Sangüesa (1600-1926)", Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 60. zk.,1992, 247-288. orr.

6 Hainbat egile: Neveras de Bizkaia, Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 1994.

Gipuzkoan bi dira gai honen inguruan aritutako autoreak. Alde batetikAntxon Agirre Sorondo dugu, Debako elurzuloei buruzko azterketa lokal batbaitu egina7, eta bestetik Anjel Maria Calvo Barco, bere lanean Gipuzkoakoelurzulo guztien eta dagokien dokumentazioaren inbentarioa egin baitu; denaden, gaur egun lan hauek argitaratzeke daude8.

2. ELURZULOA ZER DEN.

Azterlan honen sarreran dagoeneko adierazi dugu gure langaia Onddokoelurzuloa dela. Zer da, ordea, elurzulo bat? Elurra bildu, izotz bihurtu etaizotz hau kontserbatzeko eraikin bat da elurzuloa9. Horretarako baldintzarikegokienak mendi inguruetan izaten dira eta, halatan, elur garaia zenean elurhau bildu egiten zuten aipatutako eraikin horietan.

Kontsultatutako autore gehienak bat datoz elurzuloaren definizioa emate-ko unean; horrenbestez, Salbidegoitia eta Barinagak emandako definizioaoso baliagarria zaigu. Hona hemen:

"Reciben el nombre de neveras aquellos pozos construidos en montes elevados queen la epoca pre-industrial sirvieron para conservar la nieve mas allá de los usos inver-nales. Por extensión se aplica este mismo nombre a las simas naturales que fueronacondicionadas para extraer de sus honduras las nieves durante los meses cálidos"10.

2.1. Historia.

Elurrarekin lotutako jarduera ez da gauza berria gure azterlanak hartzenduen epean, ezen antzina-antzinatik baditugu elurraren erabilerari buruzkodatuak.

Leroi-Gourhan-ek dioenez, historiaurreko garaietan dagoeneko aurkiditzakegu elurraren erabileraren erreferentziak:

"En las regiones templadas de inviernos rigurosos [...] y más generalmente, en loslugares montañosos de Asia, se guardaban en cavidades naturales o en hoyos cavadosen tierra de paredes muy gruesas reservas de hielo o de nieve que servían tanto para laconservación durante el verano de productos perecederos como la fabricación dehelados"11.


7 AGUIRRE SORONDO, A.: "Los elurzulos o neveros de Deba", Deba, 26 zk., 1993, 61-65. orr.8 Artikulu txiki batzuk argitaratuta daude, esaterako honako hau: CALVO BARCO, Angel Mª: "Los neveros,una actividad desaparecida en nuestras montañas", Zainak, 14. zk., 1997, 203-213. orr.

9 SALBIDEGOITIA, J.M.; BARINAGA, J.L.: Op. aip. 43-83. orr.10 Hainbat egile: Neveras de Bizkaia, Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 1994, 14. or.11 Aipamena: Hainbat egile: Neveras de Bizkaia... Op. aip. 8. or.

Autore gehienek bat egiten dute, Mediterraneo inguruan elurraren ustia-pena antzinate klasiko greziar-erromatarren garaitik datorren kontua delaesateko. K.o. 200.ean Ateneo autore erromatarrak elurraren erabileraren tra-dizioaz eta elurra kontserbatzeko hobien eraikuntzaz hitz egin zigun:

"[...] sobre Alejandro, dice cómo conservar la nieve cuando narra el sitio dePetra, ciudad de la India: mandó excavar treinta pozos neveros, que llenó connieve y cubrió con hojas de roble. De este modo, dice, la nieve dura mucho mastiempo"12.

Erdi Aroan elurzuloei eta elurraren erabilerari buruz izandako aipamenakez daude hain aztertuta. Hala eta guztiz ere badugu datu bat, Nafarroako Kar-los III.a Prestuak (1387-1425) Erriberriko bere gazteluan elurzulo bat egite-ko agindua eman zuela alegia13.

Errenazimenduan atzera heldu zieten antzinateko ideiei, eta hauekin bate-ra elurraren erabilerari. XVI. mendetik aurrera elurzuloen eraikuntza orokor-tu egin zen, eta bide batez elurraren erabilera aniztu; erabilera nagusietakobat terapeutikoa zen. Espainian ere, garai horietatik aurrera, elur kontsumoaohikoa izango zen14, elurrak medikuntzan erabiltzeko zituen ezaugarri bikai-nei buruzko tratatuak ugaritzearen ondorioz15.

Elurzuloen erabilera XIX. mendearen amaiera aldera arte indarrean man-tendu zen, baina orduan gainbeheran abiatu zen, izotza modu artifizialez pro-duzitzen hasi zirenean16.

Euskal Herriko kasuan ere elurra kontserbatzeko elurzuloen eraikuntzaErrenazimendutik aurrera hasi zen orokor bihurtzen. Gaur egun arte EuskalHerri osoan zehar banatutako 200 elurzulo ingururen hondakinak heldu zaiz-kigu. Bizkaian, 1620az geroztik elurzuloak bazirela egiaztatuta dago17; ezdakigu, ordea, zein izan ziren lehenbiziko datuak Araba eta Gipuzkoarenkasuan. Nafarroari dagokionez, lehen esan dugun moduan, baditugu XIV-XV. mendera atzera eragiten diguten datuak, Erriberrin elurzulo bat eraikizutela-eta.


12 Aipamena: Hainbat egile: Los pozos de nieve de la Rioja...Op. aip. 49. or.13 CALVO BARCO, Angel Mª: Op. aip. 208. or.14 LABEAGA MENDIOLA, Juan Cruz: “El abastecimiento de nieve...Op. aip. 247-288. orr.15 CALVO BARCO, Angel Mª: Op. aip. 209-210. orr.16 OLAÑETA, Amaia eta URKIOLA, Argiñe: Txondorrak, karobiak, elurzuloak, Bergarako Udala, Oñati,

1998.17 Hainbat egile: Neveras de Bizkaia...Op. aip. 16. or.

Euskal Herriko elurzulo gehienak XVII. eta XVIII. mendeetakoak dira,nahiz XIX. mendean zehar ere jarraitu zuten, maila apalagoan bada ere,horrelakoak eraikitzen. Baina XVI. mendeaz geroztik asko ugaldu ziren, eus-kal gizartearen hainbat sektorek zuen izotz-eskari handiaren ondorioz.

XIX. mendeko bigarren hamarraldira arte eskulangintzako prozedurakerabiltzen segitu zuten elurra kontserbatzeko, baina pixkanaka-pixkanakabazterrean utzi zituzten prozedurok, harik eta elurzuloak abandonatu etazeharo hondatu ziren arte18. Izotz produkzio industriala 1900en iritsi zen Bil-bora, eta horrelaxe abiatu zen hotzaren merkataritzaren industrialdia. Gipuz-koan, 1938ko industri kontribuzioaren tauletan, artean jasota zeuden elurzu-lo edo elur-hobien jabeen zerga-errentak19, kasu aparta inondik ere ezenkonturik ohikoena horrelakoen desagerpena da, XIX. mendearen amaieraneta XX.aren hasiera aldean20.

2.2. Analisi tipologikoa.

Elurzuloak sailkatzeko, ditugun aldagaien arabera joka daiteke. Aldebatetik, kontuan harturik ezaugarri fisikoak, elurzulo naturalak eta elurzuloartifizialak aipa ditzakegu. Eta bestetik, kokapenaren arabera hiru elurzulomota izango genituzke: biltze-zuloak, banaketarako udal elurzuloak eta etxe-rako elurzuloak.

2.2.1. Ezaugarri fisikoak.

2.2.1.1. Elurzulo naturalak.

Lurreko berezko kokagune edo sakonuneak aprobetxatuz eraikitakoakdira. Elurzulo mota honetan berezko leize edo torkak erabiltzen zituzten;hauek eraikinen batez egokitu egiten zituzten, elurra edo izotza eskuratzeaerraztearren21. Normalean 1.000 m-tik gora kokatuta egoten ziren, eta berta-ratzeko bideak nahiko zailak izaten zirenez22, hauetan hainbat lan egin beharizaten zuten.


18 IBÍDEM, 1994.19 AGUIRRE SORONDO, A.: Op. aip. 61-65. orr.20 CALVO BARCO, Angel Mª: Op. aip. 204. orr.21 Hainbat egile: Neveras de Bizkaia...Op. aip. 14. or.22 CALVO BARCO, Angel Mª: Op. aip. 205. or.

Artifizialki eraikitakoak baino sakonagoak ohi ziren, eta elurra denboraluzeagoz mantentzen zutela zen hobi natural hauen abantaila23.

2.2.1.2. Elurzulo artifizialak.

Zonen arabera, lurrean edo hareharri edo kareharrizko eremuetan daudendesnibelak baliatuz eraikitako elurzuloak dira. Harlangaitzaz edo harlanduzeraikita egon zitezkeen. Sakonera 8 eta 12 metro bitartekoa izan ohi zuten, etazabalera, berriz, 4 eta 8 metro bitartekoa. Oinarrian tunel txiki bat izan ohizuten, kanporako irteera zuena, urtzen joandako urarentzako hustubide lana egi-teko. Hormetan ere bazituzten zulotxo batzuk, goiko zonan ura iragaz zedin24.

Bi motatakoak zeuden: etxoladunak eta etxolarik gabekoak25.

a) Etxoladunak: 800 metrotik beherako garaieretan, etxola bat eraikitzenzuten elurzuloaren gainean, barnean bildutako elurra haize, euri etaeguzkitik babesteko. Lurretik eraikin zirkular bat atera ohi zen, etahonek teilatu biribil edo lau isurialdeko bat edukitzen zuen, eta sartze-ko ate bat edo balkoi txiki bat; honetatik eskuzko eskailera bat atera-tzen zen. Ate gainean zurezko tornu bat egon zitekeen, izotz-blokeakigotzeko. Elurzuloaren goialdean ganbara moduko bat egon zitekeen,udan eta udazkenean belar eta hosto lehorrak gordetzeko26.

b) Etxola gabeak: 800 metrotik gorako garaieretan eraikitzen zituzten. Behinelurrez bete ondoren, ahoa adar, garo eta zotalez estaltzen zuten27.

2.2.2. Kokapena.

a) Biltze-zuloak: Mendian kokatuak ziren, eta eraikuntza-tipologiaridagokionez elurzulo artifizialak zein naturalak izan zitezkeen.

b) Banaketarako elurzuloak: Herrietatik hurbil edo herri barruan koka-tuak ziren, hain zuzen produktua jendearen artean errazago banatzekoeta saltzeko.

d) Etxerako elurzuloak: Etxe barruan eraikitako elurzulo txikiak ziren28,familiak erabiltzeko edo hornitzaile eta erosleen arteko depositu gisa.


23 SALBIDEGOITIA, J.M.; BARINAGA, J.L.: Op. aip. 43-83. orr.24 IBÍDEM, 43-83. orr.25 Hainbat egile: Neveras de Bizkaia...Op. aip. 13. or.26 SALBIDEGOITIA, J.M.; BARINAGA, J.L.: Op. aip. 43-83. orr.27 Hainbat egile: Neveras de Bizkaia...Op. aip. 13. or.28 CALVO BARCO, Angel Mª: Op. aip. 206. or.

2.3. Funtzionamendua.

Garaiko agirietatik eta elurzuloen erabilera ezagutu zutenen lekukotasu-netatik abiatuta, elurzuloen funtzionamendua nolakoa izan zen berreraikiahal izan da neurri batean.

Elurzuloen ustiapena pertsona bakar baten eskutan zegoen; honek, urte-sasoiaren arabera, beste langile batzuen laguntza izan zezakeen.

Uda eta udazken partean belarra eta hosto lehorrak biltzen zituzten, etahauek zulo gainean kokatutako plataforman biltzen zituzten.

Elurra egin orduko, elurzuloaren arduradunak koadrilak kontratatzenzituen elurra bildu eta zuloan sartzeko, kapazuak erabiliz edo bolak eginezhorretarako29. Baina elur eskasia zen garaian baziren gau hotzetan zehar izoz-ten ziren sakonera txikiko ur-putzu batzuk; izotz hau bloketan bildu etahurreneko elurzulora eramaten zuten30. 1676an Zangozan, elurzuloak bete-tzeko lain elur ez zelarik, noriako izoztegietara jo zuten, hau da, aipatutakosakonera txikiko putzu horietara; dena den, badirudi XVIII. mendearen biga-rren erdialdean dagoeneko ez zituztela horrelakoak erabiltzen31.

Elurra jarri aurretik, elurzuloaren hondoan belar-geruza bat zabaltzenzuten, ura hobeto iragaz zedin izotza urtzean. Elurra hobian sartu eta gero,oin, maza eta pala bidez trinkotzen zuten, harik eta izotzezko geruza bat egi-ten zen arte; hurrena, hau beste landare-geruza batez estali, eta elurra bota-tzen zuten atzera gainean, berriro trinkotuz berau. Prozesu hau behin etaberriz errepikatzen zen elurzuloa bete arte; azkeneko geruza belar lehorrez-koa izaten zen32.

Izotza ateratzeko prozesuan, blokeak igotzen zituzten zuloaren barrenaldetik. Horretarako polea edo tornu bat erabiltzen zuten, zintzilik jarririkberau zurezko poste batzuek eusten zioten zeharraga batetik33. Izotza atera-tzeko beste modu bat izaten zen elurzulo hondora jaistea eskailera batenbidez, edo elurzuloko paretetan eraikitako harrizko irtenune batzuetan behe-ra joanez, eta bertan otarreak izotzez bete eta goraino eramatea34.


29 IBÍDEM, 206-207. orr.30 IBÍDEM, 206-207. orr.31 LABEAGA MENDIOLA, Juan Cruz: “El abastecimiento de nieve...Op. aip. 256. or.32 SALBIDEGOITIA, J.M.; BARINAGA, J.L.: Las neveras de Vizcaya...Op. aip. 43-83. orr.33 Hainbat egile: Neveras de Bizkaia...Op. aip. 16. or.34 IBÍDEM, 16. or.

Elurzuloetatik hurbil txabola batzuk eraikitzen zituzten, hain zuzen elurrabiltzeko lanabesak gordetzeko, horrelakoak izaten baitziren, besteak beste,palak, arrasteluak, pisoiak, pikatxoiak, andak, eskuko eskailerak, zurezko pole-ak, tornuak eta kateak. Urtean zehar garoa, lastoa, gari eta zekale-azala, sasiak,pinu-hostoak eta abar biltzen zituzten barnean, gero erabiliko zituzten-eta elur-zuloan egiten ziren izotz-geruzetarako isolatzaile eta bereizle gisa35.

Bertaratzeko toki zailetan kokatutako elurzuloetatik elurra garraiatzearidagokionez, ahuntz-larruz babestutako mandoak edo bizkarreko zahagiakerabiliz eramaten zuten. Bertaratzea errazagoa zen tokietan, berriz, idi edozaldiz eramandako gurdiak erabiltzen zituzten36. Elurra eskatutako herri etahiriei saltzen zieten, eta garraio lana nagusiki gauez burutzen zuten, produk-tua hobeto manten zedin37.

2.4. Erabilpena.

Elurra antzina-antzinatik erabili izan da hainbat gauzatarako. Medikun-tzan zein gastronomian (jakiak eta edariak hoztea eta kontserbatzea) emanda-ko erabilerak ditugu, dena den, aipagarrienak.

2.4.1. Gastronomikoa.

Elurra edariak hozteko eta izozkiak, sorbeteak, boladuak eta beste zenbaitegiteko erabiltzen zuten, nahiz elikagaiak kontserbatzeko ere erabiltzenzuten; izan ere, gatzetan jartze, ketze eta beste prozedura batzuen metodoosagarria zen38.

Horrelakoetan elurra erabiltzea, esan dugun bezala, Historiaurretik egiaz-tatuta dago. Gai hau aztertu duten autoreek elikagaiak kontserbatzeko erabi-lera aipatzen dute39.

Erromatarren garaian, Pliniok kontatu zigun ostrak gordin jaten zituztela,eta batzuetan elurretan zerbitzatzen zituztela; semola, ardo eztidun eta elu-rrez prestatutako krema bat ere deskribatu zigun40. "Historia Augusta" lanean'cellae supositoriae' eta 'frigidaris semper nivalibus' bezalako espresioak


35 CALVO BARCO, Angel Mª:Op. aip. 206. or.36 SALBIDEGOITIA, J.M.; BARINAGA, J.L.: Op. aip. 43-83. orr.37 CALVO BARCO, Angel Mª: Op. aip. 207. or.38 SALBIDEGOITIA, J.M.; BARINAGA, J.L.: Op. aip. 43-83. orr.39 Aipamena non: Hainbat egile: Neveras de Bizkaia...Op. aip. 8. or.40 IBÍDEM, 22. or.

daude jasota, eta hauek elurzuloei buruzko aipamenak lirateke. 'Cellae'horiek, esaterako, giroa hoztu eta halaz elikagaiak hobeto kontserbatzearrenelurrez betetzen ziren gelak ziratekeen 41.

Erdi Aroan zehar badirudi baztertu egin zituztela elementu horiek. Bainaesan behar dugu, halaber, epe horri buruzko datu eta azterlanetan dugulahutsunerik handiena42. Beraz, ez dakigu garai horretako elurzuloen erabilerazertan zen nagusiki.

Errenazimenduan, lehenago azaldu dugun moduan, atzera gora egin zuenazpiegitura horien erabilerak. 1659an F. Francok honakoa zioen:

"[...] será muy buen consejo poner la fructa en la cava donde estuviere lanieve porque con su frialdad elada se preservan algunos dias podrescimiento.Desta industria ussa Galeno para conservar algunos pescados sin podrescimien-to...y haze que se conservan y paravan tiessos, y tenían mejor gusto al comer... lomismo haze la nieve con pescados, fructas y carne..." 43.

Euskal Herrian elurrak oso estimu handia zuen freskagarriak egiteko.Ohiko edarietako bat limonada zen, garrafa ere deitua, ardo edo txakolin, ur,azukre eta limoia elur eta gatzez nahastuz egina. Limonada hau zen uda par-teko festa giroko oturuntzetako edari nagusia, Bizkaian behintzat44; aregehiago, XX. mendearen hasieran artean ere bizirik zirauen tradizioak.

2.4.2. Terapeutikoa.

Elurra sukarra jaisteko, koleraren aurka, hainbat hemorragia mota gera-razteko, garun-kongestioetarako, meningitisaren aringarri, hantura kontrakoeta gorputz-adarretako traumatismo, bihurritu eta hausturetarako analgesikogisa erabiltzen zuten.

Elurra medikuntzan erabiltzeari buruzko lehenbiziko datuak garai greziar-erromatarrekoak dira. Plinius Secundus-ek (K.o. 23/24-79) Comogeno izene-ko ukendu bat ematen zuen, eta honen osagaiak hurrenak ziren: antzara-gan-tza, "cinamomo", erramua, pikante zuria eta "comagene". Nahaste hauelurrez estalitako ontzi batean jartzen zuten, eta igurtziak emateko erabiltzenzuten konbultsio eta min handiak ziren kasuetan45.


41 AZKARATE, A.; GARCIA CAMINO, I. ; URTEAGA, M.: "Las neveras de Urkiola (Abadiano-Vizcaya).Notas sobre el uso de la nieve", Arqueología Espacial, 10. zk., 1987, 180-183. orr.

42 Hainbat egile: Los pozos de nieve de la Rioja...Op. aip. 55. or.43 IBÍDEM, 185. or.44 Hainbat egile: Neveras de Bizkaia...Op. aip. 22-24. orr.45 Hainbat egile: Los pozos de nieve de la Rioja...Op. aip. 46-47. orr.


46 IBÍDEM, 42. or.

Itxura denez, Erdi Aroan zehar elurra helburu terapeutikoetarako erabil-tzea oso ohiko kontua izan zen mundu arabiarrean, tradizio greko-erromata-rraren bidetik segitu baitzuten, eta ezaguera berriak mundu kristauan ere apli-katu zituzten46. Baina, esan dugun moduan, garai honi buruz duguninformazioa oso gutxi da.

XVI. mendearen amaiera aldean atzera jarri zen modan elurraren erabile-ra terapeutikoa, osasun arazoak sendatzeko elementu garrantzitsu gisa, berri-ro hartu baitzituzten kontuan antzinako testuak. Esan bezala, gaiari buruzkohainbat tratatu argitaratu zituzten, eta hauen eraginez elurraren erabileraberriro orokortu zen.

TAULA 1ELURRAREN ERABILERARI BURUZKO TRATATUAK

URTEA IZENBURUA EGILEA HIRIA (Arg.)

1569 "Tratado de la nieve y del Francisco Franco Sevillauso de ella"

1574 "Libro que trata de la nieve Nicolás Monardes Sevillay de sus propiedades y del modo que se ha de tener enel beuer enfriado con ella: y de los otros modos que hay de enfriar"

1576 "Alivio de sedientos, el cual F. Micón Bartzelonase trata la necesidad quetenemos de beber frio y refrescado con nieve, y lascondiciones que para esto son menester, y cuales cuerposlo pueden libremente soportar"

1576 "Libros de los probechos y Alonso Díez Daza Sevilladachos que provienen con la sola bebida del agua: como se deba escoger la mejor y rectificarlo que no es tal, y como se hade beber frío en tiempo de calorsin que haga daño"


URTEA IZENBURUA EGILEA HIRIA (Arg.)

1612 "Carta al doctor Pedro de Párraga Alonso González GranadaPalomino, médico en la ciudad deGranada; en que se trata del arte y orden para conservar la salud, ydilatar vida y buen uso del beberfrío con nieve"

1616 "Tratado de la grande excelencia Francisco Jiménez Sevilladel agua y de sus maravillas, virtudes, de Carmonacalidades y elección, y del buenmodo de enfriar con la nieve"

1621 "Breves advertencias para beber Matías de Porres Limafrío con nieve"

1636 "Disertación teórico-práctica de uso Toribio Cote Sevilladel agua fría en la operación de los Cobiáncatharticos"

1637 "Utilidades del agua de nieve y del Fernando Cardoso Madrilbeber frío y caliente"

1641 "Breve apologia y nuevo discurso Miguel Fernández Granadadel método que se debe observar, de la Peñareprobando el agua de nieve, endia de purga"

1641 "Breve antipología al discurso Isidro Pérez Jaénnuevo del doctor Miguel Fernández Merinode la Peña. Método verdadero del uso del agua de nieve en día de purga"

XVII. "Tractatus utilis et jucundus de Gaspar Caldera mendea potionum varietate" de Heredia

"Método curativo y uso de la nieve, Alonso de Burgosen que se declara y prueba laobligación que tienen los médicos de dar a los purgados agua de nieve, con las condiciones yrequisitos que se dirá"

Hurrengo mendeetan zehar elurra erabiltzen jarraitu zuten aipatu gauzeta-rako, hozteko duen gaitasuna baliatuz.

XIX. mendearen erdialdeko izurriteetan kolera asiarraren eta nafarreria-ren aurka erabili zuten47. Elur urtuaren tanta batzuk ere nahastu ohi ziren oliotanta batzuekin, erredurak arintzeko48.

2.5. Elurraren kudeaketa.

Tipologia kokapenaren arabera planteatzeko unean hiru mota aurkitzenditugu: biltze-zuloak, banaketarako elurzuloak eta etxeko elurzuloak. Lehen-biziko biak udal jabetzakoak ohi ziren, eta hirugarren motakoak, berriz, jabe-tza eta erabilera pribatukoak.

XVI. mendetik aurrera, elur eskaria gora eta gora ari zela, udal kontzejuakizan ziren elurzuloen kudeaketaren ardura bere gain hartu zutenak; halaz,eraikuntzaren ardura zein elur-hornidura enkante publikora ateratzearenahartu zuten.

Produktu honen hornidurarako enkante publikoa "kandela piztuaz" egitenzuten, eta interesatuei memorial bat azaltzen zieten, bertan jasota baitzeudenerrentamendurako baldintza guztiak49.

Udalak elur-hobia jarri, eta dirua aurreratzen zuen elur bilketa eta zuloansartze lanak egiten zituzten peoien jornalak ordaintzeko. Hornitzaileak,berriz, bere ondasun higigarriak eta onibarrak konprometitzen zituen, etafidatzaileak ere aurkezten. Baldintza hauek guztiak idatziz aurkezten ziren,udala zelarik alderdietako bata eta errentaria bestea, eta horrenbestez elur sal-menta babestuta geratzen zen, hau da, saltzeko ahalmena zuen bakarra erren-taria zen50.

Udalen elurzuloek derrigorrezko eginkizuna zuten auzotarrak salmentabidez izotzez hornitzea, pobre, ospitale eta umezurztegien kasuan izan ezik,hauei dohain ematen zieten eta izotza.


47 LABEAGA MENDIOLA, Juan Cruz: “Los pozos y el comercio de la nieve...Op. aip. 261-329. orr.48 CALVO BARCO, Angel Mª: Op. aip. 207. or.49 LABEAGA MENDIOLA, Juan Cruz: “Los pozos y el comercio de la nieve... Op. aip. 261-329. orr.50 LABEAGA MENDIOLA, Juan Cruz: “El abastecimiento de nieve...Op. aip. 247-288. orr.

3. ANDOAINGO ELURZULOA.

3.1. Deskribapen fisiko eta tipologikoa.

Aizkorri eta Onddo mendien inguruan, biok Andoaingo udal barrutianbaitaude, Onddoko elurzuloa dugu.

3.1.1. Kokapena.

Gure aztergaia Onddo mendian dago; mendi honek 786 m hartzen ditu51

koordenatutan emanak, honakoak dira: x (longitudea): 583788; y (latitudea):478525; z (altitudea): 717.


51 HIPERVÍNCULO "http://www.gipuzkoa.net" __www.gipuzkoa.net_-en 1:5000 eskalako web orrialdetikateratakoak dira.

52 USABIAGA FLORES, Amaia: Andoain. Mapa toponimikoa, Andoaingo Udala, Andoain, 1994.

Onddoko elurzuloaren kokapena52

3.1.2. Deskribapen fisikoa.

Harlangaitzez eginiko eraikin bat da, zorupean sartua. Bertako zorua har-langaitzez estaltzen zuten, elurra hobeto mantentzeko. Gaur egun sasiz esta-lita dago, eta ikusten diren gauza bakarrak lurreko hutsunea eta hormetakojatorrizko harlangaitzaren hondarrak dira.

1668ko eraikuntza kontratuan bada elurzuloaren deskripzio bat. Honenarabera zuloak 16 ukondo eduki behar ditu sakon (11 metro inguru). Zuloak,hondoan, 10 ukondo hartuko ditu zabal (7 metro inguru), eta goiko partean,berriz, 12 ukondo (8 metro inguru). Elurzuloak biribila izan behar du, "kon-pasaren buelta hartzen duela" alegia. Harlangaitza erabiliko da eraikitzeko,bai kanpoaldean bai barnealdean, hau da, egiten den zuloaren paretak harrizestaliko dira, eta kanpora ateratzen den zatian ere aparailu berbera erabilikoda. Elurzuloa egitean, honi "bere isurbide53 eta teilatuak" eman beharko zaiz-kio. Elurzulotik hurbil estalpe bat eraikiko da, langileen eta beharrezko ani-malien aterperako zein lanabesak gordetzeko54.


Onddoko elurzuloa

53 Elurzuloko isurbideari sangradera esaten zioten agirietan.54 GAO PT 2539, 249. aur.

3.1.3. Tipologia.

Bere eraikuntzaren ezaugarriak ikusirik, esan dezakegu elurzulo artifizia-la dela, kareharrizko inguru honen desnibelaz baliatzen dena. Tipologiaridagokionez, berriz, 800 metrotik gora egotean zulo etxoladuna izango litza-teke; datu hau, gainera, egiaztatu ahal izan dugu agiri bidez, elurzulo haueraikitzeko eskrituran hain zuzen:

"[..] .todo lo que ocuparen los tejados de la dicha nebera y cobertiço quehiçiere para el abrigo de la gente..."55.

Kokapenari begiratuta, biltze-zulo bat da. Bertan biltzen zuten izotzbihurtuko zen eta gero bloketan banatuko zuten elurra.

3.2. Historia.

1668ko abenduaren 6an Hernaniko Francisco de Roteta akordio batera iri-tsi zen Andoaingo hiribilduarekin, Onddo mendian elurzulo bat eraikitzeko.Kontratu honetan zehaztuko zituzten zuloaren neurriak, eraikuntza lanetanerabiliko ziren materialekin eta elurraren geroko kudeaketarekin batera56.

1671ko abenduaren 15ean Francisco de Rotetak elurzuloa eman zionAndoaingo hiribilduari. Ekitaldi honetan hargintzako lanak zein arotz lanakdeskribatu ziren. Francisco de Rotetak uko egin zion elurzuloaren gozamena-ri, gastu asko eragiten zizkiolako. Hiribilduak Francisco de Egoabil jaunarieman zion elurzuloa hurrena, ustia zezan57.

1671ko abenduaren 22an Andoain eta Urnietako hiribilduek akordio batlortu zuten, bietako elurzuloak elkarrekin ematearren errentan. Urnietak bielurzulo zituen, eta Andoainek bakar bat, elkarren arteko distantziak oso-osotxikiak ziren, eta horregatik komenigarri irizten zioten hiru elurzuloetakolana batera eramateari58.

1671ko akordioa 1699 arte bete zuten, baina urte horretan badirudi Ando-aingo hiribilduak ez zuela bete, bere elurzuloa errentan eman zuen eta,Urnietakoak kontuan hartu gabe alegia, eta honen ondorioz auzitan sartuziren hiribildu biak; honen exekuzio autoa 1700en eman zuen epaileak59.


55 GAO PT 2539, 249. aur.56 GAO PT 2539, 249. aur.-251. atz.57 GAO PT 2542, 305. aur.-309. aur.58 GAO PT 2542, 318. aur.-321. atz.59 GAO PT 2615, 5. aur.-6. aur. eta 139. aur.-144. aur.; GAO CO MCI 2494, 3. aur.-5. aur. eta 20. aur.-22. aur.

1715ean Andoaingo hiribilduak hainbat udal ondasun hipotekatu zituenerrolda batean, eta tartean zegoen "... el pozo y neuera que tiene en la monta-ña de Oindo..."60. Urte horretatik aurrera ez dugu, oraingoz behintzat, besteinolako daturik aurkitu.

3.3. "Oindo"ko elurzuloa eta elurraren negozioa.

3.3.1. Abiapuntua: elurzuloa eraikitzea.

Elurzulo hau udal jabetzakoa izan zen eraiki zuten une beretik, nahiz parti-kular bat izan eraikitzeko arduraduna udalarekin lortutako akordio baten ostean.

1668an Francisco de Rotetak Andoaingo hiribilduarekin adostu zuen"Oindo" inguruan (Onddon alegia) elurzulo bat eraikitzea; paraje hori Ando-aingo udalbarrutian zegoen61. Partikular hau berriro ikusiko dugu garai bere-ko agirietan, Hondarribiko hiribilduaren elur-hornitzaileen artean62; horren-bestez, datu hauen argitan pentsatzekoa da bera zela inguruko elur-hornitzailenagusietako bat.

Aipatutako akordioan Rotetak konpromisoa hartzen du oinplano berrikoelurzulo bat eraikitzeko, 1670eko abenduaren 25a izanik lanak amaitzekoepea. Onddo izeneko tokian zulo bat egin beharko du, eta elurzulo gisa ego-kitu, eta inguruan aterpe edo estalpe bat ere eraiki beharko du63.

Eraikuntzarako materialak hiribilduaren zein aipatutako Rotetaren kontu-ra izango ziren: hiribilduak ordainduko zuen behar adina egur, baina elurzu-loaren zein estalpearen beraren teilatuetarako behar zena hiribilduak berakemango zuen. Elurzuloaren eraikuntza lanak zirela eta, 1668ko bertako aben-duaren 9an Udalak jendaurreko enkante bat antolatu zuen, teilatu horiek egi-teko behar zen zura mozteko64. Beharrezko beste zur guztia Rotetak jarribeharko zuen, nahiz gero, jakina, gastuak ordainduko zizkioten. Iltzeak etateilak Rotetaren ardura eta kontura izango ziren65.

Hiribilduak 200 dukat zilar lagako zizkion, elurzuloaren eraikuntzarako gas-tuei aurre egin ahal ziezaien, betiere diru hori itzultzeko konpromisoa harturik.


60 HERNÁNDEZ EZQUERRA, Karmele: "Ubillos", Leyçaur 6, Andoain, 2000, 26-34. orr.61 GAO PT 2539, 249. aur.-251. atz.62 AZKARATE, A.; GARCIA CAMINO, I. ; URTEAGA, M.: Op. aip. 186. or.63 GAO PT 2539, 249. aur.64 GAO PT 2539, 247. atz.65 GAO PT 2539, 249. aur.

Alderdi bien arteko akordio ekonomikoak ez zuen jasotzen Rotetak egin-dako obrak hiribilduak ordaintzea, baizik eta elurzuloaren ustiapena ematea12 urterako. Lehenbiziko 8 urtean Rotetak ez zion hiribilduari ezer ordaindubeharrik izango, eta elurzuloaren gozamena berea izango zuen. Azken 4 urte-rako, berriz, urtean 100 dukat koartoko errenta ordaintzea finkatu zuten.Beraz, hiribilduak ez zion Rotetari diruz ordainduko, baizik eta elurzuloarenustiapenaz eskuratuko zuen gozamenaz66.

Kontzejuak, hala ere, baldintza batzuk ezarri zituen, eta aipatzeko modukoada horietako bat, honakoa: Roteta derrigortuta zegoen Andoaingo komunitate-ko herritarrak dohain hornitzera kasu berezietan, esaterako festetan eta zen-duen aldeko hileta-eginkizunetan. Baina Andoaingo herritarrek ezin zuten elurhau saltzeko erabili, baizik eta kontsumo partikularrerako eta, lehen esandugun moduan, komunitatearen gizarte-bizitzaren une berezietarako:

"...que hauiendo niebe en la dicha nebera aya de dar y de a qualquier vecinode la dicha Villa libremente sin pagar cosa alguna para las fiestas que se ofrecie-ren para las honras de los difuntos con que los tales vecinos no tengan la dichaniebe para bender..." 67

1671ko abenduaren 15ean Francisco de Rotetak elur-hobia eman zionhiribilduari. Honek bi maisu izendatu zituen, arotza bata eta hargina bestea,elurzuloa zein egoeratan zegoen azter zezaten alegia68.

Maisu harginak adierazitakoaren arabera, obrak nahiko egoera onean zeu-den, hormetako batzuk konpondu, esaterako aterpekoa, eta elurra sartzen zeninguruko harriei atzera ziria sartu behar bazitzaien ere. Gainera, kanpoaldeankarez egindako horma guztiak zarpeatu behar zirela adierazi zuen69. Elurzu-loa, estalpea eta aterpea aztertu ondoren, maisu arotzak estalkietan erreteilaegin beharra zegoela iritzi zion70.

Elurzuloa eraikitzeko lanek oso diru-inbertsio handia eragin zioten Fran-cisco Rotetari, askoz handiagoa, itxura, hasiera batean jo zuena baino. Kon-tuan izan behar da, inolaz ere, eraikitzeko kontratua 1668ko abendukoa dela,eta eraikitzeko epea 1670eko abendura arte luzatu zela. Elurzuloa eraiki etagero, Rotetak esan zuen ezinezkoa izan zitzaiola elur-horniduraren errentak


66 GAO PT 2539, 249. aur.-251. aur.67 GAO PT 2539, 249. atz.68 GAO PT 2542, 305. aur.-309. aur.69 GAO PT 2542, 306. aur.70 GAO PT 2542, 306. atz.

gozatzea, eta hau guztia bere interes ekonomikoen kalteko izan zela; horren-bestez, hobiaren aprobetxamenduari uko egingo zion hurrena. Hiribilduak ezzuen erabaki hau apelatu. Badirudi Rotetak, prozesu honek eragindako gas-tuen ordain gisa, ez zizkiola hiribilduari itzuli honek lehendik lagatako 200dukat zilar haiek71.

Rotetak uko egin ostean, Andoainek Urnietako Francisco Egoabil jaunarieman zion elurzuloaren aprobetxamendua, 6 urtean zehar72.

3.3.2. Elurraren negozioa.

3.3.2.1 Andoain eta Urnietako hiribilduen arteko konkordia

1671ko abenduaren 22an, elurzuloa eman eta egun gutxira alegia, Ando-aingo hiribilduak akordio bat egin zuen Urnietakoarekin, hiribildu bietakoelurzuloen kudeaketa elkarrekin eramateko73.

Akordio honen arabera, 3 elurzuloak beti-beti elkarrekin emango zituztenerrentan; elurzuloetako bat Andoaingo "Oindo" izeneko parajean zegoen,beste bat Urnietako "Mantele" izenekoan, eta azkena "Adarra haitzaren"ondoan, Urnietako partean hau ere. Hiru elurzulo hauen arteko tartea oso txi-kia zen, "moskete tiro bat" 74, eta bertan biltzen zen elurra Donostia hiria hor-nitzeko erabiliko zuten nagusiki.

Akordio hau egiteko unean hiru elurzuloak Francisco de Egoabilen esku-tan zeuden, berau baitzen errentaria. Andoaingo elurzuloa konkordia hauegin baino 7 egun lehenago besterik ez zuen eskuratu; konkordia honetan,gainera, Urnietako hiribilduaren lekuko gisa esku hartu zuen.

Errentamenduak hiru elurzuloak hartzen zituen elkarrekin, eta ezin izangoziren, inolaz ere, banaka eman errentan, errentagarritasuna galduko zuketela-ko hain justu ere. Errentamenduaren irabaziak hiribildu bien artean banatukozituzten, bakoitzak zeukan elurzulo kopuruaren arabera. Hau da, Urnietakirabazietatik bi heren eramango zituen, eta Andoainek heren bat. Konponke-ta lanek eragindako gastuetan ere bide bera erabiliko zuten, hiribilduen arte-an proportzioa eginez alegia.


71 GAO PT 2542, 307. atz.-308. atz.72 GAO PT 2542, 309. aur.73 GAO PT 2542, 318. aur.-321. atz.74 GAO PT 2542, 318. atz.

Errentamendu kontratuen iraupena sei urtekoa izango zen, eta horrelaxebete zen gainera Francisco Egoabilek 1671ko abenduaren 15ean Andoaingoelurzuloa errentan hartu zuenean.

Akordioak, halaber, aipatzen zuen elurzuloetako elurra Donostia hiriahornitzeko adinakoa izan ezean, ezin izango zirela elurzuloak handiagotu,bai ordea berriak eraiki. Lehena Andoainen eraikiko zuten, Urnietakoen neu-rriak emanez, hurrena Urnietan, eta horrelaxe segituko zuen txandak. Elurrahiribildu bietako mendietan bil zitekeen, nahi zuten tokian, kontua baitzenelurzuloetan behar adina izatea elur-hornidura ziurtatu ahal izateko.

Hiribilduek konpromisoa hartu zuten elur garraioa errazteko, elurzuloeta-rako bideak konpondu eta txukun mantenduz horretarako.

Errentariak bere gain hartu behar zituen gastuetan, hobiak elurrez betetze-ko behar zituen langileen lanaldiak ordaintzea sartzen zen. Langile hauekaipatu hiribilduek jarriko zizkioten.

Errentariak egurra behar izanez gero, herriek emango zioten, baina ezinizango zuen, inoiz, herri-jabetzako haritzik erabili. Moz zitzaketen bakarrak"jaroak" ziren, sastrakak alegia, haritza bera beste diru-iturri bat baitzen uda-lentzat, bai eraikuntzarako saltzeko bai energi iturri gisa (ikatza) erabiltzeko75.

Elurzulo honen historiari eskainitako atala egiteko unean, dagoenekoadierazi dugu 1671ko akordio hau 1699 arte bete zutela. Azken urte honetan,Urnietako eta Andoaingo hiribilduak auzi batean murgilduko ziren, elurzulo-en kudeaketa zela arazo sortzailea.

3.3.2.2. Donostia hiriaren hornidura.

1671ko konkordian adierazita dagoenez, hiru elurzuloetako elurrarenaprobetxamendua Donostia hiria hornitzera bideratuko zen. 1699ko otsaila-ren 14an emandako txosten batean76 hornitze eginkizun hori aipatzen da, etaadierazten 1695ean Martin de Larburuk eskatu zuela 3 elurzuloak errentanhartzea, eta horretarako 250 dukat eskaintzen zituela urtean; eskaintza honi,dena den, ezetza eman zioten. Larburu horrek hiru elurzuloak eskuratzekozuen interesak sorburu garbia zuen, Donostiako hiriaren elur-hornitzaileabera izatea hain zuzen.


75 GAO PT 2542, 318. aur.-321. atz.76 GAO PT 2615, 141. aur.-142. aur.

Martin de Larburuk, Urnieta eta Andoainen hiru elurzuloak eskuratzerikizan ez zuenean, beste elurzulo bat eraiki beharra ikusi zuen, eta horretarakoIgeldo (Donostia) aukeratu zuen. Hiru urtez erabili zuen, gure ustez 1695etik1698 arte, baina ez dirudi hango elurra hiria hornitzeko adinakoa zenik, etahorregatik eskatu zuen atzera Andoaingo elurzuloa errentan hartzea. Larbu-ruk alegatu zuen elurzulo honetan elurra hobeto mantentzen zela Urnietakobietan baino, eta horrenbestez ez ziola beharrezko irizten azken bi hauek ereerrentan hartzeari. Larburuk planteatzen zituen baldintzetan 6 urteko errenta-mendua jasotzen zen, urteko 40 dukateko errentaz. Bere proposamena onartuezean, Berastegira jotzeko asmoa azaldu zuen, aipatu hiru elurzuloetatik hur-bil bazuelako hiribildu hark beste bat.

Txosten honen azken konklusioan jasotzen denez, Andoaingo hiribilduaklibreki erabil zezakeen bere elurzuloa77. Eta txosten honen hurrengo egunean(otsailaren 15ean) elurzuloa enkantera atera eta errematea Martin de Larbu-ruren alde izan zen; honek, Andoaingo hiribilduan, Felipe de Leiza izan zuenordezkari. Donostia hirirako elur-hornitzaile izaki, Oindoko elurzuloa 6 urte-rako hartu zuen errentan, urtean 40 dukat ordainduz horretarako78.

Urte bereko otsailaren 16an errentamendu kontratua egin zuten, batetikAndoaingo hiribilduak eta bestetik Martin de Larbururen ordezkaria zenFelipe de Leizak. Kontratuan adierazten zenez, adostasuna lortu ahal izatekoeten egin zuten elurzuloen errentamendurako Andoainek Urnietarekin eginazuen konkordia. Hiribilduak berak adierazi zuen Oindoko elurzuloa hiruurtez eduki zuela errentan eman gabe, eta ondorioz errentamenduak ekarriohi zituen sarreren faltan izan zela. Dagoeneko azaldu dugun moduan, 6 urte-rako eta urteko 40 dukateko errentaz egin zuten errentamendua; errentaordaintzeko Santiago eguna ezarri zuten, uztailaren 25a alegia. Kontratuarenbaldintzen artean nabarmentzekoa da elurzuloa konpontzeko eta garbitzekolanak, oso garrantzitsuak inolaz ere elurra behar bezala kontserbatzeko,errentarien kontura izango zirela. Elurra bera Andoaingo hiribilduaren edo-zein menditatik eraman zezaketen elurzulora. Errentamendu-epea amaitzeanelurzuloak beterik egon beharko zuen, hurrengo errentariak hornitze-laneansegitu ahal izan zezan. Dirudienez, kontratua amaitzeko garaia Eguberriinguruan zen79.


77 GAO PT 2615, 141. aur.-142. aur.78 GAO PT 2615, 143. aur.-143. atz.79 GAO PT 2615, 138. aur.-140. atz.

3.3.2.3. Interes gatazka: Andoain eta Urnietaren arteko auzia.

Aurreko errentamendu kontratua izan zen Urnietaren eta Andoainen arte-ko auziaren abiapuntua. Lehenak bigarrena salatu zuen, esanez ez zuela bete1671n izenpetutako konkordia, zeren eta han hitzartutako baldintzen arabera,Andoainek ezin baitzuen bere elurzuloa besteak gabe errentan eman.

Urnietako hiribilduak defenditzen zuen konkordia indarrean mantentzea,hiribildu bientzat onuragarria izaten segitzen zuela irizten ziolako; izan ere,udal errentetan sarrera batzuk eragiten zituen 80.

Urnietak aurkeztu zuen txostenean, aurka egiten zien Andoainek konkor-dia eteteko emandako hainbat arrazoiri. Alde batetik, Andoainek alegatuomen zuen akordioak ez zuela balio, errege berrespenik ez zuelako; Urnietakerantzun zion hiribilduek erregearen baimena zutela bere burua administra-tzeko, beren baliabide propioetatik abiaturik ahalik eta onurarik handienakeskuratzeko bidean betiere.

Hiribilduek elkarri egiten zizkioten salaketen ardatz gisa, "monopolio" eta"monipodio" kontzeptuak ageri dira auzi honetan. Urnietako hiribilduak aur-keztu zuen salaketan, monopolioaren definizio bat ageri zaigu:

" ... el monopolio solo se contrae o comette quando dos o mas combienen enque las cossas vendibles no las venderan a otro prezio que el que conzierttan yseñalen entre ssi y como queda dicho esto solo prozeda en los mercaderes que tie-nen de venta en publico comerçio generos o proyben que ottros los yntroduzcanpor gozar del mayor precio..." 81

Definizio hau bat dator XVIII. mendeko hiztegiekin emandakoarekin:"Monipodio: Convenio o contrato de algunas personas, que unidas tratan

algun fin malo. Es corrupción de MONOPOLIO (...)Monopolio: Compra de géneros o mercaderías, que alguno hace para estan-

carlas y venderlas a precio cierto. El convenio hecho entre los mercaderes de ven-der a un determinado precio los géneros. Es prohibido, y algunos le llamanMONIPODIO"82

Badirudi Andoainek Urnieta salatu zuela monopolioa erabili nahi izateaz,hau da, inguruko elurraren negozioa bideratzeko ahaleginetan aritzeaz;Urnietak erantzun zuen ez zela inolako monopolio ahaleginetan ari, zeren eta


80 GAO CO MCI 2494, 24. aur.-27. atz. eta 35. aur.-35. atz.81 GAO CO MCI 2494, 3. atz.-4. aur.82 REAL ACADEMIA ESPAÑOLA: Diccionario de la lengua castellana, Real Academia Española, Madril,

1791, 574. or.

elurraren probetxuaren errematea enkante publikoan ematen zitzaion gehieneskaintzen zuenari. Gainera, Urnietak erantsi zuen monopoliorik izanez gerohori erremategilearen eskutan egongo zela. Hau Donostiako elur-hornitzaileMartin de Larbururi buruzko ezkutuko aipamen bat izan liteke.

"...para que los dueños de dichas possessiones arrendables convengan entressi en que no arrendavan la una sin la otra por conveniençia que da esso se sigilaa ambas nadie a dicho que toque en monopolio especialmente quando combienenque el arrendamiento sea en almoneda remattandose publicamente en el mayorponedor..."83

Andoainek, bere aldetik, beste txosten baten bidez erantzun zuen, eta bertandefenditu zuen hiribildu bien artean 1671n izenpetutako konkordia ez zelalegezkoa. Baieztapen honen alde hainbat arrazoi eman zituen, eta guztietangarrantzitsuena honakoa genuen: konkordia hura hiribildu bientzat ahalik etaonurarik handienak lortzeko izenpetu zuten. Andoainek zioenez, bere elurzuloaUrnietakoak baino hobea zen, eta horrenbestez kalteko ateratzen zen irabaziakbanatzeko unean, heren bat besterik ez zuelako eskuratzen.

"...la nevera de mi parte por su calidad y bondades equibalente a las dos de laparte contraria y deviendo por esta razon aun quando no hubiese las nulidadesalegadas contribuirsele con la mitad del producto solo se le aplico la tercia parteen que concurrio una notoria lesion..."84

Une horretan, Urnietak egin presioen eraginez, hiru elurzuloak ustiatugabe zeuden, hiribildu bien kalterako, ez baitzuten inolako etekinik atera-tzen. Andoainek behin eta berriz aipatu zuen arazo honen sorburua UrnietakDonostiaren hornitzaile Martin de Larburuk 1695eko enkantean egin eskain-tzari uko egitean zegoela. Txosten honetan ikusten denez, bazen Urnietarizuzendutako salaketa lauso bat, azken erabakiak Andoain kontuan hartzekehartu izanagatik; izan ere, horrela jokatzeko Urnietak bere alde zituen baielurzulo gehiago edukitzea bai gai honetan eskarmentu handiagoa izatea.

Auzi berean Martin de Larbururen txosten bat ere jasota dago, ohartarazibaitzuten auzia burutu bitartean ezingo zuela Andoaingo elurzuloa bete, eztabertan bildutako elurraren probetxurik atera ere. Txostenean zioenez, Larbu-ruk ordurako betea zuen Onddoko elurzuloa, eta auzia zela-eta ezin zion ino-lako probetxurik atera; horregatik, bere aldetik ere jarria zion auzia Andoain-go hiribilduari, elurra ateratzen hasi ahal izateko85. Larburuk txostenean


83 GAO CO MCI 2494, 3. atz.-4. aur.84 GAO CO MCI 2494, 20. atz.-21. aur.85 GAO CO MCI 2492, 40. aur.

deklaratu zuen bazterrean lagako zuela Andoainekin izenpetutako kontratua,ezin zuelako elurzulotik inolako irabazirik atera. Andoainek berak, ostean,iritzia aldatu zuen, eta Urnietarekin batera eskatu errentamendu kontratu horibaliogabe uztea.

Auzi hau burutzen duen exekuzio-autoan, 1700eko urtarrilaren 28koan,Andoain eta Urnietako hiribilduak bat eginik ikusten ditugu Martin de Lar-bururen aurka. Auziaren prozesuan zehar Andoainek bat egin zuen atzeraUrnietarekin, Martin de Larbururekin zuen errentamendu kontratua balioga-betzeko eskaria eginez. Autoan, berriz, justiziak dekretatu zuen hiribildu biaklibre zirela bere ondasunak, kasu honetan elurzuloak, erabiltzeko, eta Martinde Larburu ere Andoainekin zuen kontratutik libre geratu zen. Ez dakigu,ordea, zein izan ziren Andoain Urnietara hurbiltze hau eragin zuten arra-zoiak. Hiribildu biek hitzartu ote zuten Larbururekin hiru elurzuloak elkarre-kin ematea errentan? Alderdi biek etekin handiagoak aurkitu ote zituztenbeste bide batzuk jorratuz?

4. KONKLUSIOAK.

Lan honen konklusio gisa hainbat xehetasun eskaini nahi ditugu:

Azterlan dugun gaiari buruzko bibliografiari dagokionez, azpimarratze-koa da egindako ikerlanak gutxi direla, eta gainera behin eta berriz aritzendirela gauza berberen inguruan, hau da, elurraren erabilera, elaborazio proze-sua eta probintzia bakoitzean dauden elurzuloen inbentarioa besterik ez duteaipatzen.

Elurzuloen erabileraren une gorena XVI. mendetik aurrera heldu zen,antzinateko tradizioari atzera heldu eta, honetan oinarriturik, elurraren erabi-lerari buruzko hainbat tratatu argitaratu zituztenean. Gure elurzuloaren erai-kuntza-data elurraren erabileraren goren aldian kokatzen da, XVII. mendeanhain justu.

Onddoko elurzuloa artifizial etxoladunen tipologian kokatuko genuke, etaduen kokapenari begiratuta, berriz, biltze-zulo bat izango litzateke.

Elurzuloa udal jabetzakoa izaki, ikusten dugu bere ustiapen-sistema batdatorrela beste toki batzuei buruzko bibliografian planteatzen denarekin; izanere, horietan jarduteko modua honakoa zen:

– Udalak enkante publikora ateratzen zuen elurzuloaren ustiapena, etaeskaintza onenari ematen zion errentan; honen kontura izango zirenelurzuloan egin beharreko lan guztiak.


– Onddoko elurzuloaren errentariak arduratu behar zuen udalak eskain-tzeko konpromisoa zuen langile-koadrilez. Hau da, koadrila hauen lanaantolatu behar zuen, eta eginikoaren ordainketa bideratu. Egin beharre-ko lana honakoa zen: neguan elurra eta uda partean hostoak eta adarrakbiltzea, eta ondoren hauek guztiak garraiatzea.

Elurraren erabilerari dagokionez, bibliografian funtsean erabilera terapeuti-ko eta gastronomikoak biltzen dira. Andoaingo elurzuloaren kasuan erabileragastronomikoa egiazta dezakegu; ez dakigu, ordea, medikuntzan erabilerarikematen ote zioten. Zehazki esatearren, agiri bidez ziurtatuta dago egun berezie-tan erabiltzen zutela, esaterako festa egunetan eta hileta-eginkizunetan.

Lan hau egiteko bildutako dokumentazioa harturik oinarri, konturik aipa-garriena elurzuloaren udal kudeaketa da. Badirudi, gainera, udal elementuhau diru-iturri garrantzitsua izan zela hiribilduarentzat, halako moduan nonelurzuloaren ustiapenarekin espekulatzera eta auzoko hiribildu batekin auzi-tan sartzera iritsi baitzen.

– Kontuan hartu beharreko puntuetako bat zera dugu, Andoaindik hurbilkokatutako elurzuloak Donostia elurrez hornitzeko erabiltzen zituztela;izan ere, bera izango zen inguruko elur-kontsumitzaile nagusia.

– Onddoko elurzuloa 1668an eraiki zuen Donostia hiriaren elur-horni-tzaileetako bat zatekeen Francisco de Rotetak, Hernaniko auzo berau.Gizon honek, dena den, elurzuloaren aprobetxamenduari uko egin zionhiru urte igaro orduko, eta orduan Andoaingo hiribilduak akordio bategin zuen aldameneko Urnietakoarekin, elurzuloak kudeatzeko.

– Konkordia horretan adostu zuten Urnietak zeuzkan bi elurzuloak etaAndoainena elkarrekin ematea errentan; izan ere, hiruren arteko tarteaoso txikia zen. Konkordia honen unean, hiru elurzuloak UrnietakoFrancisco de Egoabilek zeuzkan errentan hartuta.

– Hiribilduen arteko akordioa 1699 arte mantendu zen; une horretan,Andoaingoak utzi egin zuen, bere elurzuloa Donostiaren elur-horni-tzailea zen Martin de Larbururi ematearren errentan. Honen ondorioz,hiribildu bien arteko auzi bat sortu zen.

– Urnietaren eta Andoainen arteko konkordian zehazten zenez, bertakoelurzuloetako elurra Donostiako eskaria asetzera bideratu behar zen.Hiri honen hornitzailea Martin de Larburu zen. 1695ean hauxe izanzen eskaintzaile bakarra hiru elurzuloak errentan hartzeko egindakoenkantean, eta 250 dukat eskaini zituen hiru elurzuloetarako. Urnietak


ez zuen eskaintza hau onartu, gure ustez irabazi handiagoak lortzekoaukera ikusten zuelako. Ez dakigu zein izan zen Andoainen jarrerakontu honetan, baina auzitan sarturik Urnietari leporatu zion azken era-bakia hartu izana, hain zuzen hiru urtez etekinik ez ateratzea eragingozion erabakia. Larburuk, itxura denez, ezetza eman zion hiribildueidiru gehiago eskaintzeari, eta Igeldon beste elurzulo bat eraikitzea era-baki zuen, honen bidez behar adina elur izatearren Donostia hornitze-ko. Baina 1698an argi geratu zen Igeldoko elurzuloa dagoeneko ez zelabehar adinakoa, eta Larburuk Andoaingoa errentan hartzera jo zuen,Urnietakoekin tratuan sartu gabe. Andoainek onartu egin zuen propo-samena.

– Gauzak horrela, Urnietako hiribilduak Andoain salatu zuen konkordiaez betetzeagatik, asmoa baitzuen konkordia bete eta, horrenbestez,Martin de Larbururi presioa egiteko hiru elurzuloak har zitzan erren-tan. Auzian zehar Andoainen jarrera aldatuz joan zen, Urnietarenetikgero eta hurbilago jarriz hain justu, eta azkenean biek proposatu zutenAndoaingo elurzuloa errentan emateko Martin de Larbururekin izenpe-tutako kontratua baliogabetzea. Auziaren ardura zuen epaileak ontzatjo zuen proposamen hau.

– Auzitan sartutako hiru alderdien interesei egokitutako amaiera batizango zen agian. Dena den, ez dakigu egokitze hori hiru alderdienarteko akordio bati esker gauzatu zen, edo alderdietako bakoitzak bereinteresak babestu izanaren ondorioz.

Lan hau egin ostean, eta amaierako konklusio gisa, esan dezakegu elurra-ren negozioa nahiko jarduera garrantzitsua zela, eta udal barrutian elurzulobat edukitzea baliabide garrantzitsua zela kontzeju jabearentzat, irabaziakateratzeko unean.


5. BIBLIOGRAFIA.

AGUIRRE SORONDO, A.: "Los elurzulos o neveros de Deba", Deba, 26.zk., 1993, 61-65. orr.

AZKARATE, A.; GARCIA CAMINO, I. ; URTEAGA, M.: "Las neveras deUrkiola (Abadiano-Vizcaya). Notas sobre el uso de la nieve", Arqueolo-gía Espacial, 10, 1987, 173-190. orr.

CALVO BARCO, Angel Mª: "Los neveros, una actividad desaparecida ennuestras montañas", Zainak, 14, 1997, 203-213. orr.

DIEZ, Alejandro: Olite. Historia de un reino, Gráficas Lizarra, Lizarra, 1984.

GARCIA SERRANO, R.: "Neveras tradicionales en Navarra", La GranEnciclopedia Vasca, III. Bilbo, 1976, 232-275. orr.

HERNANDEZ EZQUERRA, Karmele: "Ubillos", Leyçaur, 6, 2000, 9-36. orr.

IDOATE, Florencio: "Invierno en verano o nieve en Pamplona, Estella yTudela", Rincones de la Historia de Navarra, Principe de Viana, Iruñea,1951. 206-211. orr.

IDOATE, Florencio: "Nieve en julio en Tudela", Pregón, 100. zk., 1969.

LABEAGA MENDIOLA, Juan Cruz: "Los pozos y el comercio de la nieveen Viana y Aras", Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 39.zk., 1982, 261-329. orr.

LABEAGA MENDIOLA, Juan Cruz: "El abastecimiento de nieve a Sangüe-sa (1600-1926)", Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 60.zk., 1992, 247-288. orr.

LOPEZ TOLEDO, J.M.: "Logroño bebe frío", Berceo, 17, 1962, 450-451. orr.

MANTEROLA, A.; ARREGI, G.; GARCIA, J.L.: Bizkaiko elurzuloak.Neveras de Bizkaia, Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 1994.

OLAÑETA, Amaia eta URKIOLA, Argiñe: Txondorrak, karobiak, elurzulo-ak, Bergarako Udala, Oñati, 1998.

SALBIDEGOITIA, J.M.; BARINAGA, J.L.: "Las neveras de Vizcaya",Kobie, 5, 1974, 43-83. orr.

Hainbat egile: Los pozos de nieve de la Rioja, Caja de Ahorros de Zaragoza,Aragon y La Rioja, 1980.

Hainbat egile: Neveras de Bizkaia, Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 1994.


6. AGIRI-ERANSKINAK.

6.1. Onddoko elurzuloa eraikitzeko kontratua.

1668ko abenduaren 16an Andoain

"ESCRIPTURA DE LA NEBERA DE LA VILLA DE AYNDOAYN ENTRELA JUSTICIA Y REGIMIENTO DE ELLA Y FRANCISCO DE ROTTETAY SUS FIADORES"

Gipuzkoako Agiritegi Orokorra, Leg. 2539, orr. 249aur.-251atz.

En la noble y leal Villa de Ayndoain a seis dias del mes de dezembre demil/ seiscientos y sesenta y ocho años ante los señores Pedro de LarramendiBe-/- rrozpe alcalde hordinario de la dicha villa y su Jurizdicion por el Reynuestro Señor / y Joanes de Arizmendi Echeuerria Regidor de la dicha Villa ypor testimonio/ de mi el escrivano parecieron presentes Francisco de RotetaJoanes de Zaualegui/ y Joan Batista de Araeta todos veçinos de la Villa deernani y dijieron/ que el dicho Francis(co) de Roteta esta combenido y con-zertado con el concejo/ Justicia y Regimiento y Vecinos desta dicha villa deAyndoayn de haçer en/ termino concejil desta dicha villa y su jurizdicion unabujero oyo y ne-/- bera debajo de las condiciones seguientes (SIGNO) =/

Lo primero que aya de hacer un oyo y abujero desde lo estremo y alto de/la tierra començando para debajo de diez y seis codos de ondo y de ancho enel/ ondon del dicho abujero de diez codos y en los estremo y alto del dichoabujero/ de doçe codos de ancho y todo el dicho oyo y abujero desde lo bajodel asta/ lo alto y redondo a la buelta del compas/

Ytten que el dicho Francisco de Roteta aya de Acauar el dicho oyo y abu-jero de / bera (SIC) y ponerla en forma como se requiere con su sangradera ytejados y el/ dicho oyo y abujero ansi por dentro como de fuera con paredesde manposteria/ y de la forma y manera que combenga y se requiere a satis-facion del concejo/ justiçia y Regimiento y Vecinos desta dicha Villa y de laspersonas que para ello fueren/ nombradas por Ambas partes Juntamentehaciendo las paredes de manpos-/- teria todo lo que ocuparen los tejados dela dicha nebera y cobertiço que se / hiçiere para abrigo de la jente que acu-diere para llenar de niebe el dicho oyo/ y abujero y de las caualgaduras ezetopor la parte de Arruia que es por donde/ se a de entrar la niebe al dicho abu-jero (SIGNO) =/


Ytten que los Maderos que necessitare el dicho oyo y abujero en el ondon/son y an de ser por fe del dicho Francisco de Roteta ansi el balor de losdichos maderos/ como su carreto y ponerlos en la forma y manera que serequiere sin parte/ desta dicha Villa./

Ytten que el concejo Justiçia y Regimiento de la dicha Villa aya de dar aldicho// Francisco de roteta todo el material del maderamen y tabla serradaque necesitaren/ los tejados del dicho oyo y abujero con el cobertiço que sehiciere fuera del dicho abu-/-jero para abrigo y albergue de la dicha jentetodo el dicho material al pie del abujero/ y la manifactura clauos y texa quenecesitaren todos los dichos tejados y cobertiços/ es y a de ser por quenta ypago del dicho Francisco de Roteta (SIGNO) =/

Aya de acauar el dicho oyo y abujero en toda forma y ser para el dia vein-te y çinco de deciembre de mil y seiscientos y sesenta y nueve/

Ytten que el dicho Francisco de roteta y aya de gocar y goçe el dicho oyoy abujero de/ nebera por tiempo y espacio de doçe años primeros que comen-zaron a correr y contarse desde/ el dia honze de nouiembre passado de estepresente año en adelante a sauer en los ocho/ años primeros libremente y sinrenta alguna y en los quatro años seguientes ultimos/ de pagar y pague a estadicha villa y su concejo quatrocientos ducados de vellon a respecto/ de zienducados por año por el dia onze de nouiembre de cada año y al cauo de losdichos doçe años a / de quedar y quede y el dicho oyo y abujero de neberacon sus tejados libres y esento para le (sic)/

Ytten que la dicha Villa y su concejo Justicia y Regimiento y Vecinosayan de dar al dicho Francisco/ de roteta para aya de haçer el dicho oyo yabujero y obras del ducientos ducados de plata/ con obligacion de que eldicho Francisco de roteta los aya devoluer y restituyr a la dicha Villa des-/-dequatro Años primeros a respecto de cinquenta ducados por año y ansi mismole aya de dar/ dicho roteta libres y esentos los caminos seruidumbres para ladicha nebera y carreto/ la niebe como tambien la leña neçessaria en losdichos doçe años al tiempo/ que quando estubiere llenando de niebe y no enotros tiempos/

Ytten que el dicho roteta aya de dar y de fianças llegas llanas y abonadaspara la paga/ y cumplimiento de todo los susso dicho y que hauiendo niebe enla dicha nebera aya de dar/ y de a qualquier vecino de la dicha Villa libre-mente sin pagar cosa alguna para las fiestas/ que se ofreçieren como para lashonras de los difuntos con que los tales vecinos no tengan/ la dicha niebepara bender (SIGNO)=


Y debajo de las dichas condiciones y / de ellas para seguridad de todo losusso dicho era neçesario hacer escriptura y poniendo/ execucion lo sussodicho el dicho Francisco de roteta como principal deudor y los dichos Joanesde Za-/-balegui y Joan Bautista de Araeta como sus fiadores y llanos pagado-res haciendo/ hicieron de deuda y fecho ajeno suyo propio satisfechos delriesgo y obligacion que han/ de sus personas y bienes los tres juntos de man-comuna a voz de uno y qualquier de ellos/ de por si y por es todo insolidumrenunciando como renunciaron la autentica pressente hoc (SIC)/ de fide Iuso-ribus (SIC) Rex de bendi ley de partida que la diuision y escursion(SIC) debienes/ con las demas leyes de esta mancomunidad en forma para no usar delauxilio/ y fuerza de ellas se obligauan y obligaron con sus personas y bienesmuebles y raizes hauidos y por hauer aquel dicho Francisco de Roteta enconformidad/ del primer Cappitulo de las dichas condiciones ara el dicho oyoy abujero de nebera/ desde lo alto y extremo de la tierra donde comenzarapara debajo de diez y/ seis codos y de Ancho en el ondon diez codos y enestremo y alto/ del dicho abujero de doçe Codos de Ancho y todo el dichoabujero desde lo bajo/ del asta lo alto Redondo a la buelta del compas/ [...]

6.2. Urnieta eta Andoaingo hiribilduen arteko konkordia- eskriturarenzatia.

1671ko abenduaren 22an Urnieta

"TRANSACCION Y CONCORDIA EN RAZON DE LOS OIOS YABUJEROS DE NEBERAS ENTRE LAS VILLAS DE URNIETA YAYNDOAYN"

Gipuzkoako Agiritegi Orokorra, leg. 2542, orr. 318aur.-321atz.

En la cassa solar de Urmeneta sita en jurisdizion/ de la noble y leal villa deUrnieta a veynte y dos dias/ del mes de diziembre de mil y seiscientos y seten-ta y un/ años ante mi Sebastian de Eguzquiça escrivano del rey/ nuestro señory del numero de la villa de Ayndoayn/ y testigos parezieron presentes de launa parte los señores/ Santiago de Camio Alcalde hordinario de la dicha villade Urni-/-eta su termino y jurisdizion por el rey nuestro señor Joan/ de Bar-cayztegui y Esteban de Yparraguirre regidores de la dicha/ villa Francisco deEgoabil Francisco de Ayzpurua Miguel de Ycuza/ y Martin de Ycuza vezinosde la dicha villa en nombre/ del conzejo y justicia regimientos vezinos de ladicha villa/ de Urnieta en virtud de su poder otorgado por testimonio de/ mi el


dicho esscrivano, eno ocho del Pressente mes y año (SIGNO) y de la/ otraparte los señores Joanes de Larramendi torrea al-/-calde hornidario de lanoble y leal villa de Ayndoayn/ su termino y jurisdizion por el rey nuestroseñor Simon/ de Sasturayn y Joanes de Ubillos regidores de la dicha villa/Joan de Berrozpe Esteban de Belaunzaran y Echave Ygnazio de/ GaragorriSebastian de Ynziarte Sebastian de Portu y simon de Aynziça vezinos de ladicha villa de Ayndoayn [...]

y Estavan conformes Ambos los dichos conzejos sus justicias/ regimien-tos y vezinos de las dichas villas de hazer y otorgar/ escriptura de transsaziony concordia para que los dichos tres oyos/ y abujeros de neberas anden juntosen arrendamiento/ sin que se puedan dividir ni apartar una de otra sino queperpe/tuamente anden juntos y se ayan de poner en renta/ y arrendamioentojuntos y se ayan de rematar en una/ perssona que mas diere de renta la qual seaya de repartir/ por yguales partes rata por cantidad a saver a la dicha villa/ deUrnieta las dos partes y la tercera a la dicha villa de / Ayndoayn por qual-quiera perssona aun que sea de fuera parte/ de ambas las dichas villas horasea para la Provision de la/ niebe de la ziudad de San Sebastian como paraotra qualquiera/ parte siempre ayan de andar juntos en renta los/ dichos tresoios sin que se puedan dividir ni separar una de/ otra y poniendo en execu-zion lo que anssi esta tratado y co-/-municado entren ambos los dichos con-zejos sus justizias [...] con las condiziones forma y manera siguiente(SIGNO):/

Primeramente que los dichos tres oyos y abujeros de neberas/ que estan enlos dichos terminos de Mantele Adarra/ y Oyndo Por quanto estan dentro de untiro de mosquete/ ayan de Andar y anden juntos en renta y arenda/miento per-petuamente durante el mundo fuere mundo/ desde el dia onze de noviembrevenidero de mil y se/iscientos y setenta y siete en adelante por que hasta/ enton-zes tiene tomados los dichos tres oyos y abujeros// de neberas por su quenta eldicho Francisco de Egoabil siendo/ necessario Por esta pressente escripturadesde agora para en-/-tonzes y de entonzes para agora juntavan y juntaron losdichos/ tres oyos y abujeros de neberas para que perpetuamente/ anden juntos ydebajo de una escriptura de arrendamiento/ sin que se puedan dividir ni dividanuna de otra y de un arren-/-damiento y perssona que mas diere por ellas derenta la qual/ dicha renta es y a de ser perpetuamente rata por cantidad por/yguales partes a saver los dos tercios para la dicha villa/ de Urnieta y su conze-jo y el otro tercio para la dicha villa/ de Ayndoayn y su conzejo (SIGNO)/

Ytten que ningun vezino ni morador de ambas las dichas/ villas no pueda


tomar ni tome en renta y arrendamiento/ los dichos dos oyos y abujeros deneberas de la dicha villa de/ Urnieta sin el dicho oyo y abujero de nebera dela dicha/ villa de Ayndoayn ni tampoco aquella la pueda tomar solo/ sin losdichos dos de la dicha villa de Urnieta por que como/ se refiere en el capitu-lo antezedente siempre y perpetua-/- mente an de andar juntos y debaxo deuna escriptura/ de arrendamiento los dichos tres oyos sin que se puedan divi-dir ni separar una de otra/ [...]

Ytten que ninguna de las dichas villas sus conzejos justizia/ regimientos yvezinos puedan hazer ni agan ninguna union/ transsazion ni escriptura deconcordia con ninguna de las/ ziudades villas ni lugares de esta muy noble ymuy leal/ provinzia de guipuzcoa ni tampoco con ninguna comunidad/ com-bento ni perssona eclessiastica ni secular para hazer ningun/ oyo ni oyos deneberas anssi en terminos de las dichas dos/ villas ni de otras ziudades villasni lugares ni terminos de/ particulares so pena de que se lo hizieren paguen derenta/ por los dichos oyos que anssi estubieren las dichas villas com/ ssi lostruxiessen en renta (SIGNO)=/

Ytten que ninguna de las dichas villas sus conzejos/ justizias regimientosni bezinos no puedan ensanchar onde-/-ar ni añadir a ninguno de los dichostres oyos mas de los/ que al pressente estan echos (SIGNO)=/

Ytten con condizion que se hayan de poner en renta/ los dichos tres oyosy abujeros de neberas de seis a seis años/ y se den las dos primeras almone-das en cada villa por/ las justiçias y regimientos de ellas y la tercera y rema-te/ en los limites de ambas las dichas villas asignando/ para ello dia y ora paraque acudan las justizias y regimiento/ de ambas las dichas villas y se haga elremate en el/ mas dante pujador (SIGNO)=/

Ytten que a la perssona que tomare en renta los dichos/ tres oyos de nebe-ras se la ayan de dar y den libres todos/ los caminos necessarios para todas laspartes que se ofrezie-/-ren para el carreto de la niebe que recoxiere en qual-quiera de los dichos tres oyos (SIGNO)=/

Ytten que si el rentero de los dichos tres oyos pidiere/ a los señores alcal-des de las dichas villas al tiempo/ que aquellos se hubieren de llenar de niebealguna/ jente ayan de dar y den abisso los dichos señores alcaldes/ cada unoen su lugar a la jente para que ayuden a llenar// de niebe pagandosseles el jor-nal a los que anssi fueren a travaxar por el tal rentero (SIGNO)=/[...]

Ytten pussieron por condizion y pacto expresso que/ ssi en qualquiertiempo de aquí adelante a conte-/-ciere que con la niebe que se recojiere a losdichos/ tres oyos de nevera que anssi estan echos los dos de/ ellos en jurisdi-


zion y termino de Adarra y el terçero/ en la montaña de oyndo y faltare laProvission/ de la dicha niebe en la dicha ziudad de San Sebastian/ y para elconsumo de ella en una o dos años y en cada/ uno de ellos hasta en cantidadde zien cargas de niebe/ y se quejare el arrendador de los dichos tres oyos denieve/ y proveedor de la dichas ziudad de San Sebastian, a las dichas villas deUrnieta y Ayndoayn de la falta de la dicha nieve para/ la dicha provission ental casso y para que no aya falta/ se suplique por la justizia y regimiento yvezinos de la/ dicha villa de Urnieta a la justizia y regimiento// y vezinos dela dicha villa de Ayndoayn para que/ en su jurisdizion haga el quarto oyo denevera de los/ ondo y anchos y medidas que tiene el primer oyo d nevera/ quela dicha villa de Urnieta tiene en la monta-/-ña de mantele lo qual haya dehazer y haga la dicha/ villa de Ayndoayn en la dicha su jurisdizion y mon-/-taña de oyndo o en otra qualquiera parte en don/ mejor se estubiere para ladicha provission el qual dicho/ oyo de nebera haya de hazer y haga la dichavilla de/ Ayndoayn su conzejo justizia regimiento y vezinos den-/-tro de ochomesses desde el dia en que le diere havisso/ y suplicare la dicha justizia regi-miento y vezinos de dicha villa/ de Urnieta y en casso que dentro de losdichos ocho messen no hiziere/ la dicha villa de Ayndoayn en el dicho oyo denebera de las medidas/ que contiene este capitulo la dicha villa de Urnieta suconzejo/ justizia regimiento y vezinos puedan hazer y hagan en el dicho oyo/de nebera quarto de las dichas medidas contenidas en este ca-/-pitulo(SIGNO)=/

Ytten que de la misma suerte si acasso con los dichos quatro/ oyos denevera y nieve que en ellos se recoxiere no fue-/-re bastante para la dichaprovission de la dicha ziudad de San Sebastian/ en tal casso haviendo falta encada año de las dichas/ zien cargas se comunique entre las cihas villas ysupli-/-que la dicha villa de Ayndoayn su conzejo justiçia/ regimiento y vezi-nos a la dicha villa de Urnieta y su/ conzejo justizia regimiento y vezinospara que haga el dicho/ quinto oyo de nebera de las medidas que contiene elca-/-pitulo antezedente dentro de ocho messes desde el dia/ que anssi se lesuplicare y en defecto de no lo hazer an-/-ssi la dicha villa de Ayndoaynpueda hazer y haga/ el dicho quinto oyo de nebera y de la misma suerte/ seentienda que el sesto oyo aya de hazer la dicha villa/ de Ayndoayn con elmismo gravamen y condiziones referi-/-das en el dicho capitulo antezedente(SIGNO)=/ [...]


ELURRAREN NEGOZIOA: ONDDOKO ELURZULOAANDOAINEN. · 2016. 1. 21. · acondicionadas para extraer de...

Documents

Transcript of ELURRAREN NEGOZIOA: ONDDOKO ELURZULOAANDOAINEN. · 2016. 1. 21. · acondicionadas para extraer de...