Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni...
Transcript of Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni...
Ministro de Educación Jaime Saavedra Chanduvi
Viceministro de Gestión Pedagógica Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra
Viceministro de Gestión InstitucionalJuan Pablo Silva Macher
Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y RuralElena Antonia Burga Cabrera
Director de Educación Intercultural y BilingüeManuel Salomón Grández Fernández
YARATO 1° - YOTAKOTIRORI MONKARARI Matemática 1° - Ashaninka Producción del textoRobert pérez Torres, sergio Rivas Huancho, Eberling Inca Tomas
Asesoría y revisión técnica - DIGEIBIRLeo Laman Almonacid LeyaElfren Gilberto Ramos Espíritu
Revisión pedagógica. Equipo macroregional de producción de materiales EIB Ashaninka:Vilma Doris Camones Morales, Obet Francisco Poves, Osuel Ivan Davila Ruíz.
Diseño y diagramaciónJulio García AcuñaOmar Paz Martínez
IlustraciónPedro Gómez Diquez
SEGUNDA EDICIÓN 2014Equipo de revisión y reajusteLeo Laman Almonacid LeyaMartha Rosa Villavicencio UbillusAna María Narváez Mueras
Cuidado de esta ediciónRosa María Mujica Barreda
Tiraje: 5 000 ejemplares
©Ministerio de Educación
Lima, Perú.
www.minedu.gob.pe
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este cuaderno por cualquier medio,total o parcialmente, sin permiso de los editores.
Impreso en el Perú
Ministerio de Educación
Nobajiro:
Nosarentsite:
Nobera noñanati:
I.E.B. N°:
Nonampi:
Tsame ayojeite maroni,tekatsi impoitatsineri
Sankenarontsipanaroka aretakamiri ¡pashi onati!, iro amitakotemine
piyotantyari piñanate, pisankenate aisati2 piñabentakoyetero
pantayetiri kitaiteripeki yotantsipankoki. Asankenatantyarori
sankenarentsipanaroka osheki akarabentakero. Timatsi3 antaberentsi
pantayeteri apaniro aisati pinkarateri pitsipamintsare impoiji
antaberentsipe pinkoakoteriri obametaimiri jeri piri, picharine, pisaro,
pishaninkape iramitakotantyamiri. ¡Eiro piyotashita apaniro!
Antaberentsipe sankenatakoyetainchari ari amitakotakemi
piyotakotajero iyoyetiri pishaninka, ameyetari pinampi impoiji
piñabetajero kametsa piñane, iro amitakotemine aisati piyotantajeari
pamabentakotyaro pipatsite impoiji maroni timayetatsiri pinampiki,
kemperi piratsipe, shimape, inchatoshipe pisabikantajeari kametsa
pibankoki, pinampiki aisati yotantsipankoki.
Sankenarentsipanarokika timatsi ñatsarontsipe pantayeteri aisati ari
pimpotsoyetake, ari pipampoyabetake impoiji ari pintyarori piyote
pisankenate ñantsipe amitakotemine piñanate aisati pisankenate
kametsa.
Eiro pichereabetirotsi, iro tsipatyamine kitaiteripeki. Ari piyotantakearo
osheki.
¡Nobetsajeitanajimi, eiro piperataro yotantsi!
Maroni amitakojeiti apankitantari shinkiYotantsi
1 Ampankite shinki 10
2 Noshaninkasanori 13
3 Okantakota amitakotabakajeitya 16
4 Eiro opiashiyetantatsi pankirentsipe 19
¿Paita niyotakeri? 22
Obetsikayeta ampitayetiriYotantsi
5 ¿Paita abetsikantayetarori ampitarentsipe? 24
6 Oimoshirenkirori nampitsi 27
7 Yantayetiri shirampari aisati tsinane 31
8 Ankempoyero inchatomashipe 34
¿Paita noyotakeri? 36
Kaniri iroperori obanarontsiYotantsi
9 Ayotaje ampankite kaniri 38
10 Okantari apankibeitani 41
11 Naro ashaninka irokantacha timatsi pashini atiripe 44
12 Noyotakojeiteri piratsipe jeri tsimeripe 47
¿Paita noyotakeri? 50
Tsame amakobentyari shimaYotantsi
13 Osheki nonebetaro nonkate nijaki52
14 Kantashiyetatchari shima55
15 Noyotakotero abisayetatsiri nonampiki58
¿Paita noyotakeri?61
Sankenatakotachari1
Apa
tota
ntat
siri
2 A
pato
tant
atsir
i3
Apa
tota
ntat
siri
4 A
pato
tant
atsir
i
Aipatsite aritake isaikayeti akobintsatantyariYotantsi
16 Poshiniri abayetari ari impake ishintsire 63
17 Okametsati apabaka kobintsatantsi 66
18 Ashaninka antyari yobametanti ankobintsateri 69
¿Paita noyotakeri? 72
Maroni apatyabakaiya kametsaYotantsi
19 Asaikantyari kametsa 74
20 Tsame apatyabakajeitya 77
21 Tikakobentajeitiriri jananekipe 80
22 Ankenkishirempa ibametanakeri charine 83
¿Paita noyotakeri? 86
Ankoyayete obanarontsi timatsiri antamikiYotantsi
23 Okantakota yañantari atiri, piratsi jeri tsitsiripe 88
24 Noyotakotero nampitsi nosaikantari 91
25 Iñatsata ashaninka inampipeki 94
26 Ajokayetanake aatikantsipe ara anampiki 97
¿Paita noyotakeri? 100
Obetsikayetajea obashirentsipeYotantsi
27 Ayotero obashirontsipe 102
28 Yamitakotabakajeita añinkaripe 105
29 Ayotakotero okanta obirentsi 108
30 Amabentyaro obariperotakairi antayetachari 111
¿Paita noyotakeri? 114
5 A
pato
tant
atsir
i6
Apa
tota
ntat
siri
7 A
pato
tant
atsir
i8
Apa
tota
ntat
siri
Maroni amitakojeiti apankitantari shinki
Pinkenkitsajeite:
Maroni amitakojeiti apankitantari shinki
10
Pinkenkitsajeite:
Piñabentakotero jaoka onkantyari shinki ipankiyetiri impoiji
pishiyakantero.
11
Pisokijajeite piñatsatempa saiteriki.
Pamene shiyakantsi pikoakeri.
Pinkantero jaoka okantakotakari.
Pishaninka iriyotero paita okantakotiri.
Picharinkero “X” shiyakantsiki:
Kenashiri
Potsonari
Kiteriri, okantakota anakaro
Kamarari kareni
Kamarari kisori
shinkipe kiteriri.
shinkipe kityonkari.
shinkipe kamarari.
Pamenero jaoka pikantakerori pantakeri.
Pintsapatero jaoka pikantakerori papatoyetakeri.
Okantakota Opotsota Omonkarata
12
Iro papatotantakarori:
Iro papatotantakarori:
Okantakota Opotsota Omonkarata
Okantakota Opotsota Omonkarata
a) Pamenero antyaro aisati kametsari shinki impoiji pashitakotero.
b) Pamenero oitsoki shinki kari kametsatatsiri impoiji pashitakotero.
Pamenero antyaro aisati kametsari shinki impoiji pashitakotero.
13
Pinkenkitsajeite:
¿Yamitakojeitabaka ashaninka
impankitantyari shinki?
apankitantyari shinki?
pearentsi?
Ara shiyakantsiki:
¿Iro shekisanotatsiri tsinane?
¿Timatsi jananekipe?¿jaoka ikaratiri?
Pimpotsotero kankipankaro ikarati shirampari
jero tsinane timatsiri shiyakantsiki:
Pisankenatero "osheki" terika "kapichaji":
Timatsi shirampari tsinane.
14
Pampatojeitya okoakotakempiri.
Pinchotankajeite apatorentsi timatsiri jananeki.
Pampatojeitya maroni…
Timatsiri iriri jero
iriniro ashaninka.
Timatsiri apite
iritsiro/ojariri.
Sabikatsiri icharinepe
otsipaki nampitsi.
Timatsiri iriniro terika iriri ashaninka.
Timatsiri irirenti, iritsiro antyari - shirampari.
Timatsiri irento, ojariri antyaro – tsinane.
Tsipatariri isabikimotiri icharine.
¡Inashijeita ashaninka ikarajeitari, isabikajeita irotake omaperoti
maroni ashaninkasanori arori!
Pampatojeitya okoakotakempiri.
Pinchotankajeite apatorentsi timatsiri jananeki.
Pampatojeitya maroni…
Timatsiri iriri jero
iriniro ashaninka.
Timatsiri apite
iritsiro/ojariri.
Sabikatsiri icharinepe
otsipaki nampitsi.
Timatsiri iriniro terika iriri ashaninka.
Timatsiri irirenti, iritsiro antyari - shirampari.
Timatsiri irento, ojariri antyaro – tsinane.
Tsipatariri isabikimotiri icharine.
15
Pintetero otsipaki borisa kisari maroni borisape piteyetakeri tioishiki,
tsibankiroki.
Piñatsatya:
Aparopeni iraye aparo borisa, irokantacha, eiro iramenirotsi.
Aririka omonkaratake otetya oitsoki borisaki, pinkante, omonkaratake.
Terika omonkaratya otetya oitsoki borisaki, pikante anakotake.
Poipiyajero borisaki kisari, borisape payetakeri.
Picharinkero “X” apatorentsi timatsiri osheki.
shiyakantsikika:
16
Pinkenkitsajeite:
tsakamentotsi?
17
Aparoni
Otsi tsinane
timatsi obantsiki
Apite
Koni shirampari
ipankiti shinki
18
kempetacha imitaje, inchotanke.
4
4
5
¡Pimitaje!eiro iñatsatajatsi.
onkempetyaro sankenataincharika:
¡Pimitaje!
321
19
Namenake, namenake timatsiri osabiki impoiji ojinokireki ojempeki inchato.
¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka.
Timatsiri osabiki ojempeji
inchato jero pashini
ojenokiti mesaki.
Timatsiri osabiki
ojempeji inchato. ojempeji inchato irointi
mesa jero inchatoponkiti.
¡Kantiri!
mesaki.
Tsame ayotero jaoka otimayetakeri shiyakantaintsiri.
20
Shinki timatsiri
kantiriki.
Borisa saikatsiri
inchatoponkiti.
Shitashintsi saikatsiri
mesa.
inchato.
Kantiri saikatsiri
inchaponkiti.
jibatakantempiri.
Shempiri yamashitake iñatsatantakari.
¿Ari pimatakeri pijikoteri Shempiri?
jaoka ikantakari shiyakantsiki, piyotantyari kametsatakerika
pakakeri.
Anampi otianki pajirikempa pishempasanori.
21
piyotantyari kametsatake pakakeri.
Poinijayeri pishaninka iriyotantyarori jaoka pikantakerori pantabere.
timatsi pankirentsi shinki.
timatsi pankirentsi shinki.
timatsi pankoshintsi.
Timatsi perota
timatsi tyopiki.
timatsi nikamentotsi.
22
Iro papatotantakarori:
Okantakota Opotsota Omonkarata
Pinkenkitsajeite:
¿Pikoakero pantabetero piribirote piyotantyari? ¿Paitakea?
koni aparoni otsi apite maba
Pinkenkitsajeite:
Obetsikayetaampitayetiri
Obetsikayetaampitayetiri
24
Namenake, namenake kantiri tsonkacha shitashintsi
kantiri betsikachari tsinane jero tapetsa.
Poinijayeteri pantabere pishaninka iramenantyarori.
¿Tsinane oyotiro
omonkaratiro ampitayetiro
tapetsa?
tapetsa taporeatsiri
obetsikantyari kantirijaniki?
___________________
Ampitatake Kotibe 3 kantiri.
Ampitatake Apeya 1 kantiri.
Ampitatake choaro 2 kantiri.
Ampitatake Shobeña 4 kantiri.
Ampitatake Inkite 5 kantiri.
25
b) Pisankenate monkaratsaparo obajiro tsinane ampitataintsiri
kantiri pimponemparo kapicha irosati osheki:
Kotibe Choaro
Shobeña Inkite
Inkite Kamabe
Choaro Shobeña
Kotibe Inkite
Apeya Kamabe
a) Pimpotsote pikoakeri aparo obajiro tsinane anakotatsi
ampitatake kantiri, sankenatachari nareachari tsaripetaki:
Pamenakotero okantakotiri abisakeri paperipana.
Pikoirika pisankenate aisati pishiyakante.
¿Piyojeitake? ¿Kametsa pikantajeitake?
kapicha
osheki
Bajirontsi Ñakarontsi
ashi kantiri.
26
ampitatake… Tekeratsita
ampitate…
omonkaratantyari
5 kantiri
Inkite 5
Shobeña 5
Kotibe 5
Apeya 5
jaoka onkarate kantiri ampitate.
Pamake aparope oitsoki kempetachari tsibankiroki, tioshiki.
o Pisankenate ñakarontsi omponempa 1 irosati 5 tarijetapeki.
o Pinkonoyero pitarijetate.
o Pajirikero, eiro pamenirotsi osankenatakeri.
o Paye aparo tarijeta jeñokijiri timayetatsiri.
o Anakotatsi yora yajirikake tarijeta sankenatatsiri
ñakarontsi antyaro, irosati paye aparoni tsibankiroki.
o Piñakarontsitero jaoka okarati pakeri tsibankiroki.
o Anakotatsi yora yakeri osheki tsibankiroki.
27
a) Tsame abetsikanontya añatsatantyari:
añatsatantyari.
Panteri piñatsatantyari:
tioshiki) yora apatorentsi
yantakero kametsa aisati shintsini.
Ontsonkantyari 5 piñatsatakeri:
atsineri oitsoki? ¿Paitakea?
¿Okametsati omonkaratempa
otsantsati tapetsa abetsikantyari
kantiri?
tetachari borisa terika kantiri.
Apatorentsi irashi Shopa
jero Shaki
Apatorentsi ashi Choaro
jeri Kepishiri
28
omonkarata ojatantyari jenoki.
Obabionkasanotiri monkararojaniki jenokisano.
a) Tsame añatsatya: "Orijaniki irosati antyaro".
ara borisa kisari.
o Aparope irayete 2 monkarapontso.
o Irobetsikero omponempa orijaniki irosati antyaro.
Anakotatsi yora timatsiri osheki tioshiki.
29
b) Nancy jeri Leo ishiyakantake yantayetakeri, ¿Ari pimatakero
pisankenatero ñakarontsi?
Pinkenkishirempa ora amenatsiri obante ojikoti timatsiri osheki.
Pisankenatantyaro orikapi "<” jero antasheki ">”.
c) Piyotero obajiro apite tsinane betsikirori kantiri:
2 < 3
E H S A
2 4 1 3 5
A S K H I
3 1 4 2 5
30
a) Pameneri jananekipe yobeshintsajeita intetantyarori perota.
Pisankenatakotero:
b) Tsame añatsatempa "Anteyete kantiriki"
o Pinkatiye kametsa otsapatakara kipatsiki.
o Pijokero ora 5 perota pintetantyarori kantiriki.
o Piñakarontsitero pitetakeri perota ara kantiriki.
perota piteyetake kantiriki.
Ijibatakeri/o Imonkaratake itimake
a) Ñontsi timatsi____ jananeki.
b) Shakenti timatsi____ jananeki. apitetirori
ch) Kamabe timatsi ____ jananeki.
e) Otyaki timatsi ____ jananeki.
i) Inkite timatsi ____ jananeki.
Apitetirori
1ri
2ri
3ri
2
31
¿Paita obetsikayetiri tapetsaki tsinane?
¿Paita yobetsikayetiri tapetsaki shirampari?
¿Okametsati irobetsikayeti shirampari
obetsikayetiri tsinane?
a) Pisankenatero oñakarontsitakeri Kotibe ara ábaco.
Soti oshekiempa
pani okarati tin.
Iko oshekiempa
pani okarati tson.Koni oshekiempa
pani okarati iko.
Tson oshekiempa
pani okarati soti.
32
b) Pamenero kametsarika pobakotakero sokijatsiri ara ábaco.
Pinchakopiatero omonkaratari ábaco.
Aparope isankenate paperiki ñakarontsi 1irosati 9, okempeta:
kempetachari:
1 2 3 4 5 6 7 8 9
¡Pichotanke!
6
33
6
iko
a) Ompikiri imishitake atiri poñachari kashiri. Te inkoye iroinijayeri
Kentikoari, irokantacha ikamantakeri jaoka ikantari.
Timatsi iroki, irako, ibori,
iraji, itsapaki aparope irakoki, ishi ara itoki.
Pishiyakante atiri kashirisati imishitakeri Ompikiri.
a)
ñakarontsi
obajiro
b)
ñakarontsi
obajiro
31
7
koni
soti
34
Pobetsikantyari nenketsiki ¿paita
piyotantyarori okametsatake
okoitempiri pobetsikantyari
nenketsikipe?
Iro otimakotake oitsokipe. ¿Ari
pimatakero pampatotero oitsokipe?
Pamenero apatotakeri Kateboye, pisankenate jaoka okantakerori
antantakarori.
Tsibantiroki orijaniki
35
omonkarata aisati okantayeta.
Piñatsatantyari:
Opotsota Omonkarata Okantashita
A
B
Ch
E
A
CH E
B
36
a) b) ch)
¿Paita pankenatantsi onimotakempi kametsa pantantakarori?
soti tson tin Iko
3
Kaniri iroperori obanarontsi
Pinkenkitsajeite:
Kaniri iroperori obanarontsi
38
pamenakeri?
Pamene jaoka okantakerori Sheri:
Timatsi 9 ashaninka.
Pimatero pobetsike antakeri Sheri ara ñakarontsi.
+ =
jero
Timats
takeri Sheri ara ñakaronteri Sheri aratero pobe siontsi.
Pishiakantero shekiantsi
ara ábaco
39
Ashaninka
irobajeityari
Kaniri timatsiri
okarati:
Pantakotero
shekiantsi.
Pantakotero
apitsatantsi.
6Pamenantyari:
4 + 2 = 6Pamenantyari:
6 - 4 = 2
9
8
7
9
5 + 1 = 6 6 – 1 = 5
6 – 5 = 1
7 + 2
4 + 3 5 + 4
40
apatorentsi ontimantyari 6 aparope.
apatorentsi ontimantyari 7 aparope.
apatorentsi ontimantyari 8 aparope.
apatorentsi ontimantyari 9 aparope.
Pimatero maroni apatorentsi piyotakeri.
pa
i piyotakeri.
5 + 1 = 6
41
a) Piñanatero irosati pankero sampitantsipe yantakeri pishaninkape.
¿Ari nomatakeri namitakoteri Ñontsi jero Inkite? ¿Paita ñakarontsi
asankenateri tekatsi añeroji akoayetiri?
¿Paita ñakarontsi nosankenateri
tekatsirika parenti?
¿Paita ñakarontsi nosankenateri
tekatsirika naranka?
¡Piyotakero!
Pinkoyero ñakarontsi iro pamenantyari okantakotakempiri:
Pamene jaoka pinkanterori piyotero ñakarontsi ojibatirori 1.
42
Ñakarontsi pikoakeri osankenata: 0
b) Pisankenatero okantakotiri okoakotimpiri:
ñakarontsi.
Pintsapatero kari timakotatsi ñakarontsi piñayetakeri.
Pankajeitero sampitantsipe:
¿Okonijati apaniro, otsipatampa pashini ñakarontsi?
bbbbbbbbbbb
0 1
Timatsi parenti
eiro nomatitsi
nontashite.
¡Tsame amakobentyaro
katsirentsi, eirorika itimitsi
maño! Intime: katsitatsiri,
ari amatakero maroni
noshaninka.
tekatsi
43
aye 0.
o Pijokero kametsa kireki pentyaki.
o Pijatakayero tsaripetaki aririka pake +1 eiro pijatitsi aririka
pake 0.
o Anakotatsine irinti aretitachane.
Pamenantyari: 5 > 4
Pisankenate ara tsaripetaki osokijakeri ñakarontsi 0 aisati
1onkametsatantyari shekiantsi:
+ 0 1 2 3 4 6 7 8
0 2
1 3
Inta
rori
Are
tan
tyari
Inta
rori
Are
tan
tyari
44
atiri?
monkarari ari piyotake otsipape
yotanetantsi?.
ábaco?
10 panipaye = 1 tsapaye
Tin abake aparo
okarati________.
1 0
8 9 1 0
45
a) Ayotakotero:
omonkaratantyari, tsapaye.
Pintoyetero ñakarontsi 10 piñayetakeri, irosati pisankenate paita
isankenatantakarori.
b) Poimisokijero oka pankenatantsipe:
Aparo beshintsachari otimake
10 jampi.
Pikoirika 10 jampi
beshintsachari
iramananteri?
Pakerika tsapaye aranka ari
impetakempi aparo irimaki.
iramanante?
porope pamanante?
onkarate aranka iramanante
impetantyariri irimaki?.
j p
¿Paita ñakarontsi
jibatatsiri
9 ara monkaramentotsiki?¿Ara regla irosati okempeta?
46
iritake irajirike aisati impayeti ñatsarontsi 10, tsapaye.
Pamenantyari:
niyanki mesaki, eirokea yamenirotsi ñakarontsi.
o Paye aparo tarijeta timatsiri jeñokiji piyotaichari.
o Piñanatero irosati poinijayeri maroni pishaninka.
o Pinkantajeiteri jibatakantimpiri impempi panipaye osankenatakeri ara tarijeta.
o Timatsimpirika 10 panipaye pinkante: “tsapaye” irosati pinkanjeatero aparo tsapaye.
o Eirorika pantirotsi shintsini, yora jibatakantimpiri ñatsatantsi ari
irapitsatakempi pantabetantari pijichate.
Pinchakopiatero tarijetape omonkaratantyari aretya kametsa
tsapaye ora ñakarontsi 10.
10
5
diez
maba X X
1 0
6
47
poshinirintsipe abayetantari?
Paita okametsaperoti ayeari
shinkorentsi samani irompa
jireoshi posari.
ankonobayetero.
o Ashiye irosati mesaki.
o Ajirike aparo jebarentsi.
o Abeshintsajeite onkarate ajirikake ñakarontsi amponempa
orikapi irosati antasheki.
onkarate 10 sabikamentotsi.
Timatsi pishaninka ishintsitantakari yobeshintsashitaka.
Pisankenatero onkametsatantyari ñakarontsi.
9 97 88 10
48
o Pisankenate ñakarontsi 1 irosati 10 paperiki. Aisati kametsa
onashiyetya onimotakempiri pisankenatero. Pamenantyari: o Pinkonoyero pisankenare.
o Pajirikero pakoki eiro pamenirotsi.
o Paye aparo sankenarentsi timatsiri jeñokiji piyotaintsiri.
o Anakotatsi yora ajirikatsiri sankenarentsiki ñakarontsi orikapi.
o Piñakarontsitero jaoka okarati pake pontope.
o Anakotatsi yora atsiri osheki pontope.
Pisankenatero ñakarontsi onkametsatantyari. P
otsi
tin
2
6 64 75 5
1 0
49
o Pijokero ora dako.
o Pijate onkarate osokijakempiri dako.
50
+ 2 1 4 0
3
5
¿Paita piyotakeri yotanetantsi omonkaratakari kashiri?
5Iko9
Tsame amakobentyari shima
Pisampiteri ashaninka ara pinampisati:
52
¿Paitakea okametsatantari
amenero kametsa anijate?
¿Paita pantajeitiri aririka pijate nijaki?
anta nijaki.
pibatsa. Pamenantyari:
o Poinijaye pantakeri ara paperiki.
o Yora amashitakerori ari irisokijake yantajeitakeri.
Pisankenate osabiki shiyakantsi: intarori, apitetirori jero mabatirori.
a)
b)
Apitasatantyari Amatantyari Apitasatantyari
53
Pintsapatero okantakotimpiri ara shiyakarontsi, oijatirori.
maroni pibatsa, oijatabakantsi.
o Poinijayeri pishaninka pikoakeri iranteri pishebatakayeri
maroni ibatsa irosati jaoka onkarate ampityaji.
o Pamenantyari:
Pinkajentempa
piyempitasanori, pimitaje,
pinchotanke onkarate maba.
Otsipatirori
oijatabakantsi
oijatabakantsi
Intarori
oijatabakantsi
maroni pibatsa, oijatabakantsi.
o Poinijayeri pishaninka pikoakeri iranteri pishebatakayeri
maroni ibatsa irosati jaoka onkarate ampityaji.
o Pamenantyari:
Pinkajentempa
piyempitasanori, pimitaje,
pinchotanke onkarate maba.
54
i)
a)
b)
ch)
e)
Shiyakantsiki añajeitakeri:
Iro pimpotsotantyari:
55
¿Paita shimape timatsiri nijaki, piyotiri?
¿Yobayetari maroni shimape?
Iro yobetsijaitakeri jananekipe oijatabakantsi.
Iriri Tsonkiri ineajeitakeri jananeki irosati ikantajeitakeri, paita shima
oijatatsiri ara oijatabakantsi.
Tsonkiri.
Tampea ari okempetakero obayetakero:
Tsonkiri ikempetakero yobayetakeri oijatabakantsi:
Kentikikoari ari yobayetakero oijatabakantsi:
56
Tampea
Tsonkiri
Kentikikoari
Iriri Tsonkiri
a)
b)
ch)
e)
i)
57
4) Tampea antakero oijatabakantsi, oyati kaniri tsekachari.
omonkaratantakari iroki.
Pamenantyari:
1 2 1 2
oijatabakantsi.
omonkaratantakari iroki.
Pamenantyari:
1 2 1 2
oijatabakantsi.
58
Pintsonkero pisankenatero:
Intarori 1ri
Apitetirori 2ri
3ri
Otsipatirori SariKonitiroriIkotiroriTsontiroriSotitiroriTintirori
KiriShaki
KiatsiSari
OnkoshiOrito
SheriShopa
Sani
59
piyotantyariri ibajiro shima te onkametsateji iroyeari jananekipe.
I S A E P T10 9 5 7 4 6 8
yora shima jananeki.
a) Pishiyakantero jaoka otimakeri ikantakotakempiri.
ch) Apitakerika shiyakantsi timaintsiri ara maba jibatatsiri pantakeri
oijatabakantsi irosati pishiyakantero.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0
60
a) Pobetsikero mitajantsi 2 jero 2 pimponempaji 0.
Pisankenatero ñakarontsi paretakeri:
Pisankenatero aka ñakarontsi kiritsapa, piyotantyarori.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0
Obonkiti pantantakarori irointi: + 2
b) Pobetsikero mitajantsi 3 jero 3 pimponempaji 0.
Pisankenatero ñakarontsi paretakeri:
Obonkiti pantantakarori irointi: _______
ch) Pobetsikero mitajantsi 1 jero1pimponempaji 0.
Pisankenatero ñakarontsi paretakeri:
Obonkiti pantantakarori irointi: _______
0 , 2 , 4 ,
______
piyotantyariri yora poshiniri.
1ri 3ri 5ri
a)
b)
ch)
I O N S R O
9 5 8 4 6 7
Aipatsite aritake isaikayeti
akobintsatantyari
Pinkenkitsajeite:
Pisampiteri ashaninka pinampisati:
poshiniri?
63
Piyote paita ikobintsatakeri.
poshinirintsi ikobintsatakeri.
¿Paita pobapinintari marati
irimpame tyapa pimantatsiri?
inkobintsatantyari kametsa
poshiniri?
Yora poshinirintsi irinti
monkararo.
ora monkarapontso potsoyetatsiri, pamenantyari:
K P6 + 4 8 - 3
10 5
i) 8 3
6 8
4 10
7 10
5 4
2 8
10 9
A E4 + 5 9 - 3
I E7 - 5 6 - 2
R9 - 4 8 + 2
S6 + 2 7 + 3
A I8 - 4 8 - 2
a)
a) b)
j)
ch)
k)
e)
m)
e)
b)
i)
ch)
j)
64
498 7
omonkaratantyarori potsonari.
omonkaratantyarori kiteriri.
¿Paita onashitantakari omonkaratantari “>”? ¿Paitakea?
Tampea jero Orito obakoyetake otsipa monkarapontso
omonkaratantyarori monkarapontso potsonari jero kiteriri iro
kantacha osheki okonobakero 10 > 5.
Pamenero timatsirika amashitainchari irosati pobetsikero.
Pisankenatero okonobayetakari monkarapontso, pinkejetyaro
pijibatake pantakeri.
b)a)
5 + 5
4 + 6
2 + 8
7 + 3
5 + 0
2 + 3
4 + 1
5 + 0
2 + 3
4 + 1
5 + 5
4 + 6
2 + 8
7 + 3
65
Pamenantyari:
E H R T N S I T A I S2
+ 2
+ 2
1
+ 2
4
+ 1
0
+ 0
4
+ 3
1
+ 1
5
+ 5
3
+ 5
1
+ 0
2
+ 1
+ 1
3
+ 2
+ 4
0
0
T
109 - 3 5 + 4
7 + 2
8 - 09 - 1
6 + 38 + 2
3 + 5
5 + 58 - 2
8
9 6
Pishonkakotero pankenatantsipe impoiji pinchakopiatero
omonkaratantyari ñakarontsi timatsiri anakarojaniki.
orikapi irosati antasheki.
okantiri.
2 2 2+ + = 6
8 - 2
66
pobinkero koityachari chopirentsiki
onkametsatantyari?
¿Okametsati ayotero yotakotiro monkarari
ankotantyari?
¿Irompame ñakarontsi anakotirori 10? ¿Paitakea?
Pantero oñakarontsitakeri Anasha ara ábaco.
¿Ikarati yapatojeita 10 irobajeitantyari?, ¿Ari irabisake 10 irampatojeitya
irobajeitantyari? ¿Paitakea?
Tin ashekiake
aparo
okaratapake tsa.
Tsaashekiake aparo
okaratapake….jaaa.
¿Timatsi ñakarontsi te piyoteroji? Pisankenatero aka anakaroki:
67
Oñakarontsitakeri Anasha ari amatakero asankenatero kempetatsiri:
Pimpotsote aparope monkararojaniki impoiji pisankenatero
ñakarontsi pipotsotakeri.
Iro antantyaro ábaco.
10
tsa
11
tsapani
Iro antantyaro ábaco.
10
tsa1 0
12
tsapite+
14
tsaotsi+
11
tsapani1 0 + 1
13
tsamaba+
15
tsakoni+
68
Poinijayeri pishaninka pantabere.
timatsi shiyakantsi.
Piñakarontsitero irosati pisankenatero ara tsaripetaki pipotsotakeri:
Kiteriri maroni mabakiro
Kityonkari maroni anakaro
Kenashiri maroni shonkaro
Asori maroni monkararo
69
Nopoñanaka nokobintsatake
okaratake 12 nosarentsite.
Abisake 5 osarentsi
nokobintsatantakariri samani.
isarentsite chaine
ikobintsatantakariri
samani?
Perani itimi osheki piratsi
meka te añasanotajeri,
nokenabetantakari noñake18
piratsi.
¿18 antyarotiro,
orijanikitiro 15?
Irotaintsi antsonkeri poshinirintsi
te ampinkatsatabakayempaji.
Naro ari nonkobintsatake apite
marati piyapajana kimoshire,
pashini ashaninka iranakotakena
intonkake 15 marati.
a)
ch)
b)
marati itonkake
pashini ashaninka?
70
Chairine okarati isarentsite ______________ ikobintsatantakari samani.
18 iro _________________ ora 15
a)
b)
15 18
ch)
Pimatero onkonijatantyari kiritsapa ñakarontsiki 10.
Pamenero ara kiritsapa ñakarontsi
antyarotakero 15.
Ikobintsatake 15 marati ishekiapake 2
marati.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
71
tsaotsi
tsaiko
tsatson
tsamaba
tsapite
tsakoni
tsasoti
tsatin
12
15
17
16
14
18
19
13
72
Pintsapatero ñakarontsi orijani sokijatsiri pankenatantsi timatsiri
aparopeni casillero.
Omonkaratakarori antarotsapa ashi ñakarontsi pitsapatakeri,
irosati piñanateri ibajiro poshiniri ikobintsatakeri iriri Kepishiri.
Poshiniri ikobintsatakeri irinti:
K6 + 4 8 - 3
A I4 + 5 9 - 3
A E7 - 5 6 - 2
R S9 - 4 8 + 2
N6 + 2 7 + 3
O I8 - 4 8 - 2
a)
e)
b)
i )
ch)
j )
19 1210 + 5 6 + 10
10 + 3
2 + 1010 + 8
9 + 1010 + 4
5 + 10
2 + 108 + 10
15
13 16 18
a) 7 toniroki
b) 17 toniroki
ch) 3 toniroki
Maroni apatyabakaiya kametsa
Maroni apatyabakaiya kametsa
Pinkenkitsajeite:
ashaninka?
aisati irobakerari?
74
Pinampiki timatsi abintantsipanko, yotantsipanko, apatotantsipanko,
kemisantantsi tasorentsipanko ¿Otimake perani irobakerari pinampiki?
Abetsikantarori pankotsi antyaro
apatotantyari antiro aparo kashiri.
Abiyeti pamaki.
Ajatamane.
Yotantsipanko okempejitakero pankotsi apatotantyari, ajaterika
intsipaite.
ampempa" katsirinkaiteri/oriatsiri jero kitaiteri.
Amponempa anite yotantsipanko
irosati pankotsi apatotantyari.
Abite chochoki antamishikinta.
Abetsikantarori pankotsi antyaro
apatotantyari.
Ankibaborotyaji.
Amposateri akiparentsi.
Ankobintsate samani.
Abite shinki.
Ankajaite nija.
Ajate aparo kitaiteriki yotantsipankoki.
75
Antaberentsipe antayetiri
osheki ampempa oriatsiri.
Antaberentsipe antayetiri te
ampempaji osheki, oriatsiri.
o Pinkante aparo antaberentsi, meka pishaninka inkante otsipa
antaberentsi osheki ampempa, pikantakeri abirori.
o Kametsatakerika antaberentsi pikantakeri ari panakotake aparo
ponto.
76
o Omonkaratakempi piñatsarontsitantyari:
o Iro piñakarontsitero pinchotankantyari okarayeta
otimayetakeri monkararojaniki onashiyeta potsoyetatsiri.
monkarapontso.
iramenantyarori oriatsiri iro
inkamantantyari inchotankantyari
onkarate 19.
o Paye apite monkarapontso timatsiriri borisa. o Pinkante jaoka okarati oshekiake. o Pisampiteri jaoka okaratake ichotankantakari
poimisokijakero shekiantsi.
o Poipiyajero pintetero monkarapontso ara borisaki.
Pishintsiperote poimisokijantyarori shekiantsi kametsa.
monkarapontso.
iramenantyarori oriatsiri iro
inkamantantyari inchotankantyari
onkarate 19.
o Paye apite monkarapontso timatsiriri borisa.o Pinkante jaoka okarati oshekiake.o Pisampiteri jaoka okaratake ichotankantakari
poimisokijakero shekiantsi.
o Poipiyajero pintetero monkarapontso ara borisaki.
Pishintsiperote poimisokijantyarori shekiantsi kametsa.
77
irampatotantyari?
¿Paita ojitari
saabaro? saabaro 13
8 okitaitamane
Pankotsi
apatotapinintatsiri
Pintsapatero “X” akaperotatsiri:
Saabaro irointi…
aparo kashiri ashi osarentsi aparo semana aparo kitaiteri ashi
semana
8 okitaitamane okantakoti…
8 tsapaye oriatsiri ashi kitaiteri aparo semana
kitaiteriki.
amonkaratantarori oriatsiri. Pishiakantero irosati
pisankenatakotero:
Okoimenta ayotantyarori________ Okoimenta ayotantyarori________
¿Paita ojitari 8
okitaitamane?
78
pesato, pamenantyari jaoka otimayetakeri oriatsiri.
Intanakarori apatotantsi timatsi 5 shirampari aisati 8 tsinane.
79
Apatotake panipaye
+ +
+
+
Obetsikake tsapaye Oshekiake tsapaye
8
5
1 3
8
5
3
8
5
osokijakempi pashini ñakarontsi?
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Pisankenatero osokijakempiri.
Ara intarori yotanetantsi timatsi 8 tsinane aisati
9 shirampari.
Piñanatero
pankenatantsi:
Asankenatero
antakeri
ñatsarontsi.
80
Bierinishi 19 Yobankajeitiro bantera maroni pankotsi.
Saabaro 20 Iñatsajeita perota ashaninka poñayetatsiri.
semana
Ora kamantantsi, okamantiro oriatsiri antayetiri antaberentsipaye.
Ñakarontsipe: 18, 19 jero 20 okantakotiro jechape.
Iñatsatantyari perota onkarate saabaro 20
Kitaiteri 19 oijatiro kitaiteri 20
Kitaiteriki joibishi okitaitamani irointi saabaro.
Ontsonkanake inkimoshiretero inampi irosati intsametakotero maroni inampi, iyomonirate.
imisokijero pankenatantsi timatsiri sankenarentsiki.
neantsi sokijimotakempiri onkametsatantyari.
17 14 16 11 15 12
onkeanake kitaiteripe kipatsi charine kashiri inkite
81
Yora ikenkitsatiro ora amiro katsirinkaiteri,
irosati okonijatantari ara
onkitaitamanaje omponempaji kitaiteri, irosati ora kitaiteri ari
ontsonkanakea aririka katsirinkaiteri ari
Ora otsiotapake tsiteniriki irosati onkitaitamane
osokijantyari katsirinkaiteri, onkatsirinkatantyari maroni
7 + 4 5 + 9
4 + 8
9 + 8
8 + 7
7 + 9
semana.
Ishaiteniji irointi… Osaitekera irointi...
semana abisaintsiri chapinki irosati
pisankenatero.
Ojechate joibishi
abisaintsiri
irointi________________
Ishaitenijite
joibishi irointi
________________
Osaitekerate
joibishi irointi
________________
Iroinijayete yantayetiri tsinanepe aisati shiramparipe ara
yotantsipankoki.
Ikenkitsajeite amabentantyari matsiarentsi.
Inkenkitsajeite inchashipe amabentantyari
antekatsitantyari.
semana ara arimanaake
timatsiri yotantsipankoki.
Ironishi Maaritishi Mierikoreshi Joibishi Bierinishi Saabaro TominkoIntsametero
inampi.
82
Ara sankenatakotachari ¿piñake irobakerari ñakarontsi?
Pisankenatero ara asoritatsiri. Iro pantantyaro ñatsarontsi.
Pobaje aparo
panipaye ara 19
onkarate 10 panipaye
omonkaratantyari 1 tsapaye
Poinijayero 20 ara
tsaripentsaki.
Pisankenatero obajiro
nakarontsi.
19 + 1 20 2 TS______ P
ñakarontsi.
okonijatitsi ñatsarontsi. Impoji pinkamantempa janika intyarone
piñatsatantyari kametsa.
o Payero ora tarijeta timatsiri jeñokiji, piyotaintsiri impoiji
piñanatero, poinijajeiteri pishaninka.
o Pamaneri okarati ñakarontsi kantakotatsi tarijeta. Timatsirika 10
panipaye pinkante: “tsapaye” irosati pinkanjeatantyarori ora
panipaye pantyari tsapaye.
yora jibatatsiri yobetsikake 2 tsapaye.
83
¿Ari amatake ankejetyari acharineiteni?
Piyotakero:
rentsi antiri aparo kitaiteri,
kityonkari ora aparope oriatsiri jero kenashiri ora intsipaiteni.
Obetsatantsi ________
Kitaiteri
Tampatika Oponea aririka 12 oriatsiri irosati 2 ishabiniji
Ishabiniji
Tsiteniri
Nosabiki jenoki osheki notsioti aisati nokamantimpi jaoka okarati oriatsiri kitaiteriki iro pamenantyari okonijatiri
otsiotakotakempiri.
Pamenero piyotantyari:
84
12 atiri yobetsikiro pankotsi yapatojeitantari, aisati 7 atiri yobetsikiro
pankotsi yapatojeitantari ara timatsiri yobetsikantarori abintantsipanko?
Piñanatero
pankenatantsi:
12 atiri yobetsikiro pankotsi yapatojeitantari
7 atiri yobetsikiro abintantsipanko
pankotsi yapatojeitantari ara timatsiri yobetsikantarori abintantsipanko?
Pamene poimisokijantyarori: Pantantyarori ñatsarontsi irosati
pisankenatero tsaripentsaki.
Apatotake panipaye
- - -
Obetsikake tsapaye Oshekiake tsapaye
Pisankenatero osokijakempiri.
1 2
8
1 2
8
1 2
8
4
85
Noimisokijiro Nobametsatero
TSI 12- 8
SHI 17- 9
TAN 15- 8
PI 15- 6
Noimisokijiro Nobametsatero
REN 19- 4
TSA 18- 9
12- 6
TSI 20- 17
8 okitaitamane Timatsi 8 tsinane jeri 13 shirampari.
9 okitaitamane Arejeitapaka 7 tsinane jeri 7 shirampari, 4 shirampari ijajeite iraye saboro intantotantyarori pankotsi.
10
okitaitamane
Ojajeiti 6 tsinane onkotsite irobajeitantyari.
12 tampatika Yarejeitapake 8 tsinane jeri 2 shirampari.
5 ishabiniji Itsonkakero maroni antaberentsi.
poimisokijantyarori pankenatantsi.
Oriatsiri Tsinane Shirampari
8 okitaitamane 8 13
osokijakempi pashini ñakarontsi?
86
pocharitatsiri yamake Kentikoari?
anakotatsi ipankitantari shinki?
a) 1 pocharitatsiri
b) 18 pocharitatsiri
ch) 17 pocharitatsiri
a) 2 atiri
b) 18 atiri
ch) 6 atiri
Ankate nijakiAjatantyari
yotantsipankokiAnkibaborotantyari
Bierinishi okamanti oriatsiri.
7:00 okitaitamani okamanti kitaiteri.
Bierinishi irointi aparo kitaiteri ashi semana.
Osaitekera irointi saabaro 20
Amonkaratake bierinishi19, oriatsiri 7 okitaitamani.
¿Paita yotanetantsi irosati pikoi piyoteri?
Ankoyayete obanarontsi timatsiri antamiki
Pinkenkitsajeite:
¿Irosati perani abayeta shitobi aisati sankirope?
¿Osamaniti itimi shiopa aantyariri?
¿Iyotakoti ashaninka yantaritantari shiopa irabitantyariri?
Ankoyayete obanarontsi timatsiri antamiki
88
Timatsi shitobipe yobayetari ashaninka.
¿Timatsi shitobi abayetari ara impaneshiki, otsapijaki nijaki?
Anta katonkoki, abisanake ashiteatanake nijateniki yantake
obantsi, timatsi osheki shitobi. Tsame osaitekera abite shitobi.
neantsipe:
“Kiario” ari amatakero.
“Tseyantsi” eiro amatirotsi.
Ari aneake shitobi ara inchato nareachari.
Ari antake obantsi eiro apeshirotsi tojasheripe.
Ampankite kaniri inkaniniki.
Ari aneake shitobi ara impaneki.
Ayearo shitobi janari.
Osaitekera irointi….
Bierinishi 8 oshi kashiri okitobere
Ironishi 10 ashi kashiri nobiembere
89
okitobere, nobiembere, abiriri.
¿Paita okantakotantarori oka ñantsipe?
Okonijatake kapicha
ari okebeanake irosati
omonkoinatanake impoiji ari
ojatanake kapicha kapicha
irosati ompeasanotantyari.
Eiro pobashiretakotarotsi ari
onkonijatapake.
Pamenero piyotantyari:
Piyotakero:
ora aparope kitaiteri jero kenashiri ora aparope oriatsiri.
90
EneroFeberero
Abiriri
AkostoSetiembereOkitobereNobiembereRiciembere
satiposati anta inampipeki.
o Pomisokijero pankenatantsi. o Osokijakempiri ñakarontsi irointi omonkaratantarori kashiri
timatsiri osarentsiki.
Pisankenatero obajiro kashiri.
8 + 4 - 10= 12 - 10= 2
Yajeiti otsoba chakopi chakopimashiki.
15 – 7 - 7 Ikimoshirebentiro irobakerari osarentsi.
5 – 3 + 4 + 3 Setiembere Itinai sankiro tonkarimashiki.
6 + 5 - 7 Yabijeiti kaje iraka.
17 – 9 – 4 + 7 Ipankiti aroso irobaneki.
20 – 4 – 4 - 4 Icharijati aisati ipamijati jetari.
10 + 10 – 14 Yobabisairo kimoshiretantsi
91
¿Pinampiki timatsi yoka sankirope?
Sani, abinti pabitake
apitetachari kantiri nabitakeri narori.
“apitetachari”?
Ari pimatake poimisokijero pishekiantyari apitetachari shekiantsi.
Pamenantyari:
Aparo pachaka jachari
pearentsi.
Apitetachari pachaka jachari pearentsi.
Apitetachari maba oitsokipe.
3 + 3 = 6
Apitetachari 3 irointi 6
92
Piñanatero
oka
pankenatantsi.
Sani obake parentipana 4 sankiro tashitachari
irori Orito obake apitetachari otsipaki
obake Orito?
Iro
pantantyaro
ñatsarontsi
irosati
pishiakantero.
irosati 10.
o Paye aparo borisa tetachari tioshiki.
o Pishaninka iroye apitetachari tioshiki ara mesaki.
Pisankenatero osokijakempiri.
93
Pinchakopiatero ñakarontsi omonkaratantyari apitetachari.
46395
107281
6214208164121810
Pishiakante shiyakantsi pikoakeri iro kantacha ontime mabakiro,
monkararo, anakaro jero shonkaro:
o Apitetachari timatsiri
o Apitetachari timatsiri
94
ojitari ñatsatantsi irosati iñatsataro? ¿Okametsati amonkaratiro aisati
ñatsatantsi?
Itsamejeitantakarori maroni ashaninka yotantsipanko tsame
amitakotabakayempaji abetsikantyari kampojaniki añatsatantyari
perota.
Vóley
Fútbol
Vóley Fútbol
b) Pisampiteri pishaninka paita ikoajeitakeri iranteri.
pamene pashini.
irosati poinijayeri pishaninka ara yotantsipankoki.
a) Ora kampojaniki abetsikantyarori irompame ashi
oñatsatantyari bori ora tsinane irompame irashi
shirampari.
irobetsikeri kampojaniki ashi vóley irorika fútbol.
yakantakari pisampitantakariri.
95
Ora ñatsatantsi ari okantakota
antsapatantyari añatsatantyari?
Tsapantsi
tipitsaro te
ashityaji.
Tsapantsi
tipitsaro
ashitachari.
Tsapantsi
tampatikatsantsa
te ashityaji.
Tsapantsi
tampatikatsantsa
ashitachari.
tablero piñatsatantyari.
añatsatantyari.
b) Pintsapatero ora tablero.
pimonkaratero onampina tablero?
tsantsayetatsiri.
añatsatantyari ampoñantyari
96
tablero:
o Pijibate pintsapatero 3 monkararo timatsiri tablero. Ari onkarate
omonkarate 2 piiti aparope onampina.
o Ora tablero ontime 3
monkararo osantsatenkati
aisati mabatabakacha
monkararo otsantsati.
o Pintsapatero pikoakeri ontime pimpoñantyari piñatsatantyari.
o Pisankenate aparo ñakarontsi ara aparope monkararo
pitsapatakeri, ari pimponempa ñakarontsi 20. Okametsati
pinkonoyero pisankenatero ñakarontsi ara monkararoki.
c) Tsame añatsatempa ara tableroki.
o Paye aparo tarijeta. Piñanatero.
o Iro pimpamitantyari pako aisati piiti ara monkararo timatsiri
ñakarontsi, sokijatsiri shekiantari aisati okametsati apitsatantsi
omonkaratiro, sankenatatsiri tarijetaki paakeri.
o Aririka pimpamitake pashiniki ari pisokijake. 12 = 7 + 5
ampoñantyari
97
¿Piyoyetiro abotsipe timatsiri pinampiki?
aatikantsipe piñayetakeri ara abotsiki?
Pampatote koityachari. Pajirikero aparopeni.
Poyero ora pajirikakeri ara
kipatsiki.
Pamenero ojokanakeri
okatiyantakari ara kipatsiki.
Pishiyakantero tsapantsi
te ashityaji.
Pishiyakante tsapantsi tipitsaro
ashitachari.
Piyotero tsapantsipe ojokanakeri ara kipatsiki okatiyantakari.
98
Piñanatero
pankenatantsi ojatake + 6
opiyaji - 2
ojibatake + 3
oñatsatantakari Kateboye?
Aimisokijero
pankenatantsi
6 - 2 + 3
= 4 + 3
=
o Pijokero antsikero ora dado.
o Pijatakayero shinkitsoki petyakiji, jaoka okaratake
osokijakempiri dado pijokantakarori.
o Pimatero pantero kametsa ora pankenatantsi sankenataintsiri
ara tsaripetaki.
o Poimisokijakerorika kametsa aisati shintsini irosati pintime ara
anakarontsi pimonkaratakeri, eirorika ari pimpiyaje pitimaitiri.
o Pimonkaratakerorika anakaro asori, pantero okantakempiri.
piñatsatantari.
Pisankenatero osokijakempiri.
99
100
a) Leo yobake shitashintsiki 5 parenti, irori Ana obake otsipaki
obake Ana ara shitashintsiki?
a) 2 parenti
b) 7 parenti
ch) 9 parenti
a) 15 kiri
b) 11 kiri
ch) 1 kiri
b) Nancy ajirikake 8 kiri posari, obaka 2 impoiji ipetakero pashini 5 kiri
Katsirinkaiteri osokiji tsiteniriki.
Ari amenake maranke timatsiri apite iito.
Nojaterika nonkenabete, ari namake poshiniri.
Obetsikayetajea obashirontsipe
Pinkenkitsajeite:
batsatsi?
102
Pintsapatero yantayetiri nampitsipeki irosati peranikatsini
itimantari charinepe.
Pinkenkitsajeite:
Ikemisantiro irario notishiape.
Yobetsikayetiro obashirentsipe.
Yabentaro ibenkipe aisati pinishipe.
Ipankiti kaniri aisati parenti.
Otinki pearentsi.
Imanejatiro shiyakomentotsi.
perani yatiritantakari
tisoni ipantakari
ibenki ashaninka
inkobintsatantyari?
Timatsirika otsipa kenkitsarentsi ashi kobintsatantsi ankenkitsatantyari.
103
Tsame asampite paita yantayetiri ashaninka irosati peranikatsini.
Nokarajeitiri narori
isampitakobentero:
Tsame asampijeite:
Pinkenkishirempa paita
pisampiteri piyotantyari.
Tsame abetsike paita
asampiteri.
Ñontsi ikoi iriyoteri
ishaninka irinti
kobintsariperori.
¿Piyoti
pikobintsati?
104
Ishaninka Kepishiri TECharine Imposhito XKoki Sankati XApa Inkaniteri X
XAni Shakenti XIye Kentikoari X
Pisankenatero
yakayetakori ara
tsaripetaki
¿Piyoti pikobintsati?
Ikarati 5 noshaninka
iyoti ikobintsati, ikarati 1
noshaninka te iriyoteji.
Osheki noshaninka
shirampari iyoti ikobintsati.
Tsame ashiyakante katiyapentsakiro, ampotsotero
omonkaratantyari yakajeitakeri. Pisankenatero osokijakempiri.
TE
Ashiyakantantyari.
Pisankenateri ibajiro pishaninka impoiji pisampiteri iyotirika ikobintsati
Ibajiro noshaninka TEApa
105
Pisampiteri ashaninka pinampisati jaoka ikantirori yobetsikiro obirentsi
irantyari patsiri.
Pinkenkitsajeite:
¿aririka abakotake tsantsa shibitsa obirentsiki?
106
a) Amonkaratantyarori posoporo.
¿Ora monkarantsi ari onashitake posoporo aririka pimonkaratantyarori
pashini kari posporo?
107
b) Amonkaratantyari: anitantari.
¿Ora monkarantsi ari onashitake aririka pimonkaratantyarori pashini
pishaninka iranitantyari?
ch) Pintsapate:
Tipitsaro kari ashitachari: 12 omonkarata.
17 omonkarata.
26 omonkarata.
Tipitsaro ashitachari: 8 omonkarata.
26 omonkarata.
18 omonkarata
Pamenantyari: Tipitsaro kari ahitachari 12 omonkarata.
108
o Pijatantari pikobintsati pankoshintsiki, ¿irosati amonkarata
akobintsatapinintari tsimerisipe? ¿timatsi kitaiteri tekatsi
ankobintsateji tsimeri? ¿paitakea?
akobintsatantyariri tsimeri?
pikemakeri.
Ankobintsate marati kitaiteriki ara pankoshintsiki.
Ankobintsateri samani kiatiteriki ara pankoshintsiki.
Itimashitiri apa samani ari intonkakeri.
Ankobintsate patsiri ara obirentsiki.
Iye yobetsiki ibanko anta kashiriki.
Imanejatiro nocharine arakomentotsi jatatsiri Colombia.
inkamantempi jaoka ikantirori
pankoshintsi inkobintsatantyariri
ichakopite tsimeri.
o Ayabaketa impokantyari
tsimeri ¿asabike osamani
ara pankoshintsi? ¿ari
ankejetapininte asabikakote
perani ara pankoshintsiki?
109
Atiri yanake impimante anta Pichariki 8 jiriti, 7 chorito aisati 18 shempirijaniki.
¿Yajirikakeri, shempirijaniki yanakotakeri jiriti jeri chorito?
Iro pantantyarori oka tsaripeta poimisokijantyari pankenatantsi.
Nomonkarateri chorito jeri jiriti aisati
nomonkarateri shempirijaniki.
Sokijatsiri
pankenatantsiki.
okejeta, tseyantsirika, te onkempetyaji.
110
o Leo iranite maba tampatika, yaretapakaro otimake obirentsi
irashi patsiri ari itempanake irakosanoriki, iranite iko. Yaretakaro
ara_________________________
o Pepe iranite tson tampatika, yaretapakaro ara______________,
ari itempanake irakosanoriki, iranite apite tampatika,
iraretapakaro ara _________________________
Leo, ishiakantakero ikenantakari yanitakeri:
111
Yantayetiri perani
ashaninka.
Yantiri meka
ashaninka.
Irantapininteri
ashaninka eiro
ipeakotarotsi.
Nantayetiri perani. Nantayetiri meka. Nantapiniteri eiro
nopeakotarotsi.
112
ankemisantantyariri charine inkenkitsate kenkitsarentsi.
+1
+217
13
19
16
8
9
Iraretantyari ________________________________
Iraretantyari ________________________________
Iraretantyari ________________________________
Iraretantyari ________________________________
Iraretantyari ________________________________
113
o Poye 2 shinkitsoki aparopeni ara otsapipeki kiteriri.
o Omonkaratake piñatsatantakari, ari pijateri kononkachari
okempeta ora ñatsatantsi dama.
o Pisankenate pankenatantsipe ara tarijetape.
pitimaitiri.
6 4 2 9 3 8 4
3 0 3 7 5 6 19
16 7 2 5 10 13 8
9 13 2 1 11 7 16
1 14 11 6 17 5 20 9
12 8 5 1 15 6 12
4 10 7 2 11 18 10
15 9 12 3 18 13 14
6 19 14 4 15 10 5
114
Tipitsaro kari ashitachari: 18 omonkarata.
Tipitsaro ashitachari 18 omonkarata.
¿Osheki inebetaro inkate nijaki?
Bajirontsipe
Leo X
Yemila X
X
X
Nancy X
¿Kepishiri, ishimatake osheki shima, icharijatantakari, ipitasatantakari?
a) 25 shima
b) 7 shima
ch) 17 shima
Anakaro Rectángulo
Anakarojaniki Casilleros
Anpitsarentsi Tejido
Antasheki
Apatyabakachane Asociativa
Apitabakachari Doble
Apitetirori/2ri Segundo
Apitetirori yotaneri Segundo grado
Apiperotatsiri Frecuencia.
Apitsatantsi Sustracción/resta
Areji/ Intaina Lejos.
Ashitakotachari Linea cerrada
Atsipariayeteri Dividendo
Betsikantsi Fila
Bitsaikantsi Orden
Etarori Inicio
Intarori/1ri Primero
Ikotirori/6ri Sexto
Kempeji/okakini. Cerca
Kapicheni
Katiachari Vertical
Katiyapentsaki Barra
Katiyaperotatsiri Neutro
Kiritsapa Recta
Konitirori/5ri Quinto
Kononpitsaparo Columna
Triple
Tercero
Regleta
Regleta iguales.
Cuadrado
Cuadradito
Nareachari Horizontal
Niyanki
Niyankishetaki Simetría
Ñakarontsi Numero
Ñakarontsi kiritsapa
Ñakarontsiro Numerador
Ñatsamentotsi
Ñatsarontsi
Ñatsatantsi
Oberakota
Oborotaki Cara
Oijatantsi Secuencia
Oijatirori
Oipitsokirori Comnutativa
Okantashiyeta Propiedad
Onanpina Lado
Onanpinaki Contorno, borde, frontera
Oparichebo
Orikapi
Osantsatenkati Ancho
Osantsati Largo
Oshekiantsi
Oshiyabero/shiyabakachari
Otsipatirori/4ri Cuarto
Pakakairo Resolver
Pakero Responder
Pamenero
Pankenatantsi Problema
Panipaye/P Unidad
Paperi Papel /Cuaderno
Pibitsainkero
Piñatsatantyari Cuando juegas
Pisankenatero Escriba/rellenar
Pishiyakantero Dibuja
Pitsikanatyaro Observar/miralo
Poijatero Sígalo
Shekimonkararo Poligonal.
Shekipaye/SH Centena
Sheronkapentakirope
Shetariantsi Fracción
Shiyakabentarontsi Signo
Sokiyatsiri Respuesta
Sotitirori/8ri Octavo
Tampatikatsantsa Línea recta
Tikakotantsi Derechos
Tintirori/9ri Noveno
Tipitsaro Línea abierta
Tsaparenki Palitos
Tsapaye/TS Decena
Tsaparichebo Ángulo
Tsaripentsaki Tablero posicional
Tsaripetaki Tabla
Tsatirori/10ri
Tsibankiroki Huairuro
Tsimaratapaintsiri Residuo
Tsipariantiro Denominador
Tsiparirori Divisor.
Tsitsikirentsi Fósforo
Tsontirori/7ri
I La democracia y el sistema interamericano
Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democracia.
II La democracia y los derechos humanos
Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.
Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.
Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los
como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza
Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.
Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.
Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.
Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.
Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.
IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática
Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad democrática y su fortalecimiento.
Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.
Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.
Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
V La democracia y las misiones de observación electoral
Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
VI Promoción de la cultura democrática
Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA