1

COMPOSICIÓN CULTA E DERIVACIÓN DE ORIXE GREGA E LATINA

Estrutura básica da palabra:

• LEXEMAS: Achegan o significado básico da palabra. o Mensa / mesa, vit-alis / vit-al, trans-ferre / trans-ferir, arm-arium, arm-ario

• MORFEMAS: completan ou precisa o significado dos lexemas. o Flexionais: significación gramatical: ama-ba-m, ros-a-s o Derivativos ou afixos: significado léxico

Prefixos: antes do lexema: • prae-dicere / pre-dicir

Sufixos: despois do lexema: • agr-arius / agr-ario, hum-anus / hum-ano, arous-án

A formación de palabras:

• Clases de palabras: o Simples: constan unicamente do seu lexema: terra, lingua o Derivadas: uso de prefixos e sufixos engadidos ao lexema (ante-ced-ente, locu-

torio) o Compostas: dous ou máis lexemas forman unha palabra (mortí-fero, agri-cultura,

dentí-frico)

Dentro destas últimas atópanse os compostos eruditos ou neocomposición: é un modelo de composición mediante o grego, o latín ou a mestura deles. Normalmente adoitan ser palabras de nomenclatura científica, técnica, literaria e filosófica. Algúns estudiosos non a consideran composición e inclúena na derivación por afixación. Exemplos: arborícola, vermífugo, fratricida, farmacoloxía, mitoloxía, taquicardia, antropófago, odontólogo, oftalmólogo, filosofía, multicolor, teléfono, omnipotente.

2

COMPOSICIÓN ERUDITA/ ORIXE GREGA (1º elemento)

PRIMEIRO ELEMENTO

aero- anemo- antropo- arqueo- auto- biblio- bio- caco- cali- cardio- ciclo- cosmo- crono- dáctilo- deca- demo- dermat(o)- enea-

etno- filo- fono- foto- gastro- helio- hemi- hemo-; hemato-; héndeca- hepta- hetero- hexa- hidro- hipo- hom(e)o- lito- macro- mast(o)- mega-(lo)

melo- micro- miso- mono- morfo- necro- neo- neuro- ped- octo- odonto- oftalmo- oligo- onomato- orto- oto- pan- penta- piro-

pneuma- poli- proto- pseudo- psico- querat(o)- rino- sidero- stomato- talaso- tanato- taqui- tele- teo- termo- tetra- topo- xeno- xeo- xer(onto)- zoo-

SIGNIFICADOS (desordeados)

un, único, só antigo círculo, roda corazón dez fermoso, beleza home malo mundo nove pel pobo tempo un mesmo, propio vento vida voz, son novo

auga cabalo grande grande igual, idéntico luz, acción da luz once outro, distinto pedra pezón, mama, teta raza, pobo sangue seis sete sol ventre, estómago aire vello, vellez calor, quente estranxeiro

cinco dente forma lume morto neno nervio nome oído oito ollo pequeno pouco que odia recto, correcto todo, todos amigo morte libro metade, medio

aire, respiración animal boca catro corno deus falso ferro lonxe, distancia lugar mar mente moitos nariz primeiro rápido terra música, canto dedo

ACTIVIDADE 1: Elabora unha táboa de 1º ELEMENTOS GREGOS, significados e exemplos, utilizando o modelo da páxina seguinte.

3

ACTIVIDADE 1 Primeiro Elemento SIGNIFICADO EXEMPLOS

Aero- aire aeroporto, aerotransportable

4

ACTIVIDADE 1 Primeiro Elemento SIGNIFICADO EXEMPLOS

5

COMPOSICIÓN ERUDITA / ORIXE GREGA (2º elemento)

SEGUNDO ELEMENTO

-alxia -filo -maquia -arca -fobia -metro, -metría -céfalo -fobo -nomía -cracia -gamia -podo -doxia, -doxo -glosa, -glota -pole -dromo -grafia -grafo -scopio -edro -iatreia -sofia -fago -ite -teca -filia -logo, -loxia -terapia -tomía

SIGNIFICADOS (desordeados)

cara ou base carreira comer, devorar, consumir dor doutrina, opinión, crenza forza, poder, dominio que ten aversión a cidade, urbe discurso, palabra, tratado, ciencia

amigo de, amante de curación, atención a inflamación lingua matrimonio temor, medo, aversión a ver, examinar xefe afección a, amor a sabedoría

caixa, armario combate, loita corte, extirpación costume, lei curación, coidado medida, norma pé cabeza, cráneo escribir, describir

ACTIVIDADE 2: Elabora unha táboa de 2º ELEMENTOS GREGOS, significados e exemplos, utilizando o modelo da páxina seguinte.

6

ACTIVIDADE 2

Segundo Elemento SIGNIFICADO EXEMPLOS -alxia Dor Cefalalxia, gastralxia

7

DERIVACIÓN: PREFIXOS DE ORIXE GREGA

PREFIXOS

an-, a- anfi- anti- arqui-, arce- endo- epi- eu-

hiper- hipo- iso- meta- para- peri- sin-

SIGNIFICADOS (desordeados)

á beira de sobre, encima de alteración arredor de ben, bo contra, oposición simultaneidade, unión a ámbolos lados, das dúas partes posición inferior, escaseza posición superior igual, igualdade interior negación ou privación posición superior, exceso

ACTIVIDADE 3: Elabora unha táboa de PREFIXOS GREGOS, significados e exemplos, utilizando o modelo da páxina seguinte.

8

ACTIVIDADE 3

PREFIXOS SIGNIFICADO EXEMPLOS

an-, a- negación ou privación apolítico, anormal

9

COMPOSICIÓN ERUDITA / ORIXE LATINA (1º elemento)

PRIMEIRO ELEMENTO

agri-, -agro (ager, gri) multi- (multus-a-um) ambi- (ambo –ae, -o) ole, olei-, oleo- (oleum, i) avi- (avis, is) omni- (omnis-e) bis-, bi- (bis) pisci- (piscis, is) equi- (aequus-a-um) pluri- (plures, a) ferri-, ferro-, ferra- (ferrum, i) semi- (semis) igni- (ignis, is) tri- (tres, tria) uni- (unus-a-um)

SIGNIFICADOS (completa ti mesm@, por favor!)

campo

ACTIVIDADE 4: Elabora unha táboa de 1º ELEMENTOS LATINOS, significados e exemplos, utilizando o modelo da páxina seguinte.

10

ACTIVIDADE 4

Primeiro Elemento SIGNIFICADO EXEMPLOS agri-, agro- (ager, gri) campo Agricultor, agropecuario

11

COMPOSICIÓN ERUDITA ORIXE LATINA (2º elemento)

SEGUNDO ELEMENTO

-cida (caedo) -latero (latus, eris) -cola (colo) -paro (paro) -cultura (colo) -pecu (pecus, oris) -ducto (duco) -sono (sono) -fero (fero) -voro (voro) -forme (forma, ae) -xero (gero) -fugo (fugo)

SIGNIFICADOS (completa ti mesm@, por favor!)

que mata acto de cultivar, coidar, atender, criar

ACTIVIDADE 5: Elabora unha táboa de 2º ELEMENTOS LATINOS, significados e exemplos, utilizando o modelo da páxina seguinte.

12

ACTIVIDADE 5

Segundo Elemento SIGNIFICADO EXEMPLOS -cida (caedo) que mata Homicida, parricida, magnicida

13

DERIVACIÓN: PREFIXOS DE ORIXE LATINA

PREFIXOS (entre paréntese a forma latina)

a-, ab, abs- (a-, ab, abs) ex -, es-, e- (ex-) pre- (prae-) ad-, a- (ad-, a-) extra- (extra-) pro-, prod- (pro-, prod-) ante-, anti- (ante-) im-, in-, i-, em-, en- (in-) re-, red- (re-) circun-, circu (circum-) im-, in-, i- (in-) retro- (retro-) com-, con-, co- (com-) inter-, entre- (inter-) sub-, su-, so- (sub-) contra- (contra-) intra-, intro- (intra-, intro-) super-, sobre- (super-) de- (de-) ob-, o- (ob-) trans-, tras-, tra- (trans) des- (dis) per- (per-) ultra- (utra-) dis-, di- (dis-) post-, pos- (post-) vice-, viz- (vice-)

SIGNIFICADOS (desordeados só por columna) afastamento, privación, separación separación do interior, fóra de, que foi

e xan non é, negación ou privación anterioridade, intensidade,

anterioridade no espacio e tempo movemento cara adentro, lugar onde repetición, intensificación, movemento cara atrás, acción en contra

aproximación, dirección, movemento fóra de, intensidade adiante, diante de, á vista, en lugar de, movemento cara adiante,

arredor de, movemento circular negación cara atrás

diverxencia, separación, negación, posterioridade

cargo inmediatamente inferior, substitución

movemento de máis a menos, de arriba abaixo

oposición, obstáculo

a través de, ó outro lado, cambio

negación ou oposición, privación, fóra de, exceso, afirmación con intensidade

intensidade máis alá de, intensificación

oposición, enfrontamento posición interior, cara a dentro lugar superior, exceso, superioridade en méritos

participación, cooperación posición intermedia, relativo a varios posición debaixo de, inferioridade, a continuación

ACTIVIDADE 6: Completa as seguintes táboas de PREFIXOS LATINOS, cos significados dos prefixos e os exemplos, utilizando o modelo da páxina seguinte.

14

ACTIVIDADE 6

prefixos latín significado a-, ab, abs- ab-solu-to ab-xur-ar abs-tract-to a-ment-e

a-, ab, abs- + solvo + iuro + traho + mens

afastamento, privación, separación “libre ou solto de” “afastarse dun xuramento” “sacado ou extraído de” “privado de mento ou razón”

ad-, a-

ad-, a- + haereo + cado + sentio + fluo + iungo

“ligazón a algo” “que cae ou sobrevén a un” “sentimento próximo a outros” “que flúe cara a” “xuntar cara a un, aproximar”

ante-, anti-

ante- + cedo + oculus + capio

“que vai diante” “diante dos ollos” “o que se colle antes”

circun-, circu

circum- + sto + navigo + eo

“o que está ó redor” “navegar ó redor” “traxecto ó redor, en curva”

com-, con-, co-

com- + puto + venio + valeo + habito

“cálculo ou estimación global” “chegada a un punto en común, reunión” “de valor ou forza compartidos” “habitar conxuntamente”

contra-

contra- + dico

“aseveración oposta a outra”

de-

de- + genus + mens + cado + cresco

“decaer do seu estado natural, empeorar a especie” “privado de mente ou razón” “empeorar no seu estado ou posición” “facerse máis pequeno ou de menor importancia”

des-

dis- + nosco + possum + centrum + vivere + scribere

“non coñecer” “privar a alguén da súa posesión” “falto de equilibrio ou concentración” “amosar incesante e vivo interese por persoa ou cousa” “definir ou explicar con detalle oralmente ou por escrito”

dis-, di-

dis- + forma + lego + grex + fruor

“que diverxe do modelo de beleza” “elexido separadamente, máis amado” “acción de afastarse uns de outros (como as ovellas nun rabaño)” “proveito, gozo intenso, separado”

15

Prefixos Latín Significado

ex -, es-, e-

ex - + carcer + cedo + facio + alumnus + anima + sanguis

“sacar fóra do cárcere” “que sae do interior ao exterior, que sobra” “consecuencia dun feito” “que foi alumno e xa non o é” “privado do principio vital ou respiración” “sen sangue, pálido”

extra-

extra- + via + firmus

“perderse, ou perder algo fóra do camiño” “moi firme”

im-, in-, i-, en-

in- + pleo + capio + migro + lumen + terra

“que chea o interior” “que empeza” “marchar ao interior doutro país” “dotado de luz, bañado por unha luz” “meter na terra”

im-, in-, i-

in- + perturbo + corrigo + nosco + lex + lego

“que non se altera” “que non se pode corrixir” “non coñecido” “non legal” “que non se pode ler”

infra-

infra- + humus

“por debaixo do humano”

inter-, inte- entre-

inter- + dens + claudo + rumpo + lego + video

“no medio dos dentes” “peche de algo entre outras cousas” “romper ou cortar unha acción a intervalos” “acto de entendimento, de discernir algo entre o demais” “reunión ou diálogo de varias persoas”

intra-, intro-

intra-, intro- + celo + sequor + duco + verto

“do interior dunha célula ou celda” “que acompaña ou está asociado ao interior” “conducción cara ao interior” “volto sobre si mesmo, con moita vida interior”

ob-, o-

ob- + via + nubes + pono

“que sae no camiño, que salta á vista” “ofuscar, poñerlle a un unha morea de nubes diante” “poñer coma obstáculo”

16

Prefixos Latín Significado pre-

prae- + for + moneo + tendo + lego

“o que se di antes ou diante” “advertencia previa” “solicitación intensa, anterior” “elixido ou amado máis/antes que outros”

pro-, prod-

pro-, prod- + pono + video + fateor + nuntio + peto + nomen + ago

“acción de presentar ou poñer algo diante” “Visión do que vén en adiante” “manifestar unha crenza, actitude ou saber” “dar a coñecer algo á vista de todos, publicamente” “dirixido a favor de” “formas usadas en lugar do nome” “que empurra cara adiante, que fai saír, (derrochador)”

re-, red-

re- + gradior + capio + ago + pono

“volta atrás” “volver tomar” “acto en contra” “volver poñer”

retro-

retro- + ago + video

“que actúa sobre o pasado” “espello para ver cara atrás”

sub-, su-, so-

sub- + luna + oficcium + cedo + linea + terra

“que está debaixo da lúa” “que obstenta un cargo inferior ao dun oficial” “que vén a continuación” “poñer unha liña por debaixo” “poñer debaixo da terra”

super-, sobre

super- + pono + fero + mercor + vivo

“poñer enriba de” “levado ao nivel máis alto” “mercado con moitos produtos diferentes, superior” “que queda vivo”

trans-, tras-, tra-

trans- + fero + humus + do

“levar dun sitio a outro” “que vai dunha terra a outra” “o que se entraga dunha xeración a outra”

ultra-

ultra- + sonitus + natio

“Són cunha frecuencia máis alá do oído humano” “extremadamente nacionalista”

Vice-, viz

Vice- “Oficial de rango inferior ao almirante” “Que exerce as funcións do presidente en ausencia ou impedimento deste” “Título inmediatamente inferior ao de conde”

17

DERIVACIÓN: SUFIXOS DE ORIXE LATINA

SUFIXOS (entre paréntese a forma latina)

-al, -ar (-alis, -aris) -ción, -ión (-tio(n), -io(n)) -or, -tor, -sor, -dor, -ador (-or, -tor, -sor)

-ano, iño, ino, eno, no (-anus, enus, inus, nus)

-ense (-ense) -oso (-osus)

-ario, -orio, -torio (arius, -arium, -torium)

-ia, -icia, -ie, -icie (-ia, -itia, -ies, -ities)

-to, -so, -ato, -ito, -ado, -ido (-tus, -sus)

-az (-ax) -iño, -iña (inus- ina) -triz (-trix)

-ble (-able, -ible), bili- (-bilis) -men,-mento (-men, -mentum) -tud, -tudin-, (>dume) (-tudo /-tudinis)

-blo, bro- (-bulum, -brum) -ndo, -endo (-ndus, -endus) -ulo, -ula, -culo, -cula, -elo, -celo (-ulus, -culus, -ellus, -cellus)

-ura, -tura, -sura (-ura, -tura, -sura)

SIGNIFICADOS (desordeados só por columna)

medio, instrumento posibilidade, destino futuro, con valor pasivo

diminución

pertenza, lugar abstractos de cualidade resultado dunha acción pertenza, procedencia, materia, relación

pertenza ou procedencia provisión ou abundancia

posibilidade pasiva instrumento / resultado abstractos de cualidade ou os seus derivados

relación, pertenza

acción e efecto

axente

tendencia ou cualidade intensa diminución axente feminino actividade ou resultado

ACTIVIDADE 7: Completa as seguintes táboas de SUFIXOS LATINOS, cos significados dos sufixos e os exemplos, utilizando o modelo da páxina seguinte.

18

ACTIVIDADE 7

Sufixos Latín Significado

-al, -ar

-alis, -aris Anima + Vita + Luna +

“ser que respira, que ten principio vital” “en íntima relación coa vida” “pertencente ou relacionado coa lúa”

-ano, iño, ino, eno, no

-anus, enus, inus, nus urbs + divus + mare + sal + mag (is) + pleo +

“que pertence á cidade” “pertencente ou procedente dos deuses” “relativo ou procedente do mar” “composto de sal” “grande, relacionado co concepto de máis” “cheo”

-ario, -orio, -torio

arius, -arium, -torium ager + semen + loquor + kalendae +

“pertencente ou relativo ao campo” “lugar onde se garda a semente” “lugar para falar” “lugar onde se escriben os días do ano”

-az

-ax fallo + fero +

“que engana, que minte moito” “que produce en abundancia”

-ble (-able, -ible), bili-

-bilis probo + tango + sentio +

“que pode ser probado” “que pode ser tocado” “capacidade de poder sentir”

-blo, bro-

-bulum, -brum voco + candeo +

“medio de expresión, palabra” “soporte para as candelas”

-ción, -ión

-tio(n), -io(n) dico + re + gradior

“acción e efecto de dicir” “acción e efecto de volver atrás”

-ense

-ense forum + circus +

“pertencente ao Foro (médico dun xulgado)” “pertencente o procedente do circo”

-ia, -icia, -ie, -icie

-ia, -itia, -ies, -ities fallo + in + pudeo + per + nex + mollis +

“cualidade do mentireiro” “falta de pudor ou vergonza” “dano ou prexuízo intenso” “brandura, afección á vida fácil”

-iño, -iña

inus- ina palumba +

“pomba pequena”

-men, -mento

-men, -mentum gravis + in + cresco + alo +

“resultado ou medio de impor unha carga” “resultado da acción de crecer” “instrumento ou medio de nutrición”

19

Sufixos Latín Significado

-ndo, -endo

-ndus, -endus ne + for + minus + divido + tremo +

“que non se pode dicir” “que vai diminuir” “que vai ser repartido” “que pode causar tremores”

-or, -tor, -sor, -dor, -ador

-or, -tor, -sor inter + rumpo + capio + curro + anima + aequo +

“o que rompe, a intervalos, un circuito” “o que captura” “o que corre ou se despraza” “o que insufla principio vital, vida, ánimo” “o que divide (á Terra en dúas partes iguais)”

-oso

-osus quantus + vanitas + pompa +

“en moita cantidade” “cheo de vaidade” “con moito adorno, vaidade ou solemnidade”

-to, -so, -ato, -ito, -ado, -ido

-tus, -sus se + lego + tendo + con + cor + finis + ex + radix + de + finis +

“que foi elixido” “que foi tensado” “que foi acordado, acordo, tratado” “que foi rematado” “que foi extraído de raíz” “que foi separado dos demais con límites”

-triz

-trix bi + seco + ago + impero +

“que corta en dúas partes” “que actúa” “que manda”

-tude, -tudin-, (>dume)

-tudo /-tudinis senex + consuesco + servus +

“cualidade de ser vello, vellez” “que se fai por costume, por tradición” “cualidade ou estado do servo”

-ulo, -ula, -culo, -cula, -elo, -celo

-ulus, -culus, -ellus, -cellus forma + corpus + saltus +

“pequena norma ou molde para facer algo” “corpo ou partícula moi pequena” “pequena zona de bosque”

-ura, -tura, -sura

-ura, -tura, -sura premo + colo + claudo +

“resultado de apretar, de meter présa” “actividade ou resultado de cultivar o saber” “resultado, acto de pechar”

Autor: Alvaro José Pérez Vilariño http://divesgallaecia.blogspot.com