AHAZTEN DIREN GAUZAK

Narratiba, 113

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena,legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu,

jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).

Azalaren diseinua:Iturri

Azaleko argazkia:Aitor AranaMaketazioa:

Erein© Aritz Gorrotxategi

© EREIN. Donostia 2018ISBN: 978-84-9109-311-4L. G.: SS-1216/2018

EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 10720018 Donostia

T 943 218 300 F 943 218 311e-mail: erein@erein.eus

www.erein.eusInprimatzailea: Itxaropena, S. A.

Araba kalea, 45 ZarautzT 943 835 008 F 943 130 822e-mail: itxaropena@itxaropena.net

www.itxaropena.net

1. argitalpena: 2018ko azaroan

Liburu honek Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren diru-laguntza jaso du.

Aritz Gorrotxategi

AHAZTEN DIREN GAUZAK

ZERGATIK EZ DUTE IHES EGITENELEFANTEEK?

Memoriari buruz idazteko eskatu didate, eta burura datorki-dan lehen hitza “elefantea” da. Hortik hasiko naiz, beraz. Eza-guna da herri jakinduriak aspalditik berdindu izan dituela pa-kidermoa eta gogoratzeko gaitasuna. Egia esan, aspaldi ikasinuen nik uztartze horren arrazoia. Bederatzi urte izango nituenorduan, eta gogoan dut zirkua ikustera joan nintzela guraso-ekin. Berehala joan zitzaidan begia karpa ondoan zegoen ani-malia erraldoi harengana. Elefantea zutoin bati lotuta zegoenkate batez. Hala zutoina nola katea ez ziren nire izterra bainolodiagoak. Pakidermoaren tronpa luzea eskuinera eta ezkerrerabinbilika zebilen, haurrak jaurtitzen ari zitzaizkion kakahue-teak eta antzekoak harrapatu nahiz, airean galdera ikurrak ki-ribilduz. Haatik, tronpa zen mugiarazten zuen gorputzeko atalbakarra. Gainerakoan, elefanteak ez zuen beste inolako kei-nurik egiten. Geldi-geldi zegoen, kakahueteak jaurtitzen ari zi-tzaizkion ikusle txikiei atsekabe halako batez begira, inbidia-rekin akaso.

Nolanahi ere, animaliaren begiratu errukitsu hark bainogehiago, beste zerbaitek piztu zuen nire arreta. Nik banekien

7

elefanteak kapaz zirela ez bakarrik zutoin bat, baita zuhaitz osobat lurrera botatzeko ere. Elefante hura geldi-geldi zegoen, or-dea, ainguratuta, bere pisu guztia zutoinak xurgatu edo muga-tuko balu bezala, bere grabitatearen erdigunea egur puska hurabalitz bezala. Ez zuen askatzeko ahaleginik egiten, zintzo-zin-tzo zegoen, egon beste lanik ez duenaren patxadaz. Aitari gal-detu nion zergatik ez zuen elefanteak ihes egiten. Laztan leunbat egin zidan buruan. “Otzanduta dagoelako”, erantzun zidanhurrena. Bitan pentsatu gabe itzuli nion galdera. “Otzandutabaldin badago, zergatik lotzen dute?”. Erantzunik jaso gabe ge-ratu nintzen. Aitak, sarrerak eskuetan, karpa barrura sartzekokeinua egin zidan, eta trumilka sartu ginen gainerako ikuslee-kin batera.

Jada etxean, kontu hari bueltak ematen jarraitu nuen: ele-fanteak ez badu ihes egiteko saiorik egiten, seinale primeranezagutzen dituela bere mugak. Elefanteak badaki ezin duelaihes egin, horixe irakatsi diotelako txikitan, dela zartadakadela makila lodietara lotu dutelako. Ziurrenik, saiatuko zen txi-kitan noiz edo noiz ihes egiten, baina luze gabe ohartuko zenezinezkoa zela. Hartara, pena handiz ondorioztatu nuen ele-fanteak ikasten duen lehen irakaspena ezintasunarena dela, etalezio hori dela memorian barneratzen duen aurrenekoa. Hor-tik pakidermoa eta gogoratzeko gaitasuna parekatzen dituenesamoldea.

Elefantearen pasadizoa alde batera utzita, egin dezadanaurrera. Izan ere, bada liluratzen nauen beste kontu bat: abia-durarena. Elefantea eta memoria lotuak dauden moduan,berdin lotuta daude memoria eta abiadura. Ohartu bazarete,

8

gertatu berri zaigun zerbait desatsegina ahaztu nahi badugu,korrika eta presaka abiatzen gara kalean aurrera, jende arteanitsu-itsuan zulo eginez, abiadurak pasadizo desatsegina ahaz-ten lagunduko digulakoan. Aitzitik, zerbait gogoratu nahiangabiltzanean, geldotu egiten dugu ibilera, kamera motelean fil-matutako pelikulen irudira, urratsa astiroagotuz doa, planetaezezagun batean lur hartzeko puntuan dagoen astronautakegingo lukeen bezala, arretatsu, lur gogorra edo biguna topa-tuko ote duen mesfidati. Zer pentsa ematen du horrek, ezta?Badirudi badagoela halako proportzionaltasun bat memoria-ren eta abiaduraren artean. Beste hainbeste esan daiteke den-borari buruz. Zenbat eta gehiago bizi, orduan eta material ko-puru handiagoa pilatzen dugu memorian, baina gero etazailagoa da hartaz akordatzea, zimurrak baitauzka nonahi.

Bestalde, badago memoria oneko jendea eta memoria txa-rrekoa. Badira aurpegiekin erraz akordatzen diren pertsonak.Uste dut fisionomistak esaten zaiela, baina ez daukat eskurahiztegia. Tamalez, badira, halaber, sekula ikusi nahi ez geni-tuzkeen aurpegiak; baita berehala ahaztu nahi ditugunak ere.Memoriak datuak biltzen ditu, baina ez dakigu zein neurrita-raino duen datu horiek dosifikatzeko ahalmena. Nolabaitesanda, biltegi erraldoi bat da memoria. Demagun hainbat ko-rridore eta galeriatan banatua dagoela. Eskuin hegalean aur-pegiak, gauza onak, txikitako kontuak… Ezkerrekoan, berriz,buruz ikasitako abestiak, pelikulen pasarte gogoangarriak,maite izan dugun norbaiten urtebetetze data, behin bakarrikmaite izan duguna, edo behin baino gehiagotan… Galdera da:nork aukeratzen ditu gogora ekarri nahi ditugun memoria

9

puskak? Zergatik pilatzen dira pasarte batzuk eta gainerakoakgaldu? Pentsatzen jarrita, dibertigarria da gure memoria ku-deatzen duen gorputz burokratiko oso bat irudikatzea, beremezulari eta kontseilari propioekin, galeriaz galeria denak,oroitzapen bihurri baten bila. Eta imajinatu oroitzapen horiekilara egiten, inprimakiak betetzen burmuinaren hemisferioe-tako batean onartuak izan daitezen. Edo imajinatu oposizioakegiten.

Dena den, Freuden esanetan, memoria txarra ez da kasua-litatea. Badira telefono zenbakiak sekula gogoratzen ez dituz-ten pertsonak. Beste hainbeste gertatzen da urtebetetze data,helbide eta abarrekin… Austriarraren ustez, deskuidu txiki ho-riek ez dira halabeharrezkoak. Subkontzientean ba omen dagogauzak ahaztu edota gogoratzeko borondate ezkutu bat, traumatxikietan eta horrelakoetan oinarritua. Alegia, memoria kon-tuetan ezer ez dela menturaz gertatzen. Beraz, gu geu gara go-goratzen dugunaren eta ez dugunaren erantzule. Bitxia daonartzea: geu gara gure memoriaren arduradun bakarrak.

Memoriaren beste fenomeno interesgarri bat déjà vu edo pa-ramnesia delakoa da. Inoiz bizi izan ez dugun zerbait jada biziizan dugula sentitzea bezalakoa. Badakizue, autobusean zoazteeta zerbait ikusten ari zarete leihotik. Ez dakizue zergatik,baina iruditzen zaizue eszena hori dagoeneko bizi izan duzuela,keinu eta hitz berberekin. Neurri handi batean, amets bat be-zalakoa da; edo, nahiago baduzue, memoriaren biltegitik ihesegin duen pentsamendu polizoi bat bezalakoa. Memoriarenetorkin bat okerreko korridorean, auskalo zein lurralde be-rriren bila… Egia esatea nahi baduzue, artikulu hau idaztean,

10

lehendik idatzia dudala sentitzen dut. Seguru tiradera bateangordeta utziko nuela, paper zaharren artean. Baina hasi orain bi-latzen… Hain zuzen ere, duela gutxi egin dut etxe-aldaira, etaoraindik ez dut etxe berria oso ondo ezagutzen. Gainera, osohandia da, eta ez dakit zehazki non utzi zituzten aldaira-en-presako morroiek nire kaxak. Bertan dauzkat nire liburuak etaorotariko eskuizkribuak. Gaizki iruditzen ez bazaizue, nahiagodut luma puntu honetan ez uztea. Denbora gehiegi hartuko li-dake paper guztiak banan-banan begiratzeak.

Baina itzul nadin harira. Beste kontu interesgarri bat Pla-tonek azaldutako teoria bat da, anamnesiarena. Haren ustez,hiltzean arimak gorputz fisikoa utzi, eta amnesia moduko batnozitzen du: ordura arte ikasitako guztia ahaztu egiten du.Mundura gorputz berri batean sartzen garenean gure arimakaurreko bizitzetan ikasitakoa gogoratzen du pixkanaka, urtee-kin, eta horri anamnesia deritzo. Zentzumenak erabili aurre-tik, gure arimak ba omen du gauzen jatorrizko izatearen ideiabat. Badaki zaldi bat zaldi bat dela, badu zaldiaren ideia, edoilargiarena, edo zuhaitz batena, edo geometriarena. Pertzep-zioaren bidez, lehendik genuen ezagutza hori berreskuratzendugu. Apur bat korapilatsua da, baina oso interesgarria. Esannahi baita gure ezagutza guztia nonbait jasoa dagoela, arima-ren memorian, eta ez dugula ezer berririk ikasten –edo ezer gu-txi, behintzat–, ikasi duguna disko gogor moduko batean ge-ratzen delako. Apurka, disko gogor hori aktibatu egiten da,martxan jartzen dugu, eta ahaztutako guztiaz jabetzen gara.Ezagutzara berriro esnatzea bezalakoa da; heriotza, berriz, bu-ruan kolpe bat jasotzea bezalako zerbait da, eta kolpe horren

11

erruz, dena ahazten dugu une batez, amnesiak jota geratzengara, baina arimak ondo gordeta dauka informazio guztia,oroitzapen-kutxa gotor bat baita.

Paper gabe geratzen ari naizenez, idazkia amaitzen joangonaiz. Bukatzeko, aspalditik bueltaka dabilkidan kontu bat jasonahi nuke. Gauza jakina da bost zentzumen dauzkagula: ikus-mena, entzumena, usaimena, dastamena eta ukimena. Bada,nire ustez, memoria litzateke seigarrena. Azken batean, ezin-bestekoa dugu memoria bizirauteko, gauzak gogoratzeko. Zen-tzumen klasikoek ez digute esaten nor garen, nola jokatu bai-zik. Memoria da guztien arteko lotura ahalbidetzen duengain-zentzumena, beste guztiak edukiz betetzen dituena. Be-gira arrainei… Leku berean bueltaka eta bueltaka, handikbehin eta berriz igarotzen ari direla ohartzeke. Gogoratzen ezdugun neurrian, ez gara existitzen. Bai, badakit Descartesekbeste modu batean idatzi zuela, baina niri horrela formulatzeagustatzen zait. Memoria gabe ez gara ezer. Pentsa, hildakoenhilarrietan ere idazten ditugu biografia laburrak, joandakoakez ahazteko. Neroni ere ilea aspaldi urdintzen hasia zait, etagauzak ahazten ari naiz dagoeneko. Eskape txiki bat bezala,tantaka-tantaka galeria guztiak estaltzen. Tarteka, izaten ditutargi uneak, eta aspaldiko kontuekin akordatzen naiz. Aurpe-giak, izenak, lekuak… Adibidez, galdetzen badidazue zein zen54ko Mundu Kopako Hungariako selekzioaren hamaikakoa,eserialdi batean esango nizueke: Puskas, Hidegkuti, Kocsis,Bosnik, Kroetowth… Zapata lokaztuak ere ikusten ditut,musika-orkestra bat doinu alai bat jotzen, dorretxo bat, alan-bre-hesiak, soineko urdin bat eguzkiaren argitan biraka eta

12

emakume aurpegi bati itsatsitako irribarrea, uniforme marra-dunak… Ez dakit zer zerikusi duten nirekin, irudi horien zeraldetan ote nagoen. Gogoan dut, baita ere, Bartoken musikaatsegin nuela; hura ere hungariarra zela, oker ez banago. Seguruloturaren bat egon behar duela hor. Tamalez, oso gutxitan iza-ten ditut argi uneak. Gero eta gutxiagotan.

Hala ere, ez naiz kexatuko. Etxe berrian oso ondo tratatzennaute. Zuriz jantzitako emakume bat dago nire kargura. Ez gal-detu haren izenik, ez baitut gogoratzen. Hori bai, goxo-goxohitz egiten dit, eta kilimak egiten dizkit arropa aldatzerakoan.Etxeak dozenaka korridore eta bihurgune dauzka, memoriakbezala. Gainera, badaude tarteka ni bisitatzera etortzen direnpertsona batzuk. Ez dakit zeintzuk diren, baina negarrez ego-ten dira gehienetan. Niri begira eta negarrez, ni neu zutoin batilotuta dagoen elefante bat banintz bezala. Elefantea ni etahaiek haurrak, negar batean beti. Eta ez dakit zergatik, niondo nago. Zaintzen nauen emakumeak behin eta berriz esa-ten dit nire seme-alabak direla, baina nik ez ditut gogoratzen.Ez dakit ezkonduta nagoen edo ez, edota emazterik izan otenuen sikiera. Kontua da nahigabetu egiten direla nigatik, etani ere nahigabetu egiten naiz haiengatik, sekula ez baitzait gus-tatu jendea sufritzen ikustea. Tira, haria galdu dut berriro ere.Zertaz ari nintzen?

13

BURUA LEIHOAN JARRITA

1

Kosta egin zaio giltza etxeko sarrailan sartzea. Pauso zalantzatieta apur bat astunez egin du aurrera, erdi ilunpean ere ezin ho-beto ezagutzen duen bidean. Korridore nagusiko argia piztu,eta emazteari egin dio dei. Erantzunik ez. Sukaldera joan, bartirekita utzi duen ardo botilari kortxoa kendu, lauki lanbrotsuakdituen edalontzia atera, eta likido gorri-beltza isuri du hartan.Eserialdi batean amaitu du, eta edariak ezpainetan utzi dionmingotsak karranpa moduko bat barreiatu dio gorputzekoataletan, hainbeste maite duen karranpa hori, tabernetan duelagutxi sentitutakoaren senide bikia. Ondoren, arrasto moree-kiko kopari begira geratu da begi uherrez. Garai batean arretahandiz garbitzen zituen edalontziak. Zapi bat –beti bera– pa-satzen zuen beiratik, eta beirak aurpegi apur bat distortsiona-tua itzultzen zion, berea baina ez guztiz berea. Oraingoa be-zalakoa. Garai batean…, egin du bere artean. Juan Marikberriro bete du edalontzia. Aspalditik daki edariz betea dago-enean beirak ez duela islarik itzultzen.

Etxeko hoztasuna izaten da azken geltokia, ahalik eta gehiengeroratzen saiatzen dena. Nahiago du lagunekin tabernetan

14

zurrutean aritzea. Lagunekin edo parean tokatzen den auzokoedozein ardo-kiderekin. Mingaina askatu, barre egin, eta, ordubatzuez bederen, eguneroko nahieza uxatu. Nahiago taberne-tako pantaila piztuta badago, edo musika durundika. Azke-naldian, turistaren batekin ere hasi izan da berriketan, dakienfrantses apurrarekin. Etxerako bidea gero eta geltoki gehiagozbetetako bidaia da, luzamenduz koroatutako erromesaldia.

2

Maribel Nekane adiskidearekin geratu da. Ez dute hitz askotrukatu. Beti izaten da horrela. Egunerokoari buruzko lauz-pabost hitz, lanaz eta seme-alabez, eta isiltasuna hurrena. Ba-dakite bidaia luzea dutela aurretik, eta izango dutela, nahi iza-nez gero, berriketarako astia. Urteak dira bidaia horierrepikatzen dutela, eta errepikapen hori beren azalaren zatibihurtu da dagoeneko, beren bizitzen luzapen edo oskol. Edobizitza bera… Hainbeste urte dira oraingoak lehengoa ordez-katu zuela…

Maribel gehiagotan ere joango litzateke. Batzuetan errietaere egiten dio bere buruari, ez dela behar beste joaten. Bere-hala, ordea, zuzenketa egiten dio bere erruduntasun aitorpe-nari: ez diotela behar beste joaten uzten. Beragatik balitz…Hala ere, baimenen mende dago. Ditxosozko baimenak…!Eta, horiek lortuta ere, batzuetan sarrera ukatu izan diotekartzelaren atarian bertan. Okerren bat dagoela, gaizki-uler-turen bat… Aitzakien zerrenda amaigabea da, eta, horrelakoak,

15

ohikoak. Gehienetan egokitzen zaion funtzionarioak ondobaino hobeto ezagutzen du Maribel, baina betiko hoztasuna-rekin agurtzen du, aldiro lehen aldiz ikusiko balu bezala. Bi-bote beltz ile sarri bat dauka sudurraren azpian, eta izerdiusaina dario, lurrin merkearekin nahasian. Usain horrek nazkaematen zion hasieran Maribeli, baina, denborarekin, ohitzeraheldu da. Igaro beharreko tramite bat da. Maribelek badaki,gainera, hoztasun horren eta gorputzean pilatutako kilometromordo horren nekearen ondotik saria jasoko duela anaia ikus-terakoan. Badaki bisitaldi laburra izango dela, beti izaten di-ren bezala, baina bisitaldi horrek indarra emango diola aurrerajarraitzeko, baita bere bizitzaren iparrorratzari giltza ematekoere. Haatik, ezin dio bere buruari ukatu bihotza erortzen zaiolaanaia lau horma estu haien artean ikusten duen bakoitzean,hura argalago eta betazpitsuago dagoela iruditzen zaion ba-koitzean. Dagoeneko hogeita bost urte igaro dira. Bizitza ba-teko ia lanaldi osoa. Txantxetan ere esan ohi dio bere buruari,inoiz erretiroa hartu beharko duela, baina badaki ez dela ho-rrelakorik gertatuko anaia handik atera arte. Eta, ateratzen de-nean, etxean hartuko du. Ez zaio berotasunik faltako. Urte ba-tzuk falta dira horretarako, eta gero eta hurbilago ikustenduen arren, parean duen malda gora amaigabea iruditzen zaioaskotan, aurretik egin duen eta igoera latzaren zama eta barruanpilatutako berunezko nekea ez aipatzearren.

Mirentxin-eko furgonetan askotan topo egiten du senide be-rekin, eta, dagoeneko, senide horiek etxekoak baino senideagodituela sentitzen du Maribelek. Alabarekin doanean leunagoaegiten zaio dena. Eider makulu paregabea izan da urteotan.

16

Hitzik trukatu gabe ulertzen dute elkar, eta itzulerako bidaia-ren garratza beti da eramangarriagoa alaba alboan izanda.Eiderrek izugarri maite du osaba. Maitasun horrek badu mi-resmenetik ere. Osaba ez da edonor. Auzoan sarritan aitortuizan diote hori. Heroi moduko bat da, zenbait tabernatako hor-metan agertzen dena. Zuri-beltzeko argazki bat, beste askore-kin batera dagoena. Hala ere, Eiderrek badaki eszenografia batbaino askoz gehiago dela, eta hainbaten itxaropena elikatu etahauspotzen duen mito horren atzean hezur-haragizko norbaitdagoela, egunerokotasun latza bizi duena, isolatuta dagoena etabisitaldien berotasuna biziki eskertzen duena. Bisita horiekdira kartzela eta kanpoko mundua lotzen dituen zilbor-hestea.Eiderrek sarritan aipatzen du “zor” hitza. “Denok eman behardugu zerbait, gutxi batzuek dena eman behar ez dezaten”.Zenbatetan irakurri ditu hitz horiek Donostiako Parte Zaha-rreko edo edozein herritako hormetan… Eiderrek maiz ixtenditu begiak gelaren bakardadean, eta ziegako iluntasuna nahizhango bizimodua irudikatzen saiatzen da. Iluntasunean iga-rotako denbora zenbatzen du. Minutu bat, bi minutu… Zen-baitetan, ordu erdi ere egon izan da horrela. Begi-ixtea errituhalako bat bihurtu da, elkartasun ekintza txiki bat, bestearenezintasunaren larruan sartzeko ahalegin bat. Zer egin beste ba-tzuek dena eman behar ez dezaten… Eiderrek osabaren argazkibat du gau-mahaian. Irribarretsu ageri da, lepo lodiko artilezkojertse gorri bat soinean, mendikate elurtu bat atzean duela.Laino apur bat ageri da ezker aldean. Atxilotu aurreko garai-koa da. Eider sarritan saiatzen da irudikatzen nolakoa zen bi-zitza garai hartan. Orduko xehetasunak eskatzen dizkio amari.

17

Maribelek xehe-xehe kontatzen dizkio. Harro dago anaiaz.Pentsatu nahi du zerbaitetarako balio izango zuela hark etabeste presoek egin zituztenak. Ondo edo gaizki ote dagoen…Puf, ez du atsegin korapilo makur horietan sartzea. Gainera, zu-zen jokatu al dute besteek ere? Ondo egin al zuten Joxi eta Jo-xean torturatu eta hil zituztenek? Eta hori ontzat jo zutenek?Eta kutxazain bat erretzeagatik hogeita hamar urteko zigorraezartzen duen epaileari txalo jotzen diotenek? Eta torturaren etadispertsioaren aurrean beste aldera begiratzen duten guztiek?Berak ez dio inori kalterik desio, ez du saltsa horietan sartunahi, beharrik ere ez. Ezagutzen du bere anaia, eta badaki no-lakoa den. Are gehiago, badaki ez dagoela bakarrik. Hala ere,kosta egiten zaio amorruari eustea komunikabideetan bereanaia bezalakoak hiltzaile odolzaletzat jotzen dituztenean,haien karikatura egiten dutenean… Zer dakite haiek? Barru-tik bizitzea ez da samurra… Baina lagundu egin behar duelasentitzen du, bultza egin behar duela, betiko ametsa hurbilagodagoela. Batzuetan, erditze baten atarian dagoelako sentsazioaizaten du, inoiz amaitzen ez den erditze batena.

3

Bizitza izoztu dela iruditzen zaio Juan Mariri. Une jakin bateanbere bizitza izoztuta geratu zen. Baina, ez, bizitzak ez dira izoz-tuta geratzen. Hautsi egiten dira, erdibitu, banandu, bider-katu… Izorratu. Une jakin batean, ordura arte bat eta bakarrazen bien bizitza izorratu egin zen. Elkar maite zuten, antzera

18

pentsatzen zuten, elkarrekin egiten zituzten planak… Mendi-zale elkartearen txango batean ezagutu zuen Maribel. Bere bi-zilagun baten lehengusina zen, eta aurkezteko eskatu zion;berriketan hasi ziren, berehala piztu zitzaion zerbait, baita hariere, antza denez… Juan Marik biziki atsegin zituen txangohaiek, gailurrerako bidean aukera ezin hobea zutelako kontu-kontari aritzeko, baina, batez ere, taldetik ezkutuan bereiztekoaukera ematen zielako noiz edo noiz, zuhaizti egoki batenbila. Musu klandestino urduri haiek ez zuten pelikuletan iku-sitakoen antzik, ezta haien xarmarik ere ziur asko, baina JuanMariri zeluloidezkoak baino grinatsuagoak iruditzen zitzaiz-kion. Egia da musu azkar eta baldarrak zirela, ez zeudela mai-tasun kontuetan oso trebatuta, orduko lagunartean ohikoazena bestalde. Juan Marik bazuen lagun bat tarteka Hendaiarajoaten zena, pelikula debekatuak ikustera. Hark xehe-xehekontatzen zizkion pelikula haietan ikasitakoak, eta Juan Ma-riren irudimenean sartzen ez ziren postura eta perbertsioen ka-talogo amaigabea egiten zion; baina, egiari zor, Juan Mariknahikoa zuen bere sexu-bizitza apalarekin. Maribel biluzikikuste hutsa gozamena zen beretzat, eta ez zuen lagunari en-tzundako sexu-gimnasia haien ur handitan sartzeko tentaziohandirik. Ezkondu ostean ere txangoetara joaten jarraitu zu-ten, baina, ordurako, ez zuten ezkutuan ibili behar elkarrimusu emateko.

Hondartzara ere joaten ziren tarteka, baita Santa Klarauhartera ere, egun-pasa. Manifestazioetan ere eskutik heldutajoaten ziren. Kuadrillako lagunek adarra jotzen zioten, “Ez-kondu zarenetik, sudurra ere ez dizugu ikusten”. Hain zeuden

19

bat eginda orduan… Alaba bat ere izan zuten elkarrekin. JuanMarik ez du gogoan ondo mamitutako erabakia izan ote zenalabarena, edo tupustean eta inkontzienteki gertatutako zerbait,beroaldi haragikoiak hartaratuta. Egia da plazerari ateak irekizizkiotela, eta, horren ondorioz, Eider jaio zela. Opari batizan zen. Hala izan zen urte askoan. Orain oinazegarria zaio ho-rretaz jardutea.

Gero eta arrotzagoak dira emaztea eta bera, gero eta ordugehiago ematen dituzte elkarrengandik bananduta, nahiz etateilatupe berean bizi. Eider bere etxe propiora joan zen bizi-tzera; ez ordea gurasoen etxetik oso urrun. Esan nahi baita ge-ografikoki; afektibitate aldetik, ezin urrunago bizi dira aita-ala-bak, bi galaxiatan. Urruntze hori are mingarriago gertatu daagian, Maribelen urruntzeari gehitu zaiolako, urruntze berarenbi korapilo direlako sokaren muturretan. Bideratzen asmatuezin izan duten zerbaiten haustura. Haiek elkarrengana jodute, bera bakarrik utzita. Edo, agian, bera izan da bakarrikegotea aukeratu duena, ezin zuelako hura guztia gehiago jasan.

Herdoila oharkabean heltzen da, isilean egiten du bere bi-dea, sugeak belarra bezala zeharkatzen du bikote baten egu-nerokotasuna. Noiz banandu ziren, baina, bien bideak? Noizkosk egin zien sugeak? Ez du gogoratzen leku eta une jakin bat,ezta gertaera jakin bat ere. Historia liburuetan zehaztasunhandiagoz bereizten dituzte haustura uneak: zerk piztu zuen ge-rra bat, zerk eragin zuen matxinada bat… Baina bikote batenbizitzaren kasuan, zaila da zehaztasun horietan sartzea. Halaere, une bat aukeratzeko eskatuko baliote, Maribelen anaiarenatxiloketaren eguna esango luke, Tomas atxilotu zuten eguna.

20

Berria jasotzea bularrean aiztokada bat jasotzea bezalakoa izanzen. Militantziaren garaia zen, konpromisoarena. Jende askosartzen zen saltsa horietan, eta herritar asko zegoen prest isileanlaguntzeko. Gauza asko hartzen zen normaltzat, egin beharre-koa. Atxiloketak eta atentatuak nonahi eta noiznahi. Dikta-duraren ondorioak, urteetako sumindura, iraultzaren distira…Zurrunbilo bat bezala ikusten du orain garai hura Juan Marik.Gazteak ziren orduan, eta gaztetasunean ia dena da zurrunbilo,baina orduko hark bide bazterrera bota zituen berdin-berdinzahar eta gazte. Ikurrina ez zen edozein bazterretan ikusten zentrapua, ez zen gauza arrunt bat, banalizatua.

Nolanahi ere, Juan Marik bazuen zerbaiten susmoa. TomasAmara aldeko pisu batean bizi zen bakarrik, errentan. Tartekageratzen ziren planen bat egiteko, mendira edo zinemara joa-teko. Hala ere, azkenaldian maiz egiten zuen kale. Loiola au-zoko auto-tailer batean egiten zuen lan, eta sarritan etortzen zenazkazalak koipe beltzez zikinduta, baita kopeta ere batzuetan.Tomas ia metro laurogeiko gizaseme argala zen, isila, kirolza-lea. Inoiz ez zen gehiegi nabarmendu eztabaida politikoetan etahalakoetan. Maribelen lagun baten bidez jakin zuten Behobiarajoaten zela noizbehinka. Hango taberna batean ikusi omen zu-ten behin baino gehiagotan tipo bizar handi batekin hizketan.Atxiloketa baino hilabete batzuk lehenago, Tomasen ikaskideohi bat hil eta beste bat atxilotu zuen poliziak kontrol batean.

Atxilotu zutenean ez zuen odol deliturik. ETAkoa izatea le-poratu zioten, atentatu bat prestatzeko lanetan murgildutaibiltzea, armak izatea… Kontua da hogeita hamabost urtekokartzela zigorra ezarri ziotela, eta Herrera de la Manchako

21

kartzelara eraman zutela, Donostiatik 600 kilometro pasa-txora.

Hala ere, bien artekoa ez zen egun horretan izorratu, eztagutxiagorik ez. Orduan elkarrekin zeuden, eta naturaltasunezhartu zuen Tomas bien arteko harremanean sartzea, beste batizatea, hirukote bat izatea. Bera ere joaten zen presoen aldekoenkartelada eta manifestazioetara; berak ere eramaten zuenemaztearen anaiaren argazkia elkarretaratzeetan. Eider ere be-raiekin eramaten zuten askotan. Lehen urteetan, autoz joatenziren anaia bisitatzera, baina errepideko astindu hura gehie-gizkoa zen, baita arriskutsua ere. Behin istripu bat izan zuten,eta ozta-ozta ez zituen irentsi parean zetorren kamioitzar ba-tek. Zorionez, bazterbideko metalezko hesiaren kontra jo, eta,urratu eta kolpe batzuk gorabehera, ez zuten inolako kalterikizan. Gestorakoek antolatutako autobusetan ere joanak zirennoiz edo noiz Herrera de la Manchara. Nolanahi ere, gidari bo-luntarioen sareko furgoneta batean joaten ziren gehienetan. Se-guruagoa zen, baita merkeagoa ere.

Baina ez. Bien artekoa ez zen hautsi Tomas atxilotu zutenegunean. Hala ere, hura kartzelan luzerako sartzea izan zen be-ren galbidea.

4

Gogoan du nola bermatzen zuen burua Juan Mariren sorbaldaleunean. Lehenbiziko urteetan izan zen hori. Senarrak leiho-aren ondoan eserita joatea atsegin zuen, paisaiari begira. Zer

22

leku utzi zuten atzean esaten zion emazteari, eta honek kon-tuak ateratzen zituen: hainbeste kilometro falta dira. Gasteiz,Miranda, Burgos, Lerma, Aranda, Madril, Consuegra… Geroeta gutxiago. Sei-zazpi orduko bidaia izaten zen. Furgonetandenetatik zegoen, berriketa atsegin zutenak nahiz bidaia isilikegitea nahiago zutenak. Ordu haiek, zeharkatu beharreko dis-tantzia hura, lautada zabal eta horitu haiek ezinbesteko tramitebat zirenTomas tarte labur batez ikusteko. Anaia txikia zenTo-mas, Maribelek baino bi urte gutxiago zituena. Etxeko argaz-kietan elkarren ondoan agertzen ziren anai-arrebak, oraininauterietako mozorroarekin, orain inude eta artzainez jantzita,baita danborra jotzen ere. Maribelek gogoan du udan Kon-txako hondartzara joaten zirenean. Putzuak eta tunelak egiteaatsegin zuten, baita olatuen erauntsiari eutsiko zion hareazkoharresi bat ere, itsasgorak beti ezabatzen zuena. Maribeli gus-tatzen zitzaion Tomasen eskutik joatea. Bietan bera zen nagu-sia, baina seguruago sentitzen zen anaia txikiaren eskutik jo-anda. Gogoan du txikitan Los Angeles eskolara pelikulakikustera joaten zirenekoa ere. Barregarriak izaten ziren ia beti:Charlot, Lodia eta Argala, Louis de Funès… Elkarrekin buel-tatzen ziren eskolatik etxera. Kaira ere elkarrekin joaten ziren,karrakelak jatera eta ur berde trinkora murgiltzen ziren igeri-lariak ikustera. Tomas ere murgiltzen zen tarteka, jendeak bo-tatako txanponen bila. Txanpon horiekin litxarreriaren baterosten zuen bientzat. Mendian inork baino arinago egitenzuen gailurrera. Kantuan ez zen hain ongi moldatzen, hori egiada. Gero, tupustean, bien aita hil zen, bihotzekoak jota, Ma-ribelek hogei urte zituela. Tomasek lanean hasi behar izan

23

zuen. Hasieran ikasketak eta lana uztartu zituen, baina, gero-ago, ezinezkoa egin zitzaion, eta alde batera utzi behar izan zi-tuen ikasketak. Zenbait lan txiki eta aldi batekoak egin ondo-ren, lagun batek lan seguruagoa eskaini zion auto-tailerrean.Maribel berehala ezkondu zen Juan Marirekin, eta haren gu-rasoen burdindegian hasi zen lanean.

Juan Mari bidaide ez duenetik, bera da burua leihoan ber-matzen duena. Dagoeneko ohitu da beiraren laztanera, are atse-gin du kontaktu hotz hori, zenbaitetan izaten duen burukomina arintzen baitio. Alboko eserlekuan Nekane edo Eider iza-ten ditu gehienetan, baina batzuetan baita senide berriren batere. Bitxia iruditzen zaio orain… Gaztetan biziki atsegin zuenSteve McQueen, eta, batez ere, Papillon eta La gran evasión pe-likulak. Hala ere, bere bizitzak ez du pelikula baten itxurarik.Ez du amets egiten anaiaren ihesaldiarekin, badaki hori ia ezi-nezkoa dela. Nahikoa abentura izaten daTomas ikustea, mapabatean behatzekin segundo pare batean zeharkatzen den dis-tantzia labur hori furgoneta baten barruan osatzea, kartzela sa-rrerako zaindarien begirada kopetilunak eta miaketak jasatea,baimena ukatuko ote dioten beldurrari ahalik eta sosegu gehie-nez aurre egitea…

Etxeko gelak bezain ondo ezagutzen ditu Maribelek Herrerade la Manchako zokoak. Fatxada zuria, adreilu kolore ilunekosabaia, leiho hesituak, banilla koloreko atea. Zaintza dorrea etatxarrantxa mehatxagarriak. Kolore zuri higatuko patioa, gri-sarekin nahasian. Kolore zuri higatukoak ere barrualdeko ko-rridoreak, pistatxo berde ukitu batekin eta lauza urdin turkesahitsekin. Erietxe baten antzekoa; baina han barrukoak ez dira

24

gaixoak. Batzuetan bihozkada ilun bat izaten du: bisita-le-kura heltzean, ez dela Tomas han egongo, eta inork ez diola ho-rren zergatia azalduko. Baina ez… Tomas han egoten da, etanahikoa zaio haren irribarrea ikustea bidaiaren nekea arintzeko.Mirari bat bezalakoa da. Badaki ez duela inoiz anaia bakarrikutziko, ez duela beste inor. Aita aspaldi hil zen, baita ama ere.Bera da anaiaren makulua, eta gogo onez onartu du zereginhori; zentzua nahiz osotasuna ematen dio bere bizitzari. Bizi-tzaren eguneroko kontuak txikikeriak iruditzen zaizkio anaia-ren sufrikarioarekin alderatuta. Gero eta garrantzi gutxiago-koak. Ezin du pentsamendu hori saihestu. Burdindegikomostradore atzean bezeroak artatzen zegoela, hutsalak egitenzitzaizkion haien kontsulta eta beharrak, haien torloju eta ti-rafondoak. Mekanikoki betetzen zituen haien eskariak, bainaanaiarengana joaten zitzaion gogoa. “Nola egongo da Tomasgaur?”. Gero eta zama handiago egiten zitzaion eguneroko jar-duna. Eskerrak Juan Marik denda saltzea erabaki zuen…

Maribel urduri egon ohi da, hurrengo bidaia noiz izango.Sentsazio kontrajarria da. Anaia ikusteko poz bizia du batetik,baina, bestetik, badaki bidaia luze eta gogorra duela aurretik,adinean aurrera joan ahala gero eta nekezagoa egiten zaiona.Hala ere, bere buruari aitortzen dio egokitu egin dela, hainbesteurteren ondotik gorputza furgonetaren eserlekura egokituzaiola, kristalaren ferekara, paisaia beti-beretara. Bera ere pai-saia horren paisaia bihurtu dela oharkabean.

25