AS CONSTRUCCIONS NONDIBUXADAS NA APRENDIZAXEDA EXPRESION GRAFICAARQUITECTONICA

Por PEDRO DE LLANO CABADOProfesor da E.T.S.de Arquitectura de A Coruña

1.-ARQUITECTURA POPULAR E DIBUXO

«O dibuxo é unha ferramenta de traballo indispensable econsidéroo un elemento fundamental para comprender, nadade cousa auxiliar, complementaria ou subsidiaria. Non.Fundamental, e penso que agora, cando os artistas buscanabstraccións e cando moita xente torpe cre que a fotografíacumpre tódolos requisitos que se precisan para obter bosdocumentos gráficos, somos os profesionais das distintasciencias os que ternos que combater en defensa do que é odibuxo en xeral e os bos dibuxos en particular. Porque un dibuxosupón sempre selección, realce de elementos significativos eexclusión dos que non o son. Un dibuxo supón un acto mentalcomplicado e dirixido a algo: a un obxecto en si. Ante algo queparece o mesmo, un 0110 resalta un elemento; outro, outro. Paraun 0110 a sombra e a penumbra son o esencial, porque quere darsensación de misterio. Para outro o esencial é a líneaconstructiva da casa, aíndaque estea xa envolta en sombras.Para outro algúns detalles. Hai tantas realidades como ollos. Aciencia non é máis que a multiplicación consciente desasorealidades».

PEDRO DE LLANO CABADO

Esta reflexión de Julio Baroja na súa «Explicación defen­siva» a publicación dos seus Cuadernos de Campo (1), é, sendúbida, unha inmellorable introducción ó tema que aquí sepretende expor.

O dibuxo, base xunto coa escritura, da transmisión decoñecimentos ó longo da historia, ten quedado reducido enmoitas ocasións, por obra e gracia da insensibilidade culturalde moitos individuos, a un simple instrumento de calqueracampo da ciencia ou a técnica.

O dibuxo, como a escritura, é sen embargo moito máis queeso. O dibuxo, como di Caro Baroja, é un elemento básico darepresentaéión de ideas; o.mellor mecanismo a través do quepoidemos comunicar mensaxes con imaxes visuais.

O dibuxo é,por tanto, un modo de aproximación persoal aun tema, mostrando a capacidade de percepción do seu autor erepresentando, lóxicamente, a súa personalidade e as súasvivencias.

Percepción e reflexión son recollidos no dibuxo dun xeito

27

absolutamente libre, configurando unha forma de expresiónaberta a calquera tipo de acepcións. Nela xúntanse os aspectosfundamentais do obxecto analizado na súa apreciaciónsubxectiva como concreción gráfica, alcanzándose unsresultados que, en función da sensibilidade e capacidadegráfica do seu autor poderan chegar a emocionarnos.

Recupera-lo valor cultural do dibuxo

O departamento de E;xpresión Gráfica da E.T.S.A. de ACoruña, proponse desde esta perspectiva a recuperación dovalor cultural do dibuxo desde o seu ámbito de traballo: Oensino da linguaxe gráHca como base para a creación erealización da arquitectur~.

Desde a súa creación 'no ano 1975 a asignatura de DibuxoArquitectónico ven pretendendo que uns alumnos ós que asdeficiencias de ensino previas fan incapaces para expresarseou para tan siquera comprendé-Ia representación gráfica decalquera tipo de obxecto, se vaian adentrando no mundo daarquitectura por medio dunha aprendizaxe do dibuxo non sócomo medio de comunicación, senón tamén como proceso queposibilite o desenrolo do seu pensamento arquitectónico.

«O noso obxectivo -dicía F. Peña na memoria do cursoacadémico 1982-83- é introducir ó alumno no manexo dodibuxo e outros procedementos gráficos como instrumentofundamental de reflexión arquitectónica» (2).

Desde a convicción de que fundamentalmente a traverso daobservación, estudo e descripción gráfica dos diversos tipos deedificacións e elementos constructivos, das distintas etapashistóricas, poderían adentrarse nunha aprendizaxe activa dosproblemas da arquitectura contemporánea e plantexarsepropostas creativas propias, os nosos alumnos foron analizan­do obras de diferentes estilos e técnicas constructivas.

Deberían aprender a ver a arquitectura, a percibir as súascaracterísticas, a descobri r os seus mais pequenos elementosobservando un ou outro edificio, croquizándoo, medíndoo,lendo a documentación gráfica que a el fixera referencia,analizándoo, e representándoo gráficamente. Mais, chegadoeste punto, houbemos de preguntarnos que era para nós aarquitectura; ata onde chegaba o ámbito da súa definición.

Para moitos historiadores e arquitectos, non toda construc­ción é arquitectura, a arquitectura é, en todo caso, un «plus»engadido á pura funcionalidade da construcción, se ben en

JULIO CARO BARaJA

28

parte dos casos acaban por recoñecer que ese «plus» é moidifícil de explicar coa axuda da lóxicae hai que recurrir para isoa unha crítica linguaxe artística ou poética.

Nikolai Pevsner na introducción ó Esquema de la arquitec­tura europea (3) propón o seu criterio de que «pn:lcticamentetodo aquelo que pecha un espacio suficiente para permitir aunha persoa moverse no. seu interior é un edificio; o términoarquitectura, non obstante, só corresponde ós edificiosproxectados con ánimo de resultar estéticos», rematando conesta gráfica pregunta: «¿ande está logo, a fronteira entre aarquitectura e a construcción? ¿ande situaremos a cota cero daarquitectura?».

L. Elías Pastor e Ramón Moncos, no seu libro Arquitecturapopular de la Rioja, recollen un-ha c"íta de -WHHam Morris (4),segundo a que a arquitectura abrangue a consideración de todoo ambiente físico que rodea á vida humana. «Non podemossustraernos a ela mentres formamos parte da civilización-afirman- porque a arquitectura é o conxunto de modificació­ns e alteraciónsintroducidas na superficie terrestre co obxectode satisface-las necesidades humanas».

Segundo este criterio, poderíamos falar dunha mellor ou

peor arquitectura, dunha máis ou menos elaborada arquitectu­ra, mais o seu dominio sempre se extenderá a toda aquelaintervención do home feita sobre o medio natural, para acadarunhas mellores condicións·de vida, desde os muros, valados,alpendres... , ata a propia vivenda.

Unha arquitectura que supón para Le Corbusier a primeiramanifestación do home que crea o seu universo á imaxe danatureza, someténQose ás suas leis (5). «O home primitivo -dina súa obra- ten detido o seu carro, decide que este será o seuchan. Elixe un claro, abate as arbres demasiados achegadas,achaira o terreo dos arredores, abre o camiño que lIe unirá corío ou coa tribu que vén de deixar. Planta as estacas que teráque soster a súa tenda e rodéaa cunha empalizada, na que pona porta. O camiño é todo o rectiliño que lIe permiten as súasferramentas, os seus brazos e o seu tempo. Os postes da tendaforman un cadrado, un hexágono ou un octógono. A empalizadaforma un rectángulo con catro ángulos iguais e rectos. A portada choza ábrese no eixo do cercado e a porta deste, sitúasefrente á porta da choza».

Para construír ben e para reparti-Ios seus esforzos, paraconsegui-Ia solidez e a utilidade da obra, ten tomado medidas,

,LE CORBUSIER ~ -_~ __

-'--

/

./

---~--

--------

/.

/.1-

29

Paa\\\o

Dor.

ten recoñecido un módulo, ten reglado o seu traballo, ten levadaa orde. Porque arredor del, o souto está en desorde, coas súaslianas, as súas zarzas, os troncos que estorban e paral izan osseus esforzos.

Ten posta a orde ó medir. Para medir, ten tomado o seupaso, o seu pé, o seu cóbado ou o seu dedo. Impondo a orde do seupé ou do seu brazo, ten creado un módulo que regula toda aobra, e esta obra está dentro da súa escala, da súa convenien­cia, dos seus desexos, da súa comodidade, da súa medida. E aescala humana. Armoniza con el e isto é o principal.

Mais ao decidi-Ia forma do recinto, a forma da choza, tenseguido instintivamente os ángulos rectos, os eixos, o cadrado,o círculo. Porque doutro modo non podía crear algo que lIe desea impresión de que creaba. Porque os eixos, os círculos, osángulos rectos son as verdades da xeometría, son os efectosque os nosos ollos miden e recoñecen, de xeito que outra cousasería azar, anomalía, arbitrariedade. A xeometría é a Iinguaxedo home.

Mais, ao determina-las distancias respectivas dos obxec­tos, ten inventado ritmos, ritmos sensibeis á vista, claros nassúas .relacións. E eses ritmos atópanse no nacemento dos actos

humanos. Resoan no home por unha fatalidade orgánica, amesma fatalidade que fai traza-la sección aúrea, ÓS nenos, ÓS

vellos, ÓS salvaxes, ÓS eruditos.Un módulo mide e unifica; un trazado regulador constante o

satisface».Pola súa banda, Bernard Rudofsky autor da exposición

Arquitectura sin arquitectos, auténtico fito mundial na recupera­ción das construccións populares como ámbito da investigaciónarquitectónica, apoia no texto da súa presentación, posiciónssimilares á exposta por Le Corbusier, criticando a actitude dosprimeiros investigadores mencionados (6):

«A historia da arquitectura -di- tal como ten sido escritae ensinada no mundo occidental non se ten referido.máis que aunhas poucas e selectas culturas. En términos de espacio,abrangue unha pequena parte do globo terráqueo: Europa,algunhas zonas de Exipto e Anatolia, é dicir, apenas un poucomáis do coñecido no século 11 d. de C. Ademáis, unicamente seten ocupado das últimas fases da súa evolución. Ó omiti-Iasprimeiras cincuenta centurias, os cronistas preséntannos uncadro acabado da arquitectura «formal», tan arbitrario, paraunha introducción da arte da edificación, como sería ubicar o

...J

~<C()a:w::E<CÜa:<CC'oQZ<CZa:wLL

RIAZA-21

•rüll!!J

•

·RIA2A·21

•30

RISCO E FERNANDEZ OXEA

nacemento da arte musical a partir dun advenimento daorquesta sinfónica (... ) -engadindo- (... ) a historia daarquitectura tal como 'a coñecemos, ten sido igualmentetersiverxada no plano social. Equivale a pouco máis que un«quen é quen» dos arquitectos que celebraron o poder e ariqueza; a unha antoloxía de edificios de por e para osprivilexiados -as casas dos verdadeiros e dos falsos deuses,de príncipes do comercio e príncipes de sangue- sen alusiónalgunha ás casas do pobo».

A arquitectura ven, segundo estes criterios a integrardentro do seu dominio a tódalas construccións realizadas polohome. Unhas construccións intimamente vencelladas a unhasxentes que, ano tras ano, as foron elaborando sen máisexperiencia que a tradición, nen máis axuda que a da propiacomunidade; unhas edificacións que parecen nacer como unhaprolongación da paisaxe e do carácter do home que as vaihabitar, dando lugar a unha arquitectura que, pala súaidentificación coa terra galega e coas necesidades socio­culturais do seu pobo, constitue, xunto coa Iingua, un dos máisdestacados sinais da nasa nación. Unha arquitectura que non sónon é unha área de segunda clase dentro do noso patrimonio

arquitectónico, senón que constitue un dos mái's importantestestimuños da nosa cultura. Nela aparecen un sinfín deobservacións sobre os materiais tomados da propia paisaxe(pedra, madeira, laxes, tellas...), costumes, clima... , sendo a súaadaptación ó entorno un feito constante ólongo da nosa historia.

Estas razóns, foron suficientes para levarnos a adicar áarquitectura popular unha parte da nosa atención ó analiza-laspeculiaridades da casa-vivenda como elemento construido. E,optamos pola casa-vivenda'popular como tema de traballo nonoso programa de curso, porque ela, non só nos permitemostrar ós nosos alumnos as diferencias entre as habitaciónsrurais e unha arquitectura actual pensada e dibuxada desdeunha perspectiva socioeconómica que a influe determinante­mente por medio dunhas condicionantes absolutamente alleasás necesidades básicas dos seus usuarios (especulación,imaxe imposta do concepto de confort. .. ), senón que nospermitirá analizar os factores determinantes que xeneran unhaarquitectura directamente ligada ás necesidades dos seushabitantes.

«Unha vez máis -afirma Le Corbusier en Por las cuatrorutas (7) teño meditado sobre a urxente necesidade de revisa-

31

las escolas de arquitectura e de proporcionarlle-Ios mediosprecisos para que tomen novo contacto cos materiais, coasesixencias sinxelas, exactas e sempre dignas da vida cotidiana,coas dimensións humanas... Eu, para afirmarme na arquitectura,observo a simple e clara expresión humana. Refírome ásventás ou fiestras cadradas de Vézelay, aberturas precisas nasparedes, coas súas cubertas e descargas, coa súa carpinteríade madeira no interior... Deberíamos traer aquí, durante unhaprimaveira ou un veran, ÓS alumnos dunha grande escola.Estarían entusiasmados e alegres cos seus descubrimentos.Todo o pobo, por fóra e por dentro, podería examinarse,estudarse, analizarse, medirse e reconstruirse sobre o papel.Eses inminentes arquitectos descubrirían, entusiasmados, averdadeira arquitectura que se adonaría dos seus corazóns edas súas mentes. Ano tras ano, equipo tras equipo, deberíanestudar franxas, pobos e cidades do Norte e do Sur do país.Sería un circuito íntimo, a volta á Francia dos «compañeiros deprofesión». Non se trataría de resucitar vellos folklores, sennengún valor na actualidade, nen vellos oficios superados polatécnica moderna, senón de despertala mente, de facer brilla-la

lei da armonía, de definila regla da unidade, de aviva-lo inxenio,de ensancha-la imaxinación e de descubri-Io futuro nun pasadomaravilloso».

Le Corbusier, libre de toda sospeita das habituaisacusacións de folklorismos ou «romanticismos anclados nopasado», dirixidas por algúns sectores a todo aquel estudoso danosa tradición arquitectónica, advertía no ano 1941 sobre anecesidade do estudo da arquitectura popular, propondo acreación para a Facultade de Bellas Artes de París, dunDepartamento de Arquitectura Vernácula, sen que ata omomento esta proposta teña sido recoll ida en parte algunha.

As técnicas de representación no estudodunha cultura material

No momento de proceder ó inventario de calquera útil,técnica artesanal ou edificación, os etnógrafos vense continua­mente necesitados de conseguir unha importante precisiónpara a súa descripción. A fotografía, complemento das notasrecollidas durante o traballo de campo para elaborar a

EUTIMIO BARLAME

32

.0O<Cm<CuOz::s....JwoOel:owa.

información, poden, na actualidade cubrir parcialmente esaprecisión. Mais, os esquemas ou dibuxos acotados, poderían,en moitos casos, non só aforrar nunha descripción moitaspáxinas de texto, senón tamén ofrecer uns resultados cualitati­vamente distintos, constituindo un instrumento indispensablepara mostra-Ias características espaciais, de uso, manipulaciónou confección de calquera dos elementos da cultura materialdun país.

A carencia de coñecementos gráficos dos seus autores, foidurante moito tempo a máis notable insuficiencia dos estudosda etnografía e as construccións anónimas. En Galicia, a partirdo primeiro tercio deste século, xentes como Xaquín Lorenzo,Cuevillas ou Risco, abordaron colectiva ou individualmente oestudo da tradición do noso pobo, ofrecéndonos unha chea demaxistrais traballos que, se ben aínda hoxe continúanconstituindo a máis importante base para o estudo da nosacultura material e a nosa arquitectura popular, fannos recordarese vacío.

A pesar dos seus encomiables esforzos para consegui-Iamaior exactitude e precisión posible nos esquemas e dibuxos

realizados, estes, fan observable, nalgunhas ocasións, aausencia dos máis elementais coñecementos das distintastécn icas de representación gráfica.

Os Arquitectos e a Arquitecturanon dibuxada

Coincidindo no tempo coa realización destes traballos,noutros lugares do Estado español comenzaba xa, senembargo, a aparecer o interés dalgúns profesionais daarquitectura polo e~tudo da logo denominada «arquitectura senarquitectos».

O arquitecto suizo, afincado en Euzkadi, Alfredo Baeschlin,publica no ano 1930 un libro: «La arquitectura del Caserío vasco»(8) con setenta espléndidos dibuxos que cubren a totalidade docampo da representación gráfica; desde os esquemas ouapuntes de traballo, ÓS máis minuciosos detalles constructivos,pasando por moitos e moi notables e complexos levantamentos.

Fernando García Mercadal, un dos primeiros racionalistasespañois, fundador do GATEPAC é un dos máximos represen­tantes da vangarda arquitectónica dos anos trinta, publica,

EFREN GARCIA FERNANDEZ

33

precisamente no mesmo ano, outro importante traballo, La casapopular en España (9), no que uns apuntes e esquemas cheosde personalidade constituin tamén, unha parte fundamenta'l dainformación aportada. Mercadal, levado da grande curiosidadedespertada pola cultura popular entre os seus compañeiros daxa lexendaria Residencia de Estudiantes -García Lorca,Buñuel, Dalí. ..-, recorre terras e pobos de España, sempreacompañado polo seu amigo Rivas Eulate para logo extender oseu interés a un bon número de arquitectos da súa xeración.

«Características principais comúns a esta arquitectura-dio editorial dun dos números da revista AC, órgano do GATEPAC(1,0)- son os seus elementos: portas, fiestras ou ventás,pórticos, etc., todos a escala humana e cunha ausencia absolutade motivos decorativos superfluos e de artificios absurdos. Sealgún dos seus detalles poidese interpretarse como decorativo,este e case sempre derivado da construcción, con algunha baseracional que o reforza».

«Outra característica -que é imprescindible sinalar polasfunestas consecuencias que ten traído ás nosas academias dearquitectura- e que nen o alzado nen a planta respostan nunca,na arquitectura popular, a unha composición premeditada. O

conxunto, non é outra cousa que unha sinxela xustaposición decorpos simples co maior sentido racional: primeiro, é unpequeno añadido cun ou dous dormitorios máis, logo, unporche, despois, unha corte que hai que ampliar, etc., e asísucesivamente, ata chegar ó seu estado actual».

E entón cando AC aborda a publicación dalgúns importan­tes traballos sobre a Arquitectura Popular. Neles podemosatopar sustanciais cambios incorporados ó tratamento gráfico.Elementos de la arquitectura rural de la isla de Ibiza (11),artigo publicado polo arquitecto Erwin Heilbronner, cunhanotable capacidade expresiva caracterizada pola súa enormelimpeza de trazado, habería de constituir nesa liña unimportante fito no camiño da arquitectura dibuxada.

As leccións das edificacións anónimas comezaban así, arepresentar unha importante fonte de enseñanzas para unsarquitectos profesionais implicados na búsqueda dunhaarquitectura na que cada forma viñese determinada polasnecesidades impostas por unha función. Unha arquitecturaallea a todo tipo de formalismos decorativistas da que partiríanxentes como Sert e Torres Clavé para a elaboración dunhaparte da súa obra.

34

a) cocif\a

b) cuarto

c) corredor

ALZADO

PLANTA

PEDRO DE LLANO CABADO

Mais un longo e tr'iste período comezaría nada máisencetarse este camiño. A atonía cultural que supuxo o períododa posguerra, no que tan só cabería citar amaneiradas efolklóricas aportacións gráficas como a de Muguruza (12) (aíndaque sexa necesario destaca-la súa grande importancia comofonte de estudo dunha arquitectura mariñeira xa case desapare­cida) só racharía no ano 1972. A publicación da sorprendente eespléndida colección de dibuxos dos irmáns Efrén e José LuisGarcía Fernández (13) marcaría naquela data o verdadeirorexurdimento do interés polo estudo da arquitectura popular porparte dos arquitectos.

Xunto a eles, xentes como Rafael Chanes e XimenaVicente, García Inyesta e Oliver Sunyer, Elías Pastor e RamónMoncosí. .. foron introducíndose no fascinante mundo dasconstruccións anónimas, utilizando a súa capacidade comodibuxantes para reanudar unha andadura na que nos ofreceríanimportantes investigacións e magníficas mostras de dibuxoarquitectónico.

affilon-u'1 v'-\J~I1I1I1

1 O

g1 I111 1

1 1

~:I 1

IS·~

o Dibuxo Arquitectónico como modode aproximación á realidade

Hoxe, cando técnicas científicas como a fotogrametríapermiten xa a correcta representación gráfica· dunha edifica­ción a traverso da rectificación das deformacións co uso decámaras estereográficas e a fotografía ten alcanzado un gradode precisión impensable tan só hai uns anos, o dibuxo continúasendo a base de calquera aproximación ó estudo da arquitectu­ra en xeral e da arquitectura anónima en particular.

Numerosos arquitectos, como Fernando Sarandeses,continúan recorrendo e explorando os seus países, armados coasúa carpeta ou a súa libreta de notas para mellor comprender,observar, descubrir... vivir a súa arquitectura.

Os dibuxos, lonxe de representacións pasivas, uniformes emecánicas como as da fotografía ou a fotogrametría, permitennos seus traballos seleccionar información, centrarse nodetalle ou detalles que expresen o edificio máis eficazmente,enfatizar un determinado aspecto ou elemento, destaca-lassúas estructu ras básicas, as súas partes e proporcións, recolle-

enwenwoz«a:«enNwZ¡:::a:«~

Ooz«za:wLL

35

~~(MA.& tn e(i".'Mclt roCll( eN­

(j, i. pwt.cdW(..Ct ~.....l.&----...:~--__I_~~f1r--~---.rIL~\tcJ..o EllAS DOMINGUEZ DIEZ

~ 1WA4'" . (alumno)

~~CI) i~"4l ,"~ ,-..l.a.jo __ ~o~(fJ¿'~\

~~GO..........~_II...-I IIACW,\t.,JD ~

~~ tk )DC»\

la súa relación co entorno inmediato... seguen sendo, en fin, omedio máis idóneo e sinxelo para definir esa arquitectura.

Despois de observar detidamente o elemento ou conxuntoarquitectónico elexido e unha vez determinados os seusaspectos de maior interés e os pontos de vista desde ondemellor se poida comprender, o dibuxante vol"ve, unha e outravez, a recolle-las peculiaridades do elemento observado sobreo papel, simplificando elementos moito máis complexos, parapermitir unha perfecta comprensión da realidade percibida, através da abstracción dos elementos centrais do tema. A partirdese momento, as sensacións e impresións causadas polaedificación no observador, son expresadas por medio dunhalinguaxe concreta, o grafismo.

Tras unha inicial aproximación á edificación elexida, odibuxante procede a unha primeira versión gráfica sobre a queposteriormente realiza as necesarias rectificacións e preci­sións, absorbendo as forzas do elemento representado na súavaloración e dando lugar a uns apuntes que, sen dúbida,constitúen o máis inmediato xeito de expresar graficamenteunha arquitectura, Gracias a estes apuntes e ó seu posteriordesenrolo, o dibuxante realiza unha persoal aproximación ó

tema na que a súa capacidade para comunicarse co receptornon só dependerá das súas condicións individuais-personalida­de, vivencias interiores, sensibilidade... que implican distintasmaneiras de ve-la realidade, senón tamén dunha culturagráfica, uns coñecementos técnicos e unha experiencia que,como fruto dun traballo continuado, irán consolidando unhapersoal Iinguaxe gráfica que terá recorrido, nun ou outro caso,moi distintos camiños poñendo os máis dispares modelos etécnicas gráficas ó servicio do seu pensamento.

Uns minuciosos, realistas e rigurosos dibuxos, queintroducindo sombras, texturas, color... traen ata nós os máispequenos detalles dunha edificación; uns elementais perodificultosos deseños que con premeditada economía de medios,descobrirán unha determinada construcción limitando a imaxegráfica a un simple trazado lineal que definirá os contornosrexistrando formas, ocos e volumes; uns espontáneos apuntesnos que prevalecerá a expresividade, ofrécennos nos distintostraballos de análises das diferentes arquitecturas vernáculaspor nós estudadas, a visión do mundo, limitadamente aberto dalinguaxe gráfica. A utilización do lápiz e os seus trazos de maiorou menor dureza, o rotulador ou o bolígrafo e a súa espontanei-

~ce«::Jen~z¡:::ce«:Een5..JWenox

36

o-c:E:J

~

:5...JO(J)

[ijelZ«zffi _....<..._.;::::s.--....J'--_...:J---~--....,)'--~--~LL

dade, O estilógrafo e a súa limpeza de liña, a pluma ou plumillacoa súa tradicional definición a través dunha voluntaria variaciónde anchura do trazo, ... móstrannos, á súa vez, a enormevariedade de técnicas gráficas apl icables no tra~allo dodibuxante e o amplísimo campo de posibilidades que cada unhadelas nos ofrece para a narración dunha determinada arquitec­tura.

1.-A PROPOSTA DE TRABALLOCoa certeza da necesidade dunha íntima toma de contacto

entre o alumno e o obxecto arquitectónico como base dodesen rolo dos seus posteriores estudos e a elaboración depropostas creativas propias, o obxectivo final desta probaredúcese a conseguir a descripción, por medio duns criterios etécnicas gráficas libres, dunhas elementais edificaciónsdestinadas ás funcións de vivenda/corte/palleiro/pendello ...xunto co seu entorno e as súas edificacións adxectivas. A lograrunha profunda comprensión do porqué das característic~s

dunha arquitectura sumamente racional, allea a todo «academi­cismo» ou «decorativismo» e basicamente ligada ó directocoñecemento dos materiais e a tecnoloxía a utilizar.

o período de información

A primeira fase dá proba houbo de centrarse, loxicamente,no necesario traballo de campo previo á sustitución gráfica daedificación seleccionada; nunha acumulación exhaustiva dosdatos precisos para unha posterior interpretación e reproduc­ción do edificio a través do dibuxo.

Este feito, permitiunos recordar, unha vez máis, ÓS nososalumnos, a necesidade de incorporar ó seu equipo persoal, unpequeno block de notas no que ir recollendo a súa actividade eas súas impresións diarias por medio de notas e apuntes. Uncaderno que lIes permitiría aprend~ra ver, a seleccionar, todoaquelo que chame a súa atención pptenciando a súa aptitude deobservación do medio e aumentando a súa capacidade desíntese. .

Apuntes, plantas, seccións e detalles constructivos dedistintos elementos arquitectór)icos, así como as observaciónsadxuntas necesarias, xunto a notase dibuxos de distintas ideasou recordos, deberían conformar nese caderno un diario dereflexións persoais, que lIes $nsinaría a reter os ~Iementosbásicos para definir un obxect9 ouunha situación cun grande

O'c:E:J

~oa:wa:a:«()

~

~,-~ . \;~~ '~.6'

PLANO DE EMPLAZAMIENTO

~E. ~/I~~_~.-1.

37

,....-

: : ::1 I1 II1 I 1 I 11

. i ¡ :':1::: j: : ,:: 1 I

1: ::: ::: : ::: ::I I I II 111 I I 1 I II

I1

':: ::II :: II 1 '1 II

:! :: : I :: : : I ::

:: ': 1: 1: : 1: II' I ' I I II 1 II 1 I

i:t~~H~~~~:~==H==={f===H==~ ~1 I l' '1 1 I I, 11 1 I1: I I I I I I1 II I' I I ' ' I I ¡ I II II' I 1 I " I II I1 II

1: ::: ~::: :' 1 I I I II'I 1 I I 11 1 I

: I : : :::::

1: : ; : : II ::

: 1 : 1 I : :: ::

.... L---II'~--:-:-+-,---,.: :: II 1:

1 I I I II 1 Il' II II II

E. GESTEIRA (alumno)

aforro de recursos e a Iiberdade duns criterios absolutamentepersoais.

O block de notas, capaz de probar ós alumnos quedibuxando dun xeito habitual aprenderían a ve-las cousas e adescubrir os seus máis irrelevantes elementos, podería serneste caso, o soporte da pri mei ra fase da recoll ida de datos.Unha fase na que habería que proceder á observación daarquitectura dunha determinada comarca para, despois de teraillados os seus invariantes, proceder a separar unhaedificación representativa que puidese servir como base doexercicio.

Despois de concluir este primeiro período de traballo,seleccionada xa a edificación sobre a que se concretaría aanálise gráfica, procedeuse á realización dos croquis necesa­rios para a súa detallada descripción.

Utilizando calquera tipo de base, preferentemente papelmilimetrado pola facilidade que ofrece para o dimensionamentodo esquema, levantáronse as distintas plantas do edificio, assúas fachadas e algunha sección, recollendo os datos necesa­rios sobre as características dos seus muros, solados, ocos etabiques, algún esquema da estructura da cuberta... é dicir, os

datos necesarios para unha boa comprensión e descripción daconstrucción.

Croquizado o edificio, procedéuse á realización dasacotacións necesarias para posibilita-la súa posterior repro­ducción coa máxima exactitude. Con este fin, e en función dapermanenteirregularidade dos espacios no hábitat e asconstruccións populares, houbo que recurrir a unha triangula­ción que, partindo duns puntos fixos básicos permitira a exactalocalización de cada elemento e o dimensionamento dosespacios xerais, para logo, dada a complexidade constructivaorixinada polas solucións espontáneas da arquitectura popular,ir completando a información medindo ailladamente cadadetalle.

As características dunha ventá, unha lareira, un corredor...quedarían perfectamente descritos a traverso de todo un conxuntode detalles constructivos complementarios que acabarían decubrir unha fase informativa que se completaría, finalmente,cunha reportaxe fotográfica que aínda que pola súa calidadenon aportara o nivel de detalle dos apuntes xa realizados,permitiría ó autor do traballo recorda-Ia visión xeral doconxunto, algúns elementos aillados difíciles de concretar, a

11111111

D ••

AMANCIO LOSADA VICENTE (alumno)

'38

o-c:E::J

~~...J...JO(J)

NWOZ~za:wu..

--r ""'"t --,.... - - - - ..., - - --1 ...... """'1 .., ...,. ...,. -1

~~-----...... ~--"". ~ -- - r:: ::::..--::.......--________~

11 ~ Irta;r

11 --..

~-- -.~~"",,- WiJ

~\~ r\~, ~~' ~~~ ----

~;:;::::~~~ §~ ~~~~ DD t= l;:

r( ~~ lJ )-

1) b1 ~1..-- ~n \ \1~

\\ jj, ~U.~

§[§~ '-" lilir4

~~<'u

~~u BB~

@~~ 1I P

~lJ~ ~ ~ (ll 11\

~~ ~ l U)I~ - ........

~~'vAl

~)~h~ ~ rr 1 JI --~--.:::::

~~IJ

\. __________-J'J ~j(

------~

textura dos materiais... ou todos aqueles datos parciais que nomomento do levantamento puidesen ter quedado esquecidos.

A sustitución gráfica

Unha vez finalizada a fase de información e xa de regreso áescola, procedeuse a resumi-Ios datos recollidos por mediodunha sustitución gráfica da edificación que facilitara o seumáis completo entendemento.

Para eso, recurriuse a dibuxa-Ias principais proxecciónsortogonais do conxunto arquitectónico a traverso dos procedi­mentos e técnicas que cada alumno considerou máis aptos paraa representación da construcción elexida.

En primeiro lugar, e mediante a cartografía existente,analizouse a localización da edificación no medio para, desde omesmo, ir achegándose ó dominio arquitectónico. O autor decada traballo foi quen estableceu o grado de proximidade daanálise. Axustando a distancia de observación en función dodetalle que pretendera ofrecer, plantexouse o mesmo no ámbitocomarcal (1/25.000) para establece-las características darelación entre os asentamentos de poboación e o medioxeográfico a traverso da súa localización no territorio; no entorno

parroquial (1/10.000) para estudiar con máis detalle as distintasformas de agrupamento das construccións, as tramas decamiños que as relacionan, a parcelación e o tipo de usos dochan, as masas de vexetación ... no espacio definido polocontorno da aldea (1/1.000 ou 1/1.500) para analiza-la conexiónentre as distintas edificacións que forman o conxunto, as súasáreas de privacidade ou comunidade, a especialización dosespacios... ou no ámbito do seu entorno inmediato ,(1/200)plantexando a relación da casa-vivenda da cédula familiar coassúas distintas construccións adxectivas, eiras, hortas... pormedio de distintos plantexamentos analíticos que se moveríanentre a observación do conxunto de cubertas, peches, valos,muros, vexetación, que a través das súas sombras sobre ascurvas de nivel do emplazamento nos daría unha visión precisado volume do conxunto e a súa integración no medio e o estudoda conexión entre os espacios interiores e exteriores por medioda representación das plantas interiores do conxunto sobre oplano topográfico do lugar.

As plantas e seccións, que no caso da arquitectura popularadoptan singulares características, permitíronnos analiza-loplantexamento distributivo da vivenda, o dimensionamento dos

J. A. VAZQUEZ (alumno)

39

distintos espacios, as súas peculiaridades constructivas, osdistintos niveis dos paramentos interiores -de grande

" importancia dentro de tan irregulares construccións-, arelación oco/macizo dunhas vivendas sumamente pechadas ensí mesmas... , obxectivo para o que houbo que axusta-Ia altura edirección dos cortes de xeito que permitira ofrece-lo máximonúmero de datos no mínimo número de planos.

Os alzados permitíronnos, 'á súa vez, recolle-Ias peculiari­dades das distintas fachadas da edificación, observando adistribución e modulación dos seus ocos, os seus distintoselementos exteriores (patíns, corredores, balcóns, escaleiras,chimeneas...) e as características, tratamento e acabados dosmateriais utilizados.

Se as seccións posibilitaron o coñecemento da relaciónedificación/emprazamento por medio da aportación dun cortetopográfico do terreo e a correspondencia entre o espacioconstru ido e os espacios interiores, os alzados poden perm iti r­nos analiza-la relación da edificación co seu entorno e unhamellor valoración da forma e volume do corpo edificado

E. GARCIA FORTES (alumno)

mediante a representación do efecto da luz sobre as formasgracias ás distintas sombras propias e arroxadas, finalidadepara a que tivo que recurrirse á utilización de técnicas gráficas(tramas de liñas paralelas, trazos cortos e discontinuos, puntos,masas de color, raiados entrecruzados...) que contribuirán ácreación dunha ilusión de profundidade no dibuxo.

A incorporación ó traballo proposto de perspectivasfugadas, construidas sobre as propias seccións, para permitirun mellor coñecemento do espacio interior, axonometrías quemediante unha abstracción gráfica nos ofrezan unha sinxelasimulación da visión tridimensional, consentindo en ocasións,mediante algún oportuno corte, un maior entendemento doespacio interior ou perspectivas cónicas que nos mostrarandeterminados aspectos exteriores do conxunto, complementa­ron en tódolos casos a comprensión dos aspectos esenciais daedificación, rematándose finalmente o traballo con ~Igún

detalle que a unha maior escala (entre 1/20 e 1/2) nos ofreceraunha visión pormenorizada dalgunha porción ou elementoconstructivo singular.

40

-oc:E;:,

~

lit..J«NzoC!'NWa.o..J

--i--i

J. RAMON ESTEVE CAMBRA(alumno)

3.-CONCLUSIÓNSO obxecto desta pequena monografía foi plantexar unha

primeira reflexión sobre as razóns da utilización da denomina­da arquitectura sen arquitectos como tema didáctico naaprendizaxe do dibuxo arquitectónico así como sobre osresultados obtidos como fruto desta proposta.

A miña experiencia docente con respecto á arquitecturapopular veu conformarse a certeza das afirmacións de LeCorbusier antes mencionadas. O achego dos estudantes dearquitectura ás nosas construccións vernáculas, non só permiteadentralos no coñecemento dunha parte fundamental da nosacultura mediante uns traballos que para eles poden ter ungrande atractivo, senón que debido á súa funcionalidade e ágrande elementalidade dos seus elementos constructivos,posibilita unha fácil comprensión do que, en síntese, debe serunha obra arquitectónica, feito que me reafirma na miña crenciada necesidade de estimula-la súa investigación desde as máisvariadas perspectivas.

A traverso da observación das construccións populares oestudante pode chegar a comprende-lo feito arquitectónico

DBo

como un todo xerado por un conxunto de factores determinantes(modo de producción, cultura, clima, materiais, tecnoloxía... )cunha interrelación que influirá na edificación de modo que estanon sería a mesma se un deles se modificase. Observará acrecente especificade e complexidade da organización dosseus espacios. Comprenderá o desenrolo da arquitectura cunhaevolución que basa os seus criterios na experiencia e na razón.

O estudo das casas-vivenda labregas, conseguirá facercentra-la atención do alumno no seu entorno inmediato, naspeculiaridades da parcelación, nas características do conxuntoedificado, na súa relación coa rede viaria establecida entre aarquitectura e o medio. Relación que haberá de concretarnunha primeira aproximación á aprendizaxe do dibuxo doterritorio.

Mais, o contido pedagóxico do tema vai máis alá destacomprensión. A restitución gráfica dunhas edificacións elexidaspolos alumnos, a traverso da súa observación e levantamentomediante a utilización de croquis acotados, pode constituir unmomento de considerable importancia no proceso de coñece-

41

E {: 50 FRANCISCO JaSEMARTINEZ PAZ (alumno)

mento do obxecto' arquitectónico desde os seus aspectos(formais, espaciais.. ) máis elementais, facéndolle desenrola-Iasúa capacidade gráfica ó aplica-lo seu nivel de coñecemento áinterpretación dunha arquitectura orgánica e sumamenteirregular realizada sobre unhas bases xeométricas mínimasque polas súas mesmas características implicará un fortecarácter ó dibuxo resultante. Un dibuxo para o que previamenteterán que elexirse os sistemas de representación e técnicasgráficas máis adecuadas.

A recollida e selección de material procedente darealización deste exercicio posibilitará, finalmente, a progresivaelaboración dun catálogo das distintas tipoloxías e elementosconstructivos pertencentes á arquitectura popular galega queno futuro pode chegar a constituír unha importante fonte deinformación para calquera tipo de traballo de investigaciónsobre este tema.

A amplitude e importancia do noso patrimonio arquitectóni­co dentro da cultura popular é tal, que non estaremos encondicións de comenza-Io grande estudo científico que asnosas construccións vernáculas demandan, en tanto que non

contemos cunha amplísima información sobre as distintasedificacións e un longo número de investigacións monográficasrealizadas por xentes de moi distintos campos como aantropoloxía, a xeografía, a socioloxía ou a arquitectura, quenos permitan un maior achegamento á súa realidade.

Esa información e esa$ monografías deberían xa comenzara realizarse. A Universidade, e máis en concreto a nosa Escola,deben se-los seus pri ncipais promotores a través do seu laborinvestigador e docente. O Departamento de Expresión Gráficacon este tema e máis o de Composición (Teoría e Historia), coasúa magnífica e recente catalogación do Patrimonio Arquitectó­nico do municipio de Cambre, poden ter aberto ese camiño, atraverso duns exercicios prácticos que na miña opiniónentrañan un importante contido didáctico.

Dibujo Arquitectónico - Primer Curso.Profesores: X. M. Casabella

F.PeñaJ. R. SoraluceP. de LlanoX. L. Martínez

42

oe .E::J

~OC'wa:a:OceOt-Wcea:«ceOOz«'za:wu..

PLANTA

m><m::Dnñ(5emnc:::DenO

MI.:N~!

~i'~

~~«

r..

I lit. ~ ....' .t. o'.

.. ' ,_, . I DI I '1

· JI¡~~¡II i; i

I\t-lALt~IS nE. TlPDLOGIAS VE ARQcrraToPA t()R>LA~~~Ott~X2.

.. °1i ,. ,..... ,..' .', .. ~~I''''.' ••:.;.,.\'¡.... 'I~t~', ~." . .", ,','.~~,.~ ,.J.2tt1~,··':· ,

~~A-

c=:=:::"'''=:::':=::::'=':::: 3m

planta

PATINS ou 'PATAMAIS

"\a-M~Pl~f J;:.. ~ ;r./-.QARaA

t=-E~HJArvDn- (~f. ~Opu\uI\RQJJ\ll:LlWA ~l>v~~ 6A~clA"

?l>t~O L~l. ~) I(

~AR&0l· \JEf<J\:,k:.ul-A áJ ruITE \JEtI<A~~~V~R. S-AJ<Mj~:E5 (Ebl. coAG) , '\~~~Á1/H~

DIBLJXO ,ARQUITEClON\COETSA LA CORUÑA CURSO é33-6t EJEPCK:b~

jDÉ~~~~Rf ~o/~LE.vA~MIEtJíO ])E. -'PLANos \( At\f\L\SlS l>E. UN .ELEM€NIO O CO~­

.a..vtJfO ,AJ<QlJITECTONlCO Tito J)E U~ ,bREA Gf=OGRAt=~A DU!=.R-M\f\\A..DA.

1-~ -roMA ti:: ~\OS: CR()CQUIS,ESQUE.MAS,-PERs--=>EC-r1\J1\5 c

FOTO<óPAFlA<o ETCn Ú~A1ERIAL 't'~ILI81'<ffi)e:-f!. ftAMrA5,ALZADOS \f SEC-

C\OtJES t-JECegARlOS PARA~ ~N(qOt\} bf:L E~/t=~C\~4Y:E~R~W-ALAf.~~®~-NONof'JErRlA SBDOfJAlEl.cam:- W\S~16N \f1CAt1'{O(~~ jf{jQ ~ -:i/~) J

~~~f..~~4f5't'~)~I BL.1cGAAt=1 A

~~

~eN