4. Los Animales Vertebrados

130 � NATURA ZIENTZIAK, DBH 1 � © ZUBIA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �

Animalia ornodunak4

1. Animalia guztiek zer ezaugarri berdin dituztenjakitea.

2. Animalia ornodunak eta ornogabeak bereiztenikastea.

3. Ornodun talde bakoitzak zer ezaugarri nagusi dituen jakitea, eta zer bizi-funtzio egiten dituzten eta ingurunera nola moldatzen diren ikastea.

4. Gure espeziea nola sailkatzen den eta zer jatorriduen jakitea.

5. Eskema zientifikoak egiteko zer urratsi jarraitu beharzaien ikastea.

HELBURUAK

EDUKIAK

KONTZEPTUAK • Animalia-erreinuaren ezaugarriak, eta ornodunen eta ornogabeen artekodesberdintasunak. (1. eta 2. helburuak)

• Animalia ornodunak: definizioa, denek dituzten ezaugarriak eta sailkapena. (3. helburua)

• Bost ornodun taldeak: nolakoak diren, nola bizi diren, berariazko ezaugarriak etaazpitaldeak. (3. helburua)

• Giza espeziea: ezaugarriak, sailkapena eta jatorria (4. helburua)

• Irudiak, laginak, argazkiak eta marrazkiak aztertzea eta interpretatzea. (1., 2., 3. eta 4. helburuak)

• Anatomia-eskemak aztertzea eta interpretatzea, ornodun taldeak alderatzeko. (1., 2. eta 3. helburuak)

• Zenbait irizpide erabiltzea, ornodunak sailkatzeko. (3. eta 4. helburuak)

• Eskema zientifikoak egitea. (5. helburua)

JARRERAK • Ornodunak askotarikoak direla aintzat hartzea, eta haiek babestearen eta zaintzearenaldeko jarrera izatea.

• Giza espeziea askotarikoa dela aintzat hartzea eta planetako ugaztun guztien artetik bat garela ulertzea. (4. helburua)

Ingurumen-hezkuntza

Isileko ehiza era askotako interesek eragiten dute.Hartzak, azeriak eta igarabak, besteak beste, munduosoko larru-ontzaileei saltzeko ehizatzen dituzte. Arrainak,katagorriak, tximinoak, loroak, kameleoiak eta hegaztikoloretsuak, berriz, etxean maskota exotiko bat edukinahi duten pertsonei saltzeko harrapatzen dituzte.Presio horiek eta beste hainbat direla-eta, espezie askoarrisku larrian daude, betiko galtzeko zorian.

1973an, bereizi gabeko ehiza nahiz arrantza mugatzekoeta animalien salerosketa ilegalari azkena ematekonazioarteko lehen ituna sinatu zen. Baina, hala ere,arriskuak hor dirau. Espainian, Ingurumen Kontseilaritzak

lanean dihardu, 1985. urteaz gero, Galtzeko Zoriandauden Espezieetako Animaliak Suspertzeko ZentroenSarea osatzen. Zentro horietan, gaixo edo zauritutadauden animaliak nahiz abandonatuta utzitakoak hartueta albaitarien zaintzapean jartzen dituzte, ondoren,sendatuz gero, atzera ingurune naturalean aske uzteko.Herritarren laguntzak berebiziko garrantzia du.

Azpimarratu egingo ditugu mundu osoan espezieguztiak babestuta egon daitezen gizabanakook izanbeharreko jokabideak; esate baterako, maskotatzatespezie exotikoak erosteko aukerari uko egitea,laguntzaren premian den basabererik aurkituz geroEspezieak Suspertzeko Zentrorik hurbilenera jotzea,udaltzainei nahiz ertzainei deitzea, etab.

BALIOEN HEZKUNTZA

PROZEDURAK,TREBETASUNAK ETA ABILEZIAK

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 130

131� NATURA ZIENTZIAK, DBH 1 � © ZUBIA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �

EBALUAZIOKO

EBALUAZIO-IRIZPIDEAKPROBAK

1. probako 2. probako ariketak ariketak

a) Animalia-erreinuaren ezaugarriak azaltzea, eta animalia ornodunak eta 1, 9 1, 2

ornogabeak bereiztea. (1. eta 2. helburuak)

b) Argazkiak eta marrazkiak oinarri hartuta, ornodun taldeek egituraren, antolamenduaren eta funtzioen aldetik zer ezaugarri dituzten jakitea eta 2, 4, 5, 6 4, 5, 9, 10azaltzea, identifikatu eta sailkatu ahal izateko. (3. helburua)

c) Ornodunak sailkatzea, gako errazak eta behaketa-teknikak erabiliz. 3, 7 3, 7

(3. helburua)

d) Giza espeziea zer animalia taldetan sailkatzen den azaltzea, zer ezaugarri bereizgarri dituen aipatzea eta zer jatorri duen jakitea. 8 8(4. helburua)

e) Eskema zientifikoak zer diren definitzea eta horrelako eskema bat egiteko 10 6

zer urrats eman behar diren azaltzea. (5. helburua)

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK

Ingurune fisikoaren ezaguera eta elkarreragina

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ atalean (71. or.),Hegaztien arrautzak eta narrastienak gaiari buruzkozenbait galderari erantzun behar diete ikasleek.Erantzuteko, deskribatutako fenomenoen azalpenzientifikoa eman behar dute eta, horretarako, unitatekoedukiak antzeko egoera bati aplikatu beharko dizkiote.

Hizkuntza-komunikazioa

3., 6., 10. eta 13. ariketak egiteko, liburuko Funtsezko kontzeptuak eranskinera jo beharko dute ikasleek, informazioa bilatzeko.

JAKINGARRIAK atalean (68. or.), informazioaaurkezteko zenbait modu erakusten ditu Giza espeziearen sailkapena izeneko testuak. Komenida atal honi ongi erreparatzea, bertako eskemakaztertzeari ahalik eta probetxu handiena ateratzeko;horretarako, azpimarratu eskemetako elementu guztiaketa zer esan nahi duten (barrak, laukiak, marrak…).

Kulturala eta artistikoa

ZIENTZIA ZURE ESKU atalean (69. or.), Eskemazientifikoa egitea izeneko testuak argi azaltzen du zer ezaugarri bete behar dituzten eskema zientifikoek.Arrain bat adibidetzat hartuz egingo dute ikasleek, etaohartuko dira zein garrantzitsua den nolabaitekotrebetasun artistikoa izatea, horrelako eskemak egiteko baldintzak bete ahal izateko.

Norberaren autonomia eta ekimen-gaitasunaIRAKURLEAREN TXOKOA atalean, Jane Goodallen Txinpantzeekin bizitzea testua oso baliagarria dagogoeta egin dezagun sentimenduen jatorriaz etagizakion maitasun-premiaz.

Goodallen behaketak lagungarriak izango zaizkigu, gureemozio-premiak ulertzeko, eta haiei esker, bete-beteanohartuko gara emozioak gure bizitzaren zati direla etapertsona gisa hazteko lagungarri zaizkigula.

Gizarte-gaitasunak eta gizatasunaIRAKURLEAREN TXOKOA atalean gogoeta egin dugugizaki guztiok maitasuna jasotzeko dugun premiaz, etahura oinarri hartuta, gogoeta hura osatu behar dugu,gure maitasuna gainerako gizakiengana bideratzeko,gizarteko kide solidario gisa haz gaitezen ekarriko baituhorrek.

Bestalde, 7. ariketan, gizakiok ahozko hizkuntzazbestelako zer hizkuntza erabiltzen ditugun aipatzekoeskatzen zaie ikasleei. Hizkuntza horiek zertarako balioduten eta zergatik sortu izan diren aztertuz, berehalaohartuko gara gizakiok oinarrizko beste behar bat erebadugula: komunikazioa. Komunikazioa funtsezkoa da emozioak adierazteko; eta horregatik, komunikatuahal izateko ahozko hizkuntza ez beste batzuen premia duten gizabanakoekiko errespetua izateaoinarri-oinarrizkoa da, denon artean gizarte solidarioasortuko badugu.

GAITASUNAK LANGAI

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 131

132 � NATURA ZIENTZIAK, DBH 1 � FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © ZUBIA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �

IKASGELARAKO BALIABIDEAK

SAILKAPENA (I)1. FITXA4

ORNODUNEN SAILKAPENA. ARRAINAK

Ornodun guztiak kordatuen filumaren baitan daude. Talde horretakoak dira aszidiak ere; hots, bizkarrezur-errudimentu gisakoa duten animalia ornogabeak. Ornoduntzat hartzen diren animalia guztiak kordatuen baitako subfilum batean biltzen dira.

Arrainen taldea oso zabala da. Lau klase hartzen ditu bere baitan: agnatuen klasea, plakodermoena, kondriktieen klasea eta osteiktieena. Denak oso antzekoak direnez, alabaina, arrainen gainklasean biltzen dira eskuarki; eta gainerako ornodunak, orduan, tetrapodoen gainklasean sartzen dira (denek lau gorputz-adar dituztelako).

Agnatuak Ziklostomoak Arrain talde txiki bat da, eta bertako arrainekbarailarik ez izatea dute ezaugarri. Horrelakoak dira, adibidez, anfioxoa eta lanproia.

Plakodermoak Arrain primitiboak dira eta aspaldi iraungi ziren(Paleozoikoan bizi izan ziren, eta fosilei esker soilikdugu haien berri). Gorputza babesteko kanpo-oskolazutelako deitzen zaie horrela. Hegal binatuak zituzten.Itsasoan nahiz ur gezatan bizi izan ziren.

Kondriktieak Selazeoak Kartilagozko eskeletoa dute. Isats-hegal heterozerkoadute; hau da, hegalaren aldeetako bat bestea bainohandiagoa da. Ez dute zakatzak babesteko operkulurik.Marrazoak, arraiak eta manta-arraiak dira selazeoak.Talde honetakoa da ezagutzen dugun arrainik handiena:marrazo balea; planktona soilik jaten duen erraldoiizugarria, alegia.

Ostoiktieak Hezurrezko eskeletoa duten arrainak hartzen ditu barne. Isats-hegal homozerkoa dute; hots,hegalaren bi aldeak neurri berekoak dira. Buruaren bi aldeetan operkuluak dituzte, zakatzakbabesteko.

Aktinopterigioak Teleosteoak Gaur egungo arrainak dira. Hegal erradiodunakdituzte denek. Ia ingurune urtar guztietan bizi dira.

Kondrosteoak eta holosteoak

Gehienak iraungita daude, Erdialdeko AfrikakoPolypterus eta beste espezieren bat izan ezik.

Sarkopterigioak Krosopterigioak eta dipnooak

Zientzialari batzuen esanetan, lehenbizikoz lehorrakonkistatu zuten ornodun haiek krosopterigioen taldekozenbait animaliaren ondorengoak ziren. Krosopterigioguztiak aspaldi iraungi ziren, zelakantoa izan ezik.Arrain hori, orain dela gutxi arte fosilei esker soilikezagutzen genuena, berriki Afrikan aurkitu zutenberriz. Dipnooak, edo arrain birikadunak, gaur egungoakdira; uretatik kanpo ere hartzen dute arnasa eta,horregatik, lehorte-garaietan bizirik irauten dute.

Akantodoak Marrazo arantzatsuak, Paleozoikoko fosilak.

ADIBIDEAK ETA AZALPENAKARRAINEN TALDEKO KLASEAK

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 132

133� NATURA ZIENTZIAK, DBH 1 � FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © ZUBIA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �


SAILKAPENA (II)2. FITXA4

ORNODUNEN SAILKAPENA. ANFIBIOAK ETA NARRASTIAK

Anfibioak Animalia tetrapodoak dira eta metamorfosia izaten dute garapenean. Kanpo-ernalketa dutenez,urari ezinbestez lotuta daude, ohitura erdi lehortarrak badituzte ere eta batzuk oso lekulehorretan ere bizi daitezkeen arren. Biriken bidez hartzen dute arnasa.

Anuroak Isatsik gabeko anfibioak. Gaur egungo igelak eta zapoak.

Urodeloak Isatsa duten anfibioak. Arrabioak eta tritonak.

Apodoak Tropikalak, gorputz-adarrik gabeak, txikiak eta itsuak,zizareen antzekoak. Tunelak egiten dituzte lurhezeetan.

Lepospondiloak eta laberintodontoak

Era Primarioko fosilak. Oso anfibio primitiboak;esaterako, Diplovertebron izenekoa.

Narrastiak Lehortarrak dira. Oskoldun eta gorringodun arrautzak erruten dituzte. Azala ondo babestutadute, lehor ez dadin. Era Mesozoikoan izan ziren ugarien eta garrantzitsuen (dinosauroen eran, hain zuzen).

Anapsidoak Kelonioak Dortokak eta apoarmatuak. Hezurrezko eta adarkizkooskola dute. Triasikotik daude.

Euriapsidoak Fosilak. Plesiosaurioak eta antzeko itsas narrastiak,gutxi gorabehera dinosauroen garaikideak.

Anfibioek, narrastiek, hegaztiek eta ugaztunek badute gauza bat berdin: lau gorputz-adar dituzte denek; baina horibai, animalia horietako bakoitzaren gorputz-adarrak zein baino zein desberdinagoak dira. Izan ere, ez dute zerikusirik zaldien oinek eta kaioen hegoek, ezta? Batzuek, gainera, lau gorputz-adarrak galduak dituzte (esatebaterako, sugeek), eta beste batzuek bi besterik ez dituzte orain (hala nola, baleek eta izurdeek).

Anfibioak eta narrastiak odol hotzeko animaliak dira, arrainak bezala. Horrek esan nahi du gorputzeko tenperatura ingurunearen araberakoa dutela: ingurunean tenperatura baxua bada, odol hotzeko animaliakmantsoago ibiltzen dira edo geldi geratzen dira. Horregatik, ezin dira edozein ingurunetan bizi, eta gaitasun txikisamarra dute, ingurumenean aldaketak gertatzean haiei aurre egin eta bizirik irauteko.

Arkosaurioak Era Mesozoikoan nagusi ziren narrastien taldea.Dinosauro guztiak hartzen ditu barne. Ehunka espezie izan ziren, eta garai hartako lehorrekoingurune guztiak kolonizatu zituzten. Dirudienez,espezie horietako batzuetatik sortu ziren hegaztiak:arkosaurio terodontoen taldekoetatik, hain zuzen.Arkosaurio guzti-guztietatik, krokodilioak soilik bizi dira gaur egun: kaimanak, krokodiloak etaaligatoreak, alegia.

Lepidosaurioak Saurioak etaofidioak

Sugandilak, sugeak eta beste narrastiren bat; halanola, Zeelanda Berriko tuatara. Gaur egungoak dira.

Sinapsidoak Ugaztunen sorburu izandako narrasti primitiboak.

KLASEAK TALDEAK, ADIBIDEAK ETA AZALPENAK

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 133



SAILKAPENA (III)3. FITXA4

ORNODUNEN SAILKAPENA. HEGAZTIAK ETA UGAZTUNAK

Hegaztiak Arkeorniteak Narrastien eta hegaztien ezaugarriak dituzte;adibidez, narrastien antzeko hortzeria, eta bestalde, lumak, hegaztiek bezala.

Neorniteak Odontognatoak Kretazeoko fosilak.

Paleognatoak eta inpeneak

Gehienak fosilak dira, gaur egungo hauek izan ezik:kasuarioak eta pinguinoak.

Neognatoak Gaur egungo hegazti-espezie guztiak biltzen ditutalde honek. 19 ordena daude; besteak beste:antseriformeak (ahateak, antzarak, etab.), zikoniformeak(zikoina, mokozabala, etab.), falkoniformeak (belatzaketa zapelatzak), galiformeak (oiloak), paseriformeak(txori mota guztiak), kolunbiformeak (usoak)… Lehortarrak dira, eta batzuk itsasoan bizitzera osoohituta badaude ere, beti itzuli behar dute lehorrera,atseden hartuko eta ugalduko badira. Batzuekmigrazio izugarriak egiten dituzte urtero; zenbaitekplaneta osoa ere zeharkatzen dute (ipar-txenada,adibidez, Antartikatik lurralde artikoetaraino joatenda hegan).

Ugaztunak Prototerioak Talde honek Australiako zenbait ugaztun bitxi hartzenditu barne; adibidez, ornitorrinkoa eta ekidna. Lehenaurtarra da eta adarkizko moko laua du. Ekidna lehortarrada, eta tronpa laburra eta arantzak ditu. Obiparoakdira: arrautzak erruten dituzten ugaztun bakarrak.

Metaterioak Martsupialak Kanguruak, zarigueiak, etab. Gehienak Australian bizi dira. Bibiparoak dira. Kumeak txiki-txikiakjaiotzen dira eta amak sabelean (martsupioan) duen poltsan egoten dira. Poltsa horretan izatendituzte emeek ugatzak, hain zuzen.

Euterioak edo karendunak

Plazenta eta zilbor-hestea dute, eta fetua uteroanhazten da. Bibiparoak dira. 25 ordenatik gora daude;besteak beste: intsektiboroak (trikua), kiropteroak(saguzarra), primateak (tximinoak), zetazeoak(izurdeak eta baleak), haragijaleak (lehoia, tigrea,txakurra), perisodaktiloak (zaldiak) eta artiodaktiloak(behiak, antilopeak).

Antzina, narrastiak ziren munduan nagusi. Gaur egun, ordea, hegaztiak eta ugaztunak dira nagusi naturan; bereziki, ugaztunak. Odol beroko izakiak dira; hau da, inguruneko tenperaturak ez du eraginik haien jarduera-mailan. Hegazti guztiak lehortarrak dira. Ugaztunei dagokienez, berriz, planetako ingurune guztiak konkistatu dituzte.

KLASEAK TALDEAK, ADIBIDEAK ETA AZALPENAK

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 134



EUROPAKO HARTZ ARREA4. FITXA4

EUROPAKO HARTZ ARREA da gure faunan galtzeko zorian dauden animalietatik arriskurik handiena dutenetako bat. Espainian, dozena gutxi batzuk baino ez daude. Baso atlantikoko ugaztun berezkoenetako bat da.

EUROPAKO HARTZ ARREA (URSUS ARCTOS)

Helduak oso handiak dira: bi metroluze izaten dira eta 300 kg-tik gorakopisua izaten dute; belarri biribilaketa motzak dituzte, eta buztanik ez.Gehienak marroi ilunak dira, bainatartean-tartean bada kolore argiago-korik ere. Hartz heldugabeek lepokomoduko bat dute, zuri-zuria. Oinatzakoso bereziak dira: 25-30 cm ingurukoluzerakoak, zabal-zabalak, eta erpeenarrastoak agerian. Ebaki eta urratuhandiak egiten dituzte pagoen etapinuen azalean, eta ileak uzten dituz-te enborrei atxikita.

Erraz jarraitzen zaio haien arrastoari,pagoaren ezkurrak jaten baitituzte,nahikoa txukun irekita gainera. Iberiarpenintsularen iparraldeko basomistoetan bizi dira, Kantabriar etaPiriniar sistemetan (Frantziako isurial-dean gehiago); baina populazioakbakartuegi eta sakabanatuegi daude.Udan, goi-mendietako larreetan ereibiltzen da.

Neguan, hartzak lozorroan egotendira. Garai horretan izaten dituzteemeek kumeak, eta haiek, jaio orduko, titiburuen bila eta amarenilajearen babesa aurkitu nahian hasten dira berehala. Jaio berri-tan oso txikiak dira eta, gehienetan, bikiak. Aitak ez du partehartzen kumeen zaintzan.

Hartzak animalia bakartiak dira, oso lurraldekoiak, eta gauezaritzen dira ehizan; dena den, orojaleak dira eta asko jaten dute,negupasarako prestatzeko: pago- eta haritz-ezkurrak, baiak,tuberkuluak, onddoak, haratustela, arrautzak, arrainak, eztia…

Inoiz basoan hartz baten oinatza topatuz gero, erraz bereizikodugu: handi-handiak dira, oinazpiaren aztarna oso berezia duteeta erpeen arrastoa geratzen zaie.

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 135



OTSOA5. FITXA4

LEHEN, OTSOA zen Europako haragijale ugarienetako bat. Gero, urtetan eta urtetan animalia eder horiek jazartzen aritzearen ondorioz, otso kopurua izugarri txikitu zen, bai Euskadin, bai beste hainbat herrialdetan. Orain, alabaina, otso-populazioak bere onera etortzen ari dira.

OTSOA (CANIS LUPUS)

Otsoak eta artzain-txakur alemanak oso antze-koak dira, baina otsoek buru zabalagoa dute,bular estuagoa, lepo motza eta burua beheratua.Buztana zintzilik izaten dute ia beti, zenbaitotseme batera jaten ari direnean izan ezik;horrelakoetan, hierarkia agertzen saiatzen dira,eta horretarako, buztana altxatzen dute, ahoazkeinuak egin, eta belarri-pabiloiak tenteago jarri.

Jazarpena dute ehizarako teknika: ehizakiaetenik gabe jazartzen dute, erabat ahituta gera-tzen den arte edo lurrera botatzea lortzen dutenarte. Otsemeek eta otsar gazteren batek egiten duteia lan guztia; otsar dominantea, izan ere, kokalekupribilegiaturen batean egoten da, erasoa zuzentzen.Mailarik handieneko otsemeak ematen dio ehiza-kiari behin betiko hozkada jugularrean. Apodunertainak eta handiak ehizatzeko, taldean aritzen dira;baina bakarka ere ehizatzen dute: saguak eta besteugaztun txiki batzuk, bai eta haratustela ere.

Otsoak familia taldetan bizi izaten dira; hiru-bostotsoko izaten dituzte, eta kumeak urtebetez egotendira taldean. Batzuetan bi familiako taldeak ereegiten dituzte, baina ez dira inoiz izaten hamarbanako baino gehiago. Otsarren ulua lurraldetasun-seinalea da, batetik, eta bestetik, dei egiteko etaemeen jabetza adierazteko ere erabiltzen dute;neguan egiten dute otsarrek ulu, batez ere: estaltze-garaian, hain zuzen.

Udaberrian, bakarrik geratzen dira otsemeak, kumal-dia zaintzen; eta horretarako, beste ugaztun batzuengordelekuetan sartzen dira, zeinek bere zuloa moldatuondoren, edo bestela, barrunbe naturalez baliatzen dira.Otsarrek ematen diete jatekoa.

Otsoak animalia arriskutsutzat hartu izan dira beti; bainaegia esan, azken berrogeita hamar urteotan, gutxienez, otsoekez diote inongo gizaki bakar bati ere eraso, guk dakigula.Ustezko arriskugarritasun horregatik, jazarri eta ehizatu eginzituzten otso-guneetako herritarrek. Dena dela, Iberiar penin-tsulako populazioa handitu egin da azken bi hamarkadetan,Zamorako eta Leongo mendietan, bereziki.

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 136



SUGEGORRIAK6. FITXA4

BA AL DAKIZU SUGEGORRIAK BEREIZTEN? Iberiar penintsulako suge guztietatik hiru soilik dirapozoitsuak eta erraz bereizten dira kalterik egiten ez duten sugeetatik, oso desberdinak dira-eta. Fitxa honetan hemengo sugegorriei buruzko zenbait datu dituzu.

SUGEGORRIAK EDO BIPERAK (VIPERA BERUS, V. ASPIS ETA V. LATASTI)

Ezaugarri nagusi hauek bereizten dituzte sugegorriak:oso txikiak dira, 15-25 cm ingurukoak, oro har; muturberezia dute (Vipera berus sugegorriak zapala du; Viperaaspisek, gorantz altxatua; eta Vipera latasti izenekoakadar moduko bat du muturrean); sigi-saga itxurakomarrazkia dute bizkarraldean, ezkaten antolamenduaga-tik; eta isats laburra dute, buruaren atzealdeko ezkatakbezalakoa, batzuetan. Gehienetan zaputz egiten dute,baina badakite beren burua defendatzen ere; eta horre-lakoetan, erasotzeko, beren baitan ixten dira, luzatzekoprest. Bizkor mugitzen dira. Sugegorrien hozkada, osomingarria, ez da batere larria izaten gizon-emakumehelduongan; baina haurrei, adinekoei eta gaixoei kaltelarriak eragin diezazkieke. V. berus penintsularen ipar-mendebaldean egon ohi da; V. aspis, ipar-ekialdean; etaV. latastirik ez dago iparraldean. Lehenbiziko biak zuhaix-ketan gora igotzen dira udazken-bukaeran, Eguzkiarenberotasun bila, agian. V. latasti hondartzetan-eta hondarazpian erdi sartuta egoten da, ezkutatuta, ehizakiren batetorri zain.

Natrix maura sugeak, uretan ibili ohi den suge biperakarak,sugegorria dirudi bai itxuraz bai portaeraz, baina ez dakaltegarria. Natrix maura sugeek isats luzeagoa dute eta,beren osoan, aski handiagoak izan ohi dira.

Vipera berus

Vipera aspis

Vipera latasti

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 137



EGUZKI-ARRANO IBERIARRA7. FITXA4

PENINTSULAKO HEGAZTI HANDIENTSUENA eta dotoreena ere galtzeko zorian dago. Baso mediterraneoko berezko espezieetako bat da, baina gaur egun, penintsulako hego-mendebaldean soilik daude.

EGUZKI-ARRANO IBERIARRA (AQUILA HELIACA ADALBERTI)

Eguzki-arrano iberiarrak hegazti handi-handiak ditugu: 80 cminguru luze dira, pausatuta. Lumen kolorea arre beltzaxka da,eta pileoa eta garondoa horiak edo zuriak dituzte. Sorbalda-lumakzuri-zuriak dira. Orban zuri hori erraz ikusten zaie hegan doaze-nean ere, hegalen aurreko ertzean zehar zerrenda zuri-zuriaagertzen baitzaie. Isats karratua dute, motza eta zabala, etabost-zazpi zinta gris izaten dituzte. Hegan dabiltzanean, hegoakzuzen-zuzen izaten dituzte, ez angeluan aurrerantz jarrita.Banako gazteak kolore argiagokoak dira; gero, lumak ilunduegiten zaizkie, adinean aurrera egin ahala.

Zuhaitz handi bakartuen adar garaietan egiten dute habia(batez ere, koniferoetan), paduretatik edo estepetatik hurbil.Banako batzuek urtaroko migrazioak egiten dituzte.

Kokapenari dagokionez, penintsularen hego-mendebalde osoandaude: Extremadurako larreetatik Huelvaraino eta Iberiar goi-lautadaren hegoaldeko alderdirik mendebaldekoenean.

Apodun ertainak jaten dituzte, bai eta karraskariak, txoriak,haratustela… ere, eta ehizarako teknika hau darabilte: heganez oso goian ez oso behean ibiltzen dira, eta ehizaki bat ikusita-koan, bizkor eta indartsu oldartzen zaizkio, erpeak aurrerantzjarrita.

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 138

EZAUGARRIAK 2. BANAKOA 3. BANAKOA 4. BANAKOA


GIZAKION EZAUGARRIAK ERREGISTRATZEA ariketa interesgarria da beti. Izan ere, kanpo-ezaugarri ugariri dagokionez, asko-askotarikoak gara. Aldakortasun horretaz ohartzeko, geure buruari, senideei edo/eta adiskideei begiratzea besterik ez dugu. Nahi al duzu gizakiaren zenbait ezaugarri aztertu? Bete beheko taula, inguruko lau lagun aztergai hartuta.


DATUAK ERREGISTRATZEA8. FITXA4

Gizonezkoa/emakumezkoa

Ile-kolorea (horaila/beltza/gaztaina-kolorekoa...)

Begi-kolorea (urdinak/berdeak/arreak/beltzak)

Ile kizkurra / izurtua / lisoa

Ileak punta moduko itxuradu kopetan (bai/ez)

Oreztatxoak dituaurpegian (bai/ez)

Azal-kolorea (zurbila/beltzarana/arrosa...)

Sudurraren forma,albotik ikusita

Sudurmotza/sudurluzea

Sudur zabala / sudur estua

Ezpain lodiak / ezpain meheak

Zulotxoak ditumasailetan (bai/ez)

Zulotxoa du kokotsean(bai/ez)

Aurpegi karratua/biribila/obalatua/triangeluarra

Kokots irtena du (bai/ez)

Belarri-gingila aurpegiariatxikita du (bai/ez)

Esku-ahurra karratua du(bai/ez)

Hatzak esku-ahurra bainoluzeagoak dira (bai/ez)

Hatz luzea hatz erakusleabaino luzeagoa da (bai/ez)

Erakuslea nagia bainoluzeagoa, edo alderantziz

ZENBAIT LAGUNEN EZAUGARRIEN DESKRIBAPENA

1. BANAKOA

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 139



ANIMALIA ORNODUNAK NON IKUSI9. FITXA4

BEHAKETA ETA ESPERIMENTU ERRAZAK

• Edozein herritan edo hiritan pasieran gabiltzala, nahiko animalia ikusikoditugu; hegaztiak, batez ere. Txolarreak, usoak eta araba-zozoak osoarruntak izaten dira herri-hiri guztietan. Bestalde, kostaldeko lekuetannahiz ibaiertzean dauden herrietan-eta, kaioak izaten dira; izan ere,hondakinak jaten dituzte kaioek, eta herri-inguruetan nahikoa zaboregoten da. Leku jakin batzuetan, beste hegazti batzuk ere izaten dira; ha-la nola, mikak, zozoak eta pagausoak (basauso mota bat dira). Berez,mendietako hegaztiak dira denak, baina apurka-apurka, herri-hirienkanpoaldean kokatuz joan dira. Ugaztunei dagokienez, arratoiez etasaguez gain, erraza da saguzarrak ere ikustea iluntzean, parkeak etalorategiak dauden lekuetan.

Herri- eta hiri-inguruak

• Mendiko bota onak eta prismatikoak; besterik ez dugu behar egun-pasamendira joan eta animalia-espezie asko eta asko ikusteko. Hori bai, ugaz-tunak ikusi nahi baditugu, ezinbestekoa izango dugu eguna argitu bainolehen irtetea, goazen lekuan zer animalia dauden eta non dauden jakitea,eta ondo ezkutatzea. Gogoan izan haize kontra jarri behar dela; bestela,izan ere, haize alde badugu, edozein animaliak berehala adituko du gureusaina, eta ihes egingo du.

• Mendiko animalia guztietatik zirraragarrienetako bat basahuntz piriniarrada. Ez da batere erraza halakorik ikustea, mendi batzuetan ugari egona-gatik ere. Sarrioa ere aski arrunta da. Mendietako lekurik garaienetanbizi dira denak.

• Zenbait menditan oso erraz ikusten den animalia bat sai arrea da.Horrelakoek harkaitzetan egiten dute habia, eta zorte apur bat izanezgero, hegazti handi horien habia multzoren bat ikusteko aukera izangoduzu.

• Gogoratu ez duzula inoiz horrelako ibilaldirik bakarrik egin behar etakomeni dela beti gidari edo lagun adituren batekin joatea.

Mendiko animaliak

• Urmael-inguruetan, arrainak, anfibioak eta hegaztiak ikusten dira batezere. Arrainen artean, erraz aurkitzen dira ganbusiak (kanpotik sartutakoanimalia txiki bat), mazkar arantzadunak, perkak, karpak… Landare urtarrezestalitako ur-bazter batzuetan zapaburuak bizi dira, eta gerta liteke igelhelduren bat aurkitzea. Hegaztiei dagokienez, anatidoak dira ugarienakurmaeletan eta zingiretan: basahateak, ahate gorriztak, ahate mokozabalak,zertzetak, murgilariak… Eta horiez gain, erraz ikusten dira, halaber,murgilak eta kopetazuriak, besteak beste. Zingira-mirotza da ekosistemahorretako hegazti harrapari garrantzitsuena da, eta urmaelen eta zingirengainean hegan ibiltzen da, janari bila.

Urmaelak eta zingirak

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 140



HEGAZTIEI BEHATZEA10. FITXA4

Materiala

• Oinetako erosoak eta arropa egokia.

• Prismatikoak.

• Hegaztiei buruzko gidaliburu on bat (liburu-denda espezializatuetan izaten dituzten horietakoak).

Begiratu ingurura, ea hegaztirik baden

Bilatu informazioa, zure etxetik hurbil hegaztiak erraz non ikusi ohi diren jakiteko. Jo zure herriko udalera, ibilbideen berri izateko eta informazioa bilatzeko.

Jada mendira joandakoan, bilatu hegaztieibehatzeko leku egoki bat. Parke naturalbatzuetan, behatoki egokiak izaten dituztefinkatuta, erosoak eta toki onean jarriak, lekuko fauna ezkutaleku egokietatik aztertu ahal izateko.

Begiratu ingurura; hasieran, begi hutsez.Begiratu ea une horretan hegaztirik baden,hegan edo pausatuta, lurrean, zuhaitzetannahiz uretan.

Hegaztiren bat ikusten baduzu, jarriprismatikoak hara begira. Aztertu hegaztiaren ezaugarri nagusiak: kolorea,neurria, gorputzaren nahiz mokoaren forma, etab. Hegan badabil, erreparatu ondo siluetari. Datu horiei esker, ikusitakohegaztia zer espezie den jakin ahal izangoduzu, gidaliburua baliatuz.

Behaketarako iradokizunak

Ez da erraza prismatikoak azkar erabiltzea.Beraz, saiatu ahalik fokatuena egon daitezen,hegaztiak zer distantziatara dauden kontuanhartuz. Horretarako, behatoki gisa aukeratutakolekuan egondakoan, hartu erreferentziatzaturrutiko zuhaitzen bat eta fokatu ongi ikusi arte.

Bestalde, begi hutsez hegazti bat ikusitakoan,erreparatu erreferentzia-puntu argi batekikonon dagoen: zuhaitz batekiko, etxe batekiko,muino batekiko, etab. Bestela, izan ere, zailegingo zaizu gero prismatikoekin aurkitzea,prismatikoetan zehar ikus-eremua askoztxikiagoa da-eta.

Hegazti bat hegan ikusiz gero, gogoratuprismatikoen fokatze-gurpila birarazi eginbehar duzula, hegaztia hurbiltzen edourruntzen den heinean. Horrek trebetasunapur bat eskatzen du.

Azkenik, izan beti gogoan mendikosegurtasun-neurriak eta jokabide-arauak. Alde egindakoan, utzi dena lehen zegoenbezala (edo lehen baino hobeto), ez piztu inoiz surik, ez atera bideetatik, etab.

4

3

2

1

4

3

2

1

Helburua

Irtenaldi bat egitea, hegaztiak aztertzeko.

Hurrena mendira joandakoan, saiatu hegazti hauekikusten:

• Kaskabeltza. Txori txiki-txikia da, urdinxka eta osoarrunta. Orban hori bat du hegoetan, eta mozorrobeltza, aurpegian.

• Zozoa. Txori handi samarra da, beltza, eta moko gorriadu. Txio eztia egiten du, baina oso ozen.

• Argi-oilarra. Hariztietako txori eder-ederra da. Luma-gandor bat du buruan. Ez da oso arrunta, baina errazikusten da.

• Basoiloa. Estepetan bizi da eta oso leku jakinetansoilik ikus daiteke, erraz baina, leku horietan oso ugariabaita. Penintsulako hegaztirik handiena da.

• Lertxuntxoa. Zikoina txiki bat dirudi. Zuria da eta mokohoria du, luze-luzea. Hezeguneetan oso ugaria izatenda, horrelako ekosistemetan bilatzen baitu jatekoa.

• Zikoina. Oso erraz ikusten da, habia kanpandorreetanegiten du-eta. Zikoinen ohitura horretaz baliatuta, bila-tu habia bat, ea ikusten duzun bikoterik elkar gorteia-tzen.

EGIN BEHARREKO LANAK

PROZEDURA

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 141



1. ESKEMA MUTUA4ORNODUNAK ETA ORNOGABEAK

UGAZTUNEN EZAUGARRIAK

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 142



2. ESKEMA MUTUA4HEGAZTIAK

LUMEN ATALAK

NARRASTIAK

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 143



3. ESKEMA MUTUA4ANFIBIOAK

ARRAINAK

UGAZTUNAK

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 144



IRADOKIZUNAK4SAREAN

ESPAINIAN BABESTUTA ETA GALTZEKOZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK

http://ecologistasenaccion.org/accion/especies/vertebrados.htm

Animalia ornodunen taxon askori buruzko informazioabiltzen du; batez ere, arrisku handienean daudenanimaliei eta habitatei buruzkoa.

THE HALL OF MAMMALS

http://www.ucmp.berkeley.edu/mammal/mammal.htm

Kaliforniako Unibertsitateko Paleontologia Museoarenorria. Ugaztunen dibertsitatea aztertzen du, eboluzioarenikuspegitik.

NATIONAL GEOGRAPHIC.COM KIDS

www.nationalgeographic.com/kids/creature_feature/0004/polar.html/archive/

Animaliei buruzko ikusizko entziklopedia bat da, eta hotsak, datu dibertigarriak, bideoak… ditu.

LIBURUAK

Atlas de los mamíferos terrestres de EspañaPALOMO J. L. Ingurumen Ministerioa. Espainian dauden espezieen eta habitaten kokapenarieta kontserbazio-egoerari buruzko inbentarioa egitekoproiektua.

Atlas y libro rojo de los anfibios y reptiles de EspañaJ. M. PLEGUEZUELOS. Parke Naturalen ErakundeAutonomoa.Herpetofauna zaintzeko funtsezko tresna. Informaziohau biltzen du, espezie bakoitzeko: taxonomiariburuzko informazioa, deskribapena, kokapena, bariaziogeografikoa, altitudezko maila eta habitatak, ugalketa,elikadura-habitatak, gizarte-antolamendua etajokabidea.

Arte de pájarosPABLO NERUDA. Lynx Edicions argitaletxea. Txileko poeta hark ederki islatu zuen liburu honetanbere txorizaletasuna, bai eta bere jaioterriko (Txileko)berezko aberastasuna ere.

El reino animal. Proyectos apasionantesS. HEWITT. Panamericana Editorial argitaletxea.Irakurle gazteei animalien munduan sartzeko leihoazabaltzen die: nola hartzen duten arnasa, zer jatenduten, eta nola mugitzen, hazten eta ugaltzen diren.Zenbait proiektu urratsez urrats nola egin ere azaltzendie gazteei: zizare-hazkuntza bat nola sortu, birikeneredu bat nola egin eta lorategian txorientzako habiabat jartzeko kutxa bat nola prestatu.

DVD/FILMAK

Ártico y Antártico. Colección BBC Naturaleza. Poloei buruzko dokumentala da, eta bertako animalienjokabidearen eta bizimoduaren berri izateko aukeraematen du.

Jungla Tropical. Colección BBC Interactivo. Ikasleak junglan barneratuko dira, eta batek daki ez ote duten jaguar batekin edo gorila handi batekinaurrez aurre topo egingo.

Los animales son gente maravillosa. Warner BrossEntertainment. Zuzendaria: Jaime Uys. Zuzendariak lau urte eman zituen, eta 100.000 miliaegin, animalien jokabideari buruzko ikuskera ironikohau filmatzeko, eta merezi izan zuen: dozenaka eszenabikain, harrigarri eta dibertigarri atzeman zituen.

Jane Goodall’s wild chimpanzees (ingelesez).Zuzendaria: David Lickley.Berrogei urtez, Jane Goodall zoologo bikaina Afrikakotxinpantze basatiei beha aritu zen. Film honekemakumezko zientzialari haren bizimodua eta lanaaztertzen ditu, eta enfasi berezia jartzen du harkaztergai izan zituen txinpantzeetan.

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 145


EBALUAZIOA

1. EBALUAZIO-PROBA4Zer irizpide erabiltzen da, armiarmak animalia ornogabeen taldekoak direla esateko? Aipatu zer ezaugarri dela-eta bereizten diren armiarmak beste izaki bizidun batzuetatik (adibidez, landareetatik).

Animalia ornodunen artetik zer talde dira homeotermoak? Azaldu zer esan nahi duen ezaugarri horrek.

Esan zer animalia den argazkikoa. Ornodunen zer taldetakoa da? Animalia horren zer ezaugarri direla-etasailkatu duzu talde horretan?

Zer kategoriatan sailkatzen dira ornodunak, arnasa hartzeko moduaren arabera? Zer animalia talde daudekategoria bakoitzaren barruan? Azaldu zer organo erabiltzen duten arrainek arnasa hartzeko.

Azaldu zer ezaugarri nagusi dituzten anfibioek. Deskribatu zer aldaketa izaten dituzten anfibioek bizitza osoaneta azaldu zertan diren desberdinak gainerako ornodunekiko.

Zer bi ernalketa mota dituzte ornodunek? Zergatik dira marrazoak obobibiparoak? Zer beste ezaugarrikbereizten dituzte marrazoak gainerako arrain motetatik?

Sailkatu beheko animalia eta adierazi eskeman animalia horren taldekoen ezaugarriak. Aipatu zer azpitaldetanbanatuta dagoen talde hori eta zer azpitaldetakoa den beheko animalia.

Zergatik da gizakia animalia ugaztuna? Zertan desberdintzen da gainerako ugaztunetatik (adibidez, katua)?

Adierazi esaldi hauetatik zein diren okerrak eta zergatik:

a) Anfibioek bereizgarri hauek dituzte: lau gorputz-adar dituzte, biriken eta larruazalaren bidez hartzen dutearnasa, poikilotermoak dira eta metamorfosia dute.

b) Animalia bibiparoek emearen gorputzaren barnean garatzen dituzte arrautzak.

c) Ornogabe bakar batek ere ez du eskeletoa.

d) Animaliek ezaugarri hauek dituzte, besteak beste: sentikortasun handia dute, nutrizio heterotrofoa, etazelula eukariotoak.

Zer dira eskema zientifikoak? Hegazti baten eskema zientifikoa egin beharko bazenu, kanpo-anatomiako zerelementu marraztu beharko zenituzke?

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 146


EBALUAZIOA

2. EBALUAZIO-PROBA4Zer ezaugarri direla-eta esan dezakegu elefanteak animaliak direla? Zer animalia taldetakoak dira? Zer ezaugarri dituzte desberdin elefanteek eta belakiek?

Zer bi animalia talde handi daude eta zertan dira desberdinak? Zer eskeleto mota dute ornogabe batzuek?

Begiratu beheko irudiei. Esan zer ornodun taldetakoa eta zer azpitaldetakoa den bakoitza. Azaldu berezko zer ezaugarri dituzten talde horretako animaliek. Zer ezaugarri dituzte desberdin beheko bi animaliek?

A B

Egin taula bat, hegaztien eta narrastien hiru ezaugarri desberdin adierazteko.

Adierazi esaldi hauetatik zein diren okerrak eta zergatik:

a) Bizkarrezurra izateak bereizten ditu ornodunak ornogabeetatik.

b) Hegaztiak ornodun poikilotermoak dira eta gorputz aerodinamikoa dute.

c) Metamorfosia duten ornodun bakarrak narrastiak dira.

d) Arrainek igeri-maskuria dute eta, hari esker, zer sakonerataraino sartu kontrola dezakete.

Zer dira eskema zientifikoak? Zure ustez, zergatik egin behar dira eskema errealistak, egiazko proportzioakgorde, eta behatutako elementuaren atal nagusiak adierazi?

Sailkatu eskemako animalia, idatzi laukietan taldearen ezaugarriak eta azaldu nola gertatzen den metamorfosia.

Esan zer animalia-espezieri dagozkion ezaugarri hauek: ugaztun hankabikoa da, garun handia du, ez du buztanik eta lau gorputz-adar ditu. Azaldu zer ezaugarri direla-eta sailkatzen den ugaztunen taldean.

Arrainak bi azpitaldetan sailkatzen dira, zer eskeleto mota duten kontuan hartuz. Zer izen dute azpitaldehoriek? Non bizi dira arrainak, nola hartzen dute arnasa, zer jaten dute eta nola ugaltzen dira?

Zer ornodun talde dira poikilotermoak? Azaldu ezaugarri hori. 10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 147


Zer azpitaldetan sailkatzen dira arrainak, eskeleto motaren arabera? Eman adibideak.

Zer ornodun taldetan daude animalia urtarrak?

Zein da arrainen zentzumen-organoa? Non dute eta zertarako balio die?

Arrain guztiek al dituzte ezkatak? Zer arrain taldekoek ez dute ezkatarik, dentikuluak baizik?

Zer ernalketa mota dute anuroek, eta nola gertatzen da? Eman adibide bat.

Zer esan nahi du animalia obobibiparoa izateak? Zer ornodun taldetan daude espezie obobibiparoak?

Ornodunen arteko desberdintasunak:

a) Nolako azala dute anfibioek?

b) Zertan dira desberdinak narrastien ezkatak eta arrainenak?

c) Ba al da mokoa duen narrastirik?

Zer-nolako garrantzia du narrastien arrautzek oskola izateak? Aterako al lirateke aurrera arrainen eta anfibioenarrautzak bezalakoak balira; hots, mintz fin-fin batek soilik babestuko balitu? Zergatik?

Zer narrasti taldetakoak dira sugandilak? Eta sugegorriak? Eta apoarmatuak?

Zer jaten dute lertxunen antzera moko luzea eta puntazorrotza duten hegaztiek?

Aipatu gizakiak berezkoak dituen lau ezaugarri.

Azaldu zer baldintza bete behar ditugun, eskema zientifikoak zuzen egiteko.

Azaldu zertan datzan igelen metamorfosi-prozesua eta aipatu berezko zer ezaugarri dituzten anfibioek.

Ornodunen arnasketa:

a) Zer animalia ornodunek hartzen dute arnasa zakatzen bidez?

b) Zer animalia ornodunek hartzen dute arnasa biriken bidez?

c) Ba al dago animalia ornodunik, arnasa beste modu batera hartzen duenik? Asnasa hartzeko modu hori aski al da bere kasa? Ala beste modu baten osagarri baino ez da? Azaldu.

Definitu:

a) Animalia poikilotermoak.

b) Metamorfosia.

c) Obobibiparoak.

d) Zakatzak.

15

14

13

12

11

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

ANIZTASUNAREN TRATAERA

ZABALTZEKO4834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 148



FINKATZEKO4Zertan dira desberdinak animalia ornodunak eta ornogabeak? Eman adibide bana.

Osatu taula hau:

Ornodunen zer bost talde daude? Idatzi. Ondoren, azaldu zer ezaugarri nagusi duen talde horietako bakoitzak;hots, zerk bereizten dituen gainerako taldeetatik.

Obiparoak ala bibiparoak dira arrainak? Arrazoitu erantzuna.

Zer ornodun taldetakoak dira poikilotermoak? Zer esan nahi du poikilotermo hitzak?

Zerez estalita dute hegaztiek gorputza? Nola ugaltzen dira hegaztiak?

Azaldu anfibioen metamorfosi-prozesua.

Narrastiak:

a) Zerez estalita dute narrastiek gorputza?

b) Narrasti guztiek al dituzte hankak? Zeinek ez dute hankarik?

Osatu taula hau:

Ugaztunak:

a) Bibiparoak al dira ugaztunak? Zergatik?

b) Ugaztunak homeotermoak omen dira. Zer esan nahi du horrek?

c) Zertan dira desberdinak gizakien taldekoak eta gainerako ugaztunak?

Azaldu berezko zer ezaugarri dituzten arrainek.11

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

Bizkarrezurra

Birikak

Hegalak

Hegoak

Igeri-maskuria

Buztana edo isatsa

Oskola

Ornodunen organoak Zer dira eta zer taldek dituzte?

Kanpo-ezaugarri aipagarriak

Barne-anatomiaren ezaugarri garrantzitsuak

Hegaztiak

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 149

Bi taula hauen bidez, labur-labur azalduko dugu zertan diren berdinak animalia guztiak eta zerk bereiztendituen animalia taldeak elkarrengandik. Lehenbiziko taulan, azaldu animalien ezaugarri bakoitza, idatziz; etabigarrenean, azaldu adierazitako ezaugarrietatik zer mota dauden. Bilatu informazioa liburuan.

Definitu animalia-erreinuko bi talde nagusiak. Aipatu talde bakoitzeko zenbait animalia.

2

1



1. FITXA: ZER DIRA ANIMALIAK? (I)EGOKITZAPEN KURRIKULARRERAKO PROPOSAMENA4

IZENA: MAILA: DATA:

Zelulak eta ehunak

Elikadura

Ezaugarriak

Animalia-erreinuaren ezaugarriak

Azalpena

Elikagaiak

Enbrioi-garapena

Zer ingurunetan bizi diren

Eskeletoa

Ezaugarriak

Animalia-erreinua banatzeko ezaugarriak

Motak

Ornogabeen taldea

Definizioa:

Adibideak:

Ornodunen taldea

Definizioa:

Adibideak:

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 150


4 ANIZTASUNAREN TRATAERA

1. FITXA: ZER DIRA ANIMALIAK? (II)EGOKITZAPEN KURRIKULARRERAKO PROPOSAMENA

Osatu animalia-erreinuko izakien bizi-funtzioei buruzko taula hau. Azaldu zertan datzan funtzio bakoitza.

Definitu termino hauek. Baliatu liburuko informazioaz eta, behar izanez gero, jo entziklopedia batera.

• Odola:

• Digestio-aparatua:

• Zirkulazio-aparatua:

• Giharra:

• Ugalketa asexuala:

• Animalia obiparoa:

4

3

Funtzioa

Animalien bizi-funtzioak

Azalpena

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 151

� CIENCIAS NATURALES 1.° ESO � FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. �



2. FITXA: ANIMALIA ORNODUNAK (I)EGOKITZAPEN KURRIKULARRERAKO PROPOSAMENA

IZENA: MAILA: DATA:

Erantzun galdera hauei. Bilatu informazioa liburuan.

• Zer eduki behar du animalia batek, ornodunen taldean sartzeko?

• Nola ugaltzen dira ornodun guztiak? Enbrioi-garapenari dagokionez, animalia obiparoak dira ugarienak ala bibiparoak dira ugariagoak?

• Zer arnasketa-organo dituzte ornodunek?

Osatu ornodun taldeei buruzko fitxa hauek. Idatzi atalen izenak marrazkietako laukietan. Beste ezaugarribatzuk laukian, idatzi talde bakoitza ondoen deskribatzen duten ezaugarriak.

2

1

Taldea:

Zerk estaltzen du azala?

Gorputz-adarrak:

Arnasketa:

Elikadura:

Beste ezaugarri batzuk:

Taldea:


Gorputz-adarrak:

Arnasketa:

Elikadura:


834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 152



2. FITXA: ANIMALIA ORNODUNAK (II)EGOKITZAPEN KURRIKULARRERAKO PROPOSAMENA

Taldea:


Gorputz-adarrak:

Arnasketa:

Elikadura:


Taldea:


Gorputz-adarrak:

Arnasketa:

Elikadura:


Taldea:


Gorputz-adarrak:

Arnasketa:

Elikadura:


834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 153



KULTURANIZTASUNA

5. Ezkatak

7. Sabel-hegala

6. Operkulua

2. Isats-hegala

1. Bizkarrezurra1. ARRAINA

4. Bizkar-hegala

3. Albo-lerroa

ARRAINA

Errumanieraz Arabieraz

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Txineraz

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

1

2

3

4

5

6

7

8

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 154


ERANTZUNAK4GOGORATU ETA ERANTZUN

1. Organismo orok, animalia-erreinukoa dela esateko, ezaugarrihauek izan behar ditu: zelulaniztuna izan, zelula eukariotoakeduki, nutrizio heterotrofoa eduki, zentzumen-organoak edukieta lekualdatzeko gai izan.

2. Gorputza ilez estalita izatea, buztana izatea, bai eta ezproia,hankak, mokoa eta hortzak ere, arrautzak errutea eta kumeakelikatzeko ugatzak izatea.

3. Ilea ugaztunek dute berezko; mokoa, hegaztiek; arrautzenbidez ugaltzea, arrainek, narrastiek, anfibioek eta hegaztiek;eta azkenik, ugaztunek soilik elikatzen dituzte kumeakamaren esneaz.

Bilatu erantzuna

Ugaztun monotrematua da; hau da, obiparoa da, mokoa etahortzak ditu, baina kumeei titia ematen die.

ARIKETAK

4.1. Zelula eukariotoek nukleoa dute, baina pareta zelularrik ez.

4.2. Ez, animalia guztiak ez dira lekualdatzeko gai. Polipoak etaitsas trikuak, adibidez, substratu batean finko bizi dira.

4.3. Belarjalea. Landareak jaten dituen animalia. Esaterako,behiak eta zaldiak.

Haragijalea. Animaliei dagokienez, beste animalia batzukjaten dituena; esaterako, lehoia eta tigrea.

Orojalea. Animaliei dagokienez, landareak eta animaliakjaten dituena.

4.4. Endoeskeletoa barne-eskeletoa da; esaterako, ornodunekdutena. Exoeskeletoa, berriz, kanpo-eskeletoa da, etaanimalia ornogabeek izaten dute horrelakoa; adibidez,intsektuek.

4.5. Talde horretako animalia eme guztiek ugatzak dituztela-ko deitzen zaio taldeari ugaztunak. Hitz hori ematen da,beraz, aditzera: ugatzak.

4.6. Guruina. Organismoaren funtzionamendurako beharrezkodiren zenbait substantzia jariatzen dituen organoa, odole-ra edo gorputzetik kanpora.

4.7. Hizkuntza idatzia, gorputz-mintzaira eta keinu-hizkuntzaerabiltzen ditugu, besteak beste.

4.8. Hegaztiek, arrautzak errun ondoren, txitatu egin beharizaten dituzte, txitak jaio arte. Narrastiek, berriz, ez;arrautzek estalki babesgarri bat dute, ez deshidratatzeko,eta aita-amek ez dute txitatu beharrik.

4.9. Gorputz aerodinamikoa dutelako eta beste ezaugarrihauek dituztelako egiten dute hegan hegaztiek: hegoakdituzte; egitura arin-arinekoak dira, hezur hutsak dituz-telako; eta oso bularrezur garatua dute.

4.10. Adarkizkoa. Adarraren materialez eginda dagoena edoadarraren ezaugarriak dituena.

4.11. Igelek kanpo-ernalketa dute.

4.12.

4.13. Metamorfosia. Animalia askok arrautzatik atera eta heldubihurtu bitartean izaten dituzten aldaketak; esaterako,zapaburuak igel bihurtzen dira.

4.14. Isats-hegalak higiarazten edo bultzatzen ditu arrainak,nagusiki.

4.15. Arrain kartilagodunek (esaterako, marrazoek) kartilagozkoeskeletoa dute, operkulurik ez, obobibiparoak dira etabarne-ernalketa dute. Arrain hezurdunek, berriz (adibidez,barboak), hezurrezko eskeletoa dute, operkuluak dituzte,obiparoak dira eta kanpo-ernalketa dute.

4.16. Ikertzaile batzuek neanderthal izeneko izakia Homosapiens espeziearen barruko subespezietzat hartzendute, uste dutelako talde horietako bateko arrek bestetaldeko emea estaliz gero izaki ugalkorra jaioko litzate-keela eta, beraz, ez direla bi espezie, espezie bereko bisubespezie baizik.

4.17.

4.18. Zerrendako lau ezaugarriak dagozkio animalia-erreinuari,baina c) eta d) ezaugarriak talde batzuek soilik dituzte.

4.19. Hezur motz artikulatuak dira ornoak eta animalia orno-dunen bizkarrezurra osatzen dute.

4.20. Aldebiko simetria ornodunen ezaugarri bat da eta esannahi du zernahi ornodunen gorputza bi erdi simetrikotanbana daitekeela, plano bakar baten bidez. Simetria horikanpokoa soilik da; izan ere, barne-organoak asimetri-koki banatuta daude gorputzean. Ez dago ornodunik,aldebiko simetria ez duenik.

4.21. a) Ugaztunak izanik arnasa hartu beharra dutelako igobehar dute baleek tartean behin uraren gainazalera.

b) Baleek sudur-hodietatik jariatzen duten aire beroada bizkarretik botatzen duten zurrusta.

c) Igeri egin dezaten eta uretan ibil daitezen gorputzaerodinamikoa dutelako ez dute belarririk ugaztunitsastarrek; belarriek, izan ere, traba egingo liekete.

4.22. D irudiko hegaztiak haragia urratzen du (a); C irudikoakintsektuak uretan bilatzen ditu (b); A irudiko hegaztiakaleak jaten ditu (c); eta B irudikoak zura zulatzen du,intsektuak bilatzeko (d).

ZAPABURUAK IGEL HELDUAK

Uretan bizi dira Lehorrean bizi dira

Zakatzak dituzte

Isatsa dute

Birikak dituzte

Hankak dituzte

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 155


ERANTZUNAK 44.23.

4.24. a) Ornodun poikilotermoek gorputzeko tenperatura ingu-runearen araberakoa izaten dute; hau da, ezin duteautorregulatu.

b) Animalia poikilotermoek ezin dute gorputzeko tenpe-ratura autorregulatu. Homeotermoek, berriz, bai, zer-nahi ingurunetan daudela ere.

c) Narrastiak, arrainak eta anfibioak dira ornodun poiki-lotermoak. Eta homeotermoak, berriz, ugaztunak etahegaztiak.

4.25. Hegaztien hegoetako hezurra eta saguzarren hegoetakoamota berekoak dira. Baina saguzarrek hatzetako falange-ak oso garatuta dauzkate, eta hegaztiek, ez.

4.26. A) Saurioak; B) Kelonioak; C) Ofidioak; D) Krokodilioak.

4.27. Larruazalaren bidez arnasa hartzeko gai direnez, ur azpianere arnasa har dezaketelako, eta uretatik kanpo birikenbidez eta larruazalaren bidez hartzen dutelako arnasa.

4.28. a) B, D, A, C.

b) Zapaburuek hartzen dute arnasa zakatzen bidez.

c) Zapaburuek algak jaten dituzte, batik bat; igel hel-duek, berriz, intsektuak, armiarmak eta zizareak jatendituzte.

d) Metamorfosian, zapaburuek zakatzak eta isatsagaltzen dituzte; haien ordez, lau hanka eta birikakhazten zaizkie, eta lehorrean bizitzen hasten dira.

4.29. Narrastien ezkatak gogorrak dira eta elkarri lotuta daude,babes modura, narrastiak lehor ez daitezen. Arrainenezkatak, aldiz, ez daude elkarri lotuta, bata bestearengainean jarrita baizik.

4.30. Marrazoak (A) arrain kartilagodunak dira, eta hegalak etazakatzak dituzte, igeri egiteko eta ur azpian arnasa hartze-ko, hurrenez hurren. Izurdeak (B) ugaztunak dira, bainailerik eta belarririk gabeak; hankak ere ingurune urtarreramoldatu zaizkie eta hegal modukoak dira; eta operkulubaten bidez hartzen dute arnasa, uraren gainazalerairtendakoan. Pinguinoak (C) hegaztiak dira, eta uretaramoldatzeko, hegoak hegal gisa erabili eta lumak galdudituzte, igeri ondo egiteko gorputz aerodinamikoa izandezaten.

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

4.31. Oskolari esker, enbrioia ez da lehortzen, eta gas-trukeagertatzen da, gainera.

4.32. b) da zuzena; hots, gas-trukea egon dadin.

4.33. Narrastiek ezin diote arrautzari berorik eman, garatzenjarrai dezan, poikilotermoak baitira.

4.34. Narrastien arrautza bat da.

4.35. Gorputz-adar artikulatuak ditu, eta gorputza, hiru zatitanbanatuta: burua, enborra eta buztana.

4.36. Zaku bitelodunak balio du enbrioia arrautzaren barruanhaziz eta garatuz dagoen bitartean hura elikatzeko.

4.37. Enbrioiarekin lotutako beste zakuaren funtzioa hondakinakpilatzea da.

4.38. Elikadurarekin, digestioarekin eta hondakinak kanporatze-arekin lotuta daude bi zakuak.

LABURPENA

4.39. Ornodunek gorputz-adar artikulatuak dituzte, endoeske-letoa, nerbio-sistema garatua, zentzumen-organoak etaaldebiko simetria.

4.40.

IRAKURTZETIK ULERTZERA

4.41. Identifikatu. Lagun onak badira, eta are beroagoa, zenbaitegunetan bereiz egon badira.

4.42. Erlazionatu. Bi txinpantze bereiz egon eta gero berriroelkartzean, bi pertsonak halako egoeran izango luketenjokabidearen antzekoa izaten dutela; horrek harritu zuengehien Jane Goodall.

4.43. Laburtu. Gizakiok eta txinpantzeek antzeko keinu etajarrera asko ditugu.

4.44. Hausnartu. Esan nahi du gizakiok eta txinpantzeak anima-lia berberaren ondorengo garela, eta txinpantzeen joka-bidea eta gizakiona hainbeste alderditan berdinak direlaikusita egin zuen adierazpen hori.

1. EBALUAZIO-PROBA

1. Barne-eskeletoa izatea edo ez izatea da irizpidea, eta armiar-mek kanpo-eskeletoa dutenez, ornogabeen taldean sartzendira. Armiarmak animaliak dira, eta ezaugarri hauek bereiz-ten dituzte beste izaki bizidun batzuetatik: zelulaniztu-nak dira, zelula eukariotoak dituzte, nutrizio heterotrofoadute, sentikortasun handia dute eta lekualdatzeko gaidira.

2. Ugaztunak eta hegaztiak dira ornodun homeotermoak; hauda, gai dira gorputzeko tenperaturari konstante eusteko,edozein ingurunetan daudela ere.

3. Argazkiko animalia kangurua da. Ugaztuna da, eta ezau-garri hauek dituelako sartzen da talde horretan: gorputzean

Luma-bizarrak

Errakia

Luma-orratza

Nolako gorputz-adarrak dituzte?

Zerez dute estalita gorputza?

Homeotermoak/poikilotermoak?

Nola hartzendute arnasa?

Nolako elikadura dute?

Zer ugalketamota dute?

Ilez Homeotermoa Birikak Askotarikoa BibiparoakUgaztunak Hankak

Lumaz Homeotermoa Birikak Askotarikoa ObiparoakHegaztiak Hankak etahegoak

Ezkataz Poikilotermoa Birikak Haragijaleak ObiparoakNarrastiak Hankak

– Poikilotermoa Birikaketa azala

Haragijaleak ObiparoakAnfibioak Hankak

Ezkataz Poikilotermoa Zakatzak Haragijaleak ObiparoakArrainak Hegalak

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 156


ERANTZUNAK4burua, lepoa, buztana eta belarriak ditu; lau gorputz-adarditu; gorputza ilez estalita dauka; ahoan ezpainak etahortzak ditu; eta ugatzak ere baditu.

4. Arnasa nola hartzen duten kontuan hartuta, bitan sailkatzendira ornodunak: arnasa biriken bidez hartzen dutenak(ugaztunak, hegaztiak, narrastiak eta anfibio helduak) etazakatzen bidez hartzen dutenak (arrainak, eta anfibioak,artean zapaburu direnean). Arrainek zakatzen bidez hartzendute arnasa: orrizko egiturak dira, ahoaren atzean daudeeta uretan disolbatuta dagoen oxigenoa hartzen dute.

5. Anfibioak animalia lehortarrak dira, lau gorputz-adar dituz-te (laurak hankak) eta azal hezea dute, fin-fina eta inolakoestaldurarik gabe. Bi talde daude: anuroak eta urodeloak.Arnasa biriken bidez hartzen dute, gehienak obiparoak diraeta metamorfosia izaten dute. Metamorfosia deritzo banako-ek arrautzatik irten eta heldu egin bitartean izaten dituenaldaketen multzoari.

6. Kanpo-ernalketa eta barne-ernalketa. Marrazoak obobibipa-roak dira, emeek arrautza gorputz barruan garatzen dutela-ko. Bestalde, eskeleto kartilagoduna eta barne-ernalketadute marrazoek.

7. Eskemako animalia narrastia da. Narrastiak lau azpitalde-tan banatzen dira: ofidioak, kelonioak, saurioak eta kroko-dilioak. Beheko animalia horri dagokionez, saurioen azpi-taldekoa da.

8. Gizakia ugaztuna da, talde horretakoen ezaugarriak dituela-ko: gorputzean burua, lepoa eta belarriak; lau gorputz-adar;gorputzean, ilea (gutxi izan arren); ahoan, ezpainak etahortzak; eta azkenik, ugatzak. Ezaugarri hauek ditu besteugaztunetatik desberdin: ez du buztanik, zutikako jarreradu, izerdi-guruin ugari ditu, oso garun garatua du eta gaida hizkuntzaren bidez komunikatzeko.

9. a) Zuzena.

b) Okerra. Animalia bibiparoek emearen gorputzarenbarnean garatzen dituzte kumeak.

c) Okerra. Ornogabe bakar batek ere ez du bizkarrezurra,baina ornodun batzuek exoeskeletoa dute; adibidez,artropodoek.

d) Zuzena.

10. Errealitatea grafikoki erakusten duen marrazkiak dira eske-ma zientifikoak. Hegazti baten eskema zientifikoa egiteko,anatomiako atal hauek marraztu beharko lirateke: hegoak,hankak, lepoa, burua, mokoa, begiak, buztana eta lumak.

2. EBALUAZIO-PROBA

1. Elefanteak animaliak dira, ezaugarri hauek dituztelako:zelulaniztunak dira, zelula eukariotoak dituzte, nutrizioheterotrofoa dute, sentikortasun handikoak dira eta gai diralekualdatzeko. Ornodunen taldekoak dira eta, belakiek ezbezala, barne-eskeletoa dute.

2. Animaliak bi talde nagusi hauetan banatzen dira: ornodunaketa ornogabeak. Ornodunek barne-eskeletoa dute, bizkarre-zurra deritzona; eta ornogabeek, ez. Ornodun batzuekkanpo-eskeletoa edo exoeskeletoa dute; esaterako, armiar-mek eta intsektuek.

3. Bi animaliak narrastien taldekoak dira. A irudikoa sugeada, eta B irudikoa, dortoka; azpitaldeei dagokienez, sugeaofidioa da, eta dortoka, kelonioa. Narrastiek ezaugarri hauekdituzte: lau gorputz-adar dituzte (laurak hankak), gorputzaezkataz estalita daukate, poikilotermoak dira, arnasa birikenbidez hartzen dute eta obiparoak dira. Sugeek azala berri-tzen dute eta obobibiparoak dira. Dortokek oskola dute.

4.

5. a) Zuzena.

b) Okerra. Hegaztiak ornodun homeotermoak dira etagorputza hegan egiteko moldatuta daukate.

c) Okerra. Metamorfosia duten ornodun bakarrak anfi-bioak dira.

d) Zuzena.

6. Errealitatea eskematikoki erakusten duten marrazkiak diraeskema zientifikoak. Garrantzitsua da eskema ahalikerrealistena izatea eta egiazko proportzioak gordetzea,galdera zientifikoei erantzuteko ezinbestekoa baita datufidagarriak izatea, ikerketa desitxura ez dadin.

7. Irudiko animalia anfibioa da. Anfibioen metamorfosiaemeek arrautzak uretan erruten dituztenean hasten da;gero, arrek arrautzak errungo dituzte. Arrautzetatik zapa-buru bana jaiotzen da, isats eta zakaztuna. Gero, garatuzdoazen heinean, isatsa eta zakatzak galdu egiten dituzte,eta hankak agertzen zaizkie; orduan, jada heldu bihurtuta,lehorrean bizitzen dira.

Hankak

BizkarrezurraAzal ezkataduna

Hegaztiak Narrastiak

Homeotermoak

Gorputza lumaz estalita

Poikilotermoak

Gorputza ezkataz estalita

Aurreko gorputz-adarrak hegoak dira

Aurreko gorputz-adarrak hankak dira

Larruazal hezea

Isatsa

Bizkarrezurra

Hankak

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 157


8. Ezaugarri horiek gizakiari dagozkio. Ugaztunen taldekoada, ezaugarri hauek dituelako: gorputzean burua, lepoaeta belarriak ditu; lau gorputz-adar; gorputza, ilez estalita;ahoan, ezpainak eta hortzak; eta azkenik, ugatzak.

9. Arrainek zer eskeleto mota duten, bi azpitalde hauetanbanatzen dira: hezurdunak eta kartilagodunak. Arrainakuretan bizi dira, arnasa zakatzen bidez hartzen dute, besteanimalia batzuk jaten dituzte, kanpo-ernalketa dute etaobiparoak dira.

10. Narrastiak, anfibioak eta arrainak dira poikilotermoak; hauda, talde horietakoak ez dira gai gorputzeko tenperaturaerregulatzeko, eta beraz, inguruneko tenperaturaren arabe-rakoa da haien tenperatura ere.

ZABALTZEKO

1. Arrainak bi azpitaldetan banatzen dira, zer eskeleto motaduten: hezurdunak eta kartilagodunak. Arrain hezurdunekhezurrezko eskeletoa dute; adibidez, marrazoek. Arrainkartilagodunek, berriz, kartilagozko eskeletoa dute; esate-rako, barboek.

2. Ugaztunen taldean, hegaztienean, narrastienean eta arrai-nenean daude animalia urtarrak.

3. Arrainen zentzumen-organoa albo-lerroa da. Gorputzarenalboetan dute eta inguruneko dardarak hautemateko baliodie.

4. Ez, arrain guztiek ez dituzte ezkatak. Arrain kartilagoduneklarruazala dentikuluz estalita daukate; adibidez, marrazoek.

5. Anuroek kanpo-ernalketa dute. Igelak, esaterako, anuroakdira; igel emeek arrautzak uretan erruten dituzte, eta arrek,gero, ernaldu.

6. Arrautza emearen gorputzaren barnean garatzen dutenanimaliak dira obobibiparoak. Narrastien taldean, sugebatzuk obobibiparoak dira, eta anfibio batzuk eta zenbaitarrain ere bai; esaterako, arrabioak eta marrazoak, hurrenezhurren.

7. a) Anfibioek azal hezea dute, fin-fina eta inolako estalkirikgabea.

b) Narrastien ezkatak elkarri lotuta daude, lehor ez daite-zen; arrainen ezkatak, berriz, bata bestearen gaineanjarrita daude.

c) Dortokek adarkizko mokoa dute.

8. Oskolari esker, arrautzak ez dira deshidratatzen. Estalki horigabe ez lirateke aurrera aterako, lehortu egingo lirateke-eta.

9. Sugandilak saurioen taldekoak dira; sugegorriak, ofidioentaldekoak; eta apoarmatuak, kelonioen taldekoak.

10. Moko luzea eta puntazorrotza duten hegaztiek arrainakjaten dituzte.

11. Gizakiak zutikako jarrera du, oso garun garatua, ez dubuztanik eta hizkuntzaren bidez komunikatzeko gai da,besteak beste.

12. Eskema zientifikoak zuzen egiteko, baldintza hauek betebehar ditugu: egiazko proportzioak gorde, koloreak zehatzadierazi, errealistak izan eta behatutako elementuaren atalnagusien izenak idatzi.

13. Igelen metamorfosi-prozesuan, emeek arrautzak uretanerruten dituzte, eta arrek, gero, ernaldu egiten dituzte.Arrautzetatik zapaburu bana jaiotzen da. Zapaburuek ure-tan hartzen dute arnasa, zakatzen bidez; belarjaleak diraeta isatsa dute. Garatuz doazen heinean, zapaburuek isatsaeta zakatzak galtzen dituzte, eta hankak ateratzen zaizkie.Igel helduak uretatik kanpo bizi dira eta, beraz, biriken bidezhartzen dute arnasa; lau hanka dituzte eta haragijaleak dira.

14. a) Arrainek eta zapaburuek hartzen dute arnasa zakatzenbidez.

b) Ugaztunek, hegaztiek, anfibioek eta narrastiek hartzendute arnasa biriken bidez.

c) Anfibio helduek larruazalaren bidez ere hartzen dutearnasa. Baina arnasketa modu hori ez da aski berekasa; aitzitik, biriken bidezko arnasketaren osagarri da.

15. a) Animalia poikilotermoak deritze gorputzeko tenperaturaautorregulatu ezin duten animaliei.

b) Metamorfosia anfibioek dute bereizgarri eta arrautzatikateratzen direnetik heldu bitartean izaten dituzten alda-keten multzoari deritzo.

c) Obobibiparoak deritze arrautza emearen gorputzarenbarnean garatzen duten animaliei.

d) Zakatzak orrizko egiturak dira, ahoaren atzean daudeoperkulu batek babestuta eta uretan disolbatuta dagoenoxigenoa hartzeko balio dute.

FINKATZEKO

1. Animalia ornodunek bizkarrezurra dute, barne-eskeletoarenzati. Ornogabeek, berriz, ez dute bizkarrezurrik; gainera,gehienek ez dute eskeletorik ere, eta izatekotan, barne-eskeletoa dute.

2.

3. Ornodunen bost taldeak hauek dira: ugaztunak, hegaztiak,narrastiak, anfibioak eta arrainak.

ERANTZUNAK4

Ornodunenorganoak

Zer dira eta zer taldek dituzte?

Bizkarrezurra Barne-ardatza da eta ornoz osatuta dago. Ornodun guztiek dute.

Birikak

Hegalak

Ugaztunen, hegaztien, anfibioen etanarrastien arnas aparatuko organoakdira.

Arrainen gorputz-adarrak dira eta igeriegiteko balio diete.

Hegoak

Igeri-maskuria

Buztana edo isatsa

Oskola

Hegaztien aurreko gorputz-adarrakdira eta hegan egiteko balio diete.

Poltsa itxurako organo bat da etaarrain askok dute. Airez bete dezakete,zer sakonerataraino sartu kontrolatzeko.

Bizkarrezurraren luzakina da, etaugaztunek, hegaztiek, zenbait anfibiok,narrastiek eta arrainek dute.

Narrasti kelonioek duten kanpo-estalkigogorra da.

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 158


ERANTZUNAK4Ugaztunek ugatzak izatea dute ezaugarri; hegaztiek, heganegiteko hegoak izatea; narrastiek, ezkata gogorrak etaelkarri lotuak izatea; anfibioek, metamorfosia egitea; etaarrainek, zakatzei esker uretan bizitzera egokituta egotea.

4. Arrainak obiparoak dira, baina badago salbuespenik:marrazoak, adibidez, obobibiparoak dira.

5. Narrastiak, anfibioak eta arrainak ornodun poikilotermoakdira; hau da, animalia horien gorputzeko tenperatura ingu-runeko tenperaturaren araberakoa da, ezin baitute auto-rregulatu.

6. Hegaztiek lumaz estalita dute gorputza. Barne-ernalketadute, obiparoak dira eta txitatu egin behar izaten dituztearrautzak, txita jaio arte.

7. Anfibioek zenbait aldaketa izaten dituzte, arrautzatik atera-tzen direnetik heldu bitartean. Zapaburuak, arrautzatikateratakoan, urtarrak dira, isatsa dute eta zakatzen bidezhartzen dute arnasa. Hazten doazen heinean, hankakateratzen zaizkie, eta isatsa eta zakatzak galtzen dituzte.Helduak lehortarrak dira, lau hanka dituzte eta birikenbidez hartzen dute arnasa.

8. a) Narrastiek ezkata gogor eta elkarri lotuez estalita dutegorputza.

b) Ofidioak dira hankarik ez duten narrastiak.

9.

10. a) Ornodun talde batekoak ez dira bibiparoak. Monotrema-tuak, izan ere, obiparoak dira.

b) Poikilotermoak izateak esan nahi du ugaztunak gaidirela gorputzeko tenperatura erregulatzeko, edozeiningurunetan daudela ere.

c) Gizakiak ez du buztanik, hankabikoa da, gorputzeanile gutxi du, izerdi-guruin asko ditu, oso ugatz garatuakditu, garuna gainerako ugaztunena baino askoz gara-tuago dago eta gai da hizkuntzaren bidez komunika-tzeko.

11. Arrainak fusiformeak dira, gorputz-adarrak hegalak dituzte,gorputza ezkataz estalita daukate, albo-lerroa eta igeri-maskuria dituzte, poikilotermoak dira, zakatzen bidezhartzen dute arnasa eta gehienak obiparoak dira.

Hegaztiak

Kanpo-ezaugarriaipagarriak

Aurreko gorputz-adarrak hegoak dira,gorputza lumaz estalita dute etaadarkizko mokoa dute, hortzik gabea.

Barne-anatomiarenezaugarrigarrantzitsuak

Hezur hutsak dituzte, eta bularrezuroso garatua, gila deritzona.

834982 _ 0130-0159.qxd 20/7/07 11:48 Página 159

4. Los Animales Vertebrados

Documents

Transcript of 4. Los Animales Vertebrados