Bizitza salbatzeko saregileak...2020/01/21 · Elosegi eta Atutxa. Bulegoko lan ho-rretan emaile...

21. zenbakia2015eko apirilaosatuberri

Bizitza salbatzeko saregileak

agenda .............2irakurlearen txokoa .............3

geure zerbitzuakTransplanteen Koordinazio Taldea .........4-5

jakin berri /efemerideak.............6iritzia

Jagoba Zarandona .............7adituak

Osteoporosia.........8-9atzera begira

Nikolas Atxukarro......10-11aholku medikoak

Koloneko minbiziari aurrea hartzeko Jabier Agirre ......12-13

arnasguneakBardea .....14-15

urratsakPazienteen lehentasunezko

hizkuntzaren proiektua .....16-18bizitza lanetik kanpo

Zezilia Urrutxi ..........19unibertsitatetik

Javier Aranceta ...20-21euskara osakidetzan

Belen Hernandez ..........22denbora-pasak...........23

agendaMAIATZA

Udako euskara-ikastaroetarako izen-ematea

Eskabideak apirilaren 21etik maiatzaren 5era(biak barne).

Internetez egin behar dira: http://www.osakidetza.eusedo http://www.osakidetza.euskadi.eus (GizaBaliabideak > Euskara > Ikastaroak > 2014-2015ikasturtea > Udako ikastaroak > Eskabidea).Horretarako, NANa eta pertsonal-zenbakia behar dira.

Hiesari eta STIei buruzko Estatuko XVII.Kongresua: “GIBarekiko ahultasunamurrizten herritar jakinetan”.

Maiatzaren 6tik 8ra, Kursaal jauregian, Donostian.

Hiesaren Diziplina arteko Espainiako Elkarteak (SEISIDA)antolatu du Eusko Jaurlaritzako Osasun Sailarekin etaOsakidetzarekin elkarlanean. Hizkuntza: gaztelaniaz.

Hizkuntza eskakizunak egiaztatzekoprobetarako 2015eko lehenengodeialdia

Idatzizko probak maiatzaren 9an egingo dira,larunbatean, EAEko hiru lurraldeetan.

Bilbon, Industria Ingeniaritza Teknikoko UEn;Donostian, Barriola eraikinean, EHUko Campusean;Gasteizen, Elurreta (Las Nieves) gelategian, EHUkoCampusean.

EKAINA

Debagoieneko X. Osteoporosi Ikastaroa

Ekainaren 4an, Otalora jauregian, Aretxabaletan.

Debagoieneko ESIko Traumatologiako Zerbitzuakantolatu du osteoporosian interesatuta dauden medikueta erizainentzat. 5 ordukoa da, dohainik, gaztelaniaz.

Argitaratzailea: Osakidetza, Araba kalea 45, 01006 Vitoria-Gasteiz, Tel.: 943 00 73 75 - [email protected]

Erredakzio-kontseilua: Xabier Arauzo, Mikel Maioz

Euskara-zuzentzaileak: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)

Koordinatzailea: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)

Tirada: 5.000 ale

Lege-gordailua: ISSN 2254-450X

Diseinua eta maketazioa: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)

Inprimategia: Leitzaran Grafikak

Azaleko argazkia: Araitz Muguruza

Zein dira bizitza atseginago egiten dizutenpoz eta plazer txikiak?

• Igande eguerdietako marianitoa.• Albokoak, goizero, begiak ireki ezinean

egindako lehenengo irribarre txikia ikustea.• Pilo bat!: familiakoen laztanak, mu-

xuak...; lagunekin edo lankideekin elkarrizke-tan kafetxoa hartzea edo bazkaltzea; gustu-ko liburu bat edo egunkariko artikuluren batirakurtzea; bueltatxo bat menditik edo hon-dartzatik; pelikula on bat zineman… Eta, la-nean, pazienteari alta ematea osatu eta gero.

• Bizitza bera. Horrek 80 edo 90 bat urtebesterik irauten ez duenez eta eternitatea(eta honekin batera heriotza) betiko izatendenez, biak alderatuta, bizitza plazer txikiada.

• Bakardade-unetxoak, norberak aukera-tutakoak betiere. Eguzkitan gosaltzea.

• Musika, edozein momentutan; kirola,bere garaian; literatura irakurtzea, denboraateratzen dudanean.

• Nire plazer txiki-handia: uda-garaian, se-meekin Armintzako portuan bainatu ostean,hur zaporeko bi bolako izozkia jatea, eguzkiepeletan. Hala, haurtzaroko gomutak etaama izateak ematen didan zoriontasunak bategin, eta ostadarreko koloreak sentitzen ditutsabelean, tximeletak bailiran.

• Eguzkia hartzea musika entzun bitarte-an. Seme-alabak barrez ikustea. Txokolateajatea.

• Gaur goizeko egunsentia, haizearen epel-tasuna, nire etxe ondoko gereziondo loratuberria, txoriak kantatzen adar batetik besterasaltoka… Geroxeago, kontsultan sartzerako-an, paziente emakume baten irribarrea, eus-kararen aldeko ahaleginak, eta abarren aba-rra. Egin beharreko guztiekin zoratuta, ezdugu eguneroko poz txikienetan erreparatuere egiten. Gu geu galtzaile. Nik gauza txikihoriengatik guztiengatik eskerrak ematen di-tut etengabe, eta gehiago gozatzen.

• Plazera gauza askorekin edo momentuaskotan lortu bagenezake ere, familiarekinedota lagunekin egiten ditudan irtenaldiakdira, niretzat, zoriontsuenetakoak. Barretxobat, laztantxo bat… Zer ez da plazer?

• Gauean, ohean, eleberri baten orri ba-tzuk irakurtzea.

• Behin batean, apaiz batek esan zidanzein diren gizon-emakumeek egindako hiruasmakizun onenak: ohea, hiru txikiko ardo-botila eta… ahaztu egin zait bestea. Uste dutbizikleta zela. Gizon hark zioenez, zorionagauza arruntetan dago. Iritzi berekoa naiz.

• Udaberriko lehenengo eguzki-izpiak lai-

(aurren-aurrenik, eskerrik asko handi bat erantzun duzuen guztioi: Carmen, Begoña A., Begoña U., Esther, Olaia, Josune, Patxi, Juanan, Roberto,Juan, Rosa, Ixa, Puri, Maider, Maite, Iñaki, Eva, Iratxe, Maria Jesus M., Borja, Ainhoa, Anselmo, Maria Jesus Z., Xabier, Maite, Yolanda, Ana, Lurdes,Coro, Susana, Karmele, Marta A., Marta S., Carmen V., Txema, Jose Maria, Maite, Joseba, Josean, Julen, Miren, Maddi, Idoia, Marivi)

no artetik agertu bezain laster txankletakjanztea.

• Etxe barruko landareak jabon, kiroldegirajoan, udan itsasora urten (eguzkia hartu,arraintzen jarri…), afaltzeko ordua…, etagoizeko kafetxoa, noski.

• Goiz erdian gosaritxoa hartzea, eta gaue-an, beharrezko zereginak bukatutakoan,ohean sartzeko momentua.

• Asteburuetan nire lagunarekin mendirajoatea.

• Oinutsik ibiltzea, belarra edo hondarrasentituz behatzen artetik irristaka.

• Beroa hasten denean lagunekin kaña edokafe bat hartzea terraza batean.

• Basaurin ba dago ibilbide bat ibai ondo-an. Jendez gainezka dago beti, eta, batzue-tan, jaio berriko txori txikitxoak agertzen dira.Hain txikiak direnez, oraindik ez digute beldu-rrik, eta nahiko ondo begietaratzen dira. Txorihoriek ikusterakoan pozik sentitzen naiz.

• Aisialdiaz gozatzea (naturan, adibidez).• Etxeko txakurrei laztan bat egitea. Aspal-

di entzun ez dudan gaztaroko abesti bat irra-tian edo taberna batean entzutea. Plazer hu-tserako irakurriko dudan liburu bat esku arte-an hartzeko denbora izatea (Bartzelonaripartida irabaztea ere jarri behar nuen zerren-dan, baina hori ez litzateke plazer txikia izan-go, ezinezko ametsa baizik!).

• Azken orduan hondartzara joatea. Men-dira igotzea, eta bidean pertsonarik ez etaanimalia basatiren batekin topo egitea. Afarion bat konpainia ederrean. Asteburu etaopor lasaiak konpainia onean, familiarekin.

•Alabak oheratu ondoren, senarrarekinegongelan unetxo bat izatea.

• Goizean zerua garbi-garbia dagoeneanmendi atzetik Eguzkia ateratzen ikustea.

• Sentitzen dudanean une iragankor bataldi berean betiereko dela, Platonek esangolukeen bezala, betierekotasunaren isla ira-gankor bat: paisaia eder baten aurrean, leinu-rua hosto artean isuri eta goroldio bustia zilarbihurtzen duenean, bazkari on bat lagunarteon batean, non banako izateari uzten diodan,eta, orobat, arerio bat sufritzen ikustean.

• Errezeta on bati jarraituz plater gozo-go-zoa prestatzea.

• Udaberriko egun eguzkitsuetan mendirajoatea.

• Esfortzu handi bat egin, eta nekeak goitikbehera jo osteko dutxa lasaigarriaz eta ego-kiaz gozatzea. Hori bai dela deskribatu ezine-ko une zirraragarria! Gainera, komunikazio-

zirkuitu berezi eta ezohikoa da: dutxa, ura etazeure burua. Iraupena 5-15 minutu artekoa,eta alboko ondorioak: atsedena, garbitasu-na, bizipoza, Ez dago parekorik: itzela!

• Asteburuetan, nahi dudanean jaikitzea,eta gosari on bat eginda (ahal bada, tostadakolioarekin), berriro oheratzea liburu bat ira-kurtzera. Nire betiko lagunekin geratzea, etageure nerabezaroko istorioak gogoratuz ba-rre egitea. Zinera bakarrik joatea. Korrika egi-tea musika entzuten dudan bitartean. Den-datara joatea ahizparekin.

• Neure plazerik gustukoena da alaba lodagoenean lepo inguruan usaintzea. Udabe-rriko eguzkitan liburu bat irakurtzea, hondar-tzan oinutsik ibiltzea…

• Menditik lagunekin jaitsi, eta hamaiketa-koa egitea herri txikiren batean.

• Udaberrian, jaikitzean, txori pilo batenkantuak entzutea, kontzertua ematen.

• Euriaren hotsa kanpoan, izara pean bero-berotan zaudenean...

• Udaberrian, loratutako lehenengo arbo-lak ikustea, goizean lanerako bidean egun-senti zoragarriak ikustea…

•Egunero hainbat une atsegin bizi izatenditut. Dutxako unean, ur beroa erortzen zai-danean, edo, gauean etzaterakoan, tapatueta eleberri erraz bat irakurtzen dudanean.Egunean zehar ere neuretzako uneak bila-tzen ditut: autoan edo koruarekin kantatzendudanean, astean behin dantza egiten duda-nean edo, besterik gabe, itsasoari begira (zo-rionez, egunero ikusten dut).

• Lo egitea.• Semeak lanera etorri baino lehen musu

bat ematea.• Gaur nire urtebetetzea izan da eta zorion

asko jaso ditut oraingo eta aspaldiko lagu-nengandik. Gainera Eguzkia oso distiratsu ir-ten da. Nahikoa da niretzat gaur zoriontsusentitzeko.

• Irakurtzea, paseatzea, eguzkia hartzea,siesta egitea, janari goxoak jatea... eta kaleanlagunekin zeozer hartzea.

• Udaberrian, mendira joaten naizeneankukua lehenengo aldiz entzutea.

• Larunbatetan nire herrira joatea familia-koekin eta lagunekin egotera.

• Egun gogorra amaitzear dagoenean, nireilobaren irribarrea da bizitza atseginago egi-ten duena.

• Lanetik irtenda gero, sofan etzatea. • Eguna igaro eta gero, semearen aurpegia

ikustea lo geratzen denean.

geur

e zer

bitzu

ak4 osatuberri

2015eko apirila

Bitartekari finakOsakidetzak organoen transplanteetan dituen datuak beste hainbat ospitaletakoakbaino hobeak dira. Ugari baitira Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako emaileak,horiei esker, iaz, 211 bizitza salbatu ziren. Organo-transplanteen koordinazio-taldeaarduratzen da emaile eta hartzaile egokiak bilatzeaz eta antolatzeaz.

A skok zor diote bizia trans-plantatutako organoari.Gero eta gehiagok, gaine-

ra. Horrelako ebakuntzek gero etaarrakasta handiagoa izaten dute,besteak beste, ikerketan aurrerapenhandiak gertatu direlako. Organoalortzeaz eta zein pazienteri dagokionerabakitzeaz arduratzen dira OrganoTransplanteen Koordinazio Taldekokideak. Osakidetzako ospitale nagu-si guztietan dute bulego bana. Elka-rrizketa hau Donostiako bulegoanizan da, koordinazio-taldeko LuciaElosegi erizainarekin eta Lander Atu-txa medikuarekin. Pozik eta eskertu-ta daude Arabako, Bizkaiko eta Gi-

puzkoako biztanleekin, organo-emaile asko dagoelako. Iaz, 211transplante egin ziren.

Espainian eta Europan baino orga-no-emaile gehiago dago EAEn. Elo-segiren eta Atutxaren ustez, sistema-gatik dituzte horren emaitza ego-kiak. Sare erraldoi bat osatzen duteOsakidetzako ospitaleek eta Espai-niako erietxeek. Ospitaleen «etenga-beko harremanak» zerikusia du ho-rretan, Elosegiren arabera. Iaz, EAEnizandako transplanteen %25 emailebizidunen artekoak izan ziren.

Bost langilek osatzen dute koordi-nazio-taldea; horietako hiru bulego-an aritzen dira, eta beste biak ZIUn,

Zainketa Intentsiboko Unitatean.Koordinazio-lanetan aritu ohi diraElosegi eta Atutxa. Bulegoko lan ho-rretan emaile izateko aukerak azter-tzen dituzte batez ere; ZIUkoan, be-rriz, larri dauden pazienteei egiten die-te jarraipena, emaile posibleaklortzeko. 24 orduz funtzionatzen dutransplanteen koordinaziorako talde-ak. Bost langileetako bat zaintzan ge-ratzen da gauetan. Egunez norbera-ren lana nahikoa zehaztuta daukatenarren, gauez denetarik egitea toka-tzen zaiela diote. «Zalantzak argitueta senitartekoekin hitz egin beharizaten du gauez lanean ari denak».

Gurutzetako Ospitalea da giltzu-

geure zerbitzuakosatuberri 52015eko apirila

ARAITZ MUGURUZA

rrunen eta gibelen transplanteetakoospitale nagusia. Hara bidaltzen di-tuzte ebakuntzak egitera. Bihotzeneta biriken ebakuntzetarako, berriz,Santanderko Valdecilla unibertsita-te-ospitalera eramaten dituzte. Edo-nola ere, hainbat proba egin behar

ditu pazienteak ebakuntzara joanaurretik, eta horiek Donostian bertanegin ditzakeela zehaztu du Elosegik.«Ebakuntza aurreko eta ondoko pro-zesu osoan laguntzen diegu. Infor-mazio zehatza ematen zaie hasieran,besteak beste, zer ondorio izan di-tzaketen. Gero, jarraipen modukobat egiten diegu; horren adibide datelefonozko arreta». Harremaneanoinarritzen da, beraz, taldearen lana,eta sarri aritzen dira ospitalearen etapazientearen arteko bitartekaritzan.

Gaur egun, giltzurrunak eta hezur-muina bakarrik jaso daitezke emailebizidunengandik. Bihotza eta biri-kak, berriz, hildako emaileengandikjasotzen dituzte. Organo-emaile izannahi duenari elkarrizketa egin ohizaio. «Interesdunak baldintzak bete-tzen baditu, elkarrizketa egiten dio-gu. Emaile zergatik egin nahi duengaldetzen diogu, besteak beste, etaemaile egiteak dakarren konpromi-soari buruz ere ohartarazten diegu,baita ebakuntzaren nondik norakoezere», dio Atutxak. Horrekin batera,odol-lagin bat ateratzen diote, emai-learen DNA genetikoa izateko. Huradatu-basean sartzen dute, eta nazio-arteko emaile egiten dira.

Beste organo batzuk ZIUko pazien-teetatik jasotzen dituzte. Hil ondorenjartzen dira harremanetan senitarte-koekin. Bat-batean edo denbora gu-txiren buruan hildako pazienteenakizaten dira, oro har, organoetakoasko ondo egoten direlako. Gaixota-sun kronikoak izan dituztenen orga-noak ere erabiltzen dituztela dio Atu-txak, horri buruzko uste oker ugaribadago ere.«Ikerkuntzaren aldetikasko aurreratu da, eta, gaur egun,adibidez, diabetiko baten organoakerabil daitezke». Zorrotz aztertzen di-tuzte, emailearengandik jaso ondotiketa ebakuntza egin aurretik. Elosegikgogorarazi du beste hainbat organoere transplantatzen direla, hala nola

hezurretako ehunak eta zilborrestekoodola. Aukerak badira.

Duela gutxi arte, trafiko-istripueta-tik lortzen zituzten organoetako asko,oro har ondo egoten zirelako. Istri-puen kopurua, baina, jaisten ari da,eta emaileen kopuruak beheraldiaizan du horregatik. Hala ere, horribuelta ematen ari zaiola uste dute Elo-segik eta Atutxak.

Nola lortu emaileak?Ospitalean egonaldia egiten ari direnpazienteei ere egiten diete diagnosiakoordinazioko medikuek. Hala ikus-ten dute emaile izan ote daitezkeen.Elosegiren ustez, ospitalean hil dena-ren organoak lortzea ez da horrenlangintza zaila. «Senideek nahikoongi hartzen dute, hilberriak poza-rren egingo zukeen ekintza bat delauste dutelako». Dena den, hobe iza-ten da senideek aurrez hitz egindabadute. «Sarritan galdetu ere egitenez delako ez da jakiten hil denarennahia zein den; familiak hobeto har-tuko du lanketa aurretik egina ba-du». Hala eta guztiz ere, pozik daudekoordinazioko kideak. Emaile-motahoriek ere ez direlako gutxi.

Non dago horren sekretua? Atutxa-ren ustez, harremanen sarea sendoadelako lortzen dituzte horren emaitzaonak. «Jendearengandik gertu gau-de. Ospitalean jarraipena egiten die-gu, eta, ospitaletik kanpo daudene-kin, telefonoz izaten dugu harrema-na».

Abian jartzen dituzten programekere badute zerikusirik horretan, horre-taz ere arduratzen baitira transplante-en koordinazioko taldean. Osakidetzabarruko eta kanpoko jendearentzategiten dituzte programak. Hitzaldiakere sarri ematen dituzte, herriz herriibilita. «Ikastetxeetara eta aretoetara,bietara joaten gara hitzaldiak emate-ra», kontzientziazio horrek fruituakematen baititu, eta bizitzak loratzen.

PROZESUA NOLAKOA DEN:

Emailea lortu dutela ONT Trans-planteen Erakunde Nazionalarijakinarazten diote. Erakunde ho-rren barruan daude Arabako, Biz-kaiko, Gipuzkoako, Nafarroako,Kataluniako, Galiziako eta Espai-niako ospitale guztiak. Banatze-ko orduan, arriskua izaten dakontuan lehendabizi. Bihotz ba-ten transplantea behar duen pa-zienteari emango zaio lortutakolehenengo bihotza. Behar go-rrian dagoen pazienterik ez bada-go, inguruan bertan geratzendira. Osakidetzaren kasuan Gu-rutzetako eta Santanderko Val-decilla erietxeetan.

6 osatuberri2015eko apirila

jakin

berri

• ef

emer

idea

k

EUSKO JAURLARITZAKO OSASUN-SAILBURUAK DEIBEREZIA EGIN DIE GIZONEZKOEI, KOLON ETAONDESTEKO MINBIZIAREN PREBENTZIO-PROGRAMANPARTE HAR DEZATEN

Programa 2009. urtean martxan jarri zenetik, 2.200 minbizi inbaditzaile de-tektatu dira, eta horien arteko % 65 hasierako fasean zeudela diagnostikatuziren. Hala adierazi zuen Eusko Jaurlaritzako osasun-sailburu Jon Darponek,aipatu gaixotasunaren Mundu Egunaren bezperan.

Era berean, bahetze-programa horri esker, 16.000 adenoma aurreratu (lesiopremalignoak) eta arrisku gutxiko 6.000 adenoma identifikatu dira gaur arte.Emaitza horiek direla medio, Euskadik du munduko kolon eta ondesteko min-bizirako prebentzio-programarik onena. Ez bakarrik efikaziari eta kalitatearidagokionez, baita lortutako partaidetza altuarengatik ere: %70, estatuko ba-tez bestekoa baino dezentez handiagoa, han ez baita %50era ere iristen.

Partaidetza horri dagokionez, gizonezkoei dei berezia egin die Sailburuak,haiek emakumeek baino gutxiago hartzen baitute parte programan, baina,hain justu ere, gizonek dute lesio premalignoak eta malignoak garatzekoprobabilitaterik handiena.

‘EUSKALDUNON EGUNKARIAREN’ ADMINISTRAZIO-KONTSEILUKO PRESIDENTE OHI JOAN MARITORREALDAIK ADIERAZI DUENEZ, EGUNKARIARENAUZIAN JASANDAKOAREN ONDORIO DA ORAIN DUENMINBIZIA

Duela 12 urte itxi zuen Guardia Zibilak Euskaldunon Egunkaria Juan del Olmoepailearen aginduz. Egun hartan atxilotu zuten Joan Mari Torrealdai, bestelagun batzuen artean, eta hargatik bizi izandako traumaren ondorengo es-tresa baliteke orain duen minbiziarekin lotuta egotea.

Egunkariaren itxierak berak eta atxilotuen tortura-salaketek asaldura era-gin zuten Euskal Herriko iritzi publikoan. Operazioa salatzeko Donostian eginzen manifestazioa hiriak inoiz ezagutu duen jendetsuenetakoa izan zen. Pro-zesu judizial luzea etorri zen atxiloketen ondoren, eta 2010ean absolbitu zi-tuzten auziperatutako lehenbiziko pertsonak; auzi ekonomikoa, berriz,2014an itxi zen, ustezko delituak preskribituta zeudela argudiatuta.

EHU/UPV-KO BI GRADUATU –BIAK ALA BIAK EUSKARAZ-KO ATALEAN IKASITAKOAK–, LEHENENGO HAMARRENARTEAN BAME (MIR) HAUTAKETA-PROBETAN

Medikuntza eta Odontologia Fakultateko Gillen Oarbeaskoa Royuela etaEñaut Agirre Iturrioz bigarren eta seigarren geratu dira aurtengo probetan.Barruko mediku egoiliarra izateko azterketara 12.199 hautagai aurkeztu zi-ren, medikuntza espezializatuan aritzeko eskaintzen ziren 6.102 plazetakobat lortzeko asmoz.

Gillen Oarbeaskoak Hematologia eta Hemoterapia espezialitatea egin nahidu Madrilgo ospitale batean; Eñaut Agirrek, berriz, oraindik ez dauka argizein espezialitate aukeratuko duen. Bai Oarbeaskoak bai Agirrek euskarazkoatalean ikasi dute Medikuntza. Gillen Oarbeaskoak Gurutzetako Irakasgune-an egin zuen bigarren zikloa, eta Eñaut Agirrek Donostiakoan.

efemerideakMaiatzaren 8a,Jean Henri DunantGenevan jaio zen, 1828an. Negozio-gizon, filantropo eta ekintzaile huma-nitarioa izan zen. Solferinoko guduodoltsuaren lekuko, liburu bat idatzizuen hango izugarrikeriak hunkituta.Liburuan, boluntario-talde bat sortubehar zela eskatu zuen, gerrako zauri-tuei laguntzeko. Lan hark Gurutze Go-rriaren sorreran eragina izan zuenez,haren jaiotegunean ospatzen da Gu-rutze Gorriaren eta Ilargi Erdi Gorria-ren Mundu Eguna.

Maiatzaren 12a,Florence Nightingale jaiozenFlorentzian jaio zen, 1820an, bainabritainiarra zen. Erizaina, idazlea etaestatistikaria, Erizaintza modernoarenaitzindaritzat jotzen da. Ospitaleetakolangileek eskuak behin eta berriz gar-bitu behar zituztela esan zuen, mikro-bioek gaitzak eragin zitzaketela froga-tuta ez zegoen garaian, baina, ziurre-nik, ez zuen lortuko arrakastarik,estat ist ikarakoere trebeziarikizan ez balu. Be-rak sortu zuenlehenengo eri-zaintza-eskolalaikoa, eta bera-ren jaiotegune-an ospatzen daEr iza intzarenMundu Eguna.

Maiatzaren 16a Simon Gurtubai Zuberojaio zenIgorren jaio zen, 1800ean, baina Bilbonbizi izan zen gazte-gaztetatik. Hasieran,larru-merkatari aritu zen; aurrerago,bakailao-inportatzaile. Karlistek Bilboinguratuta zeukatela, zera eskatu omenzien hornitzaileei: «Envíenme primerbarco que toque puerto 100 o 120 ba-caladas de primera superior». Haiekgaizki ulertu, nonbait, eta 1.000.120ale bidali omen zizkioten. Jaso, eta baitasaldu ere! Horri esker, Bilboko aberatse-netakoa bilakatu omen zen, eta harenseme Jose Maria Gurtubaik Basurtukoospitalearen lur-saila erosteko eginzuen dohaintzatik datorkio izena Basur-tuko Gurtubai pabilioiari.

Jagoba Zarandona CalvoVitoria-Gasteizko Erizaintzako Unibertsitate

Eskolako irakaslea

Metodologia aktiboakirakaskuntzan arretasanitario berribatentzat

osatuberri 72015eko apirila

Etengabe aldatzen ari den gizarte ba-tean bizi gara: ia egunero, pertsonekosasun-behar berriak aurkezten di-tuzte, eta gure ardura-maila gero etahandiagoa da. Horren adierazle ditu-gu, esate batera, 2014. urtean biziizandako ebolaren krisia, C hepatitisa-ren kontrako medikamendu berriaknola kudeatzen ari garen, edo infor-mazio- eta komunikazio-teknologiaberrien bitartez sortzen ari diren auke-rak, erronkak eta mehatxuak. Beraz,horri erantzun egoki bat eman ahalizateko, osasun-sistemak komunika-ziorako, erlazio interpertsonaletara-ko, eta zerbitzuen etengabeko hobe-kuntza bermatzeko gaitasun egokiakdituzten profesionalak behar ditu.

Horixe da gure unibertsitateak au-rrez aurre daukan eginbeharra, ikus-pegi berri bat eskatzen duena: aldebatetik, unibertsitatearen kultura-al-daketa; bestetik, irakasleen aldaketapedagogikoa, eta azkenik, ikasleen ja-rreraren aldaketa. Gure ingurunean,Boloniako plana izan da unibertsitate-aren egitura berri baten leherrarazlea,horren ondorioz, estatuko unibertsi-tateak Europako Unibertsitate Espa-rruaren (EUE) barruan sartuta geratubaitira, horrek dakartzan betekizunguztiekin.

Nire ikuspegitik, EUEk bi gai nagusijarri ditu mahai gainean: 1) Zertarakoari gara Unibertsitatean hezten?eta 2)Nola egiten dugu? Galdera horiekeragin zuzena izan dute irakasleen-gan, eta hausnarketa eta autokritikabaten ostean bakarrik jabetu gara ge-la-barneko dinamikak erabat aldatzeabeharrezkoa dela.

Lehenengo galderatik ateratzen daezen, diziplinari loturiko ezagueraketa abileziaz gain, etorkizuneko pro-fesionalak balioetan heziak izan behardirela, etikaz ‘jantzi’ behar direla, ba-liabideak eduki behar dituztela ezagu-tza dinamiko batera egokitzeko, etagaitasuna erakutsi behar dutela pro-fesio bereko edo beste bateko lanki-

deekin modu interdependientean lanegiteko.

Behin adierazita zer nolako profe-sionalak nahi ditugun geure gizarte-an, bigarren galdera agertzen da, hauda, ea posible ote den geure helburualortzea daukagun irakasteko modua-rekin. Izan ere, irakaskuntzaren ikus-puntu tradizionala informazioarentransmisioan oinarrituta dago. Ber-tan, irakaslea protagonista da, berabaita beharrezkoa den ezaguerarenjabea, berak baititu galdera guztienerantzunak; ikaslea, berriz, informa-zioa buruz ikasteaz arduratzen da, etaez dauka beste inoren beharrik ikas-kuntzaren emaitzak lortzeko.

Orain arte, horixe izan da Unibertsi-tatean irakaskuntza ulertzeko modunagusia, eta, nire iritziz, goi-mailakoirakaskuntza ulertzeko modu horreknekez lortu ahal izango du aldez au-rretik aipaturiko baldintzei erantzunikematea. Hori dela eta, beste eskolaeta fakultateetan gertatzen ari denmoduan, zenbait irakasle konprome-tituta gaude ikaslearen jarrera aktiboasustatzen duen aldaketa batekin. Me-moria erakustea bainoago, gauzakzalantzan jartzeko eta haiek aztertze-

ko gaitasuna da ikasle batek izan be-harreko tasunetako bat. Irakaslea,bestalde, prozesu hori errazteko balia-bide bihurtzen da, ikasleek besteekikointerdependentzian ikas dezaten. Ho-rrela, metodologia berri horrek etorki-zuneko profesionala prestatzen du eraaskotako beharrei aurre egiteko gaiizan dadin –pertsona bakoitzaren ego-era gogoan hartzen duelarik, testuin-guru konplexu batean–, eta, horrezgain, erabakiak hartzeko prozesu ba-ten aurrean, ondorioen analisia eta az-terketa sustatzen ditu, eta beharrez-koak diren trebetasunak lantzen, elka-rrekintza profesional batean aritzeko.

Azpimarratu behar da metodologiaaktiboen bitartez profesional gogoe-tatsuak heztea dugula helburu: tes-tuingurua kontuan hartuko dutenaketa erabakiak pazienteekin baterahartuko dituztenak; autoritatea izanbai, baina nagusikeriaz jokatuko ezdutenak; pertsonari bere prozesuaninplikatzen eta motibatzen lagundu-ko diotenak. Era horretan lortuko du-gu ikasleak balio profesionalez ‘janz-tea’, XXI. mendeko osasun-zerbitzue-tako bezeroen arretari aurre egin ahalizateko.

iritzia


aditu

ak

O steoporosia osasun publi-koko arazo bat da, eta gi-zartean menopausia oste-

ko emakumeei eragiten die batezere. Patologia horren tratamendua-ren helburua hausturak saihestea da.Aldakako haustura izaten da okerre-netako bat: pertsonen bizi-kalitateaasko murrizten da, eta hori nozitu du-ten bostetik bat ez da urtebetez bainogehiagoz bizi izaten haustura izan on-doren. Gainera, aldakako hausturajasan duten hiru pazientetik batekbaino ez du berreskuratzen aurrekoosasun-egoera. Hala, osasuneko pro-fesionalek begiak jarri dituzte osteo-porosia zuzen tratatzeko baliabidee-tan.

2013ko urtarrilean, ezagutzak ba-teratzeko proiektuari ekin zion lan-talde batek. «Osteoporosia espezia-lista askok artatzen duten patologiabat denez, aldakortasun handia dagopazientea tratatzeko orduan. Hori de-la eta, beharrezkoa ikusten genuenadostasun-irizpide batzuk ezartzea»,azaldu du Iñigo Aizpurua Imazek, CE-VIME, Medikamentuei buruzko Infor-maziorako Euskal Zentroko ardura-dunak. Hala, adostasuna bultzatzekoeta profesionalei patologia hau hobe-to maneiatzen laguntzeko, meno-pausia osteko osteoporosiari buruzkodokumentua bultzatu du Eusko Jaur-laritzako Osasun Sailaren FarmaziaZuzendaritzak. Ekimen horretan,

gaiarekin zerikusia duten elkartezientifikoetako profesionalek ere har-tu dute parte, besteak beste, espezia-litate hauetakoak: Erreumatologia,Familiako Medikuntza, Traumatolo-gia, Ginekologia, Barne Medikuntza,Ospitaleko Farmazia eta Lehen Maila-ko Arretako Farmazia, eta euren eza-gutzak partekatu dituzte.

Osasun-arlo askotako profesiona-len artean, irizpide ugari daude oste-oporosia artatzeari dagokionez; gai-nera, tratamendu farmakologikoakokerrak dira maiz. Marta QuintanaUriarte ginekologoaren arabera, ga-

rrantzitsua da pazienteei ematenzaien sendagai-kopurua kontrola-tzea. Kasu batzuetan, haustura-arris-ku handia duten emakumeei onegingo lieke sendagai gehiago ema-teak, batez ere bigarren mailako pre-bentzioan laguntzeko. Beste batzue-tan, ordea, sendagai gehiegi ematenzaizkie lehen-mailako prebentzioan,hau da, haustura-arrisku baxua du-ten emakumeak behar baino gehia-go medikatzen direnean, onurak ezdira beti argiak, eta, zenbaitetan, bi-garren mailako ondorio larriak jasa-teko arriskua handitu egiten da.

Adostasun-agiria sortu dutemenopausia ostekoosteoporosiari buruzDokumentuaren bidez, alor askotako osasun-profesionalek adostasun handiagoalortu dute osteoporosi-mota horren inguruan, eta, horri esker, sendagaiak neurriegokiagoan emango dizkiete EAEko pazienteei

adituakosatuberri 92015eko apirila

Arlo ezberdinetako adituak bildu dira dokumentua sortzeko. IANIRE RENOBALES

«Menopausia osteko osteoporosiaduen emakumeak pisu handia har-tzen du horren prozesuan eta kasuhorietan sumatzen genituen aldakor-tasunik handienak», azaldu du gine-kologoak. «Lan bikain eta arrakasta-tsua izan da, arlo askotako profesio-nalak elkartu garelako eta guztion ar-tean ondorio batzuk atera ditugula-ko», gaineratu du.

Concha Mendoza Edroso familia-medikuaren arabera, beharrezkoazen dokumentua emakumeetan oi-narritzea, «zahartzaroko edo gizo-nen osteoporosiari buruzko nondiknorakoak argiagoak direlako gauregun». Profesional guztiek eurenezagutzak plazaratu, eta gainerako-enak aztertu eta onartu dituzte. «Go-mendio orokorrak bateratu ditugu.Paziente bakoitza ezberdina denez,dokumentua oinarri hartuta, kasuakbanan-banan artatzen jarraituko du-gu», jarraitu du Ana Rubial Escribanoerreumatologoak.

Dokumentuan azaltzen denez, iz-terrezurraren hausturen %90 eror-tzean gertatzen da. Erorikoak haus-turen arrisku-faktore nagusi direnez,

horien prebentzioa lehen lerroko tra-tamendua bihurtu da. Osteoporosiariaurre egiteko, profesionalek bi neu-rri-mota hartzen dituzte kontuan: far-makologikoak eta ez-farmakologiko-ak. Concha Mendozak adierazi due-nez, «prebentzioak berebiziko ga-rrantzia du». Hala, neurri ez-farma-kologikoen artean, hauexeknabarmentzen dira: kaltzioa eta D bi-tamina egoki hartzen direla ziurta-tzea, jarduera fisikoa egitea, alkoholaeta tabakoa baztertzeko gomenda-tzea eta, batez ere, erorikoen preben-tziorako informazioa plazaratzea.«Lagungarri izan daiteke alfonbrakkentzea, komunaren irisgarritasunaegokitzea eta etxeko animaliekinkontuz ibiltzea», gaineratu du. Neurrifarmakologikoei dagokienez, berriz,kasuei erreparatu eta honelako sen-dagaiak eman beharko dizkiete adi-tuek pazienteei: kaltzio- eta bitami-na-osagarriak, bisfosfonatoak, deno-sumaba, teriparatida, estrontzio erra-nelatoa eta estrogeno-hartzailearenmodulatzaile selektiboak. Izan ere, gi-nekologoak dioenez, «pazienteeigehiago kostatzen zaie bizi-ohiturak

aldatzea sendagaiak edo pilulak har-tzea baino».

Pazienteen arrisku-faktoreakOsteoporosiaren aurkako senda-gaiak haustura-arrisku handia dutenpazienteei aholkatu behar zaizkie,baina profesionalentzat ez da beti lanerraza izaten identifikatzea norkduen haustura-arrisku handia. Ho-rretarako, faktore mugatzaile batzukezarri dituzte; hauek, besteren arte-an: 65 urte edo gehiago izatea, alda-kako haustura izandako familia-au-rrekaria, menopausia goiztiarra, ero-rikoak eta prednisonarekin hiru hila-beteko tratamendua egin izana. Bes-talde, badira arrisku-faktore txikiagobatzuk ere. Adibidez, tabakismo akti-boa, gaixotasun kroniko osteopeni-zanteak —artritis erreumatoidea,xurgapen txarra eragiten duten di-gestio-gaixotasunak, 1 motako dia-betesa eta hiperparatiroidismoa—eta sendagai osteopenizanteekinegindako tratamenduak (aromatasa-ren inhibitzaileak, konbultsioen kon-trakoak, zitostatikoak, heparina etaerretrobirusen aurkakoak).

«Kontzientzia handia hartu da az-ken urteetan. Diagnostikoa eman os-tean, pazienteak erizainarekin ego-ten dira, eta hor denbora garrantzi-tsu bat ematen dugu informatzen.Erizaintzak protagonismoa hartu du,eta pazienteari neurri egokiagoakhartzen irakasten dio», azaldu duerreumatologoak. Hala eta guztizere, adostasun-agiria lehenengopauso bat baino ez da izan. Iñigo Aiz-puruak azaldu duenez, osteoporo-siaren gaineko ezagutzak handitzeneta bateratzen jarraituko dute etorki-zunean. Horretarako, Osakidetzakohaustura-egoerak zenbatuko dituz-te, saiakuntza klinikoen baliagarrita-suna ebaluatu, pazienteen eboluzio-aren jarraipena egin, ondorioak ateraeta, sendagai egoki berriak agertuahala, agiria eguneratu.


atze

ra be

gira

Badago gure unibertsitatean, EHU-UPVn alegia, www.achucarro.orgizeneko web-orri bat. AuñamendiEntziklopediak hau dio Atxukarrohartaz: «Ramon y Cajalen itzaleansortutako neurologo, psikiatra etahistologoen artean garrantzitsue-na». Nor ote zen, ordea, gizon hura,eta zergatik ote zen horren ospe-tsua?

Nikolas Atxukarro Lund, BilbokoAlde Zaharrean jaio zen 1880ko ekai-naren 16an. Familia dirudun eta ilus-tratu batekoa zen. Aita ospe handikooftalmologoa zen, eta Atxuriko Ospi-talean lan egin zuen hainbat urtean.Ama Norvegiarra zuen. Lau anai-arrebaren artean Nikolas zen zaha-rrena.

Maila intelektual eta kultural onalortu zuen. Osaba Seberino Atxuka-rro musikari ospetsua izan zen. HarkBilboko kultura-zirkuluetan sartuzuen, eta haren eraginari esker litera-tura eta hizkuntzak ikasi zituen. Ho-rrek atzerrira joateko balio izan zionNikolasi.

Horrela, bada, batxilergoa bukatuzuenean, Alemaniara joan zen, Wies-baden-era, hain zuzen ere. Han hiri-ko kultura-giroetan murgildu zen,eta hainbesteraino sartuta zegoennon hiriko orkestra-zuzendaria eza-gutu eta haren etxean hartu baitzuenostatu.

Medikuntza-ikasketak Madrileneta Alemanian egin zituen. Alema-nian hasi zen ikasten, han bertan bu-katzeko asmoz, baina anaia Juan Luistuberkulosiz gaixotu, eta Alemania-tik itzuli behar izan zuen, Madrilera,ikasketak bukatzera.

Han Ramon y Cajalen ikasle izanzen –geroago elkarrekin arituko zirenlanean–, baina garai hartan, Luis Si-marro doktoreak eragin zuen gehienbere bizitza zientifikoan. Sendagilehori Alemaniako korronte psikiatri-

JUAN CARLOS GARMENDIA LARREADonostia Unibertsitate Ospitalekomediku urologoa

Medikua eta historiazalea, doktore-tesia Gipuzkoako Segura herriko me-dikuntzaren historiaz egina du.

Nikolas Atxukarro

BANCO DE IMAGENES DE LA MEDICINA ESPAÑOLA.

Fitxategi hau Creative Commons Attributio

koaren jarraitzailea zen, eta Espainia-ko estatuan Neurologiaren eta Psiko-logiaren aitatzat daukate. Atxuka-rrok haren laborategian eman zituenlehenbiziko urratsak Neurologiakoikerketan.

Ikasteko irrikan zegoenez, Europa-ko ospitale garrantzitsuenetako ba-tzuk bisitatu zituen. Han, garai harta-ko goi-mailako sendagileekin harre-manetan jarri zen: Joseph Babinsky,Lewandowsky, Catola eta Alois Alz-

atzera bergiraosatuberri 112015eko apirila

bateko Anatomia Patologikoko saile-ko buru izendatu zuten.

Handik itzultzean, Madrilen, Ner-bio Sistemaren HistopatologiarakoLaborategia zuzendu zuen, eta aldiberean, gaixotasun neurologikoeiburuzko hitzaldiak egin zituen, baiatzerrian bai Espainian. AtxukarrorenNeurologiako gaiei buruzko ikerke-tak oso eraginkorrak izan ziren. Horizela eta, munduko aditu handieneta-ko bat izatera iritsi zen arlo horretan.

Esana dugun bezala, Atxukarro al-derdi zientifikoan ez ezik, kulturanere maila handiko gizona izan zen.Espainiako kulturako izenik handie-nekin harremanak izan zituen, esate-rako, Gregorio Marañon eta Pio Ba-rojarekin, eta batez ere Juan RamonJimenezekin. Azken idazle hori ospi-tale psikiatriko batean ezagutu zuen,hura ospitaleratuta egon zen bitarte-

an. Ordutik, adiskidetasun estu batsortu zen haien artean.

Atxukarrok bere buruari Hodking-en gaixotasuna diagnostikatu zion.Bi urtez jasan zituen gaitz horren sin-tomak –baita paraplegiko geratuere–, eta azkenean, hil egin zen, Bil-bon, 37 urte zituela.

Hil ondoren omenaldi asko eginzizkioten, baina batez ere bere adiski-de Juan Ramon Jimenezek egin zionaazpimarratuko nuke, poeta ospetsuhorrek liburu bat idatzi eta berari es-kaini baitzion: «La flauta y el ciprés»,non beste idazle batzuen testuak eretartekatzen baitira, guztiak ere Atxu-karro gogoan hartuta idatziak.

Duela urte batzuk, Neurobiologia-ko ikerketa-zentro bat sortu zen Eus-kadin, Ikerbasquek eta EHU-UPVksustatuta, eta Atxukarroren izena ipi-ni zioten haren oroipenez.

Nicolás Achúcarro y Lund (MUNCYT, Eulogia Merle). n-Share Alike 4.0 International lizentzia pean argitaratuta dago.

heimerrekin, besteak beste. Azkenhorrekin buruko gaitzen ikerketansakondu zuen. Egonaldirik emanko-rrena Alemanian egin zuen. Hiru ur-tez lan egin zuen Alois Alzheimerrenlaborategian, eta eskarmentu horioso baliagarri izan zitzaion doktore-tesia egiteko: «Errabiaren ikasketaanatomopatologikoari ekarpena».Alzheimerrek Atxukarro asko estima-tzen zuen. Horri esker Estatu Batue-tako ospitale garrantzitsuenetako

Alzheimer bere lankideekin Nervenklinik Munich 1909-1910, Atxukarroren aldamenean.


aholk

u med

ikoak

Kolonekominbiziari aurreahartzeko

Gure artean kolonekoa da minbizirik ohikoena, baina baita sendatzeko igurikimenonenak dituena ere, baldin eta garaiz atzematen bada. Bizi-estiloekin erabat lotua dagoenez, jan-neurri osasungarriak eta ariketa fisikoak gaitza jasateko arriskua murrizten lagunduko digute.

JABIER AGIRREmedikua

pertsonetan diagnostikatzen dira.Adin tarte horiek baino lehenagoagertzen bada —35-40 urte artean,alegia—, aldez aurretiko joera gene-tiko baten ondorioz izan ohi da.

•Familia-aurrekariak. Gertukosenideren batek —aitona-amona,guraso, anai-arreba edo baita osaba-izebaren batek ere— koloneko min-bizia izan baldin badu, gaitza geneti-koki transmititzeko arriskua dago.Eta, adituen kalkuluen arabera, gauregungo kasuen %5 familiako heren-tziari lotuak daude.

•Polipo adenomatosoak. Polipobat hesteetako mukosaren gainaza-lean agertzen den koskor edo protu-berantzia bat da. Hainbat motatakopolipoak daude, baina adenomatosoesaten zaienak soilik daukate gaizto-tzeko arriskua. Horrela, bada, gisahorretako polipoak lehenbailehendetektatzea eta erauztea komeni da,minbiziaren arrisku posiblea saihes-teko.

•Gainpisua. Gehiegizko pisua osofaktore garrantzitsua da, batez ereobesitatea abdominala denean —sobera dauden gantzak edo kiloaknagusiki gerri inguruan pilatzen dire-nean, alegia—.

•Beste gaitz batzuk. Hesteetako

gaixotasun inflamatorioren bat —kolitis ultzeraduna edo Crohn-en eri-tasuna— duten pertsonek pertsonaarruntek baino arrisku zertxobaithandiagoa dute koloneko minbiziajasateko, eta baita bularreko edo ge-nitaletako minbiziak izan dituztenekere.

Gomendioa: haragi gutxiagoeta berdura gehiagoAparatu digestiboko minbizi bat de-nez, jan-neurriak funtsezko garran-tzia du minbizia agertzea prebenitze-ko garaian. Beste hainbat gaitzetanesan dugun bezala, kasu honetanere dieta mediterraneoa da alternati-barik onena.

•Handitu zuntz-kontsumoa. le-kaleak, zereal integralak, frutak, ber-durak... Elikagai horiek guztiek hes-te-igarotzea erraztu eta arintzendute, toxinak pilatzea saihestuz, eta,horri esker, koloneko minbizia gara-tzeko arriskua murriztu egiten da.Alde horretatik, egunean fruta etaberduren bost errazio hartzea ohitu-ra osasungarria da.

•Murriztu haragiaren kontsu-moa. Hainbat ikerketaren arabera,elikagai horren gehiegizko kontsu-moak %30 handitzen du koloneko

Gure bizitzeko moduarekin loturarikgehien duten minbizietako bat da,eta, horregatik, baita prebenitzekoerrazenetakoa ere. Hala ere, minbizimota horren intzidentzia gero etahandiagoa da, gurea bezalako gizar-teetan batik bat. Gure bizi-ohiturakberrikusi eta aldizka beharrezkoakdiren osasun-probak egiteko go-mendioa egiten digute espezialistekbehin eta berriz, kolon eta ondeste-ko minbizia garaiz detektatzeko pro-gramaren bitartez.

Minbizi klase hori heste lodiko mu-kosako zeluletatik eta han daudenguruinetatik sortzen da. Tumoreapolipo batetik abiatzen da ia kasuguztietan; hasieran lesioa onaireabaldin bada ere, eta erabat garatze-ko hamar-hamabost urte behar di-tuen arren, kasuen %5-10etan gaiz-totu egiten da, polipo sinple bat bes-terik ez zena minbizi bilakatzeraino.

Arrisku-faktoreakBadira minbizi hori jasateko arriskuahanditzen duten zirkunstantzia edobaldintzak:

•Adina. Koloneko minbiziaren in-tzidentzia 50 urtetik gora ikaragarrihanditzen den arren, kasurik gehie-nak 65 urtetik 75 urtera bitarteko

aholku medikoak


minbizia izateko arriskua, batez ereharagi gorriak (txahala, arkumea...)eta haragi prozesatuak (saltxitxak etaantzekoak) kontsumitzen badira.Dena den, haragia arrainarekin or-dezteak ez du arriskua murrizten.Bestetik, haragia oso errea edo eginaez hartzea gomendatzen da, ezta,barbakoa moduan, zuzenean suare-kin kontaktuan prestatutako okela-rik ere, ahal izanez gero, behintzat.

Aztura osasungarriei eutsiGure eguneroko bizimoduak, edo,hobeto esanda, gure bizi-estiloak,ezinbesteko garrantzia du gaixota-sun hori jasateko arriskua txikitzekoorduan.

•Ariketa fisikoaren garrantzia.Edozein motatako ariketa edo jar-duera fisikoa mesederako izango da—korrika edo igeri egitea, edo errit-mo onean ibiltzea, besterik gabe—,baldin eta hiru edo lau aldiz egitenbada astean, eta 30 minutuz gutxie-nez.

•Agur tabakoari eta alkoholari.Ohitura bata nahiz bestea oso kalte-garriak dira osasunarentzat, oro har,eta koloneko minbiziarentzat, bere-ziki. Ikerketa batek frogatu duen be-zala, egunero alkohol-kopa bat eda-ten duten pertsonek, adibidez, koloneta ondesteko minbizia izateko arris-ku handiagoa dute alkoholik edatenez dutenek baino.

Minbizia atzemateko probakGaraiz diagnostikatzen bada, kolo-neko eta ondesteko minbizia kasuen%90etan sendatzen da. Horregatik,espezialistek detekzio goiztiarrekoprobak egitea gomendatzen dute,baita aurretik minbiziaren presentziasusmatzeko inolako sintomarik edozeinurik ez duten pertsonetan ere.

•Eginkarietako ezkutuko odo-laren testa. Kolon eta ondestekominbizia garaiz detektatzeko progra-ma 50 urtetik 69 urtera bitarteko gi-zon-emakumeei bideratuta dago,

eta programaren barruan dagoenproba horren kostua aski txikia da —bi euro ingurukoa—; proba oso ba-liagarria da lesio pretumoral posible-ak detektatzeko. Pazienteak beraketxean egiten du, adituek emanda-ko ohar oso sinple eta errazei jarrai-tuz, eta jasotako lagina laborategiraeramaten da segidan, han analizadezaten. Emaitza positiboa bada —bestela esanda, eginkarietan odoladetektatzen bada—, beste probaosagarri batzuk egingo dira (kolo-noskopia, esaterako), tumorearen

jatorria diagnostikatzeko. Emaitzanegatiboa bada, berriz, pazientea la-sai egon daiteke pare bat urterako.

•Kolonoskopia. Aparatu digesti-boaren barruan hodi moduko tutuluze eta malgu bat sartzean datza:zona hori barrutik oso-osorik azter-tu, biopsiak egin eta koloneko poli-poak erauzteko modua ematen du.Proba ospitalean egiten da, ingresa-tu beharrik gabe, eta, eragin ditzake-en molestiak saihesteko, anestesiaarina erabiltzen da. Proba hori bi ur-tean behin egitea gomendatzen da.

Fruta jateak heste-igarotzea errazten du. IDOIA ZABALETA / ARGAZKI PRESS

Aldian-aldian espezialistakgomendatzen dizkigun probakegiteaz gain, garrantzi handikoada seinale hauei erreparatzea ere:

• Odola eginkarietan. Izandaiteke kolore gorri bizikoa —beheranzko koloneko tumoree-tan gertatzen da— edo, bestela,beltza eta eginkariekin nahasianazaltzen dena —tumorea goranz-ko kolonean dagoenean—.

•Libratzeko ohitura edoerritmoak aldatzen badira.Beherakoak ager daitezke, edo,agian, baita idorreria ere, aldezaurretik hesteetako hustuketa-erritmo normala zuten pertsone-tan.

Dena den, idorreria-aldiakbeherako-txanda batzuekin tarte-katzea da normalena.

•Eginkari estuak. Tumoreakhestearen kalibrea txikiagotu edomurrizten duenean ez die uzteneginkariei aurrerabide normalaegiten.

•Sabela erabat ez hustearensentsazioa. Koloneko zatirik dis-talenean dauden tumoreenkasuan agertzen da.

•Molestiak sabelean. Izan daitezke molestia orokorrak edobaita koliko modukoak ere —azken kasu horretan, tumoreakhesteen argia partzialki ixtenduela pentsatzen da—.

KONTUAN HARTU BEHARREKO SINTOMAK


arna

sgun

eak

Ingurune idor eta hila izanagatik, hainbat landareren eta animaliaren bizilekua daBardea. Horrek egiten du berezi, eta, horregatik da, neurri batean, natura-parkeaere. Hainbat kilometrotako eremu zabalean bat egiten dute nekazaritzatradizionalak eta naturak, nahiz eta metafora hori hausten duen zerbaitbadagoen: Espainiako armadak maniobretarako erabiltzen duen eremua.

Urak irentsi zituen desertua

Bardeak ez dirudi urarentzatbide erraza. Emariak lehortze-ko joera duela dirudi. 42.500

kilometro da luze-zabalean, eta ere-mu idorrek hartzen diete gaina heze-tasun handiko tokiei. Garai batean,ordea, ez zen horrela. Orain 30 milioiurte baino gehiago, urez betetakoingurua zen, laku handi bat, lehor-fama duen Nafarroako hego-ekial-dean. Kontraesan handiko eremuaizanik, aberastasun handiko lekuaere bada: Bardea Beltza, Bardea Zu-ria eta urtegiak dira eremu nagusiak.

Bisitatzeko garairik egokiena uda-berria da, batez ere arrazoi meteoro-logikoengatik, klima mediterraneoabaita Bardeakoa. Udan, bero sapahandiak egiten ditu, eta, neguan,berriz, hotz, izozte eta guzti. Egural-di ona izanez gero, tenperaturasamurra izaten da apirilean, maia-tzean eta ekainean. Tuterako eskual-dean dago Bardea: Zarrakaztelu,Cintruenigo eta Arguedas herrieninguruan. Aragoirekin egiten dumuga. Zehazki, Bardea Beltza dagoAragoitik gertuena, landarediaren

aldetik oparoagoa dena: badirazuhaitzak, nahiz eta gehiena muino-ek osatzen duten. Izenean adinakokontrastea dago eremu BeltzetikZurira. Desertua da, Australia etaAEBetako Far Westeko itxura bere-koa, karkabaz eta trokartez betea,hau da, uraren higadurak aspaldianutzitako arrastoz josia.

Kontraste handiko klima izanaga-tik, fauna aberatsa dauka, inguru-nea bezain joria. Izan ere, animalia-espezie batzuk basamortukoak dira;beste batzuk, estepakoak; eta beste

Bardea Zuria idorragoa da, eta karkabaz eta trokartez betea. IDOIA ZABALETA / ARGAZKI PRESS


arnasguneak

batzuk, ur-guneetakoak. Desager-tzeko arriskuan daude horietakoasko. Estepan, berriz, buztanzuriak,kutturlioak eta hontzak ibiltzen dira,besteak beste. Uretako faunaridagokionez, bi urtegi nagusitanbanatzen da: Zapata eta Feriala.Amuarrainak, aingirak eta perkakbizi dira horietan.

Botanikaren aldetik ere, ez da urriaBardea. Hainbat landare berezi bizidira. Berta-bertakoena tamariza da,eta haranaren hondoan egoten da.Zuhaitz handiagoak ere badira. Ale-po pinua da ugariena, hura egoki-tzen baita klimara ondoena. BardeaBeltzean eta Eguarasko natura-erre-serban hazten da batez ere. Basoa,baina, ez da Euskal Herriko iparraldeanbezain ugaria. Hainbat soilgune ditu,eta horietan, Mediterraneoan horrenohikoak diren zuhaixkak hazten dira:abaritza, ena arrunta, hego-ipurua, sa-bina feniziarra, legeltxorra eta errome-roa. Erromeroa gunerik harritsuenetanhazten da.

Lege zaharreko nekazaritzaEzaugarri horiei guztiei esker, Bardeaustiaketa handiko ingurunea da.Abeltzaintzak tradizio handia izandu betidanik. Horren adibide garbiadira urtero-urtero egiten dutentranshumantzia. Irailean, behiak etaardiak iparraldetik hegoaldera ekar-tzen dituzte. Nekazaritzak ere badubere lekua. Garia eta garagarra erei-ten dituzte Bardeako 20.000 hekta-reako eremuan. Lurrari ahalik etaetekinik handiena ateratzeko, biurtetik behin ereiten dute, hala ezbaita haren kalitatea txartzen.

1999an izendatu zuten natura-parke Bardea osoa –El Rincon de Bueta Caidas de la Negra 1986anbabestu zituzten–, eta horrekinbatera jaso zuen behar bestekoaitorpena. Bada, ordea, izendapena-rekin bat egiten ez duen jarduerabat, eta askorentzat, horregatikizango da ezaguna: maniobra milita-

rrak. Espainiako armadak urteakdaramatza Bardearen eremuaren%5,4 armak probatzeko erabiltzen.Ika-mika handien leku izan da beti-danik, esate batera, 2008an, Arma-dari baimena amaitu zitzaionean.Orduko hartan, hainbat manifesta-zio eta sinadura-bilketa egin zituz-ten. Ekitaldi horiek, baina, ez zutenegoera aldatu, 2028ra bitarteko bai-mena baitu Armadak, gaur egun.Inguruko herrietan, gainera, milita-rrak ez dira arazo, zenbait erakunde-rentzat diru-iturri baitira.

Armada, ordea, ez da inguruko eskualdeetako diru-iturribakarra.Turismoa gorantz ari da,eta, horrekin batera, eremua beraere egokitzen ari da. Arguedasen etaTuteraren artean, interpretazio-zen-tro bat ireki zuten. Gune horretan,Bardeari buruzko historia eta infor-mazio osoa jaso daiteke. Bardeanzehar ere, hainbat informazio-paneljarririk daude, bisitaria nondik noradabilen jakiteko. Markatuta daudeoinez, bizikletan edo autoz egin dai-tezkeen ibilbideak. Turismo jasanga-rriari esker, Bardearen ekologiabalioetsiko dela espero dute, eta,horrela, baita herritarrek eremuare-kin duten harremana ere.

xehetasunakNola iritsiArguedas udalerrian has daiteke Bar-deako ibilbidea. Yugoko Gure Ama-ren baselizatik Bardea Zuriaren ikus-pegi zabala dago. Ermitaren aurreanhasten den harrizko bidetxoari jarrai-tu behar zaio Bardeara bertara joate-ko. Herria zeharkatu, eta Tuterakogasolina-zerbitzuguneraino joangogara. Han dago Bardea seinalatzenduen kartela. Horra iritsi ondotik,nahi den bezala jarrai daiteke ibilbi-dea egiten.

Ingurunearen tamaina42.500 hektarea ditu, hiru zatitanbanatuta. Bardea Zuria, Bardea Bel-tza eta urtegiak.

Nola egin ibilbideaAutoz, oinez eta bizikletaz. Badira tu-rismo-bulegoak antolatzen dituenibilbideak, baina bisitariak bere ka-buz ere egin ditzake. Ingurunea sei-naleztatuta dago.

Noiz bisitatuUdaberrian edo udazkenean. Klimamediterraneoa izanik, uda beroa etasargoria da; negua, berriz, osohotza. Bisitatzeko egun polita izandaiteke irailaren 29a, San Migelegunez egiten duten transhuman-tzia ikusteko.

Basamortu itxura izanagatik, animalia ugariren bizilekua da Bardea. IDOIA ZABALETA / ARG

16 osatuberri2014ko apirila

urra

tsak

OSABIDE-AP, E-OSABIDE eta OSABIDE GLOBAL aplikazioen bidez, euskal hiztunakidentifikatu eta Osakidetzako profesionalekin euskaraz aritzeko bidea erraztu da

Pazienteek lehentasunezkohizkuntza aukeratu ahalizango dute ahozkomunikatzeko orduan

O sakidetzak «pauso garran-tzitsua» eman du paziente-ekiko ahozko harremana

euskaraz egiteko bidean. Osakide-tzako 2. Euskara Planaren araberazerbitzu-erakundeei dagokie pazien-teei galdetzea zein hizkuntza lehe-nesten duten ahozko harremaneta-rako. Osakidetzak pazientearekikoharremanetan erabiltzen dituen apli-kazioen azken bertsioek (osabide-AP, e-osabide eta Osabide Global)argi adieraziko dute zein pazientekhautatu duten euskara komunika-zio-hizkuntza gisa.

Jon Letona Kalitate Zuzendarior-detzako zerbitzuburua proiektuanmurgilduta ibili da. Beste zereginenartean, Euskara Planean ageri direnneurriak osasun-asistentziara egoki-tzen laguntzen du. «Esparru askota-ko langile asko koordinatu ditugu:euskara-teknikariak, informatika-riak, historia klinikoko arduradunaketa abar. Beharrezkoa izan da denenparte-hartzea». Besteak beste, Aitzi-ber Etxagibel familiako medikua ari-tu da proiektuan, eta berak azaldudigunez, hemendik aurrera, pazienteberrietan hizkuntza-lehentasunarenatala hutsik agertuko da eta nahita-ez bete beharko da. Hala, pazientea-ren historian sartzean, hark ahozko

komunikaziorako euskara hautatubadu, ondo bereizitako ikur urdinbat agertuko da. Helburua da erabil-tzaile euskaldunen eta Osakidetzakoprofesionalen arteko komunikazioaerraztea. Ikono hori agerian egongoda pazientearen historiaren barruan,Lehen Mailako Arretako erroldan, E-OSABIDE eta OSABIDE GLOBAL apli-kazioetan.

Proiektuaren arduradunak gai honiburuzko informazio zehatzagoa lan-tzen hasi dira orain, horren nondiknorakoak langileen artean zabal-

tzen, «osasuneko profesional guz-tiek ondo barnera dezaten». AitziberEtxagibelek dioen moduan, garran-tzitsua da langile denek ekimenarenberri izatea; izan ere, hizkuntza-le-hentasunaren laukia pazientearendatu pertsonalen fitxan sar daiteke-en edonork alda dezake (administra-riak, erizainak edo medikuak, beste-ak beste). Hurrengo pausoa informa-zioa pazienteen artean hedatzeaizango da. Horretarako, beharrezkoinformazio- eta komunikazio-kan-painak erabiliko dira. Gainera, laster,pazienteak berak hizkuntza-aukeraaldatu ahalko du bere osasun-karpe-tan sartuta. Aplikazio guztiak erla-zionatuta daudenez, batean sartuta-ko informazioa gainontzekoetan is-latuko da.

Lehentasunezko hizkuntzarena,gehienbat, ahozko harremanetarakoeta sakelako telefonoetan paziente-ek jasotzen dituzten mezuetarakoda. Izan ere, dokumentazio estanda-rizatua, idatzizkoa, bi hizkuntza ofi-zialetan banatzen da, oro har. Histo-ria elektroniko elebiduna garatzekolan-talde bat sortu zen eta azterketasakon baten ondoren proposamenanitz atera ziren. Martxoan lan-taldeiraunkor bat martxan jarri da propo-samen horiek aurrera eramateko.

«Ikono urdin batekbereiziko ditu

erabiltzaileeuskaldunak»

«Xedea erabiltzaileeuskaldunen etalangileen artekokomunikazioaerraztea da»

osatuberri 172014ko apirila

urratsak

Ekimena garatzeko, ezinbestekoaizan da Euskara Zerbitzua. EguzkiñeGezuraga euskara-teknikariak azal-du duen moduan, «programa horiekeguneroko lanean erabiltzen diraOsakidetzan maila asistentzialean.2013ko abenduaren 3an onartutakoEuskara Planeko neurrietako bat zenpazienteen ahozko komunikazioeta-rako lehentasunezko hizkuntza ber-matu behar dela, eta horretarako le-hen pausoa da pazienteekin eguneroerabiltzen diren aplikazioetan lehen-tasunezko hizkuntzaren aukeraketaeta identifikazioa txertatzea».

Langileen identifikazioakPlanak epe bat zekarren eginkizunagauzatzeko. 2012an Euskaraz baisano! kanpaina martxan jarri zene-an, langile euskaldunak identifika-tzeko materialak banatu ziren; esate-rako, mahaietan eta hormetan jar-tzeko euskarriak, norbere

identifikaziorako pinak eta jantzieta-rako serigrafiak. Euskara-teknikariakazaldu duenez, «argi dago horrelakoekimenekin euskararen erabileraareagotu egiten dela. Osasun-zen-troetara jotzean, langilea identifika-tuta ikusten baduzu, euskaraz egin-go diozu. Halaber, pantailan ikustenbaduzu bezero horrek euskaraz hitzegitea nahiago duela eta zu euskal-duna bazara, euskaraz egingo diozu.Eta hori asistentzia-kalitatea erebada».

Familiako medikuak azpimarratuduenez, Osakidetzan gero eta langileeuskaldun gehiago dago. Azken ha-markadetan, euskararen ezagutzanhezkuntza arautuak oso inpaktu na-barmena izan du, eta 40-45 urtetikbeherako profesionalen euskara-ezagutza «handia» da. Euskaraz ari-tzeko gaitasun handiena duten era-kundeak bost dira: Goierri-Urola Ga-raiko ESIa, Debagoieneko ESIa,Debabarreneko ESIa, GipuzkoakoOsasun Mentaleko Sarea eta Donos-tialdea ESIa. «Nire ustez, posible daeuskaraz komunikatzea, eta, ikur ho-riekin, bidea errazten dugu asisten-tzia-kalitatea bermatzeko. Ezinbeste-koa da gaixoari osasun-arreta berehizkuntzan ematea osasunaren kali-tatea bermatzeko», adierazi du.

Eguzkiñe Gezuraga euskara-tekni-kariak gogora ekarri ditu euskal hiztu-nen behar eta eskubideak: «Jendeasko erosoago sentitzen da euskaraz

«Hautatutakolehentasunezko

hizkuntza ahozkoharremanetarako

erabiliko da»

IANIER RENOBALES.


urra

tsak

hitz egiten bere eguneroko hizkuntzadelako. Beharbada, sentitzen dituensintomak gaztelaniaz azaltzeko ara-zoak ditu, eta horrek gaizki-ulertuakekar ditzake». Haren ustez, beharrez-koa zen euskal hiztunak identifika-tzea: «Errealitate bat egokitu, eta,bide batez, araua bete dugu. Arauakbaitio bi hizkuntza ofizial ditugula».

Aplikazioen laguntzaz, erabiltzai-leen eta profesionalen arteko komu-nikazioa kasuz kasu egokituko da.«Gero eta eskaera gehiago daudeasistentzia euskaraz edukitzeko, etahoriei erantzun bat eman behar die-gu», adierazi du Etxagibel familiakomedikuak. Jon Letonaren iritziz,proiektu honek osasun-zerbitzuenkalitatea hobetzen lagunduko du:«Gizarteak eskatzen du. Pauso txikia

eman dugu, baina oso garrantzitsuada kalitaterako eta euskararen erabi-lerarako. Gure esku dagoen guztiaegin behar dugu ahozko harremane-tarako euskara lehenesten duten pa-zienteei asistentzia euskaraz emate-ko». Horrez gain, lehenengo ahozkokomunikaziotik harago, «ahal denneurrian, euskara hautatu duten pa-ziente horiei profesional euskaldu-nak eskaintzen ahaleginduko gara»,gaineratu du euskara-teknikariak.

Osakidetzako 2. Euskara Planare-

kin, Osakidetzan indarrean jarri be-harreko 41 neurri sortu ziren. Neurrihorietako batzuk Euskara Zerbitzua-ren ardura dira; beste batzuk osasun-asistentziako taldearena edo giza ba-liabideetako langile-taldearena. Horidela eta, Osakidetzako departamen-tuetako langileak esku hartzen aridira osasun-eremuan ere euskarakbultzada jaso dezan.

3. OSABIDE AP pazientearen fitxa.

1. E-OSABIDE pazientearen fitxa (administrariek darabilte, ospitalean etalehen arretan hitzorduak emateko).

2. OSABIDE AP lehen arreta, paziente-bilaketa.

bizitza lanetik kanpoosatuberri 192015eko apirila

«Lanean ari naizenean,panpina jasoko duenpertsona horrengandaukat pentsamendua»Euskara Zerbitzu Korporatibokoteknikaria da Zezilia, baina, etxe-ra heldutakoan, jostorratza etaharia eskuan hartu eta panpinaketa jostailuak egiten ditu beste biemakumerekin batera. Webgunehonetan ikus daitezke:www.errekamaripanpinak.wordpress.comNola hasi zinen panpinak egi-ten?Ahizpari laguntzearren hasi nintzenduela sei urte. Berak hainbat panpi-na zituen eginda, eta Elorrioko ikas-tolan antolatu nahi zuen ikastarobaterako laguntza eskatu zidanean,baietz esan nion. Ikastaro horretanparte hartu zuten beste emakumebatzuekin batera Erreka Mari panpi-na-tailerra sortu genuen; gaur egun,hiru ari gara lan honetan. Zein material erabiltzen duzuepanpinak egiteko?Material naturalak erabiltzen ditu-gu. Panpinak artilez beteta daude,ileak eta jantziak ere artilez egindadaude; kotoia, berriz, azalak, gorpu-tzak eta jantziak egiteko erabiltzendugu. Artileak berotasuna ematendu, eta panpina esku artean dauka-zunean, igarri egiten diozu berota-sun horri. Haurren irudimena lantzen la-guntzen omen dute. Zein ezau-garri berezi dituzte horretarako?

Panpinen ezaugarriak oso xumeakdira, aurpegiaren espresioa (ahoaeta begiak) oso neutroa egiten die-

zezilia urrutxiZuzendaritza Nagusiko Euskara Zerbitzuko teknikaria

MARIA OTXANDIO.

gu, zehaztasuna askorik gabe, gizaemozioak umeak berak imajinatu di-tzan. Horrela, jolasaren arabera,haurrak panpina barrez, negarrezedo haserre imajina dezake.Zergatik dira bereziak panpinak?Alde batetik, eskuz eginda daudela-ko eta ezinezko zaigulako bi berdi-nak egitea. Bestetik, material natu-ralarekin eginda daudelako. Egunmerkatuan umeentzat dagoen jos-tailu-eskaintza plastikozkoa edo ma-terial sintetikoarekin egindakoa da.Panpinak egiten jartzen dugun mai-tasunak ere berezi egiten ditu.Sortutako bakoitza «bakarra»da. Garrantzitsua al da norentzatizango den jakitea?Enkarguak direnean, batez ere, pan-pina norentzat den jakin beharradugu: adina, begien, azalaren etailearen kolorea… Askotan pertsonabera ere ezagutzen dugu, eta eza-gutzen ez dugunean, argazkiak bi-daltzen dizkigute, ideia hartzeko.Lanean ari naizenean, panpina jaso-ko duen pertsona horrengan daukatpentsamendua. Behin baino gehia-gotan, «Hara, neu naiz eta!» esandu panpina jaso duen haurrak. Per-tsona horrentzat propio egina denezbakarra da. Umeentzat ez ezik, hel-duentzat ere egiten ditugu; azkenpanpina, esaterako, Alzheimerrakjota dagoen 90 urteko andrazko ba-tentzat izan da.Adina ere kontuan hartzen al du-zue?

Umearen garapen-mailari dagokionpanpinak egiten ditugu. Urtebetearteko umeentzako panpinak ez duhankarik, umea ere oraindik ez dela-ko gorputz-zati horien funtzioazguztiz ohartu. Oinez ibiltzen ikastenduenerako hankak dituen panpinadaukagu, oraindik biguna bada ere.Hiru urtetik gora, jolas sinbolikoansartzen da umea, psikomotrizitatea-ren garapena ere ematen da eta or-durako panpina handiagoak etasendoagoak egiten ditugu, jantzieta eranzteko arropak dituztenak.Ikastaroak ere antolatzen ditu-zue? Norentzat?Asteburuetan antolatzen ditugu,bai. Helduentzat izaten dira, eta ba-tez ere amek hartzen dute parte;pare bat ikastarotan aitak ere aritudira. Orain umeekin hasi gara, fel-trozko gauza sinpleak egiten. Osoharro eta pozik joaten dira, eurekegindako zerbait daramatelakoetxera. Norberak egindako gauzeibalioa ematen diete.Zaletasun horrek laguntzen al dubeharra eta errutinak eteten?Zenbaitetan bulegoko kontuak iza-ten ditut oraindik buruan etxera hel-dutakoan, baina josten hasten nai-zenean, dena ahazten dut. Egiten arinaizen panpinan kontzentratu etalasaitu egiten naiz. Erlaxatzeko baliodit niri.


unib

ertsi

tate

tikun

iber

tsita

tetik

Javier Aranceta Bartrina (Bilbo, 1952) aditua da elikaduran, nutrizioan eta gizaosasunean. Nutrizio Komunitarioko Espainiako Elkarteko presidentea, NafarroakoUnibertsitateko irakaslea eta ikerlaria da, besteak beste, eta hamaika liburu etaartikulu argitaratu ditu. Haren ustez, elikadura-gidak «aldian-aldian» berriztatu eginbehar dira. Hala, azken asteotan, elikagai-piramide berriaren diseinuan ibili dalanean.

Nola sortzen dira elikagai-pira-mideak?Elikagai-piramideak sortzeko, kon-tuan hartu behar dira populazioarengehiengoaren elikadura-ohiturak,baliabideak eta herrialde bakoitzeandauden elikagaiak eskuratzeko ahal-mena.Zertarako balio dute?Ikerketak egin ostean, informazioalortuta, elikatze-helburuekin batera-tzen da, eta elikadura-gidak egitura-tzen dira, eredu osasungarriagoaproposatzeko. Nahiz eta eredu per-fektua utopia bat izan, saiatzen garahorien bidez eredu osasungarriago-ak proposatzen. Ikono berria sortu duzue elikadu-ra-gidarentzat.Elkarte batekin baino gehiagorekinhitz egin dugu kolore eta irudi-motaulerterrazak hautatzeko. Ikonoa in-dargarri didaktiko bat da, eta gidabatek lagunduko dio. Piramideari al-daketa batzuk egingo dizkiogu, etagarrantzia emango diogu, adibidez,eguneroko ariketak egin beharrari.Horrez gain, oreka emozionalarenpisua azpimarratuko dugu. Irudia

anbulatorio guztietara zabaltzenahaleginduko gara, eta ondoren, gi-da teknikoago bat sortuko dugu,non ehun adituk baino gehiagokparte hartuko duten. Martxan jarrikodugun leloa Gehiago mugitu, hobe-to bizitzeko da.Barazki eta fruitu nahikoa jatenal dugu?Oro har, barazki gehiago jan behargenituzke. Ez dira zertan hutsik jan;lekei, kroketei edo arrozari erantsdiezazkiekegu osagarri moduan.Fruituei dagokienez, sasoikoak har-tzea komeni da, zukuak ez baitu frui-tua ordezkatzen. Baina horiek jatearekin ez danahikoa.Ordubeteko jarduera fisikoa egiteakomeni da. Ez dugu korrika irten be-harrik; aski da ibilaldi bat egitea edoeskailerak igotzea. Egunean, 10.000pauso eman behar genituzke.Oro har, egiten al die jaramon gi-zarteak profesionalen gomendiohoriei?Nahiko zaila da. Batzuetan, ahaztuegiten zaizkigu aholkuak, ez duguhoriek betetzeko gogorik izaten edo

presaka ibiltzen gara. Ikuspuntu gas-tronomiko batetik begiratuta, Euska-di munduan hobeto jaten den tokie-tako bat da. Elikatze-profil ona dau-kagu, baina huts batzuk daude. Adi-bidez, ez ditugu hartzen kantitateegokiak; hau da, egindako gastuenergetikoaren araberako kantitate-ak hartu behar genituzke. Gutxiagojatea gomendatuko diete gutxi ba-tzuei, baina, kasu gehienetan, gastuenergetiko handiagoa egin behar da. Arreta jartzen al diogu haurrengizentasunari?Beharbada, beranduegi denean, ara-zoa daukagunean. Nire ustez, lodita-suna zera da: hartutako elikagai-ko-puruaren eta egindako gastu ener-getikoaren desdoitze bat. Osakide-tzan, oso programa ona daukaguama-umeentzat, baina, agian, erdi-tzetik edo amagandiko edoskitzetikharago, pediatria-etapan ere gehia-go landu beharko litzateke. Jakin ba-dakigu nola jardun, jantoki soziale-tan eta eskoletan ondo jaten baita.Hala ere, oraindik ere zuzendu beha-rreko ardatz batzuk daude. Popula-zioarekin gogoeta bat egin ezean,aski frogatuta dago gauzek ez dute-la hoberantz egiten. Nola eragiten dio gogoak jatekomoduari?Erosketetara zerrenda batekin joatea

«Askotan, ondo elikatuz gero,sendagai asko hartzeari utzdiezaiokegu»

javier aranceta bartrinaNutrizio- eta Dietetika-irakaslea

unibertsitatetikosatuberri 212015eko apirila

komeni da. Erosketak egitera gose-tuta goazenean, behar baino gehia-go eta behar ez ditugunak hartzenditugu. Askotan, triste gaudenean,jantziak edo jangaiak erosteko go-goa pizten zaigu. Aukeratutako pro-duktuak alkoholdunak, prozesa-tuak, gaziak edo azukre askokoakizan ohi dira; hau da, piramidearengoiko zatian ageri diren elikagaiak. Behar beste denbora eskaintzenal diogu janaria prestatzeari?Mahaian ez ditugu otorduak patxa-daz hartzen; presaka gabiltza, edobakarrik esertzen gara. Sukaldaritza

osasungarria egiteko, denbora be-har da. Hobeak dira lurrunetan ehungradu baino gehiagotan prestatuta-ko janariak; hobeto gordetzen dituz-te elikadura-propietateak, eta diges-tiorako gaitasun handiagoa ematendute, baina denbora gehiago ere es-katzen dute. Frijituek, errekiek edolapikokoek ez diote berdin eragitenosasunari. Mundu guztiak ulertzenditu gauza horiek, baina barneratuegin behar ditu. Osasun-langileekzabaldu beharreko ideia argia da:zenbat eta sanoago jan, hainbat etahobeto sentituko zara.

Zein dira erosketak egiteko toki-rik aproposenak?Jatekoa erosteko orduan, egokienaktokiko merkatu txikiak dira. Saltzendituzten produktuak bertan ekoi-tziak dira, eta inguruetako lehenen-go sektoreko langileei laguntzen die-te. Oso zaila da saskia modu desego-kian betetzea tokiko merkatuetarajoanda. Ba al da elikadura-burujabetza-rik?Oso garrantzitsua da horri eustea,baina herrialde eta komunitate ba-tzuetan nekazariak eta abeltzainakez dira autonomoak, hazien edobeste metodo konplexu batzuenmenpe bizi dira. Nire iritziz, jasanga-rritasunari eta laborantza ekologiko-ari erreparatzea oso garrantzitsua dahaurdunaldian eta edoskitzaroan.Etorkizunean ere izango omen diradesadostasunak herrialdeen artean,baina ez petrolioagatik, baizik etauraren eskasiagatik. Hanburgesa ba-tek 2.400 litro ur behar ditu; anima-liak sakrifikatzeko modu asko zalan-tzan daude, eta harrapatzen direnkopuruak zaindu behar dira. Arretaeta arauak jarri behar dira.Zein eginkizun dute osasun-lan-gileek alde horretatik?Nire ustez, erizaintza osasunaren etaosasungintzaren ardatza da. Hareneginkizuna oso garrantzitsua daikuspegi gizatiar, afektibo eta profe-sional batetik begiratuta. Azken ur-teetan, atzerapausoa eman dugu eli-kaduran. Hori dela eta, ospitaleetan,anbulatorioetan eta pediatriakokontsultetan profesionalek jakin be-har dute euren aholkuek berebizikogarrantzia dutela populazioaren bizi-tza-estiloak aldatzeko. Medikuek,farmazialariek eta nutrizioko adi-tuek, denek lagundu dezakete elika-dura berriz ere osasunaren promo-ziorako erreminta bihur dadin. Asko-tan, ondo elikatuz gero, sendagai as-ko hartzeari utz diezaiokegu.

IANIRE RENOBALES


eusk

ara o

sakid

etza

n

Bidasoko Ospitaleko harrerakolangilea da Belen Hernandez(Errenteria, Gipuzkoa, 1972). Es-kolan euskara gutxi ikasi zuen, Aereduan aritu zelako. Goi-mailakoikasketak ere eredu berean eginzituen. Haurdun geratu zenean,ordea, euskaraz ikastea erabakizuen, eta hala dihardu. Lehenen-go hizkuntza-eskakizuna aterazuen iazko udan: "Barnetegira jo-an izan ez banintz, ez nuen atera-ko". Eta ikasten jarraitzeko gogo-tsu dago.Zerk bultzatuta hasi zinen euskaraikasten?Haurdun nengoela erabaki nuen ne-ronek ere euskaraz ikasi behar nuela.Izan ere, seguru neukan haurrek eus-karaz egingo zituztela ikasketak. Be-harbada, hori da arrazoi nagusia, bai-na gure herriko egoerak ere bultzatunau euskara ikastera. Ni Euskal He-rrian bizi naiz, eta euskara bertako hiz-kuntza da. Kalean entzuten da. Seme-alabak euskaraz hitz egitera bultza-tzen ditut, euskarari kutsu akademi-korik hartu ez diezaioten.

Irunen bizi zara. Nola dago euska-ra han?Jendeak badaki, baina oso gutxi era-biltzen da. Nire seme-alabek eskolanbaino ez dute euskaraz egiten; handikkanpora, ez. Etxean ere, egia esanda,ez dugu euskaraz egiten. Badakiteeuskara ikasten ari naizela eta beraiekeskolara joaten direnean eskolak iza-ten ditudala. Ea noizbait lortzen du-gun etxeko hizkuntza euskara izatea!Barnetegian bi aldiz izan zara. No-lako esperientziak izan dira?Duela bi urte joan nintzen lehenen-goz. Ikaragarri gustura ibili nintzenaurrenekoan, eta, iaz, errepikatzeaerabaki nuen. Lazkaon izan nintzen,eta, gainera, bi txanda egin nituen.Hamabi eguneko egonaldietan askoikasten da.Barnetegian egindako egonaldiakudan egin zenituen. Zeure opor-egunetan joan al zinen?Hala joan behar izan nuen, ez bainaizkontratu finkokoa. Egia da neure opo-rrak sakrifikatu egin ditudala, nola-bait, baina trukean gehiago irabazidut. Barnetegiari esker, mintzamena

izugarri landu dut. Askoz ere jarioaberatsagoa dut orain. Hizkuntza-es-kolan ikasten da, bai, baina batez eregramatika ematen dugu. Gezurra ba-dirudi ere idatzizkotik ahozkora jauzihandia dago.Emaitzak ere eman dizkizute bar-netegian egindako egonaldiek.Bai horixe! Lehenengo hizkuntza-es-kakizuna atera nuen. Joan izan ez ba-nintz, ez nuen aterako. Oso pozik na-go horregatik.Zer egiten zenuten Lazkaon?Goizean, hiru orduko saioak izatengenituen. Norberari zegokion maila-koekin aritzen ginen, ariketak-etaegiten. Arratsaldean, berriz, beste biordu sartzen genituen. Lantegiak ereegiten genituen, eta han maila guz-tietako ikasleak biltzen ginen. Hala,ondokoarengandik ere asko ikastengenuen.Dena ez zen ikastea izango, or-dea. Diotenez, giro ederra sortzenda barnetegietan.Halaxe da bai, nahiz eta ni berezikiikastera joan nintzen. Bazkalosteaneta afalostean, tabernara joaten zirenasko. Jolastoki bat ere bagenuen, etahan biltzen ginen denok. Instalazio al-detik oso ongi jarrita dago Lazkaokobarnetegia. Herrira ere joaten ginen,eta ingurunea ezagutu genuen.Zer izan da gogorragoa, barnete-gira joatea, ingurukoak oporre-tan direnean, edo egunero-egu-nero euskara ikasten aritzea?Zalantzarik gabe neguko jarduna go-gorragoa da. Jarraikitasun handiagoabehar da, batetik, eta, bestetik, fami-lia dago. Haurrak, etxea, lana... Bar-netegikoa azken batean ez da horrenastuna, polita da.Barnetegietan izena emateko ga-raia berehala iritsiko da. Zer esan-go zenieke zure gisan euskaraikasten ari direnei?Joateko. Esperientzia handia da. Gaz-teak eta ez horren gazteak joaten di-ra, gainera. Euskara aldetik asko au-rreratzen duzu; merezi du benetan.

«Egia da neure oporraknolabait sakrifikatu eginditudala, baina trukeangehiago irabazi dut»belen hernandezBidasoko Ospitaleko harrerako langilea

ARAITZ MUGURUZA


denbora-pasak

Bizitza salbatzeko saregileak...2020/01/21 · Elosegi eta Atutxa. Bulegoko lan ho-rretan emaile...

Documents

Transcript of Bizitza salbatzeko saregileak...2020/01/21 · Elosegi eta Atutxa. Bulegoko lan ho-rretan emaile...