Egipto

Antzinako Egipto ibaiaren ibarrean Antzinateko zibilizazioa zen, gaur egun hartzen duen eremuan gutxi gora-behera. Zibilizazioa inguruan sortu zen, politikoki bateratzean lehenengo agindupean, eta 3000 urtez iraun zuen. Bertako historia garai egonkorretan banatzen da, Inperio edo Erresuma izenekoak, garai ezegonkorrek bananduak, Tarteko Aro izenekoak. Azken inpeioaren ostean, zibilizazioa gainbehera lasai baina jarraituan sartu zen, atzerritarrek herrialdearen agintea hartuz. Faraoien agintaldia amaitu zen ofizialki, Egipto konkistatu eta bihurtu zuenean.

Antzinako Egiptoko zibilizazioaren arrakasta Nilo ibaiaren aldaketetara ongi moldatzetik dator. Emankorraren kontrolatuak uzta oparoak eragin zituen, eta garapen handia eragin zituenak. Horrela, administrazio edo gobernuek sustatu, sistema sortu eta zein elkarlana bultzatu zituen, eta inguruko gizataldeekin garatu eta garaipenak lortu zituen, eskualde osoko zibilizazio nagusia bihurtuz. Ekintza hauek sustatzen eta antolatzen elite kultural eta militarra sortu zen (eskribak, apaizak, administratzaileak) egiptoarren batasuna ziurtatzen zutenek, konplexu baten inguruan.

Antzinako egiptoarren lorpen ugarien artean daude sistema konplexuak, meatzaritza aurreratua, behaketa eta eraikuntza teknika garatuak, hainbat eraikin monumental altxarazteko teknologia zehatza, sistema praktiko eta eraginkorra, forma berriak, ureztatze eta nekazaritza sistema emankorrak, eta munduko lehen hitzarmena. Egiptok ondare iraunkorra utzi zuen kopiatua izan da, beste hainbat estiloren oinarri, artelanak mundu osoan daude barreiatuta, erruina monumentalek hainbat bidaiari eta idazle inspiratu ditu eta erlijioak berak eragin handia izan du gure munduaren ikuskeran.

Niloren ertzean eta basamortuko haitzetan zizelkatutako aztarnak ageri dira. Ehiztari-biltzaile eta arrantzale kulturak zereal-ehotzaile kultura baztertu zuen. Gehiegizko abeltzaintzaren eraginez, Egiptoko idortzen hasi ziren inguruan, agerraraziz. Gizataldeak Nilo ertzerantz migratu eta oinarritutako zentralizatuagoa sortu zuten.

Nilo haranean sustraitu zen. Garai honetan, kultura aurre-dinastiko ugari independenteki garatu ziren .Kultura eta hurrengo aroak Egiptoko zibilizazio dinastikoaren aurrekaritzat hartzen dira. Egiptoar zaharrenen aztarnak Naqada III garaiko buztinezko ontzietan agertzen da, Aro Aurre-dinastikoan, inguru.

Erresuma bateratua sortu zuen erregeak, 3000 urtez Egipton agindu zuen hasiz. Garai honetan, egitoarrek herrialdeari tawy izena eman zioten (Bi Lurrak) eta, geroago, kemet (Lur Beltza, Niloren goraldiak utzitako lur beltz eta emankorragatik). Aro luze honetan, bertako kultura berezia garatu zen, batez ere hizkuntza eta ohituretan. Egipto bateratuaren lehenengo bi dinastiek oinarriak finkatu zituen (K. a. 2700-2200), ezaguna garai hartan eraiki ziren direla-eta (ezagunenak III. dinastiako piramidea eta IV. Dinastiako Gizako piramideak.

Tarteko Lehen aroak nahasmen politikoari bidea eman zion 150 urtez. Geroago, Niloren goraldi handiagoek eta agintearen indartzeak garai oparoak ekarri zituen, K. a. 2040 inguruan, eta faraoiaren erregealdian gailurrera iritsi. Tarteko Bigarren Aroan, hikso semitikoen agintaldia ekarri zuen, atzerritarren lehena. Hikso inbaditzaileek Behe Egipto bereganatu eta hiriburu berria sortu zuten: Avaris. Baina Goi Egiptoko faraoiak, Ahmosis I.ak, agintetik bota eta XVIII. dinastia sortu zuen eta hiriburua Menfisetik Tebasera lekualdatu.

Inperio Berria (K. a. 1550 - 1070) XVIII. dinastiarekin hasi zen, Egipto nazioarteko potentzia bihurtuz eta eremu luze-zabalena eratuz, Nubiako Gebel Barkal mendiraino iritsiz eta Sortaldeko lurralde batzuk bereganatuz ekialdean. Garai honetakoak dira mundu mailan ezagunak diren faraoi batzuk: Hatshepsut, Thutmosis III.a, Akhenaton eta Nefertiti emaztea, Tutankhamon eta Ramses II.a. Historiako lehen monoteismoaren agerpen ezaguna garai honetakoa da, Aton jainkoaren inguruan. Beste nazioekiko harreman ugariek ideia berriak ekarri zituen Inperio Berrira. Hainbat gizataldek lurraldea inbaditu zuten (libiarrek, nubiarrek eta asiriarrek), baina egiptoarrek kanporatzea lortu zuten.

XXX. dinastia izan zen bertako agintarien azkenekoa faraoien garaian. K. a. 342an, pertsiarrek Naktanebo II.a garaitu eta agintea hartu zuten. Geroago, Egipto mazedoniarren esku erori zen, 2000 urteko atzerritarren agintaldia hasiz.

Egiptoko erlijioa zen, hau da, jainko batengan baino gehiagorengan sinesten zuten. Hasieran, animalia itxurako jainkoei gurtzen zituzten, jainko esaten zaiona. Animaliarik erabilgarrienak eta sakratuenak jainkotu zituzten, esate baterako ur-goraldia iragartzen zuena; jaten zituen ...

Hiri eta probintzia bakoitzak beraien jainkoak zituzten, eta batzuk, osoan gurtzen ziren. Amon zen jainko gorena.

Oraindik zutik dira egiptoar jainkoei eskainitako tenpluak. Handiena da, hirian dagoena.

Egiptoarrek , hilobi ederrak utzi dituzte. Hala ere, kolonialismoaren ondorioz, hainbat obra museoetan daude gaur egun.

Oso garatua zegoen era zientifikoan eta herritar guztiei eskainia zegoen ezberdintasunik gabe. Garaiko mediku onenak ziren eta arazorik gabe nahasten zituzten, medikuntza zientifikoa eta espirituala. Gainera mota askotako medikuak

zeuden.

[] Nekazaritza

Egiptoarrek bazekiten ondo ibaia aprobetxatzen. Aspalditik ertzetako ehizatu eta uretan arrantzan aritzen ziren. Baina, nekazaritza garatuko bazen, ur-goraldia kontrolatu beharra zegoen.

Horregatik, dikeak eta eraiki zituzten, urei eusteko. Lan horiek egin ahal izateko, kalkulua eta garatu eta egutegi bat egin zuten.

Horrela aprobetxatzen zuten ur-goraldiak:, urez betetzen zuen lehorra zena. Gero ur hori behera joaten zen, eta ura egon zen lekuak limoz estalitako soroak ziren. Azkenean bilketa egin, eta bi hertzeetan soroak zituzten.

Orela jeisten dira

zer jaten dute