AURKIBIDEA – INDICEZINKOLUA Larzabale (Garazi) Nafarroa Beherea A. Etxaid e An. S. Filol. V. J....

Nº 15 Zkia. - Enero 2006 Urtarrila

HETEROPTERUS - Página 30 HETEROPTERUS - Página 3

AURKIBIDEA – INDICE

Orr. / Pág.

Editoriala / Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . 4Tximeletaren izenak euskaraz/La palabra mariposa en euskera . . 5-10, 23-27Jose Mari MitxelenaGipuzkoako intsektuak / Insectos de Gipuzkoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11-22Hemeroteka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28-29Intsektuekin jolasean / Jugando con los insectos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Faustino Uranga

Argitaratzailea / Edita:Gipuzkoako EntomologiaElkartea - Asociación Gipuzkoana de Entomología

Lege-gordailua / Depósitolegal:SS - 1.378/99

ISSN: 1576-1819

Erredakzio taldea / Comité de redacción:Pedro AyerbeMónica MenéndezArantza OyarbideFaustino UrangaImanol Zabalegui

Azalaren diseinua / Diseño dela portada:Faustino Uranga

Azaleko argazkia / Fotografíade la portada:Oruga Saturnidae beldarraImanol Zabalegui

Dohainikako argitalpena bazkide,Gipuzkoako Eskola eta Udale-txeentzat / Publicación gratuitapara los socios, Colegios yAyuntamientos de Gipuzkoa.

HETEROPTERUSEgoitza soziala / Sede social:OIARTZUN (Gipuzkoa)

Gutunak helbide honetara bidalibehar dira / Toda la corresponden-cia debe enviarse a:HETEROPTERUSApdo. 193 P.K.20120 HERNANI (Gipuzkoa)( 943 331 300: [email protected]

Nº 15 Zkia. • Enero 2006 Urtarrila

HETEROPTERUS

GIPUZKOAKO ENTOMOLOGIA ELKARTEAASOCIACIÓN GIPUZKOANA DE ENTOMOLOGÍA

I N T S E K T U E K I N J O L A S E A NJ U G A N D O C O N I N S E C T O S

Faustino Uranga

Distribuir 20 abejas en cincofilas, de modo que en cada filahaya cinco abejas.

Aurreko zenbakiko erantzunak/ Respuestas al número anterior:

Oraingoan 20 erle banatubehar dituzu bost lerrotan, filabakoitzean bost erle jarri behardituzularik.

Si tres mantis atrapan tres insectos entres minutos, ¿cuantas mantis haránfalta para atrapar 100 insectos en 100minutos?Hiru mantis-ek hiru minututan hiru in-tsektu harrapatzen badituzte, zenbatmantis behar dira ehun intsektu ehunminututan harrapatzeko?

ARMIARMAZortzi egun. 7 egunetan gailurretik 3metrora egongo litzateke. Zortzigarrenean3 metro igo ondoren 10 metro igota izangolituzke.

ARAÑAOcho días. En 7 días estaría a tresmetros de la cima. El octavo recorre 3 y yatiene los 10 metros.


EDITORIALA - EDITORIALOraingo honetan atsegin zaigu zure esku-

etan aldizkariaren ale berezi samarra jartzea.Duela hilabete batzuk, ezusteko polita izangenuen bazkide batek ondoko artikulu nagu-sia bidali zigunean (berak barkatzen digu atze-rapena, jakin baitaki, aldizkaria ezagutzenduenez, zer-nolako muga espazio-tenporaleiaurre egin behar izaten diegun).

Kontua da lan honek biltzen dituela urte as-kotako nekeak eta pasadizoak, bai eta intsek-tuekiko maitasuna eta euskararekiko zeinherri-jakinduriarekiko grina ere. Eta egileak,Jose Mari Mitxelenak, dibulgatu nahi du berelana, Gipuzkoatik hasi eta iristen den tokirainozabalduz. Ezin aukera galdu eta hementxedaukazue, labetik irten berritan.

Gutxi balitz, esan beharra dago Mitxele-naren tokian tokiko ikerketak bere jaioterriaden Oiartzunen hasi zirela, Elkarte honekinere lotura handia duen herrian, hain zuzen.Tira, hobe hasten bazarete zeuok irakurtzen.

Esta vez tenemos el placer de poner entus manos un número de la revista un poco es-pecial. Un socio nos sorprendió muy gratamen-te al remitirnos hace ya unos cuantos meses elartículo principal que viene a continuación (élnos perdona el retraso porque conoce la revis-ta y así también las limitaciones espacio-tem-porales a las que nos solemos enfrentar).

El caso es que se trata de un trabajo,fruto de muchos años y andanzas, que com-bina el amor a los insectos con la pasión porel euskera y la sabiduría popular. Y su autor,Jose Mari Mitxelena, tiene el deseo de divul-garlo, desde Gipuzkoa hasta donde puedallegar. No podíamos dejar pasar esta oportuni-dad y aquí lo tenéis, recién sacado del horno.

Cabe añadir que las indagaciones deMitxelena sobre el terreno comenzaron ensu pueblo natal, Oiartzun, al que esta Aso-ciación también está muy unida. Bueno, peromejor que lo leais ya vosotros.

Orri hau ez baduzu moztu nahi, fotokopia batean edo paper batean bidali ditzakezu zure datuak. / Si no quieres cortar esta hoja, puedes fotocopiarla o simplemente mandarnos tus datos escritos en una hoja.

Bazkide egiteko datuak / Datos para hacerse socioIzen Abizenak / Nombre y Apellidos.............................................................................................................................................................................................................................................Helbidea / Dirección..................................................................................................................Herria / Localidad....................................................KP / CP...................................................

Bazkide / Socio: 15 euro urteko / anualesBazkide gaztea / Socio juvenil: 12 euro urteko / anuales

(Para el extranjero 3 euros más / Atzerrirako 3 euro gehiago)

“HETEROPTERUS”Gipuzkoako Entomologia Elkartea -

Asociación Gipuzkoana de EntomologíaEgoitza soziala / Sede social: OIARTZUN (Gipuzkoa)J Gutunak / Correspondencia: Apdo. 193 P.K.20120 HERNANI (Gipuzkoa)

( 943 331 300: [email protected]

HEMEROTEKA

BERR

IA200

5/06/1

7

BERR

IA200

5/07/1

9

SARRERAX. Kintanaren Hiztegia 80-ren hitzaurreairakurtzen ari nintzela, «mariposa» euska-raz adierazteko 200 era edo hitz xelebrebadaudela topatu nuen. Lehendabizi, firin-faran hasi nintzen R.M. Azkueren hizte-gian eta Euskalerriaren Yakintza-n ziri-molan.Aldi berean, Oiartzun aldean hasi nintzenmiatzen, ea gure herrian ba ote zegoen hitzenblematikorik intsektu hauentzat. Eda-dekoek, 70 urtetik gorakoek hain zuzen,argitu zidaten gazte-denboran inguruanentzuna, hau da, herrian izaki hau izenda-tzeko erabiltzen ziren pare bat hitz berezi:«Jainkomandatayak», bi tximeleta txuriikusten zirenean esaten zena, eta «txaketa».Honela jabetu nintzen, Oiartzunen be-zala, beste lekuetan ere oso gogoan izangozituztela beren inguruko hitz enblemati-koak.Hortaz, Euskal Herriko txoko desberdinbatzuetara hurbildu naizenean frogan jarriditut oso bertako adiskide gutxi batzuk.Oraindik, liburuetan lokartuak bezala, ia-iafosilduta, dauden izenak entzun ahal izanditut lehen aldiz. Eta neuretzat pentsatuere: Nola saiatu diren hiztegigileak! Etanolako zehaztasunarekin, zenbait hiztegiargitaratzean. Entzundakoen artean, orain-dik ahoz aho dabiltzan horietako bat «zin-zitoila» izan da.

INTRODUCCIÓNLeyendo el prólogo al diccionario Hiztegia80 de X. Kintana, me encontré con queexisten en euskera 200 modos o palabraspeculiares para expresar «mariposa». Loprimero que se me ocurrió fue empezar ahojear, saltando de página en página conavidez, el diccionario y la obra Euska-lerriaren Yakintza de R.M. Azkue.Al mismo tiempo, comencé a indagar porOiartzun, para ver si en nuestro pueblohabía alguna palabra emblemática paraestos insectos. Los mayores, digamos los demás de 70 años, me informaron sobre loescuchado alrededor cuando eran jóvenes,es decir, el par de términos que se utiliza-ban en el pueblo para designar a este serconcreto: «Jainkomandatayak», que sedecía al ver dos mariposas blancas, y «txa-keta». Fue así como me percaté de que, aligual que en Oiartzun, en otros lugarestambién recordarían bien las palabrasemblemáticas de su entorno.Así, al acercarme a diferentes zonas del PaísVasco, he ido poniendo a prueba a algunosamigos, no muchos pero sí muy propios decada lugar. Y he podido, aún, escuchar porprimera vez nombres que en los libros se en-cuentran como durmientes, casi fosilizados.Y he pensado para mis adentros: ¡Cómo sehan esforzado los autores de los diccionarios!Y con qué precisión, cuando han publicado


HEMEROTEKA Tximeletaren izenak euskaraz La palabra mariposa en euskera

Jose Mari Mitxelena

BERR

IA200

4/01/0

4

BERR

IA200

4/03/2

8

BERR

IA200

5/03/1

3

BERR

IA200

4/01/0

4

BERR

IA200

5/07/0

5

Gehienak jasoak daude, argitaratuak, bainaaspalditik, XX. mendearen hasieratik, saka-banaturik dabiltza hiztegietan, hitz-zerren-detan, idazlanetan, e.a.-etan. Gorabeherahonetan, hiztegi gehienak euskaratik gaz-telerara idazterakoan, biltzeko hainbesteaukera zegoen non egile bakoitzarenabesteenekin korapilatu egin baitute. Gehien-goarentzat inoiz entzun gabeak direnekere, ordea, beren sorlekuaren herri-memo-rian ahaztu gabetanik iraun dute, bertangaztarotik adierazten baitzuten horrelaberen agerpenaren pilpira eta dirdira.Bestalde, badirudi hiztegigile bakoitzakbere bide berezia eraman duela herritarrekhitzak sortu ahala jasoak izateko.Azken finean, herri bakoitzeko lekukoekadierazi nahi izan dute izaki ibiltari honenlilura eta xarma, bere mugikortasuna, bizi-tasuna eta hainbat eta hainbat dohain.

LEXIKOZALEEN HITZ ITURRIAKHurrengo iturriak ardatz hartu ditut nola-bait hitz bakoitzaren sorterria finkatzekoeta beste zenbait hiztegigileren emaitzeneuskalkia jakin ahal izateko:(1) L.L. BONAPARTE (1831-1891) izan zenlehen lexikolaria izaki honen aberastasunazehazten. Itzultzaile-lanetan, 1857 urteanIturriagaren «Dialogues basques» lau euskal-kitan agertzerakoan, honela itzultzen du:gipuzkeraz «inguma», bizkaieraz «chiribirija»,lapurteraz «pimpiriña» eta zubereraz «jinkollo».1909ko RIEV aldizkarian jartzen duenez,1887 urtean 80 hitz omen zeuzkan bildu-rik. Bi aldiz saiatu zen Philological Society-ren aldizkarian argitaratzen. Gutun bateanbere adiskide Schuchardt jaunari adieraztendio ez dela berriro saiatuko. Lan hori ezdugu eskuratu.Euskal-esnalea aldizkarian Gregorio Mujikak

ciertos diccionarios. Entre los términos escu-chados, uno de los que todavía circula deboca en boca ha sido «zinzitoila».La mayoría están registrados, publicados,pero hace ya mucho tiempo, y desde co-mienzos del siglo XX están dispersos pordiversos diccionarios, listas terminológicas,textos, etc. En todo este desorden, la mayo-ría de diccionarios, al redactar del euskera alcastellano, han mezclado las aportaciones deunos autores y de otros, de tanto que habíapor recopilar. Sin embargo, incluso las for-mas que nunca ha oído la mayoría, hansobrevivido al olvido en la memoria popularde sus respectivos lugares de origen, puestoque así era como expresaban allí desde jóve-nes el brillo y palpitar de su aparición.Por otro lado, parece que el autor de cadadiccionario ha seguido su propia vía pararecoger las palabras a medida que el pueblolas engendraba.Lo que, en definitiva, han querido expresarlos autóctonos de cada localidad es la fasci-nación por estos seres errantes, el encantode su movimiento, vitalidad y tantas ytantas cualidades.

LAS FUENTES LEXICOLÓGICASCon el fin de establecer el lugar de origende cada palabra y poder conocer el dialec-to al que pertenecen las aportaciones deotros autores de diccionarios he considera-do, en gran medida, las siguientes fuentes:(1) L.L. BONAPARTE (1831-1891) fue elprimer lexicólogo en detallar la riqueza entorno a este ser. Al publicar en 1857 los«Dialogues basques» de Iturriaga en cuatrodialectos, traduce así: en guipuzcoano«inguma», en vizcaíno «chiribija», en labor-tano «pimpiriña» y en suletino «jinkollo».Tal como aparece en la revista RIEV de 1909,


Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

TXIPI

RITON

AEz

kurra

Nafar

roaR.M

. Azku

eGe

higarr

iaGre

gorio M

ujika

1915

TXIPI

RRITA

Arama

Gipuzk

oaEn

tzuna

Joxalb

erto Z

urutuz

aTX

IPITO

NAPra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1TX

IRIBIA

Markin

aBiz

kaia

Iztueta

R.M. A

zkue

Vocab

ulario

1845

TXIRI

BIJA

Aules

tiaBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

TXIRI

BILI

Gipuzk

oaI. L

opez M

endiza

bal Hi

zt.Pra

ntxisk

u Etxe

berria

1921

TXIRI

BIRA

Gipuzk

oaIztu

etaVo

cabula

rio184

5TX

IRIBIR

ILar

raun

Nafar

roaR.M

. Azku

eMu

relaga

Tomo

IMo

gelTX

IRIBIR

IAGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5TX

IRIBIR

IJABiz

kaia

Bonap

arte

1857

TXIRI

MITA

Prantx

isku E

txeber

riaEu

skal E

snalea

1921

1921

TXIRI

PIRI

R.M. A

zkue

TXIRI

PITON

ADo

nostia

Goi N

afarro

aGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8TX

IRIPIT

XIDXE

Nabar

nizBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

TXIRI

TAGip

uzkoa

Larram

endi

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

Dicc. T

rilingüe

1743

TXIRP

ILLOT

AUrd

ulizBiz

kaia

A. Etx

aide

Zama

rripa

J. Altun

a197

4TX

IRPILO

TEEra

ndio

Bizkai

aA.

Etxaid

e197

4TX

IRRIMI

KAGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8TX

IRRIMI

STA

Gipuzk

oaGe

rhard

Bahr

TXIRR

IPITA

Bizkai

aGe

rhard

Bahr

J. Altun

a - Eu

zk31

RIEV X

IX 192

8192

8TX

IRRIPI

TIEPle

ntzia

Bizkai

aA.

Etxaid

e197

4TX

IRRITA

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

TXIRU

LIRU

Nafar

roaNo

viaR.M

. Azku

e190

2TX

ITXIDO

LAMu

gerre

Lapurd

iR.M

. Azku

eTX

ITXIPA

PALes

akaNa

farroa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

TXITX

I-PAR

AUm

andi

1993

TXITX

ITERA

Gipuzk

oaGre

gorio M

ujika

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

1915

TXITX

ITOLA

Arrang

oitze

Lapurd

iA.

Etxaid

e197

4UG

ARIO

Ondar

roaBiz

kaia

R.M. A

zkue

UGEL

ATXU

Orozko

Bizkai

aR.M

. Azku

eUL

IFARF

AILA

Goi N

afarro

aR.M

. Azku

ePra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1UL

IFARF

ALLA

Larram

endi

Orotar

iko Eu

skal H

izt.Dic

c. Trilin

güe174

3UL

IPARP

ALLA

Gipuzk

oaGre

gorio M

ujika

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

1915

USSO

TTO

Orotar

iko Eu

skal H

izt.UX

AKET

ALha

ndeDa

rricarr

ese192

6XIN

XITOL

AItsa

suLap

urdi

Euske

raEu

skera

IX192

8XIT

XIKER

ALap

urdi

Retan

aHa

rriet

1976

ZAKE

TAZu

maia

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eZE

RUKO

AING

ERU

Aduna

Gipuzk

oaGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8ZIM

ZITOIL

AUz

taritze

Lapurd

iLha

ndeEn

tzuna

2002

Leon L

abayen

1926

ZINKO

LUA

Larzab

ale (G

arazi)

Nafar

roa Be

herea

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4ZIN

TZITO

LIMe

ndiola

Euzko

gogoa

1957

1957

ZITSA

Umand

i199

3ZIZ

KIUm

andi

1993

ZORG

INDER

ASo

ndika

Bizkai

aA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

ZURI-

ATXI

Mendi

olaPie

ridae

Euzko

gogoa

1957

1957

33 izen sailkatu zituen 1915 urtean.Francisco Etxeberriak 47 izen 1921ean.Euskara hitzez aberatsa dela frogatu nahizuten biok. Izen batzuk hiztegietan aurkituzituzten eta besteak Osintxu, Andoain,Zarautz, Oñati, Aramaio eta Ataundarreientzunak dira. Zenbat izen ote zituenzomorro honek Euskal Herriko hainbattokitan?(2) R.M. AZKUE: Bere altxorrean izenakagertzen direnean non entzunak direneransten digu. Gure sailkapena Azkuerenizen-sortatik hasten da eraikitzen.Hiztegietako txorien, arrainen, landareen,e.a.-en izenak oso zehazturik dauzkaguaspalditik, bai eta beren izen zientifikoekinloturik ere. Ez, ordea, tximeleten izenak.R.M. Azkueren hiztegian, haien espezifiko-tasuna Baztango deiturekin azpimarratzenda. Mariano Izetak 1996an argitaratutakoBaztango Hiztegia 3000 hitzezkoan ez duseinalerik bilatu.Azkuek dioenean Oiartzunen «txaketa»dela erabilia, adierazi nahi digu Saturnia pyriespeziearena dugula izen enblematikotzat,Europako tximeletarik handiena alegia.Ruben Gomez jaunak Zuberoan izaki honi«jinkobelatx» deitzen omen diotela dio.Gainontzeko herri-deitura ia guztiei buruzzehaztasun gutxi eransten dute hiztegigileekhaien idatzietan. Asko-askotan gaztelaniaz-ko «mariposa» besterik ez.

para 1887 debía de tener recogidos 80 tér-minos. Hizo dos intentos por publicarlosen la revista de la Philological Society. Enuna carta a su amigo el señor Schuchardt,le comunica que ya no volverá a intentarlo.No nos ha llegado dicho trabajo.En el año 1915, Gregorio Mujika recopiló33 nombres en la revista Euskal-esnalea.Francisco Etxeberria en 1921, 47 nombres.Ambos trataban de demostrar que el eus-kera tiene una gran riqueza de palabras.Algunos de los nombres los encontraronen diccionarios y otros los habían escu-chado a personas de Osintxu, Andoain,Zarautz, Oñati, Aramaio y Ataun. ¿Cuántosnombres recibiría este insecto en otrostantos lugares del País Vasco?(2) R.M. AZKUE: Cuando, en su legado,aparecen nombres, nos añade dónde hansido escuchados. Nuestra clasificacióncomienza a construirse a partir de la listade términos de Azkue.Los nombres de aves, peces, plantas, etc.,están muy bien definidos desde hace tiempo,e incluso en relación con sus nombres cien-tíficos. No así los nombres de las mariposas.En el diccionario de R.M. Azkue, se ponede manifiesto su especificidad con lasdesignaciones del Baztan. En el diccionariode 1996 Baztango Hiztegia 3000, MarianoIzeta no muestra ningún indicio de ello.Cuando Azkue señala que en Oiartzun seutiliza «txaketa», quiere indicarnos que tene-mos la especie Saturnia pyri como nombreemblemático, esto es, la mariposa más gran-de de Europa. El señor Rubén Gómez afir-ma que en Zuberoa esta criatura recibe elnombre de «jinkobelatx». Pocos detalles másañaden los autores de diccionarios en susescritos acerca del resto de denominacionespopulares. La mayoría de ocasiones, sola-mente el término «mariposa» del castellano.


Saturnia pyri, “txaketa” oiartzuarrentzat /Saturnia pyri, para los oiartzuarras “txaketa”

Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

SORG

INDER

AAja

ngiz

Bizkai

aAp

raizZo

rnotza

koa196

9SO

RGIND

ERIE

Murue

taBiz

kaia

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4SO

RGINM

ANDA

TARI

Txorier

riBiz

kaia

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

SORG

INOILO

Bazta

nNa

farroa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

TRIKE

TAUm

andi

TXAK

ETA

Oiartzu

nGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Satur

nia py

riLui

s Mitxe

lena

TXAL

APITX

IYEOn

darroa

Bizkai

aA.

Etxaid

e197

4TX

ALOP

ITXIYE

Berria

tuaBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

TXAL

UPITX

IAOn

darroa

Bizkai

aR.M

. Azku

eTX

ANTX

ITOYA

Uztar

itzeLap

urdi

A. Etx

aide

1974

TXEP

ELET

AGa

tzaga

Bizkai

aR.M

. Azku

eTX

ERPE

LETA

Lemoiz

Bizkai

aA.

Etxaid

eArm

intza 2

004J. M

. Gaub

eka197

4TX

ERPIL

LOTI

Beran

goBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

TXIBI

RIPra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1TX

IKETA

Gipuzk

oaLar

ramend

iI. L

opez M

endiza

bal Hi

zt.Dic

c. Trilin

güe174

3TX

ILIBILI-

TXIBI

RIMu

relaga

Bizkai

aR.M

. Azku

eTo

mo I

TXILIL

IPELA

Gipuzk

oaEn

tzuna

Donos

tiakoa

Joxalb

erto Z

urutuz

aTX

ILIPEL

AGip

uzkoa

Entzu

naDo

nostiak

oaJox

albert

o Zuru

tuza

TXILIP

ITAIÑA

Larrab

etzu

Bizkai

aR.M

. Azku

eTX

IMELE

TAAia

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eTX

IMILE

TAEn

tzuna

TXIMI

LITA

Zuma

iaGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4TX

IMILO

TABiz

kaia

R.M. A

zkue

Añiba

rroGre

gorio M

ujika

1915

TXIMI

LOTE

ANo

via190

2TX

IMINIT

Beran

goNa

farroa

Dorna

ku195

9TX

IMIRR

IKAGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

a191

5TX

IMIRR

ITAAiz

arnaza

balGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Lizard

iPra

ntxisk

u Etxe

berria

1921

TXIMU

TXBe

teluNa

farroa

A. Etx

aide

Leitza

, Ares

oEu

skera

IX192

8TX

INBEL

ETA

Azpei

tiaGip

uzkoa

J.M. O

driozol

aEu

skera

XXIX

1984

TXINT

XILIN-

PALO

Olazti

Nafar

roaA.

Etxaid

eEu

skera

IX192

8TX

INTXIL

IPALB

AOla

ztiNa

farroa

A. Etx

aide

1974

TXINT

XIRIN-

PAUL

OUm

andi

1993

TXINT

XITOL

ALap

urdi

Gregor

io Mujik

aBe

skoitze

-Don. G

arazi

Euska

l Esna

lea 19

15191

5TX

IPELE

TAOrm

aizteg

iGip

uzkoa

Gregor

io Mujik

aEs

koriatz

a191

5TX

IPERR

ETA

Zaldib

iaGip

uzkoa

Entzu

na200

2 Zald

ibiaNe

kane J

auregi

2002

TXIPI

LEPE

TAPra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1TX

IPILE

TAOri

o, Beas

ainGip

uzkoa

Entzu

na200

2 Olide

nPra

ntxisk

u Etxe

berria

1921

TXIPI

LIPET

AOñ

atiGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Kizasa

Urretx

ukoa

2002

TXIPI

LIPET

IAOñ

atiGip

uzkoa

Entzu

naDo

nostiak

oaJox

albert

o Zuru

tuza

TXIPI

LITA

Gipuzk

oaGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8TX

IPILIT

ONA

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

TXIPI

LLETA

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eTX

IPILLO

TAZe

rainGip

uzkoa

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

TXIPI

LOTA

Andoa

inGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Prantx

isku E

txeber

ria192

1TX

IPIRIL

LON

Ezkur

raNa

farroa

Entzu

naEu

skera

IX192

8TX

IPIRIÑ

APlá

cido M

ujika

(3) N. LANDUCCI: Lucan jaiotakoa zenN. Landucci italiarrak, euskal lehen hiztegi-gileak hain zuzen, 1562 urtetik «achitama-chia» modura zehazturik zeukan tximeleta.1958 urtean Manuel Agud eta Koldo Mi-txelenak aztertzen dute lehen hiztegitxoaedo lehen hitz-zerrenda luzea (gaztelaniaz-euskaraz). Euskera IX (1928 urtea) obraren120 orrialdean zehazten diren izen berdin-tsu edo kidekoak hauek dira: Arbizukoa(«atxiyamatxi»), Bakaiku eta Iturmendikoa(«atxitamutxita»), Urdiaingoa («atxitemu-txitari»), Arruazukoa («atximitxi») etaEtxarri-Aranazkoa («matxita»).(4) NOVIA-SALCEDOren esku-idatzie-tan Nafarroako izen enblematikoenakematen dira: «txiruliru» eta «atxanini».(5) A. ETXAIDEren taldearen ekarpena:1974 urtean Erizkizundi Hirukoitza ize-neko lan erraldoia argitaratzen da. AnaEtxaidek zuzendutako lan baten ondorioz100 adibide aurkitu zituzten lexikozaleospetsuek Euskal Herri osoan. Adibidehauetatik merezigarrienak jaso dira orain.270 herritan inkesta linguistikoa egin zutenberrogei hitzetarako aldaeren bila eta,inkesta horietatik 169 herritakoak aztertuondoren, egiaztatu zuten erantzunik uga-riena eta askotarikoena tximeleta adierazte-koa zela.

BIDAIA ETIMOLOGIKOATximeletaren adibide honetan erakusten dalekukoek beren txoko geografikoetan etagarai desberdinetan, hizkera adierazgarria-goa lortzeko, zer baliabide erabili dituzten.Esaterako, «atx» antzinako aurrizki ezeza-gunarekin irakurri dugu «atx-krabelina»,hau da, zaindugabekoa, basatia. Ideia hauadierazteko beste partikula hauek ere

(3) N. LANDUCCI: el italiano nacido enLuca N. Landucci, quien fuera primer lexi-cógrafo vasco, tenía registrada la mariposacomo «achitamachia» ya desde 1562.En 1958 Manuel Agud y Koldo Mitxelenaexaminan el primer pequeño diccionario olista larga de palabras (castellano-euskera).Estos son los nombres similares o análo-gos que se recogen en la página 120 de laobra Euskera IX (año 1928): de Arbizu(«atxiyamatxi»), de Bakaiku e Iturmendi(«atxitamutxita»), de Urdiain («atxitemutxi-tari»), de Arruazu («atximitxi») y de Etxa-rri-Aranatz («matxita»).(4) En los manuscritos de NOVIA-SAL-CEDO se aportan los nombres másemblemáticos de Navarra: «txiruliru» y«atxanini».(5) La contribución del grupo de A. ETXAI-DE: En 1974 se publica el gigantescotrabajo llamado Erizkizundi Hirukoitza.Renombrados lexicólogos encontraron,como resultado de la labor dirigida por AnaEtxaide, 100 ejemplos en todo el País Vasco.De entre todos esos ejemplos, ahora se hantomado los que más merecen la pena.Realizaron una encuesta lingüística en 270localidades en busca de variedades paracuarenta palabras. Tras analizar las relativasa 169 de aquellas localidades, comproba-ron que las respuestas más abundantes ydiversas correspondían a las expresionespara nombrar la mariposa.

VIAJE ETIMOLÓGICOEn este ejemplo con la mariposa se mues-tran los recursos de los que, en cada rincóngeográfico y época, han hecho uso loslugareños para conseguir un lenguaje másexpresivo.


Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

OLLO

ZURI

Bonap

arte

RIEV 1

909 T

III190

9PA

NPIÑA

Prantx

isku E

txeber

riaEu

skal E

snalea

1921

1921

PANP

OXA

Orotar

iko Eu

skal H

izt.Pra

ntxisk

u Etxe

berria

PAPIL

LONA

Arrang

oitze

Zuber

oaA.

Etxaid

e197

4PA

PILLÚ

Zuber

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

Barko

xe-Ta

rdets

PAPIL

LUN

Barko

xeZu

beroa

A. Etx

aide

1974

PAPIL

ONA

Urruña

Lapurd

iA.

Etxaid

e197

4PA

PILON

AAra

ng, Ai

nhoa

Lapurd

iEu

skera

Euske

ra IX

1928

PAPIL

UAGa

mere

Zihiga

Zuber

oaA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

PAPIL

UNA

Ainhoa

Lapurd

iA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

PARP

ALLA

Bardo

zeZu

beroa

A. Etx

aide

1974

PARP

ALLU

NAUrk

etaLap

urdi

A. Etx

aide

1974

PARP

ALON

Ainhoa

Lapurd

iOro

tariko

Euska

l Hizt.

PELIN

POXA

Retan

aAp

éndice

1991

PERIT

XILOT

ARe

tana

Apénd

ice199

1PE

RTXIK

ORTA

Urduliz

Bizkai

aR.M

. Azku

eGe

higarr

iaPE

RTXIL

ATIE

Marur

iBiz

kaia

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4PE

RTZIL

ETIE

Akost

aAra

baA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

PINPIL

INMe

ndiola

Euzko

gogoa

1957

1957

PINPIL

INPAU

SAAra

maio

Araba

R.M. A

zkue

PINPIL

INPAU

XAHo

ndarrib

iaGo

i Nafa

rroa

R.M. A

zkue

PINPIL

INPIKA

Retan

a197

6PIN

PILINP

OXA

Irun

Goi N

afarro

aR.M

. Azku

eGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5PIN

PIRIN

Lapurd

iR.M

. Azku

e192

1PIN

PIRINA

Urruña

, Doni

bane L

ohizun

eLap

urdi

Bonap

arte

Gregor

io Mujik

a185

7PIN

PIRINE

TALap

urdi

J. Caze

nave H

arig. H

izt.PIN

PIRINP

OXA

Retan

aSa

truste

giEg

an195

9PIP

ITTA

Umand

iPIR

TXILE

TAZig

oitia

Bizkai

aR.M

. Azku

ePIR

TXILIT

OIZo

rnotza

Bizkai

aR.M

. Azku

ePIR

TXILO

TABiz

kaia

Prantx

isku E

txeber

riaEu

skal E

snalea

1921

1921

PIRTX

ILOTE

Txorier

riBiz

kaia

R.M. A

zkue

PITXE

LETA

Angio

zarBiz

kaia

R.M. A

zkue

PITXIL

ETA

Olabar

riaGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Gehig

arria

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

PITXIL

IKOTE

Azpei

tiaGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.PIT

XILING

ARIA

Bidani

aGip

uzkoa

Entzu

naIba

rrakoa

Joxalb

erto Z

urutuz

a192

1PIT

XILIPE

TAOñ

atiGip

uzkoa

K. Iza

girre

Urretx

ukoa

Joxalb

erto Z

urutuz

a197

0PIT

XILLO

TAEn

tzuna

PITXIL

OTE

Bizkai

aR.M

. Azku

eUrs

uara 4

tomos

PITXIT

AEtx

arri-A

ranatz

Nafar

roaEn

tzuna

Etxarr

ikoa

Joxalb

erto Z

urutuz

aPIT

XOLE

TALeg

azpi

Gipuzk

oaEn

tzuna

Joxalb

erto Z

urutuz

aPO

XPOL

INZe

gama

Gipuzk

oaGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8PO

XPOL

INLez

aeta

Nafar

roaA.

Etxaid

eAz

piroz, B

ezet

Euske

ra IX

1928

SATA

NDER

IAElg

etaGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4SO

RGINB

ITXI

Ispast

erBiz

kaia

R.M. A

zkue

SORG

INDAR

AGe

rnika

Bizkai

aR.M

. Azku

e

badauzkagu: «mendi», «larre», «baso»,«sorgin», «txori», «asto» edo «suge».Batzuetan beste animalia batzuen itxuraedo dohainetan oinarrituz sortu dira(enara, katua...). Katu batek izaera konple-xuaren adibidea eskaintzen dituen bezalaagertzen da «abekatua» hitza; ia katu batenizaeraren jokaera guztiak balitu bezala.Felinoaren dohain izkutuenetan aditurenbatek sortutako hitza da, dudarik gabe.Nahuatl hizkuntzan «papálotl» moduraezagutzen da tximeleta eta beste lekuetankometa izenez ezagutzen den jostailuari«papalote» deitzen diote Hego Amerikan.H i t zh o n e ka n t zh a n d i ad a u k al a t i -n e z k o« p a p i -l ionis»,k a t a l a -n e z k o« p a p a -l l o n a » ,frantsesezko «papillon» eta Zuberoa alde-an erabili dituzten hitzekin.Mugikortasuna adierazteko «i» bokalaerabili denean, bizigarritasun handiagoaerantsi zaio delako hitzari; adibidez,«pinpiriña».

Lexiko-jorratze honetan kapritxozko alda-ketak irakur daitezke eta gehienak entzunahala argitaratuak izan dira erreferentzia-lanetan.Ondoko zerrendan (taulan) dauzkaguinguru askotako sormenaren bitxikeriak,kuttunkiro sortuak, aldatuak, antolatuak...animalia berbera adierazteko.

Por ejemplo, con el primitivo y descono-cido prefijo «atx» hemos leido «atx-krabeli-na» (clavel silvestre), es decir, no cultivado,salvaje. Para expresar esta misma idea te-nemos también estas otras partículas:«mendi», «larre», «baso», «sorgin», «txori»,«asto» o «suge».A veces han surgido basándose en el as-pecto o las cualidades de otros animales(golondrina, gato...). Al igual que un gatoofrece un ejemplo de carácter complejo, asíaparece la palabra «abekatua»; casi como simostrara todas las conductas del carácterde un gato. Se trata, sin duda, de un térmi-

no creado por algún buen conoce-dor de las cualidades más ocultasdel felino.En lengua nahuatl la mariposa sedesigna «papálotl» y en Sudamé-rica llaman «papalote» al jugueteconocido en otros lugares comocometa. Es una palabra que poseeun gran parecido con los términos«papilionis» del latín, «papallona»del catalán, «papillon» del francéso con los que se han venido utili-zando por Zuberoa.

Cuando se ha incluido la vocal «i» paraexpresar movimiento, se ha dotado a lapalabra en cuestión de una mayor viveza;así, por ejemplo, «pinpiriña».

Cabe decir sobre todo este asunto lexicoló-gico que pueden leerse también variacionescaprichosas y que la mayoría, a medida quese escuchaban se iban publicando en lasobras de referencia.En la lista contigua (tabla) se presentan loscuriosos frutos de la creatividad de grancantidad de sitios, donde surgieron concariño, se transformaron, organizaron...para designar siempre a un mismo animal.


Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

KATA

LIN-PO

TOLIN

Arbizu

Nafar

roaEn

tzuna

Arbizu

koaJox

albert

o Zuru

tuza

2002

KESK

ABI

Umand

iLIB

IRITA

Umand

iLIL

IRITA

Umand

iMA

IPOXA

Beter

riGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.MA

KAR

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

1962

MAKA

RAR.M

. Azku

eGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5MA

NDAT

ADE

Urrest

illaGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4MA

RIAPA

NPAL

ONA

Honda

rribia

Goi N

afarro

aR.M

. Azku

ePra

ntxisk

u Etxe

berria

EES

1921

MARIA

PANP

ILLON

Donos

tiaGo

i Nafa

rroa

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

MARIK

OSA

Araba

Orotar

iko Eu

skal H

izt.Vila

nueva

Aezko

aMA

RIPAN

PARO

NAAn

oeta

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eMA

RIPES

IArr

igorria

gaBiz

kaia

Orotar

iko Eu

skal H

izt.MA

RIPOS

AGip

uzkoa

Entzu

naMA

RIPOS

IAMa

rkina

Bizkai

aEn

tzuna

Zorno

tzakoa

Joxalb

erto Z

urutuz

a200

2MA

RIPOX

ATo

losa

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

MARI-

PUXIT

IARe

tana

Apénd

ice199

1MA

RISOR

GINBiz

kaia

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

MATX

ITAEtx

arri

Nafar

roaR.M

. Azku

eEu

skera

IX192

8MIN

TXER

RETA

Ataun

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

J.M. B

arandi

aran

MINTX

ERRIK

AAta

unGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4MIR

TXILO

TEPle

ntzia

Bizkai

aOro

tariko

Euska

l Hizt.

MITXE

LETA

Berga

raGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

MITXE

LETE

ALar

ramend

iDic

c. Trilin

güe174

3MIT

XELE

TIAEib

arGip

uzkoa

Entzu

naZo

rnotza

koaJox

albert

o Zuru

tuza

MITXE

LOTA

Bizkai

aNo

viaR.M

. Azku

e190

2MIT

XERIK

ALeg

orreta

Gipuzk

oaJ.M

. Odrio

zola

Euske

ra XX

IX198

4MIT

XERR

ENA

Orotar

iko Eu

skal H

izt.Pra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1MIT

XERR

IKAOre

ndain

Gipuzk

oaA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

MITXIL

ETA

Getar

iaGip

uzkoa

Gerha

rd Ba

hrJox

e Arre

giRIE

V XIX

1928

1928

MITXIL

IKOTA

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

MITXIL

IKOTE

Azpei

tiaGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.MIT

XILIKO

TIAEib

arGip

uzkoa

Entzu

naZo

rnotza

koaJox

albert

o Zuru

tuza

MITXIL

INGA

Tolos

aGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.MIT

XILOT

ENo

viaI. L

opez M

endiza

bal Hi

zt.Gre

gorio M

ujika

1902

MITXIL

OTOIA

Arratia

Bizkai

aOro

tariko

Euska

l Hizt.

MITXIL

OTRIA

Orozko

Bizkai

aA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

MITXIR

IKAPra

ntxisk

u Etxe

berria

EES 1

921 22

0 zb.

1921

MITXIR

OTEA

Arantz

azu (A

rratia)

Bizkai

aA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

MITXIR

RIKA

Zuma

iaGip

uzkoa

Novia

R.M. A

zkue

1902

MITXIR

RIKE

Abaltz

isketa

Gipuzk

oaEn

tzuna

Joxalb

erto Z

urutuz

aMIT

XOLE

TAArr

atiaBiz

kaia

R.M. A

zkue

MIXIRI

KOTE

Elgoib

arGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

MIXIRR

IKAAm

ezketa

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eIsa

sondo

MIXIRR

IKEOre

xaGip

uzkoa

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

MOXO

RRIKA

GMUJ

EES

1915

Gonepteryx generoko pieridoa, “Jainkomandataria” /Piérido del género Gonepteryx, “Jainkomandataria”


Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

ABEK

ATA

Ataun

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

RIEV

1928

ABEK

ATU

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

XXAC

HITAM

ACHIA

Lapurd

iOro

tariko

Euska

l Hizt.

N. Lan

ducci

Diction

Ling. C

ant.

1562

AIÑAR

IRe

tana

1976

AIÑAR

I ZUR

IBid

ankoze

Nafar

roaBo

napart

eBA

P 1958

XIV

1857

AITAU

TXI-A

MAUT

XIRe

tana

Apénd

ice199

1AL

ORIJE

Gerrik

aitzBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

ALTS

ALILI

Donos

tiaGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Prantx

isku E

txeber

riaEu

skal E

snalea

1921

1921

ALTX

ABILI

Nafar

roaR.M

. Azku

ePra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1AL

TXAL

ILIZu

beroa

Ruben

Gome

zAL

UPE

Umand

iAÑ

ARI

Zarait

zuNa

farroa

R.M. A

zkue

Aitor

Arana

Zarait

zuko H

iztegia

1997

APER

IKOSa

raLap

urdi

R.M. A

zkue

Gehig

arria

APEX

ASa

raLap

urdi

Bonap

arte

Elissan

buru

Euske

ra IX

1928

ASTO

ANAN

IMAGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8AS

TOAR

EN AR

IMALar

raun

Nafar

roaR.M

. Azku

eVa

n Eys

ASTO

LUMA

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aAT

SOLU

MARe

tana

Duvoi

sin197

6AT

XABIL

IUm

andi

ATXA

LILI

Baigo

rriNa

farroa

Beher

eaOro

tariko

Euska

l Hizt.

J. Caze

nave H

arig. H

izt.AT

XAMA

NIBe

raNa

farroa

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

Umand

i196

2AT

XAMIN

I-ATX

AMIÑI

Nafar

roaR.M

. Azku

ePra

ntxisk

u Etxe

berria

Euske

ra IX

1928

1921

ATXA

NDAL

ONa

farroa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.AT

XANIN

IIrib

et, Oro

tz-Bete

luNa

farroa

Novia

Añiba

rro190

2AT

XIMe

ndiola

Euzko

Gogoa

1957

1957

ATXIM

INIPra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1AT

XIMITX

IArr

uazu

Nafar

roaUm

andi

Euske

ra IX

1928

ATXIN

ININa

farroa

R.M. A

zkue

Araqui

stáin

Gregor

io Mujik

a191

5AT

XITAM

ATAT

XIGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Carda

beraz

Prantx

isku E

txeber

ria192

1AT

XITAM

ATXIA

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

ATXIT

AMUT

XITA

Bakai

ku-Itur

mendi

Nafar

roaPlá

cido M

ujika

Euske

ra IX

1928

ATXIT

EMUT

XITAR

IUrd

iainNa

farroa

Gerha

rd Ba

hrEu

skera

IX192

8AT

XIYAM

ATXI

Arbizu

Nafar

roaA.

Etxaid

eGe

rhard

Bahr

Euske

ra IX

1928

ATXIY

AMAT

XIYA

Arbizu

Nafar

roaEn

tzuna

Etxarr

ikoa

Joxalb

erto Z

urutuz

aAT

ZALIL

INa

farroa

Beher

eaLha

ndeLas

a192

8AX

ANDA

LOLar

raun

Nafar

roaOro

tariko

Euska

l Hizt.

Lekunb

erri

Euske

ra IX

1928

AXAN

DILO

Larrau

nNa

farroa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.AX

ITAMA

TATX

ILha

ndeHa

rriet

1926

AXITA

MATX

INa

farroa

R.M. A

zkue

Umand

iBE

RRION

ZALE

Bidank

ozeNa

farroa

Bonap

arte

BAP 1

958 XI

V185

7BIT

XILOT

EBiz

kaia

Novia

R.M. A

zkue

1902

BONB

ITXMe

ndiola

Bomb

ixEu

zkogog

oa 195

7195

7EG

UN-BE

GILha

ndeHir

ibarre

nEs

pecie d

e marip

osa192

6EL

GUMA

Lasart

eGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.EL

TXUA

Otxand

ioBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

ESKA

BIOla

etaBiz

kaia

R.M. A

zkue

Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

ESKA

BIDXE

Iurret

aBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

ESKA

BIEZe

anuri

Bizkai

aA.

Etxaid

e197

4EU

LIFAR

FAILA

Orotar

iko Eu

skal H

izt.EZ

KABI

Berriz

Bizkai

aR.M

. Azku

eGe

higarr

iaFA

LFAL

AOro

tariko

Euska

l Hizt.

Hiriba

rren

FARF

AILOro

tariko

Euska

l Hizt.

FARF

AILA

Baigo

rriNa

farroa

Beher

eaOro

tariko

Euska

l Hizt.

GAU-A

TXITA

MATX

IMe

ndiola

Esfing

eEu

zkogog

oa 195

7195

7GA

U-ULIK

AUm

andi

HARIT

Z-TXIM

ELET

AGip

uzkoa

Entzu

naLa

sioca

mpa q

uercu

sHA

STAT

XAR.M

. Azku

eHiz

tegia S

pourea

uINE

RIABu

runda

Nafar

roaOro

tariko

Euska

l Hizt.

INGAM

ATo

losa

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

INGOM

ATo

losa

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

INGUM

AAn

doain

Gipuzk

oaLar

ramend

iLiz

ardi

Dicc. T

rilingüe

1743

JAING

OIKO O

LLOA

Basab

urua

Nafar

roaA.

Etxaid

e197

4JA

INKOA

N KAT

UGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8JA

INKOA

N MAN

DATA

RIGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8JA

INKOA

REN B

ELAT

XAGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5JA

INKOA

REN M

ANDA

TARI

Ituren,

Zubie

taNa

farroa

A. Etx

aide

Euske

ra IX

1928

JAINK

OARE

N OILO

AGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5JA

INKOL

LONa

farroa

Beher

eaR.M

. Azku

eNa

farroa

nEu

skera

IX192

8JA

INKOM

ANDA

TARI

Lezo

Goi N

afarro

aR.M

. Azku

eJA

INKON

MAND

ATAR

IEAb

altzisk

etaGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4JA

NGOIK

OLLO

Zarait

zuNa

farroa

Beher

eaAra

naZa

raitzuk

o Hizte

gia199

7JA

NGOIK

ON MA

NDAT

ARI

Bidani

aGip

uzkoa

A. Etx

aide

1974

JAUN

GOIKO

AREN

OILO

ABa

iona

Lapurd

iR.M

. Azku

eJA

UNGO

IKOAR

ENMA

NDAT

ARIU

rduliz

Bizkai

aR.M

. Azku

eJA

UNGO

IKOMA

NDAT

ARI

Bonap

arte

1857

JAUN

GOIKO

MAND

ATAY

AOia

rtzun, L

ezoGo

i Nafa

rroa

R.M. A

zkue

Entzu

naPa

ulino M

itxelen

aJA

UZTE

KARI

J. Caze

nave H

arig. H

izt.JIN

KOAIN

MANT

ARIAK

Sara

Lapurd

iA.

Etxaid

e197

4JIN

KOAN

OIL(h

)UAHe

leta, A

ldude

Nafar

roa Be

herea

A. Etx

aide

1974

JINKO

AREN

MAND

ATAR

IUrd

azubi,

Zugar

ramurd

i, Itsas

uNa

farroa

, Lapur

diEu

skera

IX. 19

28Eu

skera

IX192

8JIN

KOAR

EN OI

LOLap

urdi

Euske

ra IX.

1928

Euske

ra IX

1928

JINKO

AREN

OILO

ABa

ztan

Nafar

roaR.M

. Azku

eJIN

KOBE

LATX

Basab

ürüa

Zuber

oaJ. C

azenav

e Harig

. Hizt.

Entzu

naSa

turnia

pyri

JINKO

IKOOro

tariko

Euska

l Hizt.

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

JINKO

ILOZu

beroa

Ruben

Gome

zJIN

KOILO

ABa

ztan

Nafar

roaR.M

. Azku

eJ. C

azenav

e Harig

. Hizt.

JINKO

LLOBo

napart

e185

7KA

LAPIT

XIMa

rkina

Bizkai

aOro

tariko

Euska

l Hizt.

KALA

PUTX

IGe

rnika

Bizkai

aOro

tariko

Euska

l Hizt.

KALA

PUTX

IXAMu

triku

Gipuzk

oaEn

tzuna

Entzu

na 8-0

3-2002

Mutrik

u200

2KA

LIPITX

IAOn

darroa

Bizkai

aEn

tzuna

Entzu

na 200

2On

darroa

2002

KATA

LINGO

RRI

Aezko

aNa

farroa

Entzu

naAe

zkoako

aJox

albert

o Zuru

tuza

2002


GIPUZKOAKO INTSEKTUAK - INSECTOS DE GIPUZKOA

Neurria: 10-15 mm.Udaberria-udan agertzen da. Ernaldutakoemeek soilik irauten dute negua.Liztor bakartiak izena ere erabiltzen da liztorhauek izendatzeko.Emeek arrautza bat jartzen dute gelaxkabakoitzean. Gero jatekoa jartzen die, esatebaterako, tximeleta larbak edota harrapatu etazurmindu dituzten intsektuak. Gelaxkak itxiondoren, emeak ondorengoei ez die gehiagojaramonik egingo.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 10-15 mm.Aparece en primavera-verano. Solo las hembrasfecundadas sobreviven en invierno.Este tipo de avispas son conocidas como avispassolitarias.Las hembras depositan un huevo en cada celda.Después lo acompañan de alimento, por ejemplopequeñas larvas de lepidópteros u otros insectosque previamente han capturado e insensibilizado.Acontinuación sellan la cámara y la hembra ya noatiende más a su descendencia.Es escasa en Gipuzkoa.

HYMENOPTERAVESPIDAE

Ancistrocerus claripennisThomson, 1864

HYMENOPTERAVESPIDAE

Vespula germanica(Fabricius, 1793)

Neurria: 10-20 mm.Udaberria-udan aurki daiteke. Ernaldutakoemeek soilik irauten dute negua.Aurpegia hiru puntuduna. Lurrean egiten dutehabia, adibidez, satorrek utzitako zuloetan etadenboraldi bukaeran erlauntzak 20 edo 30 cm-ko tamaina izaten du. Intsektu txikiak harrapa-tzen dituzte eta fruta helduaren zukua xurga-tzea ere gustuko dute.Gorputzeko kolore horia eta beltza aurkariak,ohartarazteko dira, batez ere hegaztiak.Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 10-20 mm.Aparece en primavera-verano. Solo lashembras fecundadas sobreviven eninvierno.Rostro con tres puntos. Anida en el suelo,por ejemplo en agujeros abandonados delos topos y a finales de temporada la col-mena tiene un volumen de 20 ó 30 cm.Atrapan pequeños insectos y también lesgusta absorber el jugo de frutas maduras.El color amarillo y negro de su cuerpo esuna señal de advertencia para sus enemi-gos, principalmente las aves.Es algo abundante en Gipuzkoa.


Neurria: 40-43 mm.Ekainetik uztailera aurki daiteke, belau-naldi bakar bat du. Egunekoa da.Mendi hegiak hegada bizkorrez igotzen ditu,eta tarteka, hegoak zabalik, eguzkia hartze-ko pausatzen da harriren baten gainean.Beldarrek basa gramineoak jaten dituzte(Festuca, Poa...). Hauek bi itxuratakoakdira, bata berde argia eta bestea, okreedo lasto-kolorekoa. Beldar modurahibernatzen dute eta udaberrian, meteo-rologiaren hobetzearekin batera, elika-tzen jarraitzen dute.Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 40-43 mm.Aparece de junio a julio en una sola genera-ción. Actividad diurna.Tienen un vuelo rápido, subiendo por las lade-ras de los montes, para posarse sobre algunapiedra y tomar el sol con las alas abiertas.Las orugas se alimentan de gramíneas silves-tres (Festuca, Poa...). Estas suelen tener dosaspectos, uno de color verde pálido y otro decolor ocre o pajizo. Hibernan en este estadopara seguir alimentándose con la mejoríameteorológica de la primavera.Es algo abundante en Gipuzkoa.

LEPIDOPTERANYMPHALIDAE

Erebia meolans(Prunner, 1798)


Lasiommata maera(Linnaeus, 1767)

Neurria: 37-50 mm.Maiatza-ekaina eta uztaila-abuztuan agertzenda. Urteko bi belaunaldi ditu. Eguraldiak lagun-duz gero 3. belaunaldi bat ere izan dezake.Emea arra baino handixeagoa eta argixeagoada eta eguzkitan, harri gainean pausatzea gus-tatzen zaie.Beldar faseak 8 hilabete irauten du, neguaberak jan duen landarearen ondoan irautendu eta landare horren beheko zurtoinetanburuz bera zintzilikatuta egiten du krisalida.Genero hauetako gramineak janez elikatzendira: Poa, Festuca, Bromus, Hordelymus,Aira, Agrostis, etab.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 37-50 mm.Vuela en Mayo-junio y julio-agosto. Dos genera-ciones. Pueden tener si el tiempo lo permite una3ª generación.La hembra es algo mayor que el macho ymás pálida. Les gusta posarse al sol sobrelas piedras.La fase de oruga dura unos 8 meses, pasandoel invierno refugiadas al pie de su planta nutriciay crisalidando colgándose cabeza abajo en lostallos inferiores. Se alimentan de gramíneas delos géneros: Poa, Festuca, Bromus,Hordelymus, Aira, Agrostis, etc.Es escasa en Gipuzkoa.



Neurria: 42-50 mm.Bi belaunaldietan agertzen da, lehenengoa udahasieratik uda erdiraino eta bigarrena ondoren-go udaberriraino. Egunekoa da.Basoetako mugetan eta zuhaiskak daudenlekuetan sarri ikus daiteke. Atzeko hegoen azpi-ko aldean duen “c” itxurako seinalea dela etahartzen du izen hau. Heldua inbernatu ondorenberriro udaberrian agertzen da. Udako belau-naldiaren kolorea udazkenekoarena bainoargiagoa da. Beldarrek txori gorotza dirudite bere kolore txuribeltza dela eta. Asunak, hurritzak, andere-mahats landareak... janez elikatzen dira.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 42-50 mm.Tiene dos generaciones, la primera desde iniciohasta mediados de verano y la segunda hasta laprimavera siguiente. Actividad diurna.Frecuenta lindes de bosques y zonas de arbus-tos. Recibe su nombre a causa de la marcablanca en forma de “c” que tiene en la cara infe-rior del ala posterior. El adulto inverna y vuelade nuevo en primavera. La generación estivales de color más pálido que la de otoño. La oruga, negra y blanca, parece un excremen-to de ave. Se alimenta de ortigas, avellanos,grosellas....Es escasa en Gipuzkoa.


Polygonia c-album(Linnaeus,1758)


Aglais urticae(Linnaeus, 1758)

Neurria: 40-50 mm.Bi belaunaldi ditu, lehenengoa uda hasieraneta bigarrena udatik hurrengo udaberrira.Egunekoa da. Latinezko hitzak adierazten duen bezala,orokorrean “ortiguera” izenez ezagutzen da.Ia biotopo guztietan ibili ohi da. Negua sotoeta leku babestuetan igarotzen dute geroeguzkia berotzen hasi bezain laister kanpo-an hegan agertzen direlarik. Arantzaduna eta gris horia den beldarrakasun hostoak irentsi egiten ditu, jan gabehosto txortenak eta zurtoinak utziz soilik. Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 40-50 mm.Tiene dos generaciones, la primera a princi-pios de verano y la segunda desde el veranohasta la primavera siguiente. Actividad diurna. Comúnmente se le llama ortiguera, tal comoindica su nombre latino. Frecuenta casi todoslos biotopos. Pasa el invierno en sótanos ysitios resguardados y en cuanto calienta el solaparece volando en el exterior. La oruga, espinosa y gris amarilla, devora lashojas de ortigas y sólo deja sin comer los tallosy pecíolos. Es algo abundante en Gipuzkoa.


Neurria: 10-20 mm.Udaberria-udan agertzen da. Ernaldutakoemeek bakarrik irauten dute negua.Aingura itxurako aurpegia dute maiz.Udaberriko lehenengo belaunaldian jaio-tzen dira langileak. Hauek udan zeharlana egingo dute abaraska eraikitzen etajanaria biltzen. Liztorrak ehiztariak dire-nez hegan doazen intsektu txikiak harra-patzen dituzte.Lurrean edo eraikinetan egiten dituztehabiak.Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 10-20 mm.Aparece en primavera-verano. Solo lashembras fecundadas sobreviven eninvierno.Rostro habitualmente en forma de ancla.La primera generación de primaveranacen obreras que trabajarán durante elverano construyendo el panal y recogien-do alimentos. Las avispas son cazadorasy atrapan al vuelo pequeños insectos.Anida en agujeros en el suelo o en edificios.Es algo abundante en Gipuzkoa.

HYMENOPTERAVESPIDAE

Vespula vulgaris(Linnaeus, 1758)

HYMENOPTERAVESPIDAE

Polistes dominulus(Christ, 1791)

Neurria: 10-15 mm.Udaberria-udan aurki daiteke. Ernaldutakoemeek bakarrik irauten dute negua.Mutur batetik zintzilik dagoen eguzkitakoarentankera duten habiak eraikitzeko erabiltzenduten orea paper-orearen antzekoa denez, liz-tor papergileak ere esaten zaie liztor hauei.Intsektuak hil eta xehatu ondoren elikagai izan-go dituzten bola txiki batzuk egin eta habiragarraiatzen dituzte.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 10-15 mm.Aparece en primavera-verano. Solo las hem-bras fecundadas sobreviven en invierno.Este tipo de avispas son conocidas como avis-pas papeleras ya que los nidos que constru-yen, colgando de un punto en forma de som-brilla, son de un tipo de pasta parecida alpapel.Se alimentan de pequeños insectos que matany después de masticarlos, forman unas peque-ñas bolas que transportan al nido.Es escasa en Gipuzkoa.



Neurria: 17-25 mm.Apiriletik irailera agertzen da. Beltzak. Arrek adar bat dute buruan, pronoto-an gila batez banandutako bi sakonune eta9 hildoko elitroak.Gauekoak dira.Lurpeko habi bat osatzen du eta han goro-tzezko (25-89 gr.) bolak lurperatzen ditu, 10eta 20 cm-ko sakontasunean, bola bakoitzeanarrautza bat jartzen dutelarik.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 17-25 mm.Aparece entre abril-septiembre. De color negro. Los machos tienen un cuer-no en la cabeza, dos concavidades separa-das por una quilla en el pronoto y los élitroscon 9 estrías.Actividad nocturna.Forma un nido subterráneo en el cual entierrabolas de excremento (25-89 gr.), entre 10 y 20cm. de profundidad, poniendo un huevo encada bola.Es escasa en Gipuzkoa.

COLEOPTERASCARABAEIDAECopris lunaris(Linnaeus, 1758)

COLEOPTERAPYROCHROIDAE

Pyrochroa coccinea (Linnaeus, 1761)

Neurria: 14-18 mm.Udaberria-udan agertzen da.Burua, antenak eta hankak beltzak. Pronotoaeta elitroak gorriak.Larbak hildako eta hezetasun handiko hosto-zabalen egurretan garatzen dira, adibidez:Fagus, Betula, Quercus eta Ulmus.Helduak udaberrian eta udaran ateratzen dira,loreetara eta botatako edo eroritako enborreta-ra joaz, han arrautzak jartzeko.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 14-18 mm.Aparece en primavera-verano.Cabeza, antenas y patas negras. Pronoto y éli-tros rojos.Las larvas se desarrollan en madera muerta ymuy húmeda de frondosas como: Fagus,Betula, Quercus y Ulmus.Los adultos surgen en primavera y verano,visitando las flores y los troncos cortados o caí-dos, donde depositan los huevos.Es escasa en Gipuzkoa.


Neurria: 18-23 mm.Ekainetik uztailera agertzen da gauez. Espezie honek pausatuta dagoenean osojarrera ezoizkoa hartzen du, hau da, gorpu-tza goruntz jasota aurreko ankez lagundutaeta hegoak angeluan jarriz hegoekin lurradoi-doi ukituz. Espezie honen feromona sin-tetikoak lortu dira laborategian. Beldarrek Lotus, Agrimonia, Vaccinum,Quercus eta Salix-ak ere jaten dituzte.Kapulu batean inbernatzen dute gero udabe-rrian krisalidatzeko.Gipuzkoan urria da.

LEPIDOPTERAPYRALIDAE

Endotricha flammealis(Denis & Sch., 1775))


Agriphila latistria (Haworth, 1811)

Neurria: 22-27 mm.Uztailetik abuztura agertzen da. Gauekoa da.Leku lehor edo hondartsuetan maiz ikusten da.Argi artifizialera jotzen du. Europan, Argelianeta Iraken zabaldua dago. Aurreko hegoetanluzeka duen marra txuri handia dela eta, errazbereiztu daiteke. Beldarrek belar desberdinak jaten dituzte,baina batez ere Bromus-ak eta tunelak egitendituzte lur azalean zain tartean.Gipuzkoan oso urria da.

Tamaño: 22-27 mm.Aparece entre julio y agosto. Actividad noc-turna.Frecuenta zonas secas o arenosas. Acudecon facilidad a la luz artificial. Se distribuyepor Europa, Argelia e Irak. Fácil de identificarpor la gran línea blanca longitudinal del alaanterior. Las orugas se alimentan de diversas hier-bas, pero sobre todo de Bromus y constru-yen túneles a ras del suelo entre las raícesde las hierbas.Es muy escasa en Gipuzkoa. .

Tamaño: 18-23 mm.Aparece en junio - julio. Actividad nocturna. Esta especie tiene una postura inusual cuandoestá posada, levanta el cuerpo hacia arribacon las patas delanteras y coloca las alas enángulo rozando el suelo. En el laboratorio sehan podido obtener feromonas sintéticas deesta especie. Las orugas se alimentan de Lotus, Agrimonia,Vaccinum, Quercus y Salix. Invernan en uncapullo y se transforman en crisálida en pri-mavera.Es escasa en Gipuzkoa.



Tamaño: 18-22 mm.Aparece de mayo a septiembre, en dos gene-raciones. Actividad nocturna.Frecuenta zonas áridas con poca vegetación.Dentro de la subfamilia Pyraustinae, es unaespecie que se puede confundir con D. rambu-rialis, siendo generalmente el macho de colo-res claros mientras que la hembra es muyoscura. Su distribución es europea y tropical.Las orugas se alimentan de: Plantago,Hieracium, Cichorium, Picris...Es escasa en Gipuzkoa.


Diasemia reticularis (Linnaeus, 1761)


Catoptria permutatella(Herrich-Schäffer, 1848)

Neurria: 20-25 mm.Ekainetik abuztura agertzen da. Gauekoa da.Egunez pinu artean ikus daiteke.Zelai hezeak dauden baso tarteetan egitendute hegan. Begiratu batean Crambinae espe-zieko C. pinella eta C. mytilellarekin nahastudaitekeen espezie oso ikusgarria da hau.Bibliografiak dionez beldarrak goroldioa janezelikatzen dira eta inbernatu egiten dute.Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 20-25 mm.Aparece entre junio y agosto. Actividad noctur-na. De día se puede observar entre los pinos.Vuelan entre bosques con prados húmedos.Especie muy llamativa que se puede confundira simple vista con otras dos especies similaresde Crambinae, C. pinella y C. mytilella.Según la bibliografía, las orugas se alimentande musgo e invernan. Es algo abundante en Gipuzkoa.

Neurria: 18-22 mm.Maiatzetik irailera agertzen da, bi belaunaldi-tan. Gauekoa da.Landaredi gutxiko leku elkorretan ibiltzen dasarri. Pyraustinae subfamiliaren barruan, D.ramburialis-ekin nahas daitekeen espeziea da.Orokorrean, arra kolore argia, emea alderan-tziz oso iluna. Europan eta tropikoetan zabal-duta dago.Beldarrak Plantago, Hieracium, Cichorium,Picris-a... janez elikatzen dira.Gipuzkoan urria da.


Neurria: 13-20 mm.Apiriletik uztailera agertzen da.Beltza ilupa berde-horixka batez estalia oso-osorik. Protoraxean hiru marra horixka ditu,bat erdian eta bi ertzetan. Bi koloretako ante-nak, horiak eta beltzak.Helduak oso ondo mimetizatzen dira, zurtoi-nean geldi-geldirik jarrita. Egun eguzkitsuetanlandarez-landare ibili ohi dira hegan, gerohosto gainean gelditzeko.Genero hauetako landareetan garatzen diralarbak: Aconitum, Heracleum, Senecio,Eupatorium, Carduus, Artemisa, Urtica, etab. Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 13-20 mm.Aparece de abril a julio.De color negro, totalmente cubierto de tomen-to verdoso amarillento. Tres bandas amarillasen el protórax, una central y dos laterales.Antenas bicolor, amarillo y negro.Los adultos se mimetizan perfectamente alestar inmóviles en los tallos. Vuelan de plantaen planta y se posan sobre las hojas los díassoleados.Las larvas se desarrollan en plantas de losgéneros Aconitum, Heracleum, Senecio,Eupatorium, Carduus, Artemisa, Urtica, etc. Es escasa en Gipuzkoa.

COLEOPTERACERAMBYCIDAE

Agapanthia villosoviridescens(DeGeer, 1775)

COLEOPTERACERAMBYCIDAEPoecilium alni (Linnaeus, 1758)

Neurria: 4-8 mm.Martxotik ekainera agertzen da.Kolorez oso aldadorra den zeranbizido txikia.Pronotoa eta burua beltzak. Elitroak arregorrantzak bi banda zurixkekin.Helduek, batez ere egun eguzkitsuetan,hegan egiten dute eurek jaten dituzten landa-reen enbor gaineraino, gero han alde batetikbestera korrika ibiltzeko.Larba batez ere Quercus-etan bizi ohi da, bai-nan Ulmus-etan, Alnus-etan, Fraxinus-etan,Castanea-etan, Fagus-etan, Rosa-etan,Corylus-etan, etab. ere aurkitu izan dute.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 4-8 mm.Aparece de marzo a junioPequeño cerambícido muy variable en cuantoal color. Pronoto y cabeza negros. Élitrospardo rojizos con dos bandas blanquecinas.Los adultos vuelan de día y se posan sobre lostroncos de sus plantas nutricias, correteandoentre ellos, sobre todo los días soleados.Su larva vive preferentemente sobre Quercuspero también ha sido citado sobre: Ulmus,Alnus, Fraxinus, Castanea, Fagus, Rosa,Corylus, etc.Es escasa en Gipuzkoa.



Neurria: 3,5-4 mm.Martxotik uztailera agertzen da.Hegodun espeziea. Beixa baina burua, pro-notoa eta elitroetako sutura ilunagoak ditu.Antena luze, pubeszenteak eta hanka finak.Gorputz zapala eta bizilekuari ondo egoki-tua, erreka bazterreko harri azpietan bizibaita. Ura gustoko duenez beti ur inguruanbizi ohi da.Gipuzkoan oso urria da.

Tamaño: 3,5-4 mm.Aparecen entre marzo y julio.Es una especie alada. De color beige, con lacabeza, el pronoto y la sutura de los élitrosalgo más oscuros. Las antenas son largas ypubescentes y las patas finas. El cuerpo esaplanado y bien dotado a su hábitat, ya quevive debajo de las piedras de la orilla de losríos. Es amante de la humedad y siempre seencuentra cerca del agua.Es muy escasa en Gipuzkoa.

COLEOPTERACARABIDAE

Thalassophilus longicornisSturm, 1825

COLEOPTERACARABIDAE

Poecilus cupreusLinnaeus, 1758

Neurria: 9-13 mm.Ia urte guztian zehar aurki daiteke, baina batezere martxotik irailera.Aldakortasun handia kolorean; berde distira-tsua, urdina edo brontze kolorekoak.Antenetako lehenengo bi artejoak argiak dira.Hankak beltzak. Hezetasun zalea denez, erreketako ur bazte-rretan eta putzuzulo inguruetan bizi ohi da, betiharri, orbel edo landare hondakinen azpianezkutatua.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 9-13 mm.Aparece durante casi todo el año, pero sobretodo de marzo a septiembre.Coloración muy variable; verde brillante, azul,cobrizo o bronce. Los dos primeros artejos delas antenas son de color claro. Las patas sonnegras. Amante de la humedad, frecuenta orillas deríos y charcos, siempre escondido debajo delas piedras, hojarasca o restos vegetales.Es escasa en Gipuzkoa.


Neurria: 23-28 mm.Maiatzetik urrira agertzen da belaunaldi batzu-tan. Gauekoa da.Bibliografiak dionez berdin aurkitu daiteke baibelarra dagoen leku basatietan bai landatutakolurretan. Helduek hegan dabiltzala noranahizabaltzen dituzte arrautzak. Europako hegoal-dean eta Siria nahiz Israel bezalako Asiakoherrialdeetan azaltzen da.Landare batzuentzat izurritea dira honen bel-darrak. Zurtoina eta zainak jaten baititu, artoa-rentzat batez ere. Egiaztatu denez, arto landa-re bakoitza beldar batek bakarrik jaten du.Lurrean egiten dute krisalida. Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 23-28 mm.Aparece de mayo a octubre en varias genera-ciones. Actividad nocturna.Según la bibliografía frecuenta tanto zonas sal-vajes con hierba como tierras cultivadas. Losadultos dispersan los huevos al azar durante elvuelo. Distribuida por el sur de Europa y enpaíses asiáticos como Israel y Siria.Son una plaga de ciertas plantas cultivadas,sobre todo del maíz, atacando los tallos y raí-ces. Se ha comprobado que cada planta demaíz es atacada por una sola oruga. Crisalidanen el suelo. Es escasa en Gipuzkoa.


Angustalius malacellus(Duponchel, 1836)


Orthopygia glaucinalis(Linnaeus, 1758)

Neurria: 23-30 mm.Uztailetik abuztura agertzen da. Gauekoa da.Hostogalkor artean ikusi daitezkeen arren, las-tategietan, belar zuloetan, biltegietan, siloetan,txori habi zaharretan, etab. maiz ikusten dira.Ia Europa guztian eta Asian zabalduta dago.Emea arra baino handiagoa da.Beldarrak landare lehortuak janez elikatzendira: lasto, belar ondo, belar lehor...Gipuzkoan oso urria da.

Tamaño: 23-30 mm.Aparece de julio a agosto. Actividad nocturna.Frecuenta pajares, depósitos de heno, alma-cenes, silos, viejos nidos de aves, etc.; perotambién se pueden observar entre frondosas.Se halla distribuida en casi toda Europa y Asia.La hembra es más grande que el macho.Las orugas se alimentan de material vegetalseco: paja, heno, hierba seca, etc.Es muy escasa en Gipuzkoa.


GIPUZKOAKO INTSEKTUAK - INSECTOS DE GIPUZKOAGIPUZKOAKO INTSEKTUAK - INSECTOS DE GIPUZKOA

Neurria: 7,5-10,5 mm.Apiriletik irailera agertzen da.Burua eta pronotoa gorri-urrekolorekoa edobrontze kolorekoa. Elitroak berde biziak etaildo finez nabarmenduak. Gorputzaren azpikoaldea beltza du.Leku oso ezberdinetan aurki daiteke, nolabehe-eremu eta hezeetan hala mendian.Europako erdialdean eta hegoaldean bana-tua dago.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 7,5-10,5 mm.Aparece de abril a septiembre.La cabeza y el pronoto de color rojo-dorado obronceado. Los élitros son de color verde vivoy están marcados con unas finas estrías. Laparte inferior del cuerpo es de color negro.Habita lugares muy variados; desde zonasbajas y húmedas hasta la montaña.Está distribuida por todo el centro y sur deEuropa.Es escasa en Gipuzkoa.

COLEOPTERACARABIDAE

Agonum viridicupreumGoeze, 1777

COLEOPTERACARABIDAE

Chlaenites spoliatus Rossi, 1790

Neurria: 14-17 mm.Udaberrian eta udan gehiago ikusten badiraere, ia urte guztian aurki daiteke.Antzeko espezieek ez bezala, honek ez dupubeszentziarik. Goiko aldea berde metalikoadu, batzuetan brontze edo kobre kolorea har-tzen badu ere. Gorputzaren azpia beltza.Erreka bazterreko harri azpietan bizi ohi da.Baita urpean dauden landare hondakinenartean ezkutatuta ere.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 14-17 mm.Podemos encontrarlo todo el año, aunque su épocade mayor actividad es en primavera y verano.Se distingue de otras especies parecidas por la faltade pubescencia. Parte superior de color verde metá-lico, aunque a veces con tonos bronceados o cobri-zos. Parte inferior del cuerpo de color negro.Vive debajo de las piedras al borde de los ríos.También en terrenos inundados escondido debajo derestos vegetalesEs escasa en Gipuzkoa.

Neurria: 18-24 mm.Uztailetik abuztura agertzen da. Gauekoaizan arren egunez belar edo zuhaitz arte-an ikus daiteke.Sarri ikus daiteke sasi, baso eta lursaik hezee-tan, baita urtegietan ere. C. permutatella-renoso antzekoa den Crambinae-ko espezie poli-ta. Europa eta Afrikako iparretik hasi etaJaponeraino banatuta dago. Beldarrek Eriophorum, Deschampsia etaBryum generoetako landareak jaten dituzte.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 18-24 mm.Aparece de julio a agosto. Actividad nocturna,aunque se la puede observar de día entre lahierba o entre los árboles.Frecuenta matorrales, bosques y terrenoshúmedos, incluso pantanos. Bonita especie deCrambinae muy parecida a C. permutatella. Sedistribuye desde Europa y norte de Áfricahasta el Japón. Es escasa en Gipuzkoa.


Catoptria pinella(Linnaeus, 1758)


Pempelia palumbella (Denis & Sch., 1775)

Neurria: 21-27 mm.Ekainetik abuztura agertzen da. Gauekoa da.Egunez hormaren batean itsatsita ikus daiteke,baina gu urbildu orduko ihes egingo du.Orokorki txilardietan eta hostogalkor basoenerdiguneetan bizi ohi da. Phycitinae subfami-liakoa da eta erraz ezagutu daiteke. Argi artifi-zialera jotzen du.Eryca, Calluna, Thymus, Polygaloides,Helianthemun, etab. janez elikatzen dira bel-darrak. Gris berdantza kolorekoak dira etaudazkenetik ondorengo udaberrira arte irau-ten dute.Gipuzkoan oso urria da.

Tamaño: 21-27 mm.Vuela entre junio y agosto. Actividad nocturna.De día puede verse posada en algún muro,escapándose al vernos. Habitan normalmente brezales y claros debosques caducifolios. Pertenece a la subfami-lia Phycitinae y es fácil de identificar. Acudecon facilidad a la luz artificial. Las orugas se alimentan de: Eryca, Calluna,Thymus, Polygaloides, Helianthemun, etc. Sonde color gris verdoso, viven desde otoño hastala primavera siguiente. Es muy escasa en Gipuzkoa.



Neurria: 3,5-4 mm.Martxotik uztailera agertzen da.Hegodun espeziea. Beixa baina burua, pro-notoa eta elitroetako sutura ilunagoak ditu.Antena luze, pubeszenteak eta hanka finak.Gorputz zapala eta bizilekuari ondo egoki-tua, erreka bazterreko harri azpietan bizibaita. Ura gustoko duenez beti ur inguruanbizi ohi da.Gipuzkoan oso urria da.

Tamaño: 3,5-4 mm.Aparecen entre marzo y julio.Es una especie alada. De color beige, con lacabeza, el pronoto y la sutura de los élitrosalgo más oscuros. Las antenas son largas ypubescentes y las patas finas. El cuerpo esaplanado y bien dotado a su hábitat, ya quevive debajo de las piedras de la orilla de losríos. Es amante de la humedad y siempre seencuentra cerca del agua.Es muy escasa en Gipuzkoa.

COLEOPTERACARABIDAE

Thalassophilus longicornisSturm, 1825

COLEOPTERACARABIDAE

Poecilus cupreusLinnaeus, 1758

Neurria: 9-13 mm.Ia urte guztian zehar aurki daiteke, baina batezere martxotik irailera.Aldakortasun handia kolorean; berde distira-tsua, urdina edo brontze kolorekoak.Antenetako lehenengo bi artejoak argiak dira.Hankak beltzak. Hezetasun zalea denez, erreketako ur bazte-rretan eta putzuzulo inguruetan bizi ohi da, betiharri, orbel edo landare hondakinen azpianezkutatua.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 9-13 mm.Aparece durante casi todo el año, pero sobretodo de marzo a septiembre.Coloración muy variable; verde brillante, azul,cobrizo o bronce. Los dos primeros artejos delas antenas son de color claro. Las patas sonnegras. Amante de la humedad, frecuenta orillas deríos y charcos, siempre escondido debajo delas piedras, hojarasca o restos vegetales.Es escasa en Gipuzkoa.


Neurria: 23-28 mm.Maiatzetik urrira agertzen da belaunaldi batzu-tan. Gauekoa da.Bibliografiak dionez berdin aurkitu daiteke baibelarra dagoen leku basatietan bai landatutakolurretan. Helduek hegan dabiltzala noranahizabaltzen dituzte arrautzak. Europako hegoal-dean eta Siria nahiz Israel bezalako Asiakoherrialdeetan azaltzen da.Landare batzuentzat izurritea dira honen bel-darrak. Zurtoina eta zainak jaten baititu, artoa-rentzat batez ere. Egiaztatu denez, arto landa-re bakoitza beldar batek bakarrik jaten du.Lurrean egiten dute krisalida. Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 23-28 mm.Aparece de mayo a octubre en varias genera-ciones. Actividad nocturna.Según la bibliografía frecuenta tanto zonas sal-vajes con hierba como tierras cultivadas. Losadultos dispersan los huevos al azar durante elvuelo. Distribuida por el sur de Europa y enpaíses asiáticos como Israel y Siria.Son una plaga de ciertas plantas cultivadas,sobre todo del maíz, atacando los tallos y raí-ces. Se ha comprobado que cada planta demaíz es atacada por una sola oruga. Crisalidanen el suelo. Es escasa en Gipuzkoa.


Angustalius malacellus(Duponchel, 1836)


Orthopygia glaucinalis(Linnaeus, 1758)

Neurria: 23-30 mm.Uztailetik abuztura agertzen da. Gauekoa da.Hostogalkor artean ikusi daitezkeen arren, las-tategietan, belar zuloetan, biltegietan, siloetan,txori habi zaharretan, etab. maiz ikusten dira.Ia Europa guztian eta Asian zabalduta dago.Emea arra baino handiagoa da.Beldarrak landare lehortuak janez elikatzendira: lasto, belar ondo, belar lehor...Gipuzkoan oso urria da.

Tamaño: 23-30 mm.Aparece de julio a agosto. Actividad nocturna.Frecuenta pajares, depósitos de heno, alma-cenes, silos, viejos nidos de aves, etc.; perotambién se pueden observar entre frondosas.Se halla distribuida en casi toda Europa y Asia.La hembra es más grande que el macho.Las orugas se alimentan de material vegetalseco: paja, heno, hierba seca, etc.Es muy escasa en Gipuzkoa.



Tamaño: 18-22 mm.Aparece de mayo a septiembre, en dos gene-raciones. Actividad nocturna.Frecuenta zonas áridas con poca vegetación.Dentro de la subfamilia Pyraustinae, es unaespecie que se puede confundir con D. rambu-rialis, siendo generalmente el macho de colo-res claros mientras que la hembra es muyoscura. Su distribución es europea y tropical.Las orugas se alimentan de: Plantago,Hieracium, Cichorium, Picris...Es escasa en Gipuzkoa.


Diasemia reticularis (Linnaeus, 1761)


Catoptria permutatella(Herrich-Schäffer, 1848)

Neurria: 20-25 mm.Ekainetik abuztura agertzen da. Gauekoa da.Egunez pinu artean ikus daiteke.Zelai hezeak dauden baso tarteetan egitendute hegan. Begiratu batean Crambinae espe-zieko C. pinella eta C. mytilellarekin nahastudaitekeen espezie oso ikusgarria da hau.Bibliografiak dionez beldarrak goroldioa janezelikatzen dira eta inbernatu egiten dute.Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 20-25 mm.Aparece entre junio y agosto. Actividad noctur-na. De día se puede observar entre los pinos.Vuelan entre bosques con prados húmedos.Especie muy llamativa que se puede confundira simple vista con otras dos especies similaresde Crambinae, C. pinella y C. mytilella.Según la bibliografía, las orugas se alimentande musgo e invernan. Es algo abundante en Gipuzkoa.

Neurria: 18-22 mm.Maiatzetik irailera agertzen da, bi belaunaldi-tan. Gauekoa da.Landaredi gutxiko leku elkorretan ibiltzen dasarri. Pyraustinae subfamiliaren barruan, D.ramburialis-ekin nahas daitekeen espeziea da.Orokorrean, arra kolore argia, emea alderan-tziz oso iluna. Europan eta tropikoetan zabal-duta dago.Beldarrak Plantago, Hieracium, Cichorium,Picris-a... janez elikatzen dira.Gipuzkoan urria da.


Neurria: 13-20 mm.Apiriletik uztailera agertzen da.Beltza ilupa berde-horixka batez estalia oso-osorik. Protoraxean hiru marra horixka ditu,bat erdian eta bi ertzetan. Bi koloretako ante-nak, horiak eta beltzak.Helduak oso ondo mimetizatzen dira, zurtoi-nean geldi-geldirik jarrita. Egun eguzkitsuetanlandarez-landare ibili ohi dira hegan, gerohosto gainean gelditzeko.Genero hauetako landareetan garatzen diralarbak: Aconitum, Heracleum, Senecio,Eupatorium, Carduus, Artemisa, Urtica, etab. Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 13-20 mm.Aparece de abril a julio.De color negro, totalmente cubierto de tomen-to verdoso amarillento. Tres bandas amarillasen el protórax, una central y dos laterales.Antenas bicolor, amarillo y negro.Los adultos se mimetizan perfectamente alestar inmóviles en los tallos. Vuelan de plantaen planta y se posan sobre las hojas los díassoleados.Las larvas se desarrollan en plantas de losgéneros Aconitum, Heracleum, Senecio,Eupatorium, Carduus, Artemisa, Urtica, etc. Es escasa en Gipuzkoa.

COLEOPTERACERAMBYCIDAE

Agapanthia villosoviridescens(DeGeer, 1775)

COLEOPTERACERAMBYCIDAEPoecilium alni (Linnaeus, 1758)

Neurria: 4-8 mm.Martxotik ekainera agertzen da.Kolorez oso aldadorra den zeranbizido txikia.Pronotoa eta burua beltzak. Elitroak arregorrantzak bi banda zurixkekin.Helduek, batez ere egun eguzkitsuetan,hegan egiten dute eurek jaten dituzten landa-reen enbor gaineraino, gero han alde batetikbestera korrika ibiltzeko.Larba batez ere Quercus-etan bizi ohi da, bai-nan Ulmus-etan, Alnus-etan, Fraxinus-etan,Castanea-etan, Fagus-etan, Rosa-etan,Corylus-etan, etab. ere aurkitu izan dute.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 4-8 mm.Aparece de marzo a junioPequeño cerambícido muy variable en cuantoal color. Pronoto y cabeza negros. Élitrospardo rojizos con dos bandas blanquecinas.Los adultos vuelan de día y se posan sobre lostroncos de sus plantas nutricias, correteandoentre ellos, sobre todo los días soleados.Su larva vive preferentemente sobre Quercuspero también ha sido citado sobre: Ulmus,Alnus, Fraxinus, Castanea, Fagus, Rosa,Corylus, etc.Es escasa en Gipuzkoa.



Neurria: 17-25 mm.Apiriletik irailera agertzen da. Beltzak. Arrek adar bat dute buruan, pronoto-an gila batez banandutako bi sakonune eta9 hildoko elitroak.Gauekoak dira.Lurpeko habi bat osatzen du eta han goro-tzezko (25-89 gr.) bolak lurperatzen ditu, 10eta 20 cm-ko sakontasunean, bola bakoitzeanarrautza bat jartzen dutelarik.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 17-25 mm.Aparece entre abril-septiembre. De color negro. Los machos tienen un cuer-no en la cabeza, dos concavidades separa-das por una quilla en el pronoto y los élitroscon 9 estrías.Actividad nocturna.Forma un nido subterráneo en el cual entierrabolas de excremento (25-89 gr.), entre 10 y 20cm. de profundidad, poniendo un huevo encada bola.Es escasa en Gipuzkoa.

COLEOPTERASCARABAEIDAECopris lunaris(Linnaeus, 1758)

COLEOPTERAPYROCHROIDAE

Pyrochroa coccinea (Linnaeus, 1761)

Neurria: 14-18 mm.Udaberria-udan agertzen da.Burua, antenak eta hankak beltzak. Pronotoaeta elitroak gorriak.Larbak hildako eta hezetasun handiko hosto-zabalen egurretan garatzen dira, adibidez:Fagus, Betula, Quercus eta Ulmus.Helduak udaberrian eta udaran ateratzen dira,loreetara eta botatako edo eroritako enborreta-ra joaz, han arrautzak jartzeko.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 14-18 mm.Aparece en primavera-verano.Cabeza, antenas y patas negras. Pronoto y éli-tros rojos.Las larvas se desarrollan en madera muerta ymuy húmeda de frondosas como: Fagus,Betula, Quercus y Ulmus.Los adultos surgen en primavera y verano,visitando las flores y los troncos cortados o caí-dos, donde depositan los huevos.Es escasa en Gipuzkoa.


Neurria: 18-23 mm.Ekainetik uztailera agertzen da gauez. Espezie honek pausatuta dagoenean osojarrera ezoizkoa hartzen du, hau da, gorpu-tza goruntz jasota aurreko ankez lagundutaeta hegoak angeluan jarriz hegoekin lurradoi-doi ukituz. Espezie honen feromona sin-tetikoak lortu dira laborategian. Beldarrek Lotus, Agrimonia, Vaccinum,Quercus eta Salix-ak ere jaten dituzte.Kapulu batean inbernatzen dute gero udabe-rrian krisalidatzeko.Gipuzkoan urria da.


Endotricha flammealis(Denis & Sch., 1775))


Agriphila latistria (Haworth, 1811)

Neurria: 22-27 mm.Uztailetik abuztura agertzen da. Gauekoa da.Leku lehor edo hondartsuetan maiz ikusten da.Argi artifizialera jotzen du. Europan, Argelianeta Iraken zabaldua dago. Aurreko hegoetanluzeka duen marra txuri handia dela eta, errazbereiztu daiteke. Beldarrek belar desberdinak jaten dituzte,baina batez ere Bromus-ak eta tunelak egitendituzte lur azalean zain tartean.Gipuzkoan oso urria da.

Tamaño: 22-27 mm.Aparece entre julio y agosto. Actividad noc-turna.Frecuenta zonas secas o arenosas. Acudecon facilidad a la luz artificial. Se distribuyepor Europa, Argelia e Irak. Fácil de identificarpor la gran línea blanca longitudinal del alaanterior. Las orugas se alimentan de diversas hier-bas, pero sobre todo de Bromus y constru-yen túneles a ras del suelo entre las raícesde las hierbas.Es muy escasa en Gipuzkoa. .

Tamaño: 18-23 mm.Aparece en junio - julio. Actividad nocturna. Esta especie tiene una postura inusual cuandoestá posada, levanta el cuerpo hacia arribacon las patas delanteras y coloca las alas enángulo rozando el suelo. En el laboratorio sehan podido obtener feromonas sintéticas deesta especie. Las orugas se alimentan de Lotus, Agrimonia,Vaccinum, Quercus y Salix. Invernan en uncapullo y se transforman en crisálida en pri-mavera.Es escasa en Gipuzkoa.



Neurria: 42-50 mm.Bi belaunaldietan agertzen da, lehenengoa udahasieratik uda erdiraino eta bigarrena ondoren-go udaberriraino. Egunekoa da.Basoetako mugetan eta zuhaiskak daudenlekuetan sarri ikus daiteke. Atzeko hegoen azpi-ko aldean duen “c” itxurako seinalea dela etahartzen du izen hau. Heldua inbernatu ondorenberriro udaberrian agertzen da. Udako belau-naldiaren kolorea udazkenekoarena bainoargiagoa da. Beldarrek txori gorotza dirudite bere kolore txuribeltza dela eta. Asunak, hurritzak, andere-mahats landareak... janez elikatzen dira.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 42-50 mm.Tiene dos generaciones, la primera desde iniciohasta mediados de verano y la segunda hasta laprimavera siguiente. Actividad diurna.Frecuenta lindes de bosques y zonas de arbus-tos. Recibe su nombre a causa de la marcablanca en forma de “c” que tiene en la cara infe-rior del ala posterior. El adulto inverna y vuelade nuevo en primavera. La generación estivales de color más pálido que la de otoño. La oruga, negra y blanca, parece un excremen-to de ave. Se alimenta de ortigas, avellanos,grosellas....Es escasa en Gipuzkoa.


Polygonia c-album(Linnaeus,1758)


Aglais urticae(Linnaeus, 1758)

Neurria: 40-50 mm.Bi belaunaldi ditu, lehenengoa uda hasieraneta bigarrena udatik hurrengo udaberrira.Egunekoa da. Latinezko hitzak adierazten duen bezala,orokorrean “ortiguera” izenez ezagutzen da.Ia biotopo guztietan ibili ohi da. Negua sotoeta leku babestuetan igarotzen dute geroeguzkia berotzen hasi bezain laister kanpo-an hegan agertzen direlarik. Arantzaduna eta gris horia den beldarrakasun hostoak irentsi egiten ditu, jan gabehosto txortenak eta zurtoinak utziz soilik. Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 40-50 mm.Tiene dos generaciones, la primera a princi-pios de verano y la segunda desde el veranohasta la primavera siguiente. Actividad diurna. Comúnmente se le llama ortiguera, tal comoindica su nombre latino. Frecuenta casi todoslos biotopos. Pasa el invierno en sótanos ysitios resguardados y en cuanto calienta el solaparece volando en el exterior. La oruga, espinosa y gris amarilla, devora lashojas de ortigas y sólo deja sin comer los tallosy pecíolos. Es algo abundante en Gipuzkoa.


Neurria: 10-20 mm.Udaberria-udan agertzen da. Ernaldutakoemeek bakarrik irauten dute negua.Aingura itxurako aurpegia dute maiz.Udaberriko lehenengo belaunaldian jaio-tzen dira langileak. Hauek udan zeharlana egingo dute abaraska eraikitzen etajanaria biltzen. Liztorrak ehiztariak dire-nez hegan doazen intsektu txikiak harra-patzen dituzte.Lurrean edo eraikinetan egiten dituztehabiak.Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 10-20 mm.Aparece en primavera-verano. Solo lashembras fecundadas sobreviven eninvierno.Rostro habitualmente en forma de ancla.La primera generación de primaveranacen obreras que trabajarán durante elverano construyendo el panal y recogien-do alimentos. Las avispas son cazadorasy atrapan al vuelo pequeños insectos.Anida en agujeros en el suelo o en edificios.Es algo abundante en Gipuzkoa.

HYMENOPTERAVESPIDAE

Vespula vulgaris(Linnaeus, 1758)

HYMENOPTERAVESPIDAE

Polistes dominulus(Christ, 1791)

Neurria: 10-15 mm.Udaberria-udan aurki daiteke. Ernaldutakoemeek bakarrik irauten dute negua.Mutur batetik zintzilik dagoen eguzkitakoarentankera duten habiak eraikitzeko erabiltzenduten orea paper-orearen antzekoa denez, liz-tor papergileak ere esaten zaie liztor hauei.Intsektuak hil eta xehatu ondoren elikagai izan-go dituzten bola txiki batzuk egin eta habiragarraiatzen dituzte.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 10-15 mm.Aparece en primavera-verano. Solo las hem-bras fecundadas sobreviven en invierno.Este tipo de avispas son conocidas como avis-pas papeleras ya que los nidos que constru-yen, colgando de un punto en forma de som-brilla, son de un tipo de pasta parecida alpapel.Se alimentan de pequeños insectos que matany después de masticarlos, forman unas peque-ñas bolas que transportan al nido.Es escasa en Gipuzkoa.



Neurria: 10-15 mm.Udaberria-udan agertzen da. Ernaldutakoemeek soilik irauten dute negua.Liztor bakartiak izena ere erabiltzen da liztorhauek izendatzeko.Emeek arrautza bat jartzen dute gelaxkabakoitzean. Gero jatekoa jartzen die, esatebaterako, tximeleta larbak edota harrapatu etazurmindu dituzten intsektuak. Gelaxkak itxiondoren, emeak ondorengoei ez die gehiagojaramonik egingo.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 10-15 mm.Aparece en primavera-verano. Solo las hembrasfecundadas sobreviven en invierno.Este tipo de avispas son conocidas como avispassolitarias.Las hembras depositan un huevo en cada celda.Después lo acompañan de alimento, por ejemplopequeñas larvas de lepidópteros u otros insectosque previamente han capturado e insensibilizado.Acontinuación sellan la cámara y la hembra ya noatiende más a su descendencia.Es escasa en Gipuzkoa.

HYMENOPTERAVESPIDAE

Ancistrocerus claripennisThomson, 1864

HYMENOPTERAVESPIDAE

Vespula germanica(Fabricius, 1793)

Neurria: 10-20 mm.Udaberria-udan aurki daiteke. Ernaldutakoemeek soilik irauten dute negua.Aurpegia hiru puntuduna. Lurrean egiten dutehabia, adibidez, satorrek utzitako zuloetan etadenboraldi bukaeran erlauntzak 20 edo 30 cm-ko tamaina izaten du. Intsektu txikiak harrapa-tzen dituzte eta fruta helduaren zukua xurga-tzea ere gustuko dute.Gorputzeko kolore horia eta beltza aurkariak,ohartarazteko dira, batez ere hegaztiak.Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 10-20 mm.Aparece en primavera-verano. Solo lashembras fecundadas sobreviven eninvierno.Rostro con tres puntos. Anida en el suelo,por ejemplo en agujeros abandonados delos topos y a finales de temporada la col-mena tiene un volumen de 20 ó 30 cm.Atrapan pequeños insectos y también lesgusta absorber el jugo de frutas maduras.El color amarillo y negro de su cuerpo esuna señal de advertencia para sus enemi-gos, principalmente las aves.Es algo abundante en Gipuzkoa.


Neurria: 40-43 mm.Ekainetik uztailera aurki daiteke, belau-naldi bakar bat du. Egunekoa da.Mendi hegiak hegada bizkorrez igotzen ditu,eta tarteka, hegoak zabalik, eguzkia hartze-ko pausatzen da harriren baten gainean.Beldarrek basa gramineoak jaten dituzte(Festuca, Poa...). Hauek bi itxuratakoakdira, bata berde argia eta bestea, okreedo lasto-kolorekoa. Beldar modurahibernatzen dute eta udaberrian, meteo-rologiaren hobetzearekin batera, elika-tzen jarraitzen dute.Gipuzkoan ugari samarra da.

Tamaño: 40-43 mm.Aparece de junio a julio en una sola genera-ción. Actividad diurna.Tienen un vuelo rápido, subiendo por las lade-ras de los montes, para posarse sobre algunapiedra y tomar el sol con las alas abiertas.Las orugas se alimentan de gramíneas silves-tres (Festuca, Poa...). Estas suelen tener dosaspectos, uno de color verde pálido y otro decolor ocre o pajizo. Hibernan en este estadopara seguir alimentándose con la mejoríameteorológica de la primavera.Es algo abundante en Gipuzkoa.


Erebia meolans(Prunner, 1798)


Lasiommata maera(Linnaeus, 1767)

Neurria: 37-50 mm.Maiatza-ekaina eta uztaila-abuztuan agertzenda. Urteko bi belaunaldi ditu. Eguraldiak lagun-duz gero 3. belaunaldi bat ere izan dezake.Emea arra baino handixeagoa eta argixeagoada eta eguzkitan, harri gainean pausatzea gus-tatzen zaie.Beldar faseak 8 hilabete irauten du, neguaberak jan duen landarearen ondoan irautendu eta landare horren beheko zurtoinetanburuz bera zintzilikatuta egiten du krisalida.Genero hauetako gramineak janez elikatzendira: Poa, Festuca, Bromus, Hordelymus,Aira, Agrostis, etab.Gipuzkoan urria da.

Tamaño: 37-50 mm.Vuela en Mayo-junio y julio-agosto. Dos genera-ciones. Pueden tener si el tiempo lo permite una3ª generación.La hembra es algo mayor que el macho ymás pálida. Les gusta posarse al sol sobrelas piedras.La fase de oruga dura unos 8 meses, pasandoel invierno refugiadas al pie de su planta nutriciay crisalidando colgándose cabeza abajo en lostallos inferiores. Se alimentan de gramíneas delos géneros: Poa, Festuca, Bromus,Hordelymus, Aira, Agrostis, etc.Es escasa en Gipuzkoa.


Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

ABEK

ATA

Ataun

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

RIEV

1928

ABEK

ATU

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

XXAC

HITAM

ACHIA

Lapurd

iOro

tariko

Euska

l Hizt.

N. Lan

ducci

Diction

Ling. C

ant.

1562

AIÑAR

IRe

tana

1976

AIÑAR

I ZUR

IBid

ankoze

Nafar

roaBo

napart

eBA

P 1958

XIV

1857

AITAU

TXI-A

MAUT

XIRe

tana

Apénd

ice199

1AL

ORIJE

Gerrik

aitzBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

ALTS

ALILI

Donos

tiaGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Prantx

isku E

txeber

riaEu

skal E

snalea

1921

1921

ALTX

ABILI

Nafar

roaR.M

. Azku

ePra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1AL

TXAL

ILIZu

beroa

Ruben

Gome

zAL

UPE

Umand

iAÑ

ARI

Zarait

zuNa

farroa

R.M. A

zkue

Aitor

Arana

Zarait

zuko H

iztegia

1997

APER

IKOSa

raLap

urdi

R.M. A

zkue

Gehig

arria

APEX

ASa

raLap

urdi

Bonap

arte

Elissan

buru

Euske

ra IX

1928

ASTO

ANAN

IMAGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8AS

TOAR

EN AR

IMALar

raun

Nafar

roaR.M

. Azku

eVa

n Eys

ASTO

LUMA

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aAT

SOLU

MARe

tana

Duvoi

sin197

6AT

XABIL

IUm

andi

ATXA

LILI

Baigo

rriNa

farroa

Beher

eaOro

tariko

Euska

l Hizt.

J. Caze

nave H

arig. H

izt.AT

XAMA

NIBe

raNa

farroa

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

Umand

i196

2AT

XAMIN

I-ATX

AMIÑI

Nafar

roaR.M

. Azku

ePra

ntxisk

u Etxe

berria

Euske

ra IX

1928

1921

ATXA

NDAL

ONa

farroa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.AT

XANIN

IIrib

et, Oro

tz-Bete

luNa

farroa

Novia

Añiba

rro190

2AT

XIMe

ndiola

Euzko

Gogoa

1957

1957

ATXIM

INIPra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1AT

XIMITX

IArr

uazu

Nafar

roaUm

andi

Euske

ra IX

1928

ATXIN

ININa

farroa

R.M. A

zkue

Araqui

stáin

Gregor

io Mujik

a191

5AT

XITAM

ATAT

XIGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Carda

beraz

Prantx

isku E

txeber

ria192

1AT

XITAM

ATXIA

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

ATXIT

AMUT

XITA

Bakai

ku-Itur

mendi

Nafar

roaPlá

cido M

ujika

Euske

ra IX

1928

ATXIT

EMUT

XITAR

IUrd

iainNa

farroa

Gerha

rd Ba

hrEu

skera

IX192

8AT

XIYAM

ATXI

Arbizu

Nafar

roaA.

Etxaid

eGe

rhard

Bahr

Euske

ra IX

1928

ATXIY

AMAT

XIYA

Arbizu

Nafar

roaEn

tzuna

Etxarr

ikoa

Joxalb

erto Z

urutuz

aAT

ZALIL

INa

farroa

Beher

eaLha

ndeLas

a192

8AX

ANDA

LOLar

raun

Nafar

roaOro

tariko

Euska

l Hizt.

Lekunb

erri

Euske

ra IX

1928

AXAN

DILO

Larrau

nNa

farroa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.AX

ITAMA

TATX

ILha

ndeHa

rriet

1926

AXITA

MATX

INa

farroa

R.M. A

zkue

Umand

iBE

RRION

ZALE

Bidank

ozeNa

farroa

Bonap

arte

BAP 1

958 XI

V185

7BIT

XILOT

EBiz

kaia

Novia

R.M. A

zkue

1902

BONB

ITXMe

ndiola

Bomb

ixEu

zkogog

oa 195

7195

7EG

UN-BE

GILha

ndeHir

ibarre

nEs

pecie d

e marip

osa192

6EL

GUMA

Lasart

eGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.EL

TXUA

Otxand

ioBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

ESKA

BIOla

etaBiz

kaia

R.M. A

zkue

Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

ESKA

BIDXE

Iurret

aBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

ESKA

BIEZe

anuri

Bizkai

aA.

Etxaid

e197

4EU

LIFAR

FAILA

Orotar

iko Eu

skal H

izt.EZ

KABI

Berriz

Bizkai

aR.M

. Azku

eGe

higarr

iaFA

LFAL

AOro

tariko

Euska

l Hizt.

Hiriba

rren

FARF

AILOro

tariko

Euska

l Hizt.

FARF

AILA

Baigo

rriNa

farroa

Beher

eaOro

tariko

Euska

l Hizt.

GAU-A

TXITA

MATX

IMe

ndiola

Esfing

eEu

zkogog

oa 195

7195

7GA

U-ULIK

AUm

andi

HARIT

Z-TXIM

ELET

AGip

uzkoa

Entzu

naLa

sioca

mpa q

uercu

sHA

STAT

XAR.M

. Azku

eHiz

tegia S

pourea

uINE

RIABu

runda

Nafar

roaOro

tariko

Euska

l Hizt.

INGAM

ATo

losa

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

INGOM

ATo

losa

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

INGUM

AAn

doain

Gipuzk

oaLar

ramend

iLiz

ardi

Dicc. T

rilingüe

1743

JAING

OIKO O

LLOA

Basab

urua

Nafar

roaA.

Etxaid

e197

4JA

INKOA

N KAT

UGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8JA

INKOA

N MAN

DATA

RIGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8JA

INKOA

REN B

ELAT

XAGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5JA

INKOA

REN M

ANDA

TARI

Ituren,

Zubie

taNa

farroa

A. Etx

aide

Euske

ra IX

1928

JAINK

OARE

N OILO

AGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5JA

INKOL

LONa

farroa

Beher

eaR.M

. Azku

eNa

farroa

nEu

skera

IX192

8JA

INKOM

ANDA

TARI

Lezo

Goi N

afarro

aR.M

. Azku

eJA

INKON

MAND

ATAR

IEAb

altzisk

etaGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4JA

NGOIK

OLLO

Zarait

zuNa

farroa

Beher

eaAra

naZa

raitzuk

o Hizte

gia199

7JA

NGOIK

ON MA

NDAT

ARI

Bidani

aGip

uzkoa

A. Etx

aide

1974

JAUN

GOIKO

AREN

OILO

ABa

iona

Lapurd

iR.M

. Azku

eJA

UNGO

IKOAR

ENMA

NDAT

ARIU

rduliz

Bizkai

aR.M

. Azku

eJA

UNGO

IKOMA

NDAT

ARI

Bonap

arte

1857

JAUN

GOIKO

MAND

ATAY

AOia

rtzun, L

ezoGo

i Nafa

rroa

R.M. A

zkue

Entzu

naPa

ulino M

itxelen

aJA

UZTE

KARI

J. Caze

nave H

arig. H

izt.JIN

KOAIN

MANT

ARIAK

Sara

Lapurd

iA.

Etxaid

e197

4JIN

KOAN

OIL(h

)UAHe

leta, A

ldude

Nafar

roa Be

herea

A. Etx

aide

1974

JINKO

AREN

MAND

ATAR

IUrd

azubi,

Zugar

ramurd

i, Itsas

uNa

farroa

, Lapur

diEu

skera

IX. 19

28Eu

skera

IX192

8JIN

KOAR

EN OI

LOLap

urdi

Euske

ra IX.

1928

Euske

ra IX

1928

JINKO

AREN

OILO

ABa

ztan

Nafar

roaR.M

. Azku

eJIN

KOBE

LATX

Basab

ürüa

Zuber

oaJ. C

azenav

e Harig

. Hizt.

Entzu

naSa

turnia

pyri

JINKO

IKOOro

tariko

Euska

l Hizt.

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

JINKO

ILOZu

beroa

Ruben

Gome

zJIN

KOILO

ABa

ztan

Nafar

roaR.M

. Azku

eJ. C

azenav

e Harig

. Hizt.

JINKO

LLOBo

napart

e185

7KA

LAPIT

XIMa

rkina

Bizkai

aOro

tariko

Euska

l Hizt.

KALA

PUTX

IGe

rnika

Bizkai

aOro

tariko

Euska

l Hizt.

KALA

PUTX

IXAMu

triku

Gipuzk

oaEn

tzuna

Entzu

na 8-0

3-2002

Mutrik

u200

2KA

LIPITX

IAOn

darroa

Bizkai

aEn

tzuna

Entzu

na 200

2On

darroa

2002

KATA

LINGO

RRI

Aezko

aNa

farroa

Entzu

naAe

zkoako

aJox

albert

o Zuru

tuza

2002

badauzkagu: «mendi», «larre», «baso»,«sorgin», «txori», «asto» edo «suge».Batzuetan beste animalia batzuen itxuraedo dohainetan oinarrituz sortu dira(enara, katua...). Katu batek izaera konple-xuaren adibidea eskaintzen dituen bezalaagertzen da «abekatua» hitza; ia katu batenizaeraren jokaera guztiak balitu bezala.Felinoaren dohain izkutuenetan aditurenbatek sortutako hitza da, dudarik gabe.Nahuatl hizkuntzan «papálotl» moduraezagutzen da tximeleta eta beste lekuetankometa izenez ezagutzen den jostailuari«papalote» deitzen diote Hego Amerikan.H i t zh o n e ka n t zh a n d i ad a u k al a t i -n e z k o« p a p i -l ionis»,k a t a l a -n e z k o« p a p a -l l o n a » ,frantsesezko «papillon» eta Zuberoa alde-an erabili dituzten hitzekin.Mugikortasuna adierazteko «i» bokalaerabili denean, bizigarritasun handiagoaerantsi zaio delako hitzari; adibidez,«pinpiriña».

Lexiko-jorratze honetan kapritxozko alda-ketak irakur daitezke eta gehienak entzunahala argitaratuak izan dira erreferentzia-lanetan.Ondoko zerrendan (taulan) dauzkaguinguru askotako sormenaren bitxikeriak,kuttunkiro sortuak, aldatuak, antolatuak...animalia berbera adierazteko.

Por ejemplo, con el primitivo y descono-cido prefijo «atx» hemos leido «atx-krabeli-na» (clavel silvestre), es decir, no cultivado,salvaje. Para expresar esta misma idea te-nemos también estas otras partículas:«mendi», «larre», «baso», «sorgin», «txori»,«asto» o «suge».A veces han surgido basándose en el as-pecto o las cualidades de otros animales(golondrina, gato...). Al igual que un gatoofrece un ejemplo de carácter complejo, asíaparece la palabra «abekatua»; casi como simostrara todas las conductas del carácterde un gato. Se trata, sin duda, de un térmi-

no creado por algún buen conoce-dor de las cualidades más ocultasdel felino.En lengua nahuatl la mariposa sedesigna «papálotl» y en Sudamé-rica llaman «papalote» al jugueteconocido en otros lugares comocometa. Es una palabra que poseeun gran parecido con los términos«papilionis» del latín, «papallona»del catalán, «papillon» del francéso con los que se han venido utili-zando por Zuberoa.

Cuando se ha incluido la vocal «i» paraexpresar movimiento, se ha dotado a lapalabra en cuestión de una mayor viveza;así, por ejemplo, «pinpiriña».

Cabe decir sobre todo este asunto lexicoló-gico que pueden leerse también variacionescaprichosas y que la mayoría, a medida quese escuchaban se iban publicando en lasobras de referencia.En la lista contigua (tabla) se presentan loscuriosos frutos de la creatividad de grancantidad de sitios, donde surgieron concariño, se transformaron, organizaron...para designar siempre a un mismo animal.


Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

KATA

LIN-PO

TOLIN

Arbizu

Nafar

roaEn

tzuna

Arbizu

koaJox

albert

o Zuru

tuza

2002

KESK

ABI

Umand

iLIB

IRITA

Umand

iLIL

IRITA

Umand

iMA

IPOXA

Beter

riGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.MA

KAR

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

1962

MAKA

RAR.M

. Azku

eGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5MA

NDAT

ADE

Urrest

illaGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4MA

RIAPA

NPAL

ONA

Honda

rribia

Goi N

afarro

aR.M

. Azku

ePra

ntxisk

u Etxe

berria

EES

1921

MARIA

PANP

ILLON

Donos

tiaGo

i Nafa

rroa

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

MARIK

OSA

Araba

Orotar

iko Eu

skal H

izt.Vila

nueva

Aezko

aMA

RIPAN

PARO

NAAn

oeta

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eMA

RIPES

IArr

igorria

gaBiz

kaia

Orotar

iko Eu

skal H

izt.MA

RIPOS

AGip

uzkoa

Entzu

naMA

RIPOS

IAMa

rkina

Bizkai

aEn

tzuna

Zorno

tzakoa

Joxalb

erto Z

urutuz

a200

2MA

RIPOX

ATo

losa

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

MARI-

PUXIT

IARe

tana

Apénd

ice199

1MA

RISOR

GINBiz

kaia

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

MATX

ITAEtx

arri

Nafar

roaR.M

. Azku

eEu

skera

IX192

8MIN

TXER

RETA

Ataun

Gipuzk

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

J.M. B

arandi

aran

MINTX

ERRIK

AAta

unGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4MIR

TXILO

TEPle

ntzia

Bizkai

aOro

tariko

Euska

l Hizt.

MITXE

LETA

Berga

raGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

MITXE

LETE

ALar

ramend

iDic

c. Trilin

güe174

3MIT

XELE

TIAEib

arGip

uzkoa

Entzu

naZo

rnotza

koaJox

albert

o Zuru

tuza

MITXE

LOTA

Bizkai

aNo

viaR.M

. Azku

e190

2MIT

XERIK

ALeg

orreta

Gipuzk

oaJ.M

. Odrio

zola

Euske

ra XX

IX198

4MIT

XERR

ENA

Orotar

iko Eu

skal H

izt.Pra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1MIT

XERR

IKAOre

ndain

Gipuzk

oaA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

MITXIL

ETA

Getar

iaGip

uzkoa

Gerha

rd Ba

hrJox

e Arre

giRIE

V XIX

1928

1928

MITXIL

IKOTA

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

MITXIL

IKOTE

Azpei

tiaGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.MIT

XILIKO

TIAEib

arGip

uzkoa

Entzu

naZo

rnotza

koaJox

albert

o Zuru

tuza

MITXIL

INGA

Tolos

aGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.MIT

XILOT

ENo

viaI. L

opez M

endiza

bal Hi

zt.Gre

gorio M

ujika

1902

MITXIL

OTOIA

Arratia

Bizkai

aOro

tariko

Euska

l Hizt.

MITXIL

OTRIA

Orozko

Bizkai

aA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

MITXIR

IKAPra

ntxisk

u Etxe

berria

EES 1

921 22

0 zb.

1921

MITXIR

OTEA

Arantz

azu (A

rratia)

Bizkai

aA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

MITXIR

RIKA

Zuma

iaGip

uzkoa

Novia

R.M. A

zkue

1902

MITXIR

RIKE

Abaltz

isketa

Gipuzk

oaEn

tzuna

Joxalb

erto Z

urutuz

aMIT

XOLE

TAArr

atiaBiz

kaia

R.M. A

zkue

MIXIRI

KOTE

Elgoib

arGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

MIXIRR

IKAAm

ezketa

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eIsa

sondo

MIXIRR

IKEOre

xaGip

uzkoa

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

MOXO

RRIKA

GMUJ

EES

1915

Gonepteryx generoko pieridoa, “Jainkomandataria” /Piérido del género Gonepteryx, “Jainkomandataria”

(3) N. LANDUCCI: Lucan jaiotakoa zenN. Landucci italiarrak, euskal lehen hiztegi-gileak hain zuzen, 1562 urtetik «achitama-chia» modura zehazturik zeukan tximeleta.1958 urtean Manuel Agud eta Koldo Mi-txelenak aztertzen dute lehen hiztegitxoaedo lehen hitz-zerrenda luzea (gaztelaniaz-euskaraz). Euskera IX (1928 urtea) obraren120 orrialdean zehazten diren izen berdin-tsu edo kidekoak hauek dira: Arbizukoa(«atxiyamatxi»), Bakaiku eta Iturmendikoa(«atxitamutxita»), Urdiaingoa («atxitemu-txitari»), Arruazukoa («atximitxi») etaEtxarri-Aranazkoa («matxita»).(4) NOVIA-SALCEDOren esku-idatzie-tan Nafarroako izen enblematikoenakematen dira: «txiruliru» eta «atxanini».(5) A. ETXAIDEren taldearen ekarpena:1974 urtean Erizkizundi Hirukoitza ize-neko lan erraldoia argitaratzen da. AnaEtxaidek zuzendutako lan baten ondorioz100 adibide aurkitu zituzten lexikozaleospetsuek Euskal Herri osoan. Adibidehauetatik merezigarrienak jaso dira orain.270 herritan inkesta linguistikoa egin zutenberrogei hitzetarako aldaeren bila eta,inkesta horietatik 169 herritakoak aztertuondoren, egiaztatu zuten erantzunik uga-riena eta askotarikoena tximeleta adierazte-koa zela.

BIDAIA ETIMOLOGIKOATximeletaren adibide honetan erakusten dalekukoek beren txoko geografikoetan etagarai desberdinetan, hizkera adierazgarria-goa lortzeko, zer baliabide erabili dituzten.Esaterako, «atx» antzinako aurrizki ezeza-gunarekin irakurri dugu «atx-krabelina»,hau da, zaindugabekoa, basatia. Ideia hauadierazteko beste partikula hauek ere

(3) N. LANDUCCI: el italiano nacido enLuca N. Landucci, quien fuera primer lexi-cógrafo vasco, tenía registrada la mariposacomo «achitamachia» ya desde 1562.En 1958 Manuel Agud y Koldo Mitxelenaexaminan el primer pequeño diccionario olista larga de palabras (castellano-euskera).Estos son los nombres similares o análo-gos que se recogen en la página 120 de laobra Euskera IX (año 1928): de Arbizu(«atxiyamatxi»), de Bakaiku e Iturmendi(«atxitamutxita»), de Urdiain («atxitemutxi-tari»), de Arruazu («atximitxi») y de Etxa-rri-Aranatz («matxita»).(4) En los manuscritos de NOVIA-SAL-CEDO se aportan los nombres másemblemáticos de Navarra: «txiruliru» y«atxanini».(5) La contribución del grupo de A. ETXAI-DE: En 1974 se publica el gigantescotrabajo llamado Erizkizundi Hirukoitza.Renombrados lexicólogos encontraron,como resultado de la labor dirigida por AnaEtxaide, 100 ejemplos en todo el País Vasco.De entre todos esos ejemplos, ahora se hantomado los que más merecen la pena.Realizaron una encuesta lingüística en 270localidades en busca de variedades paracuarenta palabras. Tras analizar las relativasa 169 de aquellas localidades, comproba-ron que las respuestas más abundantes ydiversas correspondían a las expresionespara nombrar la mariposa.

VIAJE ETIMOLÓGICOEn este ejemplo con la mariposa se mues-tran los recursos de los que, en cada rincóngeográfico y época, han hecho uso loslugareños para conseguir un lenguaje másexpresivo.


Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

OLLO

ZURI

Bonap

arte

RIEV 1

909 T

III190

9PA

NPIÑA

Prantx

isku E

txeber

riaEu

skal E

snalea

1921

1921

PANP

OXA

Orotar

iko Eu

skal H

izt.Pra

ntxisk

u Etxe

berria

PAPIL

LONA

Arrang

oitze

Zuber

oaA.

Etxaid

e197

4PA

PILLÚ

Zuber

oaOro

tariko

Euska

l Hizt.

Barko

xe-Ta

rdets

PAPIL

LUN

Barko

xeZu

beroa

A. Etx

aide

1974

PAPIL

ONA

Urruña

Lapurd

iA.

Etxaid

e197

4PA

PILON

AAra

ng, Ai

nhoa

Lapurd

iEu

skera

Euske

ra IX

1928

PAPIL

UAGa

mere

Zihiga

Zuber

oaA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

PAPIL

UNA

Ainhoa

Lapurd

iA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

PARP

ALLA

Bardo

zeZu

beroa

A. Etx

aide

1974

PARP

ALLU

NAUrk

etaLap

urdi

A. Etx

aide

1974

PARP

ALON

Ainhoa

Lapurd

iOro

tariko

Euska

l Hizt.

PELIN

POXA

Retan

aAp

éndice

1991

PERIT

XILOT

ARe

tana

Apénd

ice199

1PE

RTXIK

ORTA

Urduliz

Bizkai

aR.M

. Azku

eGe

higarr

iaPE

RTXIL

ATIE

Marur

iBiz

kaia

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4PE

RTZIL

ETIE

Akost

aAra

baA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

PINPIL

INMe

ndiola

Euzko

gogoa

1957

1957

PINPIL

INPAU

SAAra

maio

Araba

R.M. A

zkue

PINPIL

INPAU

XAHo

ndarrib

iaGo

i Nafa

rroa

R.M. A

zkue

PINPIL

INPIKA

Retan

a197

6PIN

PILINP

OXA

Irun

Goi N

afarro

aR.M

. Azku

eGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5PIN

PIRIN

Lapurd

iR.M

. Azku

e192

1PIN

PIRINA

Urruña

, Doni

bane L

ohizun

eLap

urdi

Bonap

arte

Gregor

io Mujik

a185

7PIN

PIRINE

TALap

urdi

J. Caze

nave H

arig. H

izt.PIN

PIRINP

OXA

Retan

aSa

truste

giEg

an195

9PIP

ITTA

Umand

iPIR

TXILE

TAZig

oitia

Bizkai

aR.M

. Azku

ePIR

TXILIT

OIZo

rnotza

Bizkai

aR.M

. Azku

ePIR

TXILO

TABiz

kaia

Prantx

isku E

txeber

riaEu

skal E

snalea

1921

1921

PIRTX

ILOTE

Txorier

riBiz

kaia

R.M. A

zkue

PITXE

LETA

Angio

zarBiz

kaia

R.M. A

zkue

PITXIL

ETA

Olabar

riaGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Gehig

arria

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

PITXIL

IKOTE

Azpei

tiaGip

uzkoa

Orotar

iko Eu

skal H

izt.PIT

XILING

ARIA

Bidani

aGip

uzkoa

Entzu

naIba

rrakoa

Joxalb

erto Z

urutuz

a192

1PIT

XILIPE

TAOñ

atiGip

uzkoa

K. Iza

girre

Urretx

ukoa

Joxalb

erto Z

urutuz

a197

0PIT

XILLO

TAEn

tzuna

PITXIL

OTE

Bizkai

aR.M

. Azku

eUrs

uara 4

tomos

PITXIT

AEtx

arri-A

ranatz

Nafar

roaEn

tzuna

Etxarr

ikoa

Joxalb

erto Z

urutuz

aPIT

XOLE

TALeg

azpi

Gipuzk

oaEn

tzuna

Joxalb

erto Z

urutuz

aPO

XPOL

INZe

gama

Gipuzk

oaGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8PO

XPOL

INLez

aeta

Nafar

roaA.

Etxaid

eAz

piroz, B

ezet

Euske

ra IX

1928

SATA

NDER

IAElg

etaGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4SO

RGINB

ITXI

Ispast

erBiz

kaia

R.M. A

zkue

SORG

INDAR

AGe

rnika

Bizkai

aR.M

. Azku

e

33 izen sailkatu zituen 1915 urtean.Francisco Etxeberriak 47 izen 1921ean.Euskara hitzez aberatsa dela frogatu nahizuten biok. Izen batzuk hiztegietan aurkituzituzten eta besteak Osintxu, Andoain,Zarautz, Oñati, Aramaio eta Ataundarreientzunak dira. Zenbat izen ote zituenzomorro honek Euskal Herriko hainbattokitan?(2) R.M. AZKUE: Bere altxorrean izenakagertzen direnean non entzunak direneransten digu. Gure sailkapena Azkuerenizen-sortatik hasten da eraikitzen.Hiztegietako txorien, arrainen, landareen,e.a.-en izenak oso zehazturik dauzkaguaspalditik, bai eta beren izen zientifikoekinloturik ere. Ez, ordea, tximeleten izenak.R.M. Azkueren hiztegian, haien espezifiko-tasuna Baztango deiturekin azpimarratzenda. Mariano Izetak 1996an argitaratutakoBaztango Hiztegia 3000 hitzezkoan ez duseinalerik bilatu.Azkuek dioenean Oiartzunen «txaketa»dela erabilia, adierazi nahi digu Saturnia pyriespeziearena dugula izen enblematikotzat,Europako tximeletarik handiena alegia.Ruben Gomez jaunak Zuberoan izaki honi«jinkobelatx» deitzen omen diotela dio.Gainontzeko herri-deitura ia guztiei buruzzehaztasun gutxi eransten dute hiztegigileekhaien idatzietan. Asko-askotan gaztelaniaz-ko «mariposa» besterik ez.

para 1887 debía de tener recogidos 80 tér-minos. Hizo dos intentos por publicarlosen la revista de la Philological Society. Enuna carta a su amigo el señor Schuchardt,le comunica que ya no volverá a intentarlo.No nos ha llegado dicho trabajo.En el año 1915, Gregorio Mujika recopiló33 nombres en la revista Euskal-esnalea.Francisco Etxeberria en 1921, 47 nombres.Ambos trataban de demostrar que el eus-kera tiene una gran riqueza de palabras.Algunos de los nombres los encontraronen diccionarios y otros los habían escu-chado a personas de Osintxu, Andoain,Zarautz, Oñati, Aramaio y Ataun. ¿Cuántosnombres recibiría este insecto en otrostantos lugares del País Vasco?(2) R.M. AZKUE: Cuando, en su legado,aparecen nombres, nos añade dónde hansido escuchados. Nuestra clasificacióncomienza a construirse a partir de la listade términos de Azkue.Los nombres de aves, peces, plantas, etc.,están muy bien definidos desde hace tiempo,e incluso en relación con sus nombres cien-tíficos. No así los nombres de las mariposas.En el diccionario de R.M. Azkue, se ponede manifiesto su especificidad con lasdesignaciones del Baztan. En el diccionariode 1996 Baztango Hiztegia 3000, MarianoIzeta no muestra ningún indicio de ello.Cuando Azkue señala que en Oiartzun seutiliza «txaketa», quiere indicarnos que tene-mos la especie Saturnia pyri como nombreemblemático, esto es, la mariposa más gran-de de Europa. El señor Rubén Gómez afir-ma que en Zuberoa esta criatura recibe elnombre de «jinkobelatx». Pocos detalles másañaden los autores de diccionarios en susescritos acerca del resto de denominacionespopulares. La mayoría de ocasiones, sola-mente el término «mariposa» del castellano.


Saturnia pyri, “txaketa” oiartzuarrentzat /Saturnia pyri, para los oiartzuarras “txaketa”

Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

SORG

INDER

AAja

ngiz

Bizkai

aAp

raizZo

rnotza

koa196

9SO

RGIND

ERIE

Murue

taBiz

kaia

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4SO

RGINM

ANDA

TARI

Txorier

riBiz

kaia

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

SORG

INOILO

Bazta

nNa

farroa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

TRIKE

TAUm

andi

TXAK

ETA

Oiartzu

nGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Satur

nia py

riLui

s Mitxe

lena

TXAL

APITX

IYEOn

darroa

Bizkai

aA.

Etxaid

e197

4TX

ALOP

ITXIYE

Berria

tuaBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

TXAL

UPITX

IAOn

darroa

Bizkai

aR.M

. Azku

eTX

ANTX

ITOYA

Uztar

itzeLap

urdi

A. Etx

aide

1974

TXEP

ELET

AGa

tzaga

Bizkai

aR.M

. Azku

eTX

ERPE

LETA

Lemoiz

Bizkai

aA.

Etxaid

eArm

intza 2

004J. M

. Gaub

eka197

4TX

ERPIL

LOTI

Beran

goBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

TXIBI

RIPra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1TX

IKETA

Gipuzk

oaLar

ramend

iI. L

opez M

endiza

bal Hi

zt.Dic

c. Trilin

güe174

3TX

ILIBILI-

TXIBI

RIMu

relaga

Bizkai

aR.M

. Azku

eTo

mo I

TXILIL

IPELA

Gipuzk

oaEn

tzuna

Donos

tiakoa

Joxalb

erto Z

urutuz

aTX

ILIPEL

AGip

uzkoa

Entzu

naDo

nostiak

oaJox

albert

o Zuru

tuza

TXILIP

ITAIÑA

Larrab

etzu

Bizkai

aR.M

. Azku

eTX

IMELE

TAAia

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eTX

IMILE

TAEn

tzuna

TXIMI

LITA

Zuma

iaGip

uzkoa

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4TX

IMILO

TABiz

kaia

R.M. A

zkue

Añiba

rroGre

gorio M

ujika

1915

TXIMI

LOTE

ANo

via190

2TX

IMINIT

Beran

goNa

farroa

Dorna

ku195

9TX

IMIRR

IKAGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

a191

5TX

IMIRR

ITAAiz

arnaza

balGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Lizard

iPra

ntxisk

u Etxe

berria

1921

TXIMU

TXBe

teluNa

farroa

A. Etx

aide

Leitza

, Ares

oEu

skera

IX192

8TX

INBEL

ETA

Azpei

tiaGip

uzkoa

J.M. O

driozol

aEu

skera

XXIX

1984

TXINT

XILIN-

PALO

Olazti

Nafar

roaA.

Etxaid

eEu

skera

IX192

8TX

INTXIL

IPALB

AOla

ztiNa

farroa

A. Etx

aide

1974

TXINT

XIRIN-

PAUL

OUm

andi

1993

TXINT

XITOL

ALap

urdi

Gregor

io Mujik

aBe

skoitze

-Don. G

arazi

Euska

l Esna

lea 19

15191

5TX

IPELE

TAOrm

aizteg

iGip

uzkoa

Gregor

io Mujik

aEs

koriatz

a191

5TX

IPERR

ETA

Zaldib

iaGip

uzkoa

Entzu

na200

2 Zald

ibiaNe

kane J

auregi

2002

TXIPI

LEPE

TAPra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1TX

IPILE

TAOri

o, Beas

ainGip

uzkoa

Entzu

na200

2 Olide

nPra

ntxisk

u Etxe

berria

1921

TXIPI

LIPET

AOñ

atiGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Kizasa

Urretx

ukoa

2002

TXIPI

LIPET

IAOñ

atiGip

uzkoa

Entzu

naDo

nostiak

oaJox

albert

o Zuru

tuza

TXIPI

LITA

Gipuzk

oaGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8TX

IPILIT

ONA

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

TXIPI

LLETA

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eTX

IPILLO

TAZe

rainGip

uzkoa

Gerha

rd Ba

hrRIE

V XIX

1928

1928

TXIPI

LOTA

Andoa

inGip

uzkoa

R.M. A

zkue

Prantx

isku E

txeber

ria192

1TX

IPIRIL

LON

Ezkur

raNa

farroa

Entzu

naEu

skera

IX192

8TX

IPIRIÑ

APlá

cido M

ujika

Gehienak jasoak daude, argitaratuak, bainaaspalditik, XX. mendearen hasieratik, saka-banaturik dabiltza hiztegietan, hitz-zerren-detan, idazlanetan, e.a.-etan. Gorabeherahonetan, hiztegi gehienak euskaratik gaz-telerara idazterakoan, biltzeko hainbesteaukera zegoen non egile bakoitzarenabesteenekin korapilatu egin baitute. Gehien-goarentzat inoiz entzun gabeak direnekere, ordea, beren sorlekuaren herri-memo-rian ahaztu gabetanik iraun dute, bertangaztarotik adierazten baitzuten horrelaberen agerpenaren pilpira eta dirdira.Bestalde, badirudi hiztegigile bakoitzakbere bide berezia eraman duela herritarrekhitzak sortu ahala jasoak izateko.Azken finean, herri bakoitzeko lekukoekadierazi nahi izan dute izaki ibiltari honenlilura eta xarma, bere mugikortasuna, bizi-tasuna eta hainbat eta hainbat dohain.

LEXIKOZALEEN HITZ ITURRIAKHurrengo iturriak ardatz hartu ditut nola-bait hitz bakoitzaren sorterria finkatzekoeta beste zenbait hiztegigileren emaitzeneuskalkia jakin ahal izateko:(1) L.L. BONAPARTE (1831-1891) izan zenlehen lexikolaria izaki honen aberastasunazehazten. Itzultzaile-lanetan, 1857 urteanIturriagaren «Dialogues basques» lau euskal-kitan agertzerakoan, honela itzultzen du:gipuzkeraz «inguma», bizkaieraz «chiribirija»,lapurteraz «pimpiriña» eta zubereraz «jinkollo».1909ko RIEV aldizkarian jartzen duenez,1887 urtean 80 hitz omen zeuzkan bildu-rik. Bi aldiz saiatu zen Philological Society-ren aldizkarian argitaratzen. Gutun bateanbere adiskide Schuchardt jaunari adieraztendio ez dela berriro saiatuko. Lan hori ezdugu eskuratu.Euskal-esnalea aldizkarian Gregorio Mujikak

ciertos diccionarios. Entre los términos escu-chados, uno de los que todavía circula deboca en boca ha sido «zinzitoila».La mayoría están registrados, publicados,pero hace ya mucho tiempo, y desde co-mienzos del siglo XX están dispersos pordiversos diccionarios, listas terminológicas,textos, etc. En todo este desorden, la mayo-ría de diccionarios, al redactar del euskera alcastellano, han mezclado las aportaciones deunos autores y de otros, de tanto que habíapor recopilar. Sin embargo, incluso las for-mas que nunca ha oído la mayoría, hansobrevivido al olvido en la memoria popularde sus respectivos lugares de origen, puestoque así era como expresaban allí desde jóve-nes el brillo y palpitar de su aparición.Por otro lado, parece que el autor de cadadiccionario ha seguido su propia vía pararecoger las palabras a medida que el pueblolas engendraba.Lo que, en definitiva, han querido expresarlos autóctonos de cada localidad es la fasci-nación por estos seres errantes, el encantode su movimiento, vitalidad y tantas ytantas cualidades.

LAS FUENTES LEXICOLÓGICASCon el fin de establecer el lugar de origende cada palabra y poder conocer el dialec-to al que pertenecen las aportaciones deotros autores de diccionarios he considera-do, en gran medida, las siguientes fuentes:(1) L.L. BONAPARTE (1831-1891) fue elprimer lexicólogo en detallar la riqueza entorno a este ser. Al publicar en 1857 los«Dialogues basques» de Iturriaga en cuatrodialectos, traduce así: en guipuzcoano«inguma», en vizcaíno «chiribija», en labor-tano «pimpiriña» y en suletino «jinkollo».Tal como aparece en la revista RIEV de 1909,


Deitu

ra / D

enomin

ación

Herria

/ Loca

lidad

Esku

aldea

/ Prov

incia

Hizteg

ia / Di

cciona

rioEra

bilia /

Utiliza

do por

Xehe

tasun

ak / N

otas

Urtea

/ Año

TXIPI

RITON

AEz

kurra

Nafar

roaR.M

. Azku

eGe

higarr

iaGre

gorio M

ujika

1915

TXIPI

RRITA

Arama

Gipuzk

oaEn

tzuna

Joxalb

erto Z

urutuz

aTX

IPITO

NAPra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1TX

IRIBIA

Markin

aBiz

kaia

Iztueta

R.M. A

zkue

Vocab

ulario

1845

TXIRI

BIJA

Aules

tiaBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

TXIRI

BILI

Gipuzk

oaI. L

opez M

endiza

bal Hi

zt.Pra

ntxisk

u Etxe

berria

1921

TXIRI

BIRA

Gipuzk

oaIztu

etaVo

cabula

rio184

5TX

IRIBIR

ILar

raun

Nafar

roaR.M

. Azku

eMu

relaga

Tomo

IMo

gelTX

IRIBIR

IAGre

gorio M

ujika

Euska

l Esna

lea 19

15191

5TX

IRIBIR

IJABiz

kaia

Bonap

arte

1857

TXIRI

MITA

Prantx

isku E

txeber

riaEu

skal E

snalea

1921

1921

TXIRI

PIRI

R.M. A

zkue

TXIRI

PITON

ADo

nostia

Goi N

afarro

aGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8TX

IRIPIT

XIDXE

Nabar

nizBiz

kaia

A. Etx

aide

1974

TXIRI

TAGip

uzkoa

Larram

endi

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

Dicc. T

rilingüe

1743

TXIRP

ILLOT

AUrd

ulizBiz

kaia

A. Etx

aide

Zama

rripa

J. Altun

a197

4TX

IRPILO

TEEra

ndio

Bizkai

aA.

Etxaid

e197

4TX

IRRIMI

KAGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8TX

IRRIMI

STA

Gipuzk

oaGe

rhard

Bahr

TXIRR

IPITA

Bizkai

aGe

rhard

Bahr

J. Altun

a - Eu

zk31

RIEV X

IX 192

8192

8TX

IRRIPI

TIEPle

ntzia

Bizkai

aA.

Etxaid

e197

4TX

IRRITA

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

TXIRU

LIRU

Nafar

roaNo

viaR.M

. Azku

e190

2TX

ITXIDO

LAMu

gerre

Lapurd

iR.M

. Azku

eTX

ITXIPA

PALes

akaNa

farroa

R.M. A

zkue

Gregor

io Mujik

aEu

skal E

snalea

1915

1915

TXITX

I-PAR

AUm

andi

1993

TXITX

ITERA

Gipuzk

oaGre

gorio M

ujika

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

1915

TXITX

ITOLA

Arrang

oitze

Lapurd

iA.

Etxaid

e197

4UG

ARIO

Ondar

roaBiz

kaia

R.M. A

zkue

UGEL

ATXU

Orozko

Bizkai

aR.M

. Azku

eUL

IFARF

AILA

Goi N

afarro

aR.M

. Azku

ePra

ntxisk

u Etxe

berria

Euska

l Esna

lea 19

21192

1UL

IFARF

ALLA

Larram

endi

Orotar

iko Eu

skal H

izt.Dic

c. Trilin

güe174

3UL

IPARP

ALLA

Gipuzk

oaGre

gorio M

ujika

I. Lope

z Mend

izabal

Hizt.

1915

USSO

TTO

Orotar

iko Eu

skal H

izt.UX

AKET

ALha

ndeDa

rricarr

ese192

6XIN

XITOL

AItsa

suLap

urdi

Euske

raEu

skera

IX192

8XIT

XIKER

ALap

urdi

Retan

aHa

rriet

1976

ZAKE

TAZu

maia

Gipuzk

oaR.M

. Azku

eZE

RUKO

AING

ERU

Aduna

Gipuzk

oaGe

rhard

Bahr

RIEV X

IX 192

8192

8ZIM

ZITOIL

AUz

taritze

Lapurd

iLha

ndeEn

tzuna

2002

Leon L

abayen

1926

ZINKO

LUA

Larzab

ale (G

arazi)

Nafar

roa Be

herea

A. Etx

aide

An. S

. Filol

. V. J.

Urqui

jo197

4ZIN

TZITO

LIMe

ndiola

Euzko

gogoa

1957

1957

ZITSA

Umand

i199

3ZIZ

KIUm

andi

1993

ZORG

INDER

ASo

ndika

Bizkai

aA.

Etxaid

eAn

. S. F

ilol. V

. J. Ur

quijo

1974

ZURI-

ATXI

Mendi

olaPie

ridae

Euzko

gogoa

1957

1957

SARRERAX. Kintanaren Hiztegia 80-ren hitzaurreairakurtzen ari nintzela, «mariposa» euska-raz adierazteko 200 era edo hitz xelebrebadaudela topatu nuen. Lehendabizi, firin-faran hasi nintzen R.M. Azkueren hizte-gian eta Euskalerriaren Yakintza-n ziri-molan.Aldi berean, Oiartzun aldean hasi nintzenmiatzen, ea gure herrian ba ote zegoen hitzenblematikorik intsektu hauentzat. Eda-dekoek, 70 urtetik gorakoek hain zuzen,argitu zidaten gazte-denboran inguruanentzuna, hau da, herrian izaki hau izenda-tzeko erabiltzen ziren pare bat hitz berezi:«Jainkomandatayak», bi tximeleta txuriikusten zirenean esaten zena, eta «txaketa».Honela jabetu nintzen, Oiartzunen be-zala, beste lekuetan ere oso gogoan izangozituztela beren inguruko hitz enblemati-koak.Hortaz, Euskal Herriko txoko desberdinbatzuetara hurbildu naizenean frogan jarriditut oso bertako adiskide gutxi batzuk.Oraindik, liburuetan lokartuak bezala, ia-iafosilduta, dauden izenak entzun ahal izanditut lehen aldiz. Eta neuretzat pentsatuere: Nola saiatu diren hiztegigileak! Etanolako zehaztasunarekin, zenbait hiztegiargitaratzean. Entzundakoen artean, orain-dik ahoz aho dabiltzan horietako bat «zin-zitoila» izan da.

INTRODUCCIÓNLeyendo el prólogo al diccionario Hiztegia80 de X. Kintana, me encontré con queexisten en euskera 200 modos o palabraspeculiares para expresar «mariposa». Loprimero que se me ocurrió fue empezar ahojear, saltando de página en página conavidez, el diccionario y la obra Euska-lerriaren Yakintza de R.M. Azkue.Al mismo tiempo, comencé a indagar porOiartzun, para ver si en nuestro pueblohabía alguna palabra emblemática paraestos insectos. Los mayores, digamos los demás de 70 años, me informaron sobre loescuchado alrededor cuando eran jóvenes,es decir, el par de términos que se utiliza-ban en el pueblo para designar a este serconcreto: «Jainkomandatayak», que sedecía al ver dos mariposas blancas, y «txa-keta». Fue así como me percaté de que, aligual que en Oiartzun, en otros lugarestambién recordarían bien las palabrasemblemáticas de su entorno.Así, al acercarme a diferentes zonas del PaísVasco, he ido poniendo a prueba a algunosamigos, no muchos pero sí muy propios decada lugar. Y he podido, aún, escuchar porprimera vez nombres que en los libros se en-cuentran como durmientes, casi fosilizados.Y he pensado para mis adentros: ¡Cómo sehan esforzado los autores de los diccionarios!Y con qué precisión, cuando han publicado


HEMEROTEKA Tximeletaren izenak euskaraz La palabra mariposa en euskera

Jose Mari Mitxelena

BERR

IA200

4/01/0

4

BERR

IA200

4/03/2

8

BERR

IA200

5/03/1

3

BERR

IA200

4/01/0

4

BERR

IA200

5/07/0

5


EDITORIALA - EDITORIALOraingo honetan atsegin zaigu zure esku-

etan aldizkariaren ale berezi samarra jartzea.Duela hilabete batzuk, ezusteko polita izangenuen bazkide batek ondoko artikulu nagu-sia bidali zigunean (berak barkatzen digu atze-rapena, jakin baitaki, aldizkaria ezagutzenduenez, zer-nolako muga espazio-tenporaleiaurre egin behar izaten diegun).

Kontua da lan honek biltzen dituela urte as-kotako nekeak eta pasadizoak, bai eta intsek-tuekiko maitasuna eta euskararekiko zeinherri-jakinduriarekiko grina ere. Eta egileak,Jose Mari Mitxelenak, dibulgatu nahi du berelana, Gipuzkoatik hasi eta iristen den tokirainozabalduz. Ezin aukera galdu eta hementxedaukazue, labetik irten berritan.

Gutxi balitz, esan beharra dago Mitxele-naren tokian tokiko ikerketak bere jaioterriaden Oiartzunen hasi zirela, Elkarte honekinere lotura handia duen herrian, hain zuzen.Tira, hobe hasten bazarete zeuok irakurtzen.

Esta vez tenemos el placer de poner entus manos un número de la revista un poco es-pecial. Un socio nos sorprendió muy gratamen-te al remitirnos hace ya unos cuantos meses elartículo principal que viene a continuación (élnos perdona el retraso porque conoce la revis-ta y así también las limitaciones espacio-tem-porales a las que nos solemos enfrentar).

El caso es que se trata de un trabajo,fruto de muchos años y andanzas, que com-bina el amor a los insectos con la pasión porel euskera y la sabiduría popular. Y su autor,Jose Mari Mitxelena, tiene el deseo de divul-garlo, desde Gipuzkoa hasta donde puedallegar. No podíamos dejar pasar esta oportuni-dad y aquí lo tenéis, recién sacado del horno.

Cabe añadir que las indagaciones deMitxelena sobre el terreno comenzaron ensu pueblo natal, Oiartzun, al que esta Aso-ciación también está muy unida. Bueno, peromejor que lo leais ya vosotros.

Orri hau ez baduzu moztu nahi, fotokopia batean edo paper batean bidali ditzakezu zure datuak. / Si no quieres cortar esta hoja, puedes fotocopiarla o simplemente mandarnos tus datos escritos en una hoja.

Bazkide egiteko datuak / Datos para hacerse socioIzen Abizenak / Nombre y Apellidos.............................................................................................................................................................................................................................................Helbidea / Dirección..................................................................................................................Herria / Localidad....................................................KP / CP...................................................

Bazkide / Socio: 15 euro urteko / anualesBazkide gaztea / Socio juvenil: 12 euro urteko / anuales

(Para el extranjero 3 euros más / Atzerrirako 3 euro gehiago)

“HETEROPTERUS”Gipuzkoako Entomologia Elkartea -

Asociación Gipuzkoana de EntomologíaEgoitza soziala / Sede social: OIARTZUN (Gipuzkoa)J Gutunak / Correspondencia: Apdo. 193 P.K.20120 HERNANI (Gipuzkoa)

( 943 331 300: [email protected]

HEMEROTEKABE

RRIA

2005/0

6/17

BERR

IA200

5/07/1

9


AURKIBIDEA – INDICE

Orr. / Pág.

Editoriala / Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . 4Tximeletaren izenak euskaraz/La palabra mariposa en euskera . . 5-10, 23-27Jose Mari MitxelenaGipuzkoako intsektuak / Insectos de Gipuzkoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11-22Hemeroteka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28-29Intsektuekin jolasean / Jugando con los insectos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Faustino Uranga

Argitaratzailea / Edita:Gipuzkoako EntomologiaElkartea - Asociación Gipuzkoana de Entomología

Lege-gordailua / Depósitolegal:SS - 1.378/99

ISSN: 1576-1819

Erredakzio taldea / Comité de redacción:Pedro AyerbeMónica MenéndezArantza OyarbideFaustino UrangaImanol Zabalegui

Azalaren diseinua / Diseño dela portada:Faustino Uranga

Azaleko argazkia / Fotografíade la portada:Oruga Saturnidae beldarraImanol Zabalegui

Dohainikako argitalpena bazkide,Gipuzkoako Eskola eta Udale-txeentzat / Publicación gratuitapara los socios, Colegios yAyuntamientos de Gipuzkoa.

HETEROPTERUSEgoitza soziala / Sede social:OIARTZUN (Gipuzkoa)

Gutunak helbide honetara bidalibehar dira / Toda la corresponden-cia debe enviarse a:HETEROPTERUSApdo. 193 P.K.20120 HERNANI (Gipuzkoa)( 943 331 300: [email protected]

Nº 15 Zkia. • Enero 2006 Urtarrila

HETEROPTERUS

GIPUZKOAKO ENTOMOLOGIA ELKARTEAASOCIACIÓN GIPUZKOANA DE ENTOMOLOGÍA

I N T S E K T U E K I N J O L A S E A NJ U G A N D O C O N I N S E C T O S

Faustino Uranga

Distribuir 20 abejas en cincofilas, de modo que en cada filahaya cinco abejas.

Aurreko zenbakiko erantzunak/ Respuestas al número anterior:

Oraingoan 20 erle banatubehar dituzu bost lerrotan, filabakoitzean bost erle jarri behardituzularik.

Si tres mantis atrapan tres insectos entres minutos, ¿cuantas mantis haránfalta para atrapar 100 insectos en 100minutos?Hiru mantis-ek hiru minututan hiru in-tsektu harrapatzen badituzte, zenbatmantis behar dira ehun intsektu ehunminututan harrapatzeko?

ARMIARMAZortzi egun. 7 egunetan gailurretik 3metrora egongo litzateke. Zortzigarrenean3 metro igo ondoren 10 metro igota izangolituzke.

ARAÑAOcho días. En 7 días estaría a tresmetros de la cima. El octavo recorre 3 y yatiene los 10 metros.

Nº 15 Zkia. - Enero 2006 Urtarrila

AURKIBIDEA – INDICEZINKOLUA Larzabale (Garazi) Nafarroa Beherea A. Etxaid e An. S. Filol. V. J....

Documents

Transcript of AURKIBIDEA – INDICEZINKOLUA Larzabale (Garazi) Nafarroa Beherea A. Etxaid e An. S. Filol. V. J....