Atxikimendua ulertzen Hezkuntzaren ikuspuntutik...Atxikimendua ulertzen hezkuntzaren ikuspuntutik 3...

Atxikimendua ulertzen Hezkuntzaren ikuspuntutik

Joana Jauregizar Albonigamayor

ISBN: 978-84-9860-716-1

EUSKARA ETA ELEANIZTASUNEKO

ERREKTOREORDETZAREN SARE ARGITALPENA

Atxikimendua ulertzen hezkuntzaren ikuspuntutik

2

AURKIBIDEA

I. ATXIKIMENDUAREN GARAPENAREN FAKTOREAK......................... 3

Atxikimendua: definizioa ........................................................................ 3 Atxikimenduari buruzko teoriak: zertarako garatzen da atxikimendua? ............................................................................................ 4 Atxikimenduaren osagaiak ...................................................................... 6 Haurra eta atxikimendu-irudia, atxikimenduaren parte-hartzaile aktiboak ........................................................................... 10 Atxikimenduaren funtzioak .................................................................... 12 Erreferentziak ............................................................................................. 13

II. ATXIKIMENDUAREN GARAPENA ETA ATXIKIMENDU MOTEN ERAGINA HAURREN GARAPENEAN ........................................................... 15

Atxikimenduaren garapena ..................................................................... 15 Atxikimendu motak .................................................................................. 17 Atxikimendu moten garrantzia haurren garapenean ......................... 23 Erreferentziak ............................................................................................. 24

III: EGOKITZE-EPEA ATXIKIMENDUAREN TEORIA ABIAPUNTUTZAT HARTUZ ................................................................................................................. 26

Egokitze-epea: zergatik da garrantzitsua? ............................................ 26 Erreferentziak ............................................................................................. 33


3

I. ATXIKIMENDUAREN GARAPENAREN FAKTOREAK

1. Atxikimendua: definizioa Haurraren eta beste pertsona baten artean garatzen den lotura emozional berezia, denboran zehar mantentzen dena, bien arteko interakzioari esker garatzen dena, eta elkarrekin egoteko nahia eta banatzean larritasuna sortzen dituena. Atxikimendua bizitzaren lehenengo urtean zehar garatzen da, eta haurraren eta haren zaintzaileen arteko harreman moten menpe egongo da. Definizio horretan hainbat ezaugarri azpimarratu behar dira:

- Atxikimendua garatu egiten da: hau da, ez da jaiotzetikoa; aitzitik, prozesu baten ondorioz sortzen da, garatzen da. Atxikimendua “landu” edo “zaindu” egin behar da.

- Lotura emozional berezia. Gure bizitzan zehar pertsona batekin baino gehiagorekin lotura emozionalak garatzen ditugun arren, gutxi batzuekin dira bereziak lotura emozional horiek. Definizio honekin atxikimenduaren alderdi emozionala azpimarratzen da.

- Denboran zehar mantentzen den lotura emozionala da, iraunkorra. Atxikimendua pertsona gutxi batzuen alderakoa izaten da; pertsona horiek umearentzat oso bereziak izango dira, eta haien arteko harremana berezia eta lehentasunezkoa izango da.

- Pertsona biren arteko interakzioari esker garatzen den lotura emozionala da. Atxikimenduan pertsona biren inplikazioa behar da: haurrarena eta atxikimendu-irudiarena. Biek elkarrekin dituzten portaera eta jarrerei esker lotura emozional berezi hori sendotuz joango da.

- Atxikimendua portaera batzuekin adieraziko da: elkarrekin egoteko nahia eta banatu osteko larritasuna.


4

2. Atxikimenduari buruzko teoriak: zertarako garatzen da atxikimendua? Atxikimenduaren garapena ulertzeko, zenbait teoriaren ekarpenak izan ditzakegu kontuan. Hurrengoak dira garrantzitsuenak: teoria psikoanalitikoa, ikaskuntzaren teoria, teoria kognitibo-konduktuala eta teoria etologikoa (Shaffer, 2000).

� Teoria psikoanalitikoa: elikatzen nauzulako maite zaitut Freud-en teoria kontuan izanik, haur jaioberriak aho-fasean daude; hau da, mundua ahoaren bitartez ezagutzen dute, dena xurgatuz, eta xurgapen horiekin plazera lortzen dute. Ama denez plazer horren iturria, hark elikatzen duelako, haurrak berarenganako atxikimendua garatzen du. Hala ere, beste psikoanalista batek, Erikson-ek, zioenez, elikadura baino garrantzitsuagoa ama harkorra izatea da, hau da, haurrak hautematea ama beti dagola prest beraren beharrizanak asetzeko eta plazera emateko. Baina, nahikoa al da elikatzea atxikimendua garatzeko? Galdera horren erantzuna aurkitzeko, hurrengo teoriaren oinarriak aztertu beharko ditugu, ikaskuntzaren teoriakoak, alegia. � Ikaskuntzaren teoriak: saritua izateak bestearenganako maitasuna

sorrarazten du Ikaskuntzaren teorikoen arabera, haurrak ama erlazionatzen du egoera atseginekin: ez soilik elikadurarekin, baizik eta horren inguruko beste hainbat ezaugarrirekin ere. Haurra gustura dago amak elikatzen duenean, eta irribarre eta hots bereziak egiten dizkio amari; amak irribarrez eta arretaz erantzuten dio, zaintza-portaerak sendotuz. Gainera, elikatze-unea oso une intimoa da bientzat, bata bestearekin daude, elkarren arrimuan, elkarri begira, laztanak eginez, eta abar. Beraz, haurrak ikasten du amarekin egotea “saritua izatea” dela; horrenbestez, atxikimendua garatua dagoela esan dezakegu: haurrak pertsona horrekin egon nahiko du, eta hura alde egitean protesta agertuko da. Hala ere, berriro sortzen zaigu lehengo galdera: zenbateraino da garrantzitsua elikadura? Elikadura soilik nahikoa da? Horixe da Harry


5

Harlow-ek 1959. urtean aztertu nahi zuena. Amarengandik banandutako tximino batzuk mota biko ama “aizun”en aurrean jarri zituen: batak esnea zuen, baina alanbrezkoa zen, hotza eta gogorra; besteak ez zuen esnerik, baina felpazkoa zen, biguna, goxoa eta beroa. Bere ikerketetan ikusi zuen bezala, tximino txikiek nahiago zuten ama bero eta biguna, nahiz eta hark ez zituen elikatzen. Harlow-en esperimentua ikusteko, egin klik esteka honetan: http://www.youtube.com/watch?v=HcTdx0OJjl4 Beraz, ikerketa horien ondorioz zera esan dezakegu: elikadura EZ da nahikoa atxikimendua garatzeko. Schaffer eta Emerson-ek (1964) ondorioztatu zuten bezala, elikadura bera baino aldagai garrantzitsuagoak dira, batetik, amak haurraren portaeraren aurrean harkor egoteko duen gaitasuna eta, bestetik, amak ematen dion estimulazioa: atxikimendu sendoagoak garatzen dituzten haurren amek beren mezuei egoki eta berdintsuan erantzuten diete eta haiekin asko jolasten dira.

� Teoria kognitibo-konduktualak: zu maitatu ahal izateko, hor egongo zarela jakin behar dut

Teoria kognitibo-konduktualak garapena osotasun batean ulertu behar dugula gogoratzen digu, eta haurrak atxikimendua garatu ahal izateko gaitasun kognitibo batzuk ere garatuak izan behar dituela. Gaitasun horien artean “objektuaren iraunkortasuna” azpimarratu behar genuke: haurrak ulertu behar du atxikimendu-irudia bistatik kanpo egon arren hark existitzen jarraitzen duela.

� Teoria etologikoak: beharbada, maitatzeko prest jaio naiz

Lorenz etologoak ikusi zuen hegazti batzuk jaiotzean ikusten duten hegaztiari edo edozein objekturi “atxikitzen” zaizkiola, baina, atxikimendu kontzeptua erabili beharrean, inpronta hitza erabili zuen.

Ondorio horiek gizakiaren portaera azaltzeko erabilgarriak izan zitezkeela pentsatu zen, baina gizakion kasuan atxikitzeko portaerak automatikoak ez direla egiaztatu da, nahiz eta egia izan jaiotzetik bertatik haurrak atxikitzeko “gaitasun” edo ezaugarri batzuk dituela,


6

gero ikusiko dugun bezala. 3. Atxikimenduaren osagaiak Atxikimendua hobeto ulertzeko asmoarekin, horren osagaiak azter daitezke banan-banan (nahiz eta guztiek osotasun bat eratu). Beraz, atxikimenduaren osagai hauek aztertuko ditugu (López eta Ortiz, 1999): - portaerak - harremanaren irudikapen mentalak - sentimenduak

a) Portaerak

Atxikimenduaren portaerak erraz bereizten dira, behagarriak direlako, begi-bistakoak. Haurrak hurbiltasuna bilatu eta mantentzeko erabiltzen dituen portaera guztiak dira, mota askotakoak. Bowlby-k bost portaera nagusi bereizi zituen: xurgapena, besarkada, negarra, irribarrea eta zaintzailearen atzetik joatea (Lebovici, 1988). Azken finean, zaintzailearen hurbiltasuna, kontaktua eta komunikazioa bilatzen dituzten portaerak dira (Ainsworth eta Bell, 1970). Portaera horiek testuinguruaren arabera aldatuz joango dira. Horrela, testuinguru bat ume horrentzat ezaguna bada, ziur aski portaera horiek ez dira agertuko. Ordea, testuingurua ezezaguna, mehatxagarria... bada, portaera horiek aktibatuko dira, eta umea saiatuko da bere atxikimendu-irudiarengandik hurbil egoten. Beraz, ondorio gisa, zera esan dezakegu: umeak inguru edo egoera bat mehatxagarria dela hautematen badu (gaixotasuna, mina, haserrealdiak, banatze laburrak, ezezagun batekin gelditzea...), atxikimendu-portaerak aktibatuko dira. Portaera horiek oso bereziak dira, espezifikotasun eta sendotasun handia dutelako, eta, beste portaera batzuekin konparatuz, intimitate-maila handi bat dute, eta maiztasun handiarekin agertzen dira. Gorputzen arteko kontaktua asko bilatzen duten portaerak dira, keinuetan oinarritutako komunikazioarekin bat gertatzen direnak. Beraz, portaera horiek aztertzean interakzioak garrantzi handia hartzen du, bataren portaerek bestearen portaeretan eragina dutelako.

Bestalde, portaera horiek aurreko esperientzien eta umearen garapen-mailaren arabera ere aldatuz joango dira. Horrela, adibidez, umeak, hitz


7

egiteko gaitasunak eta gaitasun motorrak garatzen dituenean, ez du zertan negarra erabili (behintzat, ez horrenbeste): negar egin beharrean, atxikimendu-irudiari deituko dio edo horren atzetik joango da katamarka. Gainera, aurreko esperientzien arabera, umeak portaera batzuk mantendu egingo ditu (arrakasta izan dutenak, hau da, bere helburua lortzen lagundu diotenak), eta beste batzuk moldatuz joango da.

b) Harremanaren irudikapen mentalak

Atxikimendu-irudiekiko eredu mental bat egitea beharrezkoa da atxikimendua sortzeko. Baina zer esan nahi du eredu mental kontzeptuak? Bowlby-k (1969) azaldu zuenez, haurrak bere hurbileko pertsonekin izandako harremanei buruz eredu mental bat garatzen du, horren barruan sarturik oroitzapenak, itxaropenak eta emozioak. Eredu mental hori eraikitzerakoan, garrantzitsuena zera da:

- Atxikimendu-irudiarengan nabaria den baldintzarik gabeko prestasuna

(beraren beharra dudanean, hor dagoela beti). - Haurrak bere atxikimendu-irudiaren premia duenean, hark erakusten

duen eraginkortasuna (ondo daki nire mezuak interpretatzen eta haiei erantzuten).

Hori horrela ez bada, atxikimenduaren funtzio garrantzitsuena (segurtasuna ematea) galtzen da. Eredu mental horiek esperientzia batzuetan oinarritzen dira; hain zuzen ere, umeak esperientzia horiei emandako interpretazioetan. Beraz, esperientzia horiek kutsu negatibo bat izan badute umearentzat, lotura afektiboetan gabeziak edo patologia larriak ager daitezke.

c) Sentimenduak

Esan dugunez, atxikimendua lotura afektibo bat da; beraz, sentimenduak inplikatzen ditu. Sentimendu horiek bai umean, bai atxikimendu-irudiarengan agertuko dira. Osagai zailena dugu ikertzeko (ez da behagarria, ez da objektiboa, ezin da zuzenean neurtu...), eta, ondorioz, gutxien ikertu dena da. Sentimendu horiek positiboak (batez ere, elkartzearekin lotuta doazenak)


8

eta negatiboak (banatzearekin lotuta doazenak) izan daitezke, baina negatiboak dira gehien ikertu direnak. Atxikimendu-irudiekin lotura sendo eta seguruak garatzen baditugu, badirudi horrek seguru sentiarazten gaituela pertsona hori hurbil dugunean, baina harengandik banatzean larritasuna sortzen da. Beraz, alde batean, poztasuna eta segurtasuna ditugu, eta, beste aldean, larritasuna. Baina, erdian, beste hainbat sentimendu daude, behar beste ikertu ez direnak.


9

1. irudia. Atxikimenduaren garapenean parte hartzen duten osagaiak

ZENTZUMEN-SISTEMA Mina, gosea, arriskua, hezetasuna, bakardadea…

Aurreko esperientzietan oinarritutako atxikimendu-irudiaren eskuragarritasunaren pertzepzioa

Aurreko esperientzietan oinarritutako atxikimendu-irudiaren

eraginkortasunaren pertzepzioa

ATXIKIMENDU-IRUDIAREKIKO HARREMANAREN IRUDIKAPEN MENTALAK

� Helburuak zehaztu: atxikimendu-irudiarekiko hurbiltasuna bilatu � Helburua lortzeko portaera posibleak aztertu � Helburua lortzeko portaera aukeratu

HAURRAREN PORTAERAK Negarra, garrasiak, irribarrea, atxikimendu-irudiaren bilaketa,

begiradazko jarraipena…

HAURRAREN SENTIMENDUAK: Asetasuna, segurtasuna, gustura sentitzea… haurraren

beharrizanak bete direnean. Larritasuna, deserosotasuna, beldurra, segurtasun eza… haurraren

beharrizanak ez direnean ase.

ATXIKIMENDU-IRUDIAREN ERANTZUNA

SENTIMENDUAK Larritasuna, deserosotasuna, beldurra…


10

4. Haurra eta atxikimendu-irudia, atxikimenduaren parte-hartzaile

aktiboak Definizioan ikusi dugun bezala, atxikimendua interakzioari esker garatzen da, hau da, pertsona bik parte hartzen dute, era aktibo batean: haurrak eta atxikimendu-irudiak.

a) Haurra Haurra parte-hartzaile aktiboa izango da atxikimenduaren garapenean, nahiz eta jaioberriak direnean ia denbora guztian lotan dauden eta kanpokoen kontzientziarik ez dutela dirudien. Hala ere, egia da jaiotzen direnetik haurren ezaugarriak atxikimendu horren erakuntza errazten dutela (hala nola, haurraren aurpegiaren itxura). Haurrak txikiak direnean fisikoki erakargarriak dira (aurpegi biribila, sudur txikia, begi handiak, masail beteak, bekoki zabala…), eta ezaugarri horiek, batetik, haien zaintza eta erantzun positiboak sustatzen dituzte eta erantzun negatibo edo oldarkorrak inhibitzen. Jaioberri batengana hurbiltzen garenean, irribarre egiten dugu, begiak ireki eta hizkuntza samurtu egiten dugu. Gauza bera gertatzen da animaliekin: kume bat ikusten dugunean, samurtasuna pizten zaigu, haien itxura gustukoa dugulako. Hala ere, animaliekin konparatuz, gizakia askoz ere mendekoagoa da, eta norbaiten zaintza beharko du hilabete eta urteetan zehar. Helduok, mendekotasun horren kontzientzia izanik, haurra babesten saiatuko gara, atxikimendu-portaerak sustatuz. Jaiotzetik dituen ezaugarriez gainera, haurrak baditu atxikimendua garatzen lagunduko duten beste ezaugarri batzuk. Jaiotzetik nabari zaion gizakienganako interesak asko lagunduko dio bere inguruko pertsonen arreta jasotzen. The Baby Human dokumentalean ikus dezakegunez (beheko estekan klik egin; 7 minutuko bideoa da), haurrek oso txikitatik pertsonen aurpegiarekiko interes handia erakusten dute. http://www.youtube.com/watch?v=jGwT3xUkEJ8 Bere ezaugarri fisiko eta gaitasun pertzeptiboak gorabehera, haurra laster konturatuko da portaera batzuen bidez ingurukoen arreta


11

lortzen duela, eta bere beharrak eta nahiak adieraz ditzakeela, besteek haiei erantzuna emateko. Horrela, negarra kontrolatzen hasiko da (eta zaintzaileek laster bereziko dituzte loguraren negarra, gosearen negarra edo minaren negarra), irribarre egingo du gustura dagoela adierazteko, eta zaintzaileek mezu horiei guztiei erantzun bat eman beharko diete, egokia izanez gero, atxikimendua bultzatzeko. Bukatzeko, ez dugu ahaztu behar haurraren tenperamentuak ere atxikimenduaren garapena baldintzatu dezakeela (haur suminkorrak, adibidez). b) Atxikimendu-irudia Atxikimendu-irudiak, beren portaera eta jarreren bidez, atxikimenduaren garapena bultzatuko du. Portaera horiek, besteak beste, hauek dira: gorputz-kontaktua (laztanak, musuak, besarkadak...), begiradari eustea, hizkuntza berezia erabiltzea (erraza, errepikakorra, esanahi zehatzik gabeko soinuz osatua), neurriz gaineko eta luze irauten duten aurpegi-espresio irrigarriak, eta abar (Ortiz, 2000). Hala ere, atxikimendu-irudiaren ezaugarrietatik zerbait azpimarratu behar bagenu, atxikimenduaren garapena bultzatzen duena zera litzateke: zaintzaile horrek duen gaitasuna haurraren mezuak ulertu eta haiei erantzun egokia emateko. Hau da, haurrak negar egiten badu gose delako, zaintzaileak hori ulertzea eta haurrari jaten ematea, eta ez soilik pixa-oihala aldatzea. Zein dira, beraz, zaintzaile batek izan behar dituen ezaugarriak atxikimendu seguru bat garatzeko? Garrantzitsuena ez da zaintza bera edo zaintza horretan ematen dugun denbora, baizik eta harreman horren kalitatea: maitabera, gertukoa eta jarraitua, zaintzailea eta haurra gustura sentiarazten dituena. Zaintzaileak eta haurrak elkarrekin egoteagatik pozik egon behar dute. Bowlby-k (1972) esaten zuen bezala, haurrak sentitu behar du ama hartaz harro dagoela eta gustura dagoela berarekin dagoenean. Interakzio berezi horren ezaugarriak ondoren azalduko ditugu (Gonzalo, 2009):


12

- Zaintzailearen sentiberatasuna. Zaintzailearen gaitasuna eta gogoa haurraren portaerak eta egoera emozionalak interpretatzeko, haurraren ikuspuntua kontuan izanda, eta portaera horiei erantzun egokia emateko. Haurrarekin hitz egitea, kontaktua izatea eta arreta jartzea oso garrantzitsuak dira haurrari segurtasuna emateko eta zaintzailearen eta haurraren artean lotura sendoak garatzeko.

- Sinkronia. Haurraren eta zaintzailearen arteko koordinazio eta bateratasuna. Bata bestearen pentsamendu eta sentimenduen alderako interesa nabarmenak direnean gertatzen da. Haurrak amaren urduritasuna, poztasuna, tristura… sentitzen ditu, eta horren sentimenduekin bat egiten du: ama urduri nabaritzean, haurra ere urduri jartzen da.

- Zaintza egonkorrak eta jarraituak denboran zehar. Haurrak sentitu

behar du beraren zaintzaileak eskuragarri daudela, batez ere haurra zaurgarriago dagoenean, adibidez, gaixorik dagoenean, beldur denean, egoera ezezagun batean dagoenean, eta abarretan. Hau da askotan instituzioetan hazi diren umeek izaten duten gabezia garrantzitsuenetariko bat, zaintzaileak aldatuz doazelako txanden arabera, eta hainbat ume zaindu behar dituztelako batera.

5. Atxikimenduaren funtzioak Lehenengo eta behin aipatu beharreko funtzioa bizitza ahalbidetzea litzateke. Haurrak ezin izango lirateke bizi beste batek zaindu ezean: jaiotzen garenean guztiz mendekoak gara. Ez da kasualitatea atxikimendu-portaerak 9. hilabetetik aurrera pil-pilean egotea, orduan hasten direlako haurrak mugimen-independentzia gehiago izaten (lau hankatan ibiltzen hastean, adibidez, “arrisku” gehiago dituzte), baina aldi berean ezezagunei beldur gehien dieten unea ere izaten da (beren burua arriskuetatik “zaintzen” dute hala). Gure bizitzako lehenengo urte horietan zaintza egokia jasotzen badugu, gure burmuina ere modu egokian garatzeko probabilitate altuagoak izango ditugu, eta beharrezkoak diren konexio neuronalak garatuko dira. Beraz, zaintza egoki eta ordenatu bat lagungarri izango da haur eta burmuin ordenatu bat lortzeko (Gonzalo, 2009). Ordea, haurra ingurune desantolatu batean bizi bada (hala nola, arduragabekeria, tratu txarrak edo abandonua jasanda), burmuina ez da behar bezala garatzen, eta zenbat eta gazteagoa izan haurra, orduan eta ondorio larriagoak izaten dira (orduan ari delako


13

gure burmuina garatzen eta konexio neuronalak sortzen). Atxikimenduaren funtzio garrantzitsuenetariko bat, bizitza ahalbidetzeaz gainera, segurtasuna ematea da. Bere atxikimendu-irudiarengandik lortzen duen segurtasun horri esker, haurrak bere ingurunea arakatzen du: ez du zertan arduratu behar, atxikimendu-irudia hor dagoelako, prest bere beharrizanei erantzuteko; beraz, lasai egon daiteke ingurunea aztertzen, ezagutzen, jolasten… Ingurunea arakatzeak, aldi berean, burmuinaren garapen egokia ere ahalbidetuko du, konexio neuronal berriak ezarriko baitira.

Bestalde, haurrak, kanpotik zaintza egokiak jasotzean, etorkizunean bere burua behar den moduan zaintzen (eta besteak zaintzen) ere ikasiko du, eta, horrenbestez, osasun fisikoa eta psikikoa bultzatuko da. Bukatzeko, azpimarratu beharra dago atxikimendu-irudiarekin ezartzen den harreman honetan oinarrituko dela geroko enpatiaren garapena, eta haurraren garapen soziala oro har. Harreman goiztiar horiei esker ikasiko ditu haurrak komunikazioaren oinarriak, baita ere bere burua ezagutzen, besteak ezagutzen, identifikazio-ereduak ezartzen eta portaera prosozialak garatzen (Ortiz, 1993).

HAUSNARKETA: Aurreko guztia kontuan izanda, atxikimendua eta mendekotasuna gauza bera dira?

Erreferentziak Ainsworth, M.D., eta Bell, S.M. (1970). Attachment, Exploration and Separation: Illustrated by the Behaviour of One-Year-Olds in Strange Situation. Child Development, 41, 49-67. Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss. Vol I: Attachment. Londres: Hogarth Press. (Gaztelaniaz: El vínculo afectivo. Buenos Aires: Paidós, 1976). Bowlby, J. (1972). Cuidado maternal y amor. Mexiko: Fondo de Cultura Económica. Gonzalo, J.L. (2009). Guía para el apoyo educativo de niños con trastorno de apego. Buenos Aires: Librosenred.


14

Lebovici, S. (1988). El lactante, su madre y el psicoanalista. Las interacciones precoces. Buenos Aires: Amorrortu. López, F., eta Ortiz, M.J. (1999). El desarrollo del apego durante la infancia. In F. López, I. Etxebarria, M.J. Fuentes eta M.J. Ortiz. Desarrollo afectivo y social. Madril: Pirámide. Ortiz, M.J., Fuentes, M.J. eta López, F. (2008). Desarrollo socioafectivo en la primera infancia. In J. Palacios, A. Marchesi eta C. Coll. Desarrollo psicológico y educación. 1. Psicología evolutiva. Madrid: Alianza. Ortiz, M.J. (2000). Atxekimenduaren garapena. Hik Hasi Udako Topaketak. Schaffer, H.R., eta Emerson, P.E. (1964). The Development of Social Attachments in Infancy. Monographs of the Society for Research in Child Development, 29 (3), serial number 94. Shaffer, D.R. (2000). Desarrollo social y de la personalidad. Madril: Thomson.


15

II: ATXIKIMENDUAREN GARAPENA ETA ATXIKIMENDU MOTEN ERAGINA

HAURREN GARAPENEAN

1. Atxikimenduaren garapena Atxikimenduaren garapena ez da automatikoa, eta ez da agertzen haurra jaiotzen denetik. Nahiz eta atxikimendu-irudiek (gurasoek) haurra jaiotzen denetik lotura emozional berezi bat senti dezaketen, haurrak denbora gehiago beharko du atxikimendu hori garatzeko. Haurrean atxikimendua garatu ahal izateko baldintza batzuk bete behar dira:

� Jaiotzetik dituen gaitasunak sendotuz joan beharko du, hala nola, pertzepzioa, ikaskuntza, memoria, arreta… Horiei esker, atxikimendu-irudia ikusi, entzun, usaindu… ahal izango du, haren itxura, ahotsa, usaina gogoratu eta bereizi, hori guztia ezinbestekoa baita atxikimendua garatu ahal izateko.

� Irudikapen mentalak sortzeko gaitasuna izan behar du. Hori aurrekoarekin lotuta dago: haurrak, bere pertzepziorako, arretarako eta memoriarako gaitasunei esker, inguruko pertsonei buruzko irudikapen mentalak osatu ahal izango ditu.

� Haren buruaz eta kanpoko pertsonez kontzientzia izan behar du. Haurrak jakin behar du aurrean duen pertsona beste gizaki bat dela, agertu eta desagertu arren existitzen jarraitzen duena. Hau da, Piaget-ek deskribatutako “objektuaren iraunkortasuna” barneratu beharko du.

Atxikimenduaren garapenaren zenbait fase bereizten dira. Ondoren azalduko ditugu (Ortiz, 2000):

• 1. fasea: pertsonekiko orientazioa baina zaintzailea bereizi gabe (0-3 hilabete). Oraindik ezin dugu esan atxikimendua garatu denik, haurrak ez dituelako bereizten bere zaintzaileak eta beste pertsonak. Argi ikusten da pertsonenganako interesa erakusten duela, baina hori ez da nahikoa atxikimendua garatzeko. Egia da oso txikitatik amaren ahotsa eta usaina bereizten dituela, baina oraindik ez du garatu atxikimendu-irudiaren ezaugarri iraunkor eta nabarmenak dituen eskemarik, eta erraz nahas daiteke beste edonorekin.

• 2. fasea: hurbileko pertsonekiko (ahaideekiko) interakzio pribilegiatua, arrotzak errefusatu gabe (3-7 hilabete). Hilabete horietan argi ikusten dugu


16

familiako kideekin irribarretsuago dagoela, hots gehiago egiten dituela ahaideekin dagoenean, eta horiek desagertzean protesta-negarra agertzen dela, eta negar hori errazago gelditzen dela familiako kide horiek besoetan hartzen dutenean. Hau da, argi ikusten da hurbileko pertsonak (ahaideak) bereizten eta ezagutzen dituela. Hala ere, oraindik ez ditu arrotzak errefusatzen, eta arrotz batek zaintza egokiak ematen badizkio, zaintza horiek gustura onartuko ditu. Ez du larritasunik erakusten atxikimendu-irudia desagertzen denean. Hobeto esanda, aurrean duen pertsona (atxikimendu-irudia edo ezezagun bat) desagertzen denean haserre ager daiteke, baina pertsonekin egotea gustuko duelako, eta ez atxikimendu-irudia desagertzearen beldur delako. Azken batean, pertsona da estimulu-iturria, eta hori da haurrak gustuko duena.

Bestalde, etapa honetan haurraren eta atxikimendu-irudiaren arteko sinkronia argi eta garbi ikusten da: koordinatuta daude, eta interakzio horrekin elkarrekin gozatzen dute. Oso garrantzitsua da atxikimendu-irudiek haurraren erritmoak errespetatzea eta, horrek etenaldi bat eskatzen duenean, atxikimendu-irudiak hori errespetatzea eta sarkina ez izatea. “Dantza” bat izango balitz bezala uler dezakegu. Ikus dezagun egoera bat:

EGOERA AZTERTU:

Ama bere 7 hilabeteko haurrarekin dago jolasean kukuka,

haurrak asko gozatzen duelako horrekin. Bat-batean, haurra

leihora begira gelditu da, begirada galduarekin eta atzamarra

xurgatzen hasi da. Ama alboan gelditu da, beraren zain.

Segundo batzuk pasatu eta gero, haurrak amari begiratu dio, eta irribarre egin

dio, “Jarraitu dezagun jolasten” esango balu bezala. Amak irribarre egin dio, eta

“A! Hemen zaude!!! Berriro jolastu nahi duzu, ezta?”, haurrak irribarre eta hots

egiten duen bitartean. Horrelako “joan-etorriak” sarritan gertatzen dira ama eta

haur horien jolas-saioetan.

Adibide horretan amak haurraren mezuak interpretatzen ikasi du (”Itxaron pixka batean, lasaitu beharra dut…”), eta horiek errespetatu ditu (haurraren alboan zain geldituz). Bien arteko koordinazioa egokia izan da, eta biek lortu dute interakzio horretaz gozatzea. Ordea, ama horrek ezin izango balu haurraren mezu horiek behar bezala interpretatu eta, adibidez, haurraren arreta erreklamatuko balu (beraren aurrean jarriz, ukituz edo soinuak eginez), beharbada haurrak errefusatuko luke (beste alde batera begiratuz, lekuz aldatuz), eta, hala, frustrazioa sorrarazi bai amarengan, bai haurrarengan.


17

• 3. fasea: atxikimendua eta arrotzenganako beldurra (8-12 hilabete). Zazpigarren hilabetearen inguruan atxikimendu-irudiarekiko benetako atxikimendua garatzen dela esan dezakegu. Orduan, argi eta garbi ikusiko dugu atxikimendu-irudiarenganako lehentasuna, eta arrotzen ukapena. Atxikimendua garatuta izatearen seinalerik argiena “banatzearen larritasuna” deritzona dugu. Atxikimendu-irudia desagertzen denean, haurra larritu egiten da: negar eginez, garrasi eginez…, ama (edo horren papera betetzen duena) berreskuratzeko asmoz. Ama bueltatzen denean, ordea, lasaitasuna ageri du, eta haren kontaktua eskatzen. Atxikimendu-irudia segurtasun-oinarri bilakatzen da, eta haren presentziak edo faltak haurraren esploratzea baldintzatuko dute: atxikimendu-irudia hurbil dagoenean, haurra lasai dago ingurunea aztertzeko, eta, atxikimendu-irudia desagertzen denean, haurraren esplorazioa gelditu egiten da. Bestalde, “arrotzenganako beldurra” agertuko da: lehen atxikimendu-irudia nahiago bazuen ere, ez zituen arrotzak errefusatzen, baina orain atxikimendu-irudiaren zaintza eta presentzia baino ez du nahi izango, eta, horrenbestez, ezezagunak errefusatuko ditu. Ezezagunen aurrean larritasuna ageriko du. Erantzun mota hori 8. hilabetearen inguruan agertuko da, eta urtearen bukaeran nabarmen indartuko da.

• 4. fasea: elkarrenganako harremanen garapena (18-24 hilabete). Fase horretan aurreko hilabeteetan ikusitako larritasuna gutxiagotuz doa apurka-apurka. Orain haurrak bere atxikimendu-irudia irudikatzeko gaitasuna du, eta horrek lasaitu dezake. Gainera, fase horretan hizkuntza ere agertuko da, eta horrek ere egoera berrien aurrean tresna berri batez baliatzen lagunduko dio: amari hots egin, besteek esaten diotena hobeto ulertu, eta abar. Haurrak apurka-apurka ulertuko du amaren desagerpena ez dela atzeraezina izango.

Lau fase horien bukaerak atxikimendu-irudiaren eta haurraren arteko lotura afektibo sendo baten sorrera dakar. Horrenbestez, haurrak ez dauka atxikimendu-irudi horren presentziaren eta kontaktu fisiko etengabearen beharrik, badakielako pertsona hori hor egongo dela behar duenean.

2. Atxikimendu motak

Atxikimenduaren inguruko desberdintasunak aztertzeko lehenengo ikerketak Ainsworth-ek egin zituen. Ainsworth Bowlby-rekin batera lan egin zuen psikologo famatu bat izan zen, eta behaketa estandarizatu bat diseinatu zuen, 12-18 hilabeteko haurren eta haien atxikimendu-irudien arteko harremana


18

aztertzeko asmoz. Behaketa horren ondorioz atxikimendu motak bereizten saiatzen zen. Behaketa-prozedura horri “Egoera arrotza” (Strange Situation) deritzo, eta gehien erabili den prozedura izan da atxikimendu motak ikertzeko. Hauxe izango litzateke prozedura:

Taulan ikusten den moduan, fase bakoitzean haurraren zenbait portaera aztertzen dira, irizpide garrantzitsuenak hauek izanik:

• Larritasuna atxikimendu-irudiarengandik banatzean. Zer egiten du haurrak atxikimendu-irudia gelatik ateratzen denean? Negarrez hasten da? Jolasten jarraitzen du? Ezezagunarekin bakarrik gelditzen bada gelan, berarekin jolasten da? Bakarrik gelditzen bada gelan, bere emozioak erregulatzeko edo kontrolatzeko gai da?

Faseak Gertaerak Behatutako jokabideak

1 Ikertzaileak atxikimendu-irudia eta haurra sartu ditu jolas-gela batean, eta kanpora atera da.

2 Atxikimendu-irudia eserita dago haurra jolasten den bitartean.

Atxikimendu-irudia segurtasun-

oinarri gisa

3 Ezezagun bat sartu da gelan, eseri da eta atxikimendu-irudiarekin hitz egiten hasi da.

Ezezagunenganakobeldurra

4 Atxikimendu-irudia kanpora doa, eta ezezagunak haurra lasaituko du, hura larritzen bada.

Banatzeko larritasuna

5 Atxikimendu-irudia bueltatu egin da, haurra agurtu du, eta kontsolatu du, hura urduri badago. Ezezaguna kanpora doa.

Berraurkitzea

6 Atxikimendu-irudia kanpora doa, eta haurra bakarrik utzi du.

Banatzeko larritasuna

7 Ezezaguna sartu da gelara, eta haurra kontsolatzen saiatu da.

Ezezagun batek kontsolatzeko gaitasuna

8 Atxikimendu-irudia bueltatu da, haurra agurtu du, eta, beharrezkoa bada, haurra kontsolatu du eta jostailuekiko interesa pizten saiatu da.

Berraurkitzea


19

• Atxikimendu-irudiarekin berraurkitzean haurrak erakusten duen erreakzioa. Atxikimendu-irudia bilatzen du? Bere kontaktua eskatzen du? Haserre egongo balitz bezala erantzuten du? Atxikimendu-irudiari zaila egiten zaio haurra kontsolatzea?

• Atxikimendu-irudia segurtasun-oinarri gisa hautematea ingurunea arakatu ahal izateko. Atxikimendu-irudia gelan dagoenean, haurrak jolas egiten du? Ingurunea arakatzen du? Lasai ikusten da edo atxikimendu-irudiaren menpe dago? Atxikimendu-irudia desagertzen denean, haurraren jolasa desagertzen da? Berriro jolasean hasten da?

• Haurraren erreakzioa ezezagun batekin dagoenean. Nola erantzuten du haurrak ezezagun bat gelan sartzen denean: atxikimendu-irudia bilatzen du? Atxikimendu-irudiaren erreferentzia soziala bilatzen du? Nola erantzuten du haurrak, ezezagunarekin bakarrik gelditzen denean? Negar egiten du? Harekin jolasten da? Ezezagunak haurra kontsolatzea lortzen du?

“Egoera arrotz”aren adibide bat ikusteko, joan esteka honetara: http://www.youtube.com/watch?v=JsYdzdIg6OM Ainsworth-en taldeak (1978) haurren erantzun guztiak kontuan hartu zituen, eta lehenengo sailkapen bat egin zuen, hiru atxikimendu mota garrantzitsu bereiziz: atxikimendu segurua, larritasun handiko atxikimendu anbibalentea eta atxikimendu ekiditezkoa (Garrido-Rojas, 2006; Ortiz, 2000).

a) Atxikimendu segurua Atxikimendu mota hori barneratu duten haurrek, atxikimendu-irudia hurbil dagoenean, ingurunea aktiboki arakatzen dute: jolas egiten dute, esploratzeko gai dira, eta mundu berriak ezagutzeko guztiz irekiak daude. Atxikimendu-irudia desagertzen denean, esplorazioa ahuldu egiten da eta larritasuna nabarmena da, nahiz eta larritasun hori maila desberdinetakoa izan daitekeen. Atxikimendu-irudia bueltatzen denean, haurra erraz lasaitzen du. Haurrak poztasuna adierazten du, eta atxikimendu-jokabideak nabariak dira, haren kontaktua eta arreta bilatzen baitu. Gainera, haurra laster has daiteke berriro ingurunea esploratzen. Atxikimendu-irudiaren (edo zaintzailearen) eta haurraren artean berotasuna, konfiantza eta segurtasuna nabariak dira.


20

Haurren % 65-70 daude talde honetan. b) Larritasun handiko atxikimendu anbibalentea Izenburuak berak adierazten duen bezala, atxikimendu mota hori garatu duen haurrak larritasun handia adierazten du, eta ez da atxikimendu-irudiarengandik urruntzen, eta, hura aurrean egon arren, oso esplorazio gutxi egiten du: atxikimendu-irudiaren “begirale edo zaintzailea” izango balitz bezala ageri da. Atxikimendu-irudia desagertzen denean, haurrak larritasun handia bizi du, eta hura bueltatzean erreakzio anbibalenteak erakusten ditu: alde batetik, hurbiltasuna eta kontaktua bilatzen saiatzen da, baina, beste alde batetik, ama bada kontaktu hori bilatzen duena, haren aurka azaltzen da eta kontaktu hori errefusatuko du. Gainera, ez da esploraziora bueltatuko, atxikimendu-irudia berriro “galtzeko” beldurra duelako. Anbibalentzia, haserrea eta kezka edo urduritasuna nabariak dira. Atxikimendu segurua garatu duen haurrarekin konparatuta, atxikimendu-irudiari edo zaintzaileari oso zaila egingo zaio atxikimendu anbibalentea duen haurra kontsolatzea. Atxikimendu mota hori garatu duten haurretan oso presente dagoen emozio bat beldurra izango da: Kochanska-ren (2001) ikerketa batean ikusi zen bezala, haur horiek maizago erantzuten dute beldurrarekin, ez soilik estimulu beldurgarrien aurrean, baita estimulu pozgarrien aurrean ere. Talde honetan, haurren %10-15 kokatzen da. c) Atxikimendu ekiditezkoa Haur horiek larritasun maila oso baxua erakusten dute, baina horrek ez du esan nahi ez dutenik larritasunik sentitzen. Kanpotik ikusten dena zera da: haur lasaiak direla, emozionalki kontrolatuak eta atxikimendu-irudiaren kontaktua saihesten dutela. Atxikimendu-irudia desagertzen denean, ia ez dute protestarik adierazten, jolasten jarraitzen dute, eta hura bueltatzean ez dute haren kontaktua bilatzen. Ezezagunen aurrean ere ez dute ardurarik azaltzen, eta ez dira gehiegi larritzen horien presentziagatik. Badirudi erantzun afektiboak moztuta daudela, eta haur horiek “buruaskiak” direla oso txikitatik. Hau da,


21

sasisegurtasun bat garatzen dute. Hala ere, badirudi hoztasun eta emozio-ez hori fatxada bat baino ez dela, zeren eta, ikerketen arabera, haur horien zeinu fisiologikoetan nabaritu egiten da larritasuna: aktibazio fisiologiko hori denbora luzean mantentzen da atxikimendu segurudun haurrekin konparatuta (Ahnert, Gunnar, Lamb eta Barthel, 2004; Byng- Hall, 1995; Sroufe eta Waters, 1977). Atxikimendu anbibalentean emoziorik nabarmenena beldurra bazen, ekiditezko atxikimendua ageri duten haurretan emozioen ukapena da (Consedine eta Magai, 2003).

Urtebeteko haurren % 20k mota honetako atxikimendua garatu ohi du.

Urte batzuk geroago, Ainsworth-en sailkapen hori osatzen saiatu ziren beste ikertzaile batzuk agertu ziren, eta beste atxikimendu mota bat ere aipatu zuten: atxikimendu nahasia (Main eta Solomon, 1986, 1990). Mota hori atxikimendu anbibalentearen eta ekiditezkoaren arteko konbinaziotzat jo daiteke. Haurra desorientatuta dago: atxikimendu-irudia hurbiltzea nahi duela dirudi, baina hurbilketa hori lortzen duenean haren begirada eta kontaktua saihesten ditu; era berean, arrotzaren aurrean beldurtzen bada, atxikimendu-irudiarengandik ere aldentzen da. Atxikimendu-irudiarekin berraurkitzen denean, portaera desantolatuak erakusten ditu, haren kontaktua eskatuz baina gero hori errefusatuz. Ikerketen arabera, eredu horretako haurrek utzikeria edo tratu txarrak bizi izan dituztenak dira.

Hala ere, aurretik azaldu dugun bezala, atxikimendua haurraren eta atxikimendu-irudiaren arteko interakzioaren ondorioa da; beraz, atxikimendu motak aztertzean, atxikimendu-irudiaren portaerak eta jarrerak ere aztertzea ezinbestekoa izango da, atxikimendu motak eta haurraren portaerak eta jarrerak hobeto ulertu ahal izateko. Nolakoak dira, beraz, atxikimendu segurua, anbibalentea eta ekiditezkoaren garapena bultzatzen duten atxikimendu-irudiak?

a) Atxikimendu seguruan, atxikimendu-irudi eraginkorrak daude, haurraren beharrak interpretatzeko gai direnak, eta horiek kontsolatzeko eta lasaitzeko gai direnak (Perris, 2000). Zaintzaile horiek ez dute “maitasuna kentze”aren metodoa erabiltzen hezkuntza-metodo gisa; ez dago mehatxurik.

b) Atxikimendu anbibalentean, hitzak berak esaten duen bezala, zaintzaile


22

anbibalenteak aurkitzen ditugu, eta zaila da jakitea horiek nola erantzungo duten. Batzuetan zaintzaile horiek haurraren kontaktua bilatzen dute, baina haurraren beharrak kontuan izan gabe (sinkronia falta nabaria da), beste batzuetan kontaktua saihesten dute, eta haurrari zaila egiten zaio zaintzailearen portaerak ulertzea eta iragartzea. Haurrak negarraren edo protestaren bidez batzuetan bere atxikimendu- irudiaren hurbiltasuna eta kontaktua lortzen duenez, portaera horiek indartu eta mantendu egiten dira.

c) Atxikimendu ekiditezkoan, haurrak bere atxikimendu-irudiarengandik

ikasi du emozioak gordetzen: zaintzaile horrek adierazpen afektiboak errefusatu ditu, eta haurrak hori zigor gisa bizi du. Ondorioz, haurrak adierazpen afektibo horiek ekidingo ditu. Haurrak zaintzailearen arreta eskatzean haren haserrea baino ez badu lortu, haurra portaera hori ez errepikatzen saiatuko da. Portaera horiek ez errepikatzean, zaintzailearen haserrea desagertzen bada, haurrak aterako duen ondorioa zera izango da: emozioen espresioa kaltegarria dela izango da (Crittenden, 1995). Atxikimendu-irudiak ez du sentsibilitaterik erakusten haurraren sentimenduekiko, eta haurraren kontaktua saihesten du. Haurraren tristuraren aurrean beste alde batera begiratzen du, eta, hala, haurra bere egoera emozionala aldatzera, ezkutatzera eta distortsionatzera behartzen du. Hau da, atxikimendu-irudiak eragina du haurraren egoera emozionalean. Hezkuntza-estrategiei dagokienez, zaintzaile horiek sarritan erabiltzen dituzte zigorra eta “maitasuna kentze”aren metodoa (mehatxua) (Magai et al., 2000).

Hala ere, kontuan izan behar da atxikimendu-irudiaren portaera ez dela atxikimenduaren garapena baldintzatzen duen aldagai bakarra; haurraren ezaugarriak (tenperamentua, esate baterako), ingurunea, faktore estresagarriak eta familiaren ezaugarriak ere kontuan hartu behar dira (De Wolff eta Ijzendoorn, 1997).

HAUSNARKETA: Atxikimendu mota desberdinen garapenean bai haurraren bai atxikimendu-irudiaren portaeren garrantzia ikusi dugu. Irakaslearen papera kontuan hartuz, zer puntutaraino izan daiteke garrantzitsua nire historia pertsonala (nik bizitako atxikimendu-esperientziak) nire gelako haurrei ematen diedan zaintzan? Zer motatako harremanak ditut nik haur horiekin? Nolako eredu mentala eratzen ari dira nitaz?


23

3. Atxikimendu moten garrantzia haurren garapenean Atxikimendu mota desberdinak garatu dituzten haurren eta atxikimendu-irudien ezaugarriak aztertu ditugun arren, atxikimendu mota horien ondorioak ere aztertu behar ditugu. Zer-nolako eragina du atxikimenduaren garapenak haurraren geroko egokitze pertsonalean eta giza garapenean?

• Atxikimendu segurua garatu duten haurrek segurtasun gehiago izango dute beren gizarte-harremanetan, errazago egiten zaielako inguruko pertsonen portaerak iragartzea, interpretatzea eta ulertzea (Gonzalo, 2009). Horrela, beren emozioak ere hobeto erregulatzen dituzte, eta errazago egingo zaie lagunak egitea eta horiekin erlazionatzea. Ikerketen arabera, gainera, haur horiek antsietate eta depresio maila baxuagoak izaten dituzte, beste mota bateko atxikimenduak garatu dituzten haurrekin konparatzen baditugu (Muris, Mayer eta Meester, 2000).

• Atxikimendu anbibalentedun haurretan larritasun eta dependentzia maila handiak nabaritzen dira. Haur horiek beste haurrekin eta helduekin erlazionatzean, horien gertutasuna eta onespena bilatzen dute behin eta berriz, “lapak bezala” besteei itsatsiz. Errefusatuak izateko beldur handia dute, eta hori ekiditeko besteen esanetara egoteko prest daude. Taldean daudenean, besteak haur horien presentziaz ohartzen dira besteen arreta eskatzen dutelako behin eta berriz: - Batzuetan haur horiek haserrearen eta erasoen bidez lortzen dute

besteen arreta, eta zaintzaileetan antsietatea eta eraginkortasun faltaren sentimendua sorrarazi. Horrek, aldi berean, zaildu egiten du haur horienganako atxikimendu-portaerak erakustea, asezinak diruditelako.

- Beste batzuetan babes falta islatzen dute besteen arreta lortzeko, eta biktimaren papera hartzen dute. Besteen esanetara ageri dira beti, edo oso xarmangarria dira denekin, baita ezezagunekin ere.

Portaera bat edo bestea erakutsi arren, asmoa beti da berdina: besteak berari begira edo adi egotea.

• Atxikimendu ekiditezkoa garatu duten haurrentzat, “ona” eta “txintxoa” izatea buruaskia izatean eta eskaera gutxi egitean datza. Perfekzionistak izan daitezke, haien interesak eta ardurak emozioetan egon beharrean,


24

objektuetan, jardueretan edo gauzetan fokaliza daitezkeelako, gauzak eta jarduerak ez direlako mehatxagarriak baina bai ordea emozioak. Hala ere, kanpotik gogorrak eta independenteak diruditen arren, ikerketa kliniko askotan ikusi denez, autoestimua oso baxua izan dezakete (Barudy eta Dantagnan, 2005). Autore horien arabera, haur horien bizipenak gaitzespen eta sintonia emozional-ezarenak izan direnez, horrek ez die segurtasun pertsonalik eman, ezta besteenganako segurtasunik ere, zeren balio eskasa dutela sinetsarazi baitie.

Gizarte-harremanetan (lagunekin, irakasleekin, eta abar) ez dute intimitaterik nahi, eta ekidin egingo dute. Ez dute modu irekian haserrea adieraziko, baizik eta modu pasiboan. Oro har, emozio guztien adierazpena oso pobrea izango da. Beren emozioak ulertzeko zailtasunak dituztenez, besteen emozioak ere ulertzen zailak egingo zaizkie; beraz, enpatiarako zailtasunak ere izango dituzte.

Erreferentziak Ahnert, L., Gunnar, M., Lamb, M., eta Barthel, M. (2004). Transition to Child Care: Associations with Infant-Mother Attachment, Infant Negative Emotion and Cortisol Elevations. Child Development, 75, 639-650.

Ainsworth, M., Blehar, M., Waters, E., eta Wall, S. (1978). Patterns of Attachment: A Study of the Strange Situation. Hillsdale, N.J.: Erlbaum. Barudy, J., eta Dantagnan, M. (2005). Los buenos tratos a la infancia. Parentalidad, apego y resiliencia. Bartzelona: Gedisa. Byng-Hall, J. (1995). Creating a Secure Family Base: Some Implications of Attachment Theory for Family Therapy. Family Process, 34, 45-58. Consedine, N., eta Magai, C. (2003). Attachment and Emotion Experience in Later Life: the View from Emotions Theory. Attachment & Human Development, 5, 165-187. Crittenden, P. (1995). Attachment and Psychopatology. S. Goldberg, R. Muir eta J. Kerr. John Bowlby’s Attachment Theory: Historical, Clinical and Social Significance. New York: The Analytic Press. De Wolff, M., eta Ijzendoorn, M. (1997). Sensitivity and Attachment: a Meta-Analysis on Parental Antecedents of Infant Attachment. Child Development, 68, 571-591. Garrido-Rojas, L. (2006). Apego, emoción y regulación emocional.


25

Implicaciones para la salud. Revista Latinoamericana de Psicología, 38(3), 493-507. Gonzalo, J. L. (2009). Guía para el apoyo educativo de niños con trastorno de apego. Buenos Aires: Librosenred. Kochanska, G. (2001). Emotional Development in Children with Different Attachment Histories: The First Three Years. Child Development, 72, 474-490. Magai, C., Hunziker, J., Mesias, W., eta Culver, L. (2000). Adult Attachment Styles and Emotional Biases. International Journal of Behavioral Development, 24, 301-309. Main, M., eta Solomon, J. (1986). Discovery of an Insecure Disorganized/Disoriented Attachment Pattern: Procedures, Findings and Implications for Classification of Behavior. T. Brazelton eta M. Yogman. Affective Development in Infancy (95.-124. or.). Norwood: Ablex. Main M., eta Solomon, J. (1990). Procedures for Identifying Infants as Disorganized/Disoriented during the Ainsworth Strange Situation. M.T. Greenberg, D. Cicchetti, eta E.M. Cummings. Attachment in the preschool years (121.-160. or.). Chicago: Chicago University Press. Muris, P., Mayer, B., eta Meesters, C. (2000). Self-Reported Attachment Style, Anxiety, and Depression in Children. Social Behavior and Personality, 28, 157-162. Perris, C. (2000). Personality-Related Disorders of Interpersonal Behaviour: a Developmental-Constructivist Cognitive Psychotherapy Approach to Treatment Based on Attachment Theory. Clinical Psychology and Psychotherapy, 7, 97-117. Ortiz, M.J. (2000). Atxikimenduaren garapena. Hik Hasi Udako Topaketak. Sroufe, A., eta Waters, E. (1977). Attachment as an Organizational Construct. Child Development, 48, 1184-1199.


26

III: EGOKITZE-EPEA ATXIKIMENDUAREN TEORIA ABIAPUNTUTZAT HARTUZ

1. Egokitze-epea: zergatik da garrantzitsua? Azken urteotan, eskoletan egokitze-epe bat ezarri da, haurraren eta bere atxikimendu-irudien arteko banatze-prozesua errazteko asmoz. Eskolara hasteak haur askorentzat gurasoengandik lehenengo aldiz banatzea dakar. Haur batzuk egon dira jada gurasoengandik bananduta egunean ordu batzuk, eta amona-aitonek edo beste zaintzaile batzuek ere zaindu dituzte. Hala ere, haur guztientzat eskolara hasteak egoera eta testuinguru berri batera egokitzea dakar. Beraz, denek beharko dute egokitze-aldi bat, trantsizio-etapa guztietan gertatzen den bezala. Ez al dugu helduok ere denborarik behar lanpostu berri batera edo bizileku berri batera egokitzeko?

EGOERA AZTERTU:

Ikerrek urte bi ditu, eta aurten hasi da haur-eskolan. Lehenengo

egunean, ama bazihoala ikustean negarrez eta garrasika hasi

zen, eta gosari guztia goitikatu eta arropa guztia zikindu zuen.

Amak, orduan, haurra hartu eta etxera eraman zuen.

Hala ere, hurrengo egunean egoera berbera errepikatu zen.

Zer egin dezakegu horrelako egoera baten aurrean? Haurrak

gonbitoa eragin dezake etxera joateko helburuarekin? Zer egin

behar du irakasleak? Eta amak?

Aurreko adibidean ikus daitekeenez, oso garrantzitsua izango da nola jokatzen duten gurasoek eta irakasleek haurraren larritasunaren aurrean. Egokitze-aldiko ezaugarriak aztertu aurretik, garrantzitsua da ezagutzea zer motatako portaerak erakusten dituzten haurrek banatze horietan, portaera horiek hobeto ulertzeko asmoz.

- Larritasuna. Haurrak ezin du ulertu zergatik bere gurasoek utzi behar duten leku ezezagun horretan, pertsona ezezagunekin: Ez al naiz egon ondo orain arte etxean, etxekoekin? Zer gertatzen ari da? Ez naute maite? Hemen utziko naute? Noski, haurrek ez dituzte helduon gaitasunak beren emozioak erregulatzeko eta emozio horiek modu egokian bideratzeko eta adierazteko. Haurrei emozioek gainezka egiten diete,


27

eta ezin dituzte kontrolatu. Benetako larritasuna sentitzen dute, eta hori ulertu behar dugu. Guztiz normala da, baina baita erreala ere. Ezin dugu ez ikusia egin.

- Portaera erregresiboak ager daitezke; hala nola, atzamarra

hurrupatzea, txupetea edo biberoia erabiltzeari utzi bazion berriro horiek eskatzea, esfinterrak kontrolatzen bazituen berriro pixa gainean egiten hastea, haur txikiagoak bezala hitz egiten hastea… Gainera, gerta daiteke, gelako beste haur batzuk ikustean portaera horiek egiten (adibidez, txupetea eskatzen), haiek ere portaera horiek errepikatzea.

Askotan ikus dezakegu mendekotasun handiagoa erakusten hasten direla: lehen bakarrik egiten zituzten jardueretan, orain laguntza eskatzen dute. Horren atzean dagoen mezua hau litzateke: “Ez zara konturatzen oraindik txikiegia naizela eta zure laguntza behar dudala?”. Hala ere, askotan ikusiko dugunez, haurrek aurrerapauso bat eman aurretik atzerapausoak ere ematen dituzte, beren burua prestatzen egongo balira bezala egoera berrira moldatzeko. Lasterketa bat hasi aurretik egiten den bezala, irten aurretik abiadura hartu nahian egongo balira bezala.

- Jan edo lo egin nahi ez izatea. Jateak edo lo egiteak etxeko oroitzapenak dakarzkie haurrei, eta horrek berriro tristura eta larritasuna sorrarazten dizkie. Gainera, eskolara hasten diren lehenengo asteetan urduriago daudenez, zailagoa da lo hartzea edo jatea. Hala ere, beste haur batzuek beren urduritasuna beste modu batera isla dezakete; adibidez, asko janez. Lo gaudenean ez dakigu zer gertatzen den gure inguruan; beraz, haurrek pentsa dezakete lo hartzeagatik bere gurasoek ez dituztela bilatuko eta ez dituztela etxera eramango. Horregatik, lo egiteko erresistentzia asko erakuts dezakete. Hori izan daiteke Garaziren kasua:


28

EGOERA AZTERTU:

Garazik ez du eskolan lo egin nahi, negarrez hasten da, eta ez dago

modurik. Irakaslea haurra lasaitzen saiatu da (laztanak eginez,

abestuz, eta abar), baina ez du ezer lortu.

Irakasleak azkenik temati ez jartzea erabaki zuen, eta haurrari

jolasten utzi zion bazkalostean, beste haurrak lo zeuden bitartean.

Garazi, nekaturik, lo gelditu zen bere jostailuen artean. Horrela, egun

batzuk igaro eta gero, egoera errepikatzen zela ikusirik, Garazik

onartu zuen beste umeekin batera logelara joatea, eta besteekin

batera siesta egiten hasi zen.

- Etxetik jostailuren bat eraman nahi izatea. Objektu horiek segurtasuna ematen diete haurrei, eta etxekoengandik banatzeko prozesua erraztu (Bassedas, Hughet eta Sole, 2003).

Ez da arraroa egunean zehar hainbat aldiz behar izatea objektu horiek ukitu, usaindu, ikusi… Jolasten egon daitezke, eta bat-batean etxetik ekarri duten jostailua hartzen dute, edo, jolastokira joateko ordua edo siestako ordua heltzen denean, berriro jostailua hartzen dute.

Baina ez zaigu guri ere antzeko zerbait gertatzen etxetik urrun gaudenean? Etxekoen argazkiak eramaten ditugu noizean behin begiradatxo bat emateko, edo telefonoz etxekoekin hitz egin behar izaten dugu. Beraz, askotan haurrak eta helduok ez gara hain desberdinak egoera arrotzen aurrean.

Horrenbestez, egokitze-epearen helburua haurrei trantsizio-fase hau erraztea da, eta horretarako gurasoen eta irakasleen papera oso garrantzitsua izango da.

a. Gurasoen eta irakasleen arteko komunikazioa Ibañez Sandín-ek (2003) azaltzen duen bezala, gurasoen eragina oso garrantzitsua izango da, haiek eskolari eta irakasleei buruz duten iritziak baldintzatuko baitu seme-alaben egokitzapena. Beraz, gurasoen pentsamenduak, beldurrak, larritasunak, ardurak… ezagutzea garrantzitsua izango da. Horretarako, egokitze-epea hasi aurretik gurasoekin bilera bat egitea komenigarria da, eta, behin haurra eskolara hasita, gurasoekin komunikazio egokia izaten saiatu beharko dugu. Gurasoei ondo azaldu beharko zaie egokitze-epea nola egingo den gure eskolan, eta horiek haren garrantzia ulertu


29

beharko dute. Gainera, gurasoek haurrari buruzko informazio garrantzitsua emango digute, oso erabilgarria izango zaiguna haur bakoitzaren egokitze-aldia prestatzeko, ulertzeko eta errazteko.

Lehenengo bileran gurasoei egin diezazkiekegun galderak (Balaban, 2000tik egokitua)

- Zergatik erabaki duzue orain ekartzea haurra eskolara?

- Badu anai-arrebarik? Haur-eskolara, ikastetxera… doaz?

- Nork zaindu du orain arte zuen seme/alaba? Zenbat pertsonak zaindu dute orain

arte? Nola erantzuten du banaketen aurrean? Nola erantzuten duzue zuek? Nola

sentitzen zarete, beste pertsona batekin utzi behar duzuenean haurra?

- Inoiz bakarrik gelditu izan da haurra, nahigabe, adibidez, supermerkatuan? Nola

erantzun zuen?

- Inoiz gelditu da etxetik kanpo lo egiten, adibidez, aitona-amonen etxean, edo lagun

batzuen etxean? Nolakoa izan zen esperientzia?

- Zein izan da banatuta egon zareten denbora luzeena?

- Zuen seme/alabaren orain arteko garapenari buruz zer informazio jakin beharko

genukeela uste duzue?

- Nolakoa da haren eguneko errutina?

- Nola deskribatuko zenukete zuen haurra? Nolakoa da beste haur batzuekin?

Nolakoa da haserretzen denean? Zerk haserretzen du? Eta beldur denean? Zerk

beldurtzen du? Eta pozik dagoenean? Zerk pozten du?

- Zeintzuk dira haren jostailu, jolas, ipuin… gustukoenak?

- Badu jostailu, mantatxo, pelutxe… “berezi”rik?

- Nola errekuperatzen da haurra tentsio emozionalaren ostean?

- Zer azaldu diozue eskolari buruz?

- Nola espero duzue joango direla lehenengo egun hauek?

- Zer iritzi duzue egokitze-epeari buruz? Beharrezkoa iruditzen zaizue?

- …

Elkarrizketa horietan hurbiltasuna eta konfiantza transmititu behar diegu gurasoei; bestela, haien guraso-lana zalantzan jartzen dugula senti dezakete. Zer “mezu” edo “aholku” eman gurasoei? Laburki, hauek izan daitezke gurasoek jakin beharreko oinarrizko “aholku” batzuk:

• Ahal den neurrian, gurasoek eraman eta batuko dute umea. Haurrak jakin behar du nork eramango duen eskolara, nor joango den haren bila… horrek segurtasuna ematen diolako. Bere bizitzan zer gertatuko den aurrez jakingo du, eta horrek egoera kontrolpean dagoela sentiarazten dio. Haurrek eguneroko bizitza antolatua eta errepikakorra behar dute, egoera baten ostean zer datorren jakiteak segurtasuna ematen dielako. Haien eguneroko erritmoa kaotikoa izango balitz, oso


30

kaltegarria izango litzateke haientzat, eta segurtasun-eza, urduritasuna eta larritasuna sorraraziko lituzke. Guri ere, bizitza ordenatu batek lasaitasuna ematen digu, ezta?

• Egokitze-aldia apurka-apurka egingo da. Eskola bakoitzean prozedura zertxobait alda daiteke, baina azken finean oinarrizko helburua berdina da: haurrari nahiz gurasoei egokitze-prozesua erraztea. Apurka-apurka egitearen arrazoia haurra segurtasuna bereganatuz joatea da, testuinguru berria ezagutzea, bere etxekoak hurbil sentituz. Etxekoak ere lasai ikusteak prozesua erraztuko du.

• Itxaropen errealistak eman haurrari. Gurasoek eskola zer den azalduko diote lehenago haurrari: kanpotik ikusi, handik paseatzera joan… Horrela, haurrak ahalik eta irudi mental errealistena eraiki ahal izango du. Beste haur batzuk ikustean handik sartzen eta ateratzen, haur asko daudela ikusiko du.

• Ez mehatxatu eskolarekin. Nahiz eta batzuetan entzun diezaiekegun guraso batzuei haurrak “mehatxatzen” eskolarekin (“Ez baduzu bazkaria bukatzen, eskolara botako zaitut”), hori ekidin behar dutela esan behar diegu. Eskola ez da zigor bat, ez da mehatxagarria.

• Haurra agurtu baina ez luzatu gehiegi agurrak. Askotan gurasoek agurrak luzatzen dituzte, haiei ere asko kostatzen zaielako haurrengandik banatzea. Baina agurra luzatzen ari direnean, haurrari ematen dieten mezua zera da: “Joan behar dut, baina apur batean geldituko naiz, ni ere ez nagoelako seguru hemen utzi nahi zaitudan ala ez”. Hau da, ez diote segurtasuna eta konfiantza transmititzen haurrari.

Hala ere, haurra agurtzea garrantzitsua da. Guraso batzuek “alde egiten dute” haurra distraitzen denean, eta gero, haurra gehiago larritzen da, “engainatua eta abandonatua” sentitzen delako, eta hurrengo egunetan, gauza bera gertatzeko beldurrez, ez du ama/aitarengandik banatu nahiko. Ez da segurtasuna emateko modu egokiena; beraz, hala azaldu beharko diegu gurasoei.

• “Laster bueltatuko naiz”. Ondo dakigu haur txikiek ez dutela oraindik denboraren nozioa barneratuta, baina eduki ditzakete (adinaren arabera) denbora-erreferentzia batzuk: goizean jaiki eta gero gosaldu egiten dutela, gero eskolara doazela, bazkaldu eta gero siesta egiten dutela, siesta egin eta gero askaria hartzen dutela… Erreferentzia horiek erabiltzea egokia izan daiteke, haurrek beren bizitza iragarri ahal izateko. Gurasoak esaten badio bazkaldu eta gero bueltatuko dela bera


31

jasotzera, haurrak badu erreferentzia bat, eta badaki bazkaldu baino lehen ez dela ama edo aita bueltatuko. Hori bai, esandakoa betetzea oso garrantzitsua izango da, haurra “engainatua” eta “abandonatua” ez sentitzeko.

• Irakasleenganako konfiantza transmititu. Haurrek, ingurunea aztertzen daudenean eta egoera baten aurrean zer egin ez dakitenean, atxikimendu-irudien erreferentzia bilatzen dute (erreferentzia hori bilatzeari “erreferentzia sozial” deritzo). Atxikimendu-irudiak beldurrez erantzuten badu, haurrak ere horrela erantzungo du. Atxikimendu-irudiak, ordea, konfiantzaz eta lasaitasunez erantzuten badu, haurrak egoera edo ingurunea segurua eta konfiantzazkoa dela hautemango du. Gurasoei hori azaltzea oso garrantzitsua izango da, eta, guretzat, konfiantza hori transmititzea, zeregin garrantzitsu bat.

Bukatzeko, gogoan izan behar dugu gurasoak haurra jasotzera datozenean gelara denbora hartu behar dugula haiekin egoteko eta eguna nola joan den azaltzeko. Informazio hori jasotzea eskertuko dute, eta irakaslearen aldera segurtasuna eta konfiantza hartuz joango dira. Gainera, une horiek egokiak izaten dira irakasleak ere haiei galdetzeko haurraren inguruan (“Horrelakorik egiten du etxean ere?”, “Zuek etxean zer egiten duzue haurrak portaera hau erakusten duenean?”…).

b. Gelako lana egokitze-epean, atxikimenduaren teoriak kontuan izanik

Bai egokitze-epean, bai hurrengo asteetan eta ikasturte osoan ere, garrantzi handia eman beharko diogu haurraren eta hezitzaileon arteko harremanari. Eskolako curriculuma egokiro lantzeko, harremana lantzea ezinbestekoa izango da. Gainera, atxikimenduaren teoriei buruz ikasitakoa kontuan izanda, harremanek paper protagonista hartzen dute: haurrek irakaslearengandik segurtasuna eta gertutasuna jasotzen badute, oinarriak eraikitzen egongo gara beste hainbat eduki landu ahal izateko gelan. Beraz, nola landu dezakegu haurraren eta irakaslearen arteko harreman hori? Sendotasunez, maitasunez eta pazientziaz (Gonzalo, 2008):

- Lehenengo egunetan malgutasuna eta maitasuna transmititu Lehenengo egunak asko zaindu behar ditugu, harreman guztietan esaten den bezala, “lehenengo inpresioa” oso garrantzitsua delako. Harrera irribarretsu, lasaitasunez, gozotasunez eta berotasunez egingo dugu, giro


32

atsegina sorraraziz. Haurrak malgutasuna eta aldi berean sendotasuna nabaritu behar du. Nola? Malgua izateak ez du esan nahi permisiboak izan behar dugunik: gelan arau batzuk daude eta horiek bete behar dira, baina aldi berean haur bakoitza desberdina dela eta haien beharretara moldatzeko gai garela ere hauteman behar dute. Lehenengo egun horietan malguak izatea garrantzitsua izango da: haur bakoitza behar desberdinekin dator, bere banatze-esperientziekin, atxikimendu-harreman eta atxikimendu mota desberdinekin… Eta horiek ezagutzea eta kontuan hartzea komenigarria izango da. Haur bakoitzaren denborak eta erritmoak errespetatu behar ditugu. Azken finean, haurren atxikimendu-irudi bihurtuko gara denborarekin; beraz, aurretik ikusi ditugun atxikimendu segurudun baldintzak betetzen saiatu beharko dugu. Hori dela eta, sendotasuna transmititzen dugunean, arau argi eta garbiak transmititzen ditugu, eta horrek haurrari segurtasuna ematen dio, gure portaeraren eta erantzunen iragarpenak egin ahal izango dituelako. Aldi berean, maitasuna transmititzen badugu, haurra den bezalakoa onartzen dugula adierazten ari gara, hau da, gure onarpena eta maitasuna merezi dituela, nahiz eta negar egin, haserre etorri eskolara, edo pixa egin praketan. Hala ere, lehenengo egunetan “maitasuna” transmititzeko modua kontrolatu beharko dugu, haur askok ez dutelako onartuko gure gertutasuna, beren “atxikimendu-irudia” baino ez dute nahiko eta. Beraz, lehenengo egun horietan haurrak eskatzen digun distantziak errespetatzea komeni da, “inbaditzaileegiak” izan gabe. - Ez erabili mehatxurik. “Ez baduzu janaria bukatzen, ama ez da etorriko”, “Negar egiten baduzu, besteek barre egingo dizute”, “Ez baduzu lorik egiten, triste jarriko naiz”… horrelako mehatxuak ekidin behar ditugu. Ezin dugu gure harremana baldintza gisa ezarri haurraren portaera bat lortzeko: gure harremana baldintza gabekoa da. Ezin dugu ezta haien atxikimendu-irudien baldintzagabezia zalantzan jarri: haiek beti etorriko dira haurra jasotzera. Horrelako mehatxuak erabiliz haurraren segurtasun-eza areagotu baino ez dugu egiten.


33

- Haurra gelako partaide egin. Espazioa ezagutzeak ere segurtasuna emango dio haurrari. Beraz, lehenengo egunetan haurrari gure gelako txokoak erakutsiko dizkiogu: berak erabil ditzakeen armairu, jostailu eta lekuak, eta erabili edo ukitu ezin dituen beste toki edo objektuak. Haurrak, gero, bere etxekoei erakutsi ahal izango dizkie bere “txoko edo leku berriak”, toki berri horien partaide sentituz. - Haurraren sentimenduak ulertu eta horiek modu egokian adierazten lagundu. Haurrek beren sentimenduak ulertzen ditugula hauteman behar dute. Adibidez, atxikimendu ez-segurua garatu duten haurrek beren sentimenduak (banatzeak dakarren tristura, haserrea…) oldarkortasunaren bitartez adieraz ditzakete; maiz, zigorra bilatzen dute, beren bizitzan horrela ikasi dutelako besteen arreta lortzen. Argi ikusi behar dute guk ez diegula minik egingo, baina portaera batzuk ezin direla onartu gelan. Berriro, sendotasuna eta maitasuna adierazi behar dizkiegu. Horretarako, jolas, ipuin eta abestiak erabilgarriak izaten dira, haurrei beren sentimenduak modu egokian espresatzen laguntzeko. Kontuan izan batez ere atxikimenduaren garapenean arazoak izan dituzten haurrek (atxikimendu ekiditezkoa edo anbibalentedunak) arazo gehiago izango dituztela egokitze-epean eta geroko asteetan; beraz, haur horiekin gure lanak pazientzia gehiago beharko du. Atxikimendu-irudi bihurtu nahi badugu haientzat, harremanei buruz ikasi dutena “desikasi” beharko dute, eta besteekiko harremanetan segurtasuna eta ongizatea ere lor daitezkeela ikasi beharko dute. Hori lortu ahal izateko, gure aldetik aukera berriak eman beharko dizkiegu behin eta berriz. Baina ez al da hori atxikimendu-irudi seguru batek egin behar duena eta gurekin egin zutena?

Erreferentziak

Balaban, N. (2000). Niños apegados, niños independientes. Madril: Narcea. Bassedas, E., Huget, T., eta Sole, I. (2003). Aprender y enseñar en Educación Infantil. Bartzelona: Graó. Gonzalo, J.L. (2009). Guía para el apoyo educativo de niños con trastorno de apego. Buenos Aires: Librosenred. Ibañez Sandín, C. (2003). El proyecto de Educación Infantil y su práctica en el aula. Madril: La Muralla.

Atxikimendua ulertzen Hezkuntzaren ikuspuntutik...Atxikimendua ulertzen hezkuntzaren ikuspuntutik 3...

Documents

Transcript of Atxikimendua ulertzen Hezkuntzaren ikuspuntutik...Atxikimendua ulertzen hezkuntzaren ikuspuntutik 3...