eki PROIEKTUA

DBH

1 NATurarenzientziak

1. unitatea

Oinak lurrean, unibertsoan bidaiatzen dugu

JARDUERA OSAGARRIAK

Ikaslea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SARRERA  

Helburu   didaktikoek   finkatzen   duten   ikaskuntzari   lotuta,   prozesua   ebaluatzeko   tresna   dira  ikaslearentzat   eta   irakaslearentzat.   Hots,   autorregulazioaren   ondoren,   eta   beharren   arabera,  unitate   didaktikoan   proposatzen   den   helburu   didaktiko   bakoitzaren   lorpenean   sakontzea  ahalbidetzen  duten  jarduerak  dira.  

 

FUNTZIOA  

Autorregulazioaren  ondoren,  eta  beharren  arabera,  unitate  didaktikoan  proposatzen  den  helburu  didaktiko  bakoitzaren  lorpenean  sakontze-­‐lana  ahalbidetzea  da.  

 

 

HELBURU  DIDAKTIKOAK   OSAGAIA  JARDUERA  

OSAGARRIAK  

1.   Ikerketa-­‐arazoak   definitzea   helburu   duten   galderak   finkatutako  irizpideen   arabera   aztertu   eta   haien   egokitasuna   balioetsi.   Eta  

hainbat   euskarritan   emandako   ikerketa-­‐arazoren   ebazpenak  bideratuko  dituzten  galderak  formulatu.  

1   1,  2,  3,  4,  5,  6,  7  

2.   Hainbat   euskarritan   emandako   informazioa   baliatuz,  unibertsoaren  osagaiak  bereizi  eta  deskribatu.  

2   8,  9,  10,  11,  12  

3.   Astroen   mugimenduek   Lur   planetan   duten   eragina   esplikatu,  eskainitako   eta   norberak   manipulatutako   simulazioetan   zein   bere  

ezagutzetan  oinarritutako  justifikazioak  emanez.  2   13,  14,  15,  16,  17  

4.   Jasotako   ezagutzak   baliatuz   eta   gaiaren   alderdi   jakinei   buruzko  

galderei   erantzunez,   emaitza   horma-­‐irudi   digitalaren   bidez  gelakideei  komunikatu.  

1  /  2    

3

1. Irakur itzazu honako esaldi hauek eta arrazoitu zure erantzunak, zuzenak ala okerrak diren aipatuz.

a) Urrats garrantzitsua da metodo zientifikoa garatzeko galderak formulatzea. Zuzena Okerra

b) Galderak egitea da garrantzitsuena, nahiz erantzunik ez izan. Zuzena Okerra

c) Ikerketa-galdera egokiek esperimentazioaren norabidea markatu behar dute. Zuzena Okerra

d) Urrats oso garrantzitsua da ikerketa bat egiteko galdera itxiak egitea. Zuzena Okerra

e) Teoria zientifikoak galderen erantzunak baliatzean onesten dira. Zuzena Okerra

2. Ikerketa-galdera pertinenteen ezaugarriak dituzu adierazita beheko taulan. Zein dira ezaugarri horien aztarnak edo irizpideak? Lot itzazu ezaugarri hauek eskuineko atalean dauden irizpideekin:

EZAUGARRIAK IRIZPIDEAK

1. Edukiekiko testuinguruan kokatuak

A. Edukia, gaia (testuingurua) argi azaldu behar du. B. Galdera irekiak (bai/ez) erantzutea saihestu egiten du. C. Informazioa bilatzea bultzatzen du.

2. Formarekiko irekiak

D. Gaiari buruzko pistak eta erreferentziak ematen ditu. E. Erantzun bat baino gehiago izan ditzakeenez, ideia gehiago sortzeko lagungarria da. F. Pentsarazten eta erantzunak bilatzen laguntzen du. G. Pentsarazteko balio du.

3. Irakur ezazu Zientzia.net aldizkari digitalean plazaratutako artikulu baten laburpena. Ondoren, balioetsi

artikuluari buruz iritzia emateko atalean pertsona batek egindako galderak.

Saturnoko ekaitz erraldoia aurreratu egin da

Hogeita bederatzi urte eta erditik behin, ekaitz erraldoi bat gertatzen da Saturnon. Erregulartasunez. Azkena, ordea, espero baino bederatzi urte lehenago iritsi da. Orban Zuri Handia izenez ezagutzen dute astronomoek eguzki-sistemako fenomeno meteorologiko bitxi hori. Alegia, Saturnon garatzen den ekaitz erraldoi hori. Lurraren tamainaren antzekoa da ekaitza. 1990ean gertatu zen azkena, eta, horrenbestez, 2020ra arte zientzialariek ez zuten beste bat espero. Haatik, 2010eko abenduan, Japoniako astronomo amateur batzuek ekaitz horren lehenengo arrastoak antzeman zituzten, eta horrek guztiz harritu egin zituen zientzialariak, espero baino ia bederatzi urte lehenago agertu baitzen. "Gaur, ekaitza hasi eta sei hilabete baino gehiago pasatu direnean, gune nagusiak aktibo jarraitzen du, ahulduta dagoen arren" dio Sánchez Lavega zientzialariak.

4

a) Balioetsi galderak pertinenteak diren ala ez behean dagoen taula honetan, arrazoiak emanez.

Zer dira ekaitz erraldoiak?

Balorazioa:

Zergatik aurreratu dira erregulartasunez Saturnon gertatzen diren ekaitz erraldoiak?

Balorazioa:

Saturno Eguzki-sistemaren osagai bat da?

Balorazioa:

4. Zientziaren astea ospatzeko helburuarekin, hainbat herri eta taldek ekimen ugari antolatu dituztela irakurri duzu sarean. Denak arakatu ondoren, behatoki astronomiko bat ikustera joatea erabaki duzu. Hona hemen zer kartel erabili duten hemen antolatu duten “ate irekien” ekitaldia iragartzeko:

Ezagutu ezazue gure behatoki astronomikoa!

Ate irekien ekitaldia: bisita gidatuak egingo dira, eta bertan behatokia zer den azalduko da, teleskopioak nola funtzionatzen duen, eta egindako azken ekintzen berri emango da.

Ostiralean eta larunbatean 10:00etatik 17:00etara

a) Kartela arretaz irakurri eta aztertu ondoren, formulatu ezazu bisitaldian arduradunari egingo diozun ikerketa-galdera egokia.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

5

5. Beheko tauletan dagoen galdera sorta ezarri zuen ikastalde batek, Eguzki-sistemaren inguruan egindako horma-irudi digital batean. Beraz, balioetsi talde horrek egindako galderak pertinenteak diren ala ez, arrazoiak emanez.

FORMAREKIKO EGOKIA ARRAZOITU

Zergatik dabiltza planetak Eguzkiaren inguruan biraka?

Eguzki-sistemako planeta guztiak Eguzkiaren inguruan biraka dabiltza?

Nola kalkulatzen dira Eguzki-sistemako planeten arteko distantziak?

Bete beheko taulan dauden hutsuneak, honako ikerketa galdera hauek edukiekiko egokiak (pertinenteak) diren ala ez balioesteko.

EDUKIEKIKO EGOKIA ARRAZOITU

Zergatik biratzen dute sateliteek Eguzkiaren inguruan soilik?

Planetak biraka al dabiltza Eguzkiaren inguruan?

Zergatik ez da Pluton Eguzki-sistemako planeta?

6. Gizakia beti egon da zeruari begira, eta hori adierazita gelditu da hainbat artelanetan. Horren adibidea dugu Vincent Van Gogh margolariaren Zeru izarduna koadroa.

Vincent Willem Van Gogh (1853-1890 ) herbeheretar margolari ospetsua izan zen. Irakurle amorratua zen, eta garaiko astronomiaren inguruko berri guztiak jarraitzen zituen. Ikasitako horiek guztiak bere margolanetan ipintzen zituen.

a) 1888an egindako “Zeru izarduna” koadroari arretaz begiratu ondoren, deskriba ezazu hor adierazten dena.

……………………………………………………

……………………………………………………

……………………………………………………

……………………………………………………

……………………………………………………

……………………………………………………

6

b) Iradoki koadro horrentzat egokia den galdera. Gogoratu zein diren galderen ezaugarriak eta adierazleak (irizpideak).

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

7. Irakur ezazu arretaz Zientzia.net aldizkarian Curiosity ibilgailuari buruz plazaratutako artikulu baten laburpena. Ondoren, azaltzen diren zereginak osatuko dituzu:

Curiosity ibilgailua Marten dago

Arrakastaz utzi du NASAk ibilgailua Marten, garabi hegalari batetik zintzilikatuta Laugarren aldiz jarri du NASAk ibilgailu bat Marteko gainazalean. Abuztuaren 6ko lehen orduetan, GMT ordutegian, Curiosity ibilgailua Marteko Gale kraterrean utzi dute garabi hegalari baten bitartez. Ibilgailua lur hartu eta segituan hasi da lehen irudiak Lurrera bidaltzen. Hori izan da MSL misioaren arrakastaren lehen adierazlea. Lurreratze-prozesuak zazpi minutu iraun du, Marteko atmosferaren goialdetik hasita. Berez, oso atmosfera mehea da, Lurrarena baino 110 aldiz meheagoa, eta, hala eta guztiz ere, misioaren kapsularen sarrerak bero handia sortzen du, eta kapsula 1.600 °C-an jarri da. Horregatik, beroaren aurkako ezkutu bat zuen. Orain, Curiosity ibilgailuaren lan zientifikoa hasiko da. NASAk askoz autonomia handiagoa eman dio aurreko ibilgailuei baino —Pathfinder, Spirit eta Opportunity—, plutoniozko bateriak instalatuta. Ustez, 14 urtean egingo du lan Curiosityk, geratu gabe. Lurreratze-puntuaren inguruko harriak aztertuko ditu, baita lur azpian topatzen dituen materialak ere; horretarako, zulagailuak eta laser suntsitzaileak erabiliko ditu. NASAko zientzialariek nabarmendu dute konposatu organikoen arrastoak bilatuko dituela, bai eta garai batean bizia izateko baldintzen aztarnak ere.

a) Testuan oinarrituta, formula itzazu galdera pertinente bana, ZER, NOLA eta ZERTARAKO erabiliz.

ZER

NOLA

ZERTARAKO

8. Irakur itzazu Unibertsoaren sorrera eta osagaiak gaiari buruzko esaldi hauek, eta esazu zuzenak ala okerrak diren:

a) Unibertsoaren sorrera grabitatzen eta sakabanatuta zegoen hauts kosmikoa elkartzean gertatu zen. Zuzena Okerra

b) Unibertsoa leherketa baten ondorioz sortzen eta hedatzen hasi zen, Big Bang teoriaren arabera. Zuzena Okerra

7

c) Gune primitibo batek eztanda egin zuenean, unibertsoaren sorrera estatikoa geratu zen, Big Bang teoriaren arabera. Zuzena Okerra

d) Izarrak eta sateliteak berezko argia duten astroak dira. Zuzena Okerra

e) Unibertsoa galaxia ugariz osatuta dago, eta horietako bakoitza izarrez eta gainerako astroez azaltzen da. Zuzena Okerra

f) Asteroideak kometak baino materia gutxiagoko gorputzak dira, eta Lurretik isats argidun objektu gisa ikusten dira. Zuzena Okerra

g) Planetek ez dute berezko argirik, eta izar baten inguruan itzulika dabiltzan astroak dira. Zuzena Okerra

9. Aukeratu beheko taula honetako erantzun zuzena. Ondoren, bete taulan dauden hutsuneak.

Zer dira izarrak?

Galaxien argia eta beroa islatzen dituzten astroak dira.

Izarrak berezko argia eta beroa igortzen duten astroak dira.

Isats argidun astroak dira.

Zein dira izarren ezaugarriak?

• ………………………………………………………

• ………………………………………………………

• ………………………………………………………

10. Identifika ezazu eta deskribatu marrazkian ikusten den unibertsoko osagaia:

Osagaia:

………………………………………………………

Adierazpena:

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

8

11. Lotu beheko adierazpen bakoitza dagokion irudiarekin, unibertsoko osagaiak identifikatuz.

A B C

Osagaia:

…………………………………

Adierazpena:

…………………………………

…………………………………

Osagaia:

…………………………………

Adierazpena:

…………………………………

…………………………………

Osagaia:

…………………………………

Adierazpena:

…………………………………

…………………………………

1. Planeta baten inguruan biraka orbitatzen duen gorputz hau berezko argia duen astro bat da.

2. Asteroideak baino handiagoak dira, eta galaxiatik galaxiara dabiltza argia metatzen.

3. Berezko argirik ez du, eta, gehienbat, planeta baten inguruan biratzen ari den unibertsoko osagaia da.

4. Unibertsoan grabitatzen ari diren gorputz txikiko osagaitzat hartzen dira, eta isats argidun bezala ikusten dira.

5. Tamaina handiko osagaiak dira, eta, gehienbat, galaxietan talka egiten dute.

6. Grabitate-indarrak eraginda, talka egin dezakete hainbat astrorekin, kraterrak osatuz.

12. Erantzun itzazue ariketa honetako galderak, beheko irudian azaltzen dena identifikatu eta aztertu ondoren.

a) Zein da irudian azaltzen den unibertsoaren sistema?

………………………………………………………………………………………………………

9

b) Zein dira irudian azaltzen diren unibertsoko osagaiak? Aipatu sistema horretan azaltzen ez diren beste osagai batzuk.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

c) Ipini planeta bakoitzari dagokion izena.

1. ………………… 2. …………………. 3. …………………. 4. ………………….

5. ………………… 6. …………………. 7. …………………. 8. ………………….

13. Erantzun itzazue galdera hauek eta egin ariketak, beheko irudia aztertu ondoren.

a) Zein da A egoeran azaltzen den Lurraren mugimendua? Justifikatu sortzen dituen ondorioak.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

b) Eta zein da B egoeran Lurrak egiten duen mugimendua? Zein da mugimendu horren ondorioa?

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

10

14. Erantzun itzazue galdera hauek eta egin ariketak, beheko irudia aztertu ondoren.

a) Esplikatu irudian azaltzen den egoera.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

b) Egoera horren arabera, Euskal Herrian neguan egongo ginatekeela esango bagenizu, zer esango zenuke zuk? Justifikatu zure erantzuna.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

15. Aukeratu taulan dagoen erantzun zuzena, irudiak sortzen duen egoera identifikatuz eta aztertuz.

1. Lurra, Ilargia eta Eguzkia lerrokatzen direnean, Eguzki-eklipsearen fenomenoa ikus daiteke Lur planetako leku guztietan.

2. Astro bat asteroide baten eraginez ezkutatzen denean, eklipsearen fenomenoa gertatzen da. Eguzkiaren kasuan, Eguzki-eklipse partziala gertatzen da.

3. Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren artean igarotzen da, eta haren itzalak Lurra ukitzen duenean, Eguzki-eklipsea ikusiko du kono itxurako itzalaren barnean dagoenak.

4. Eguzki-eklipsea ilgora denean gertatzen da, eta noizbehinka bakarrik ikus daiteke.

11

16. Osatu beheko laukian Ilargi-eklipseari dagokion eskema, eta esplikatu eta justifikatu gertatzen den fenomenoa.

………………………… …………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

17. Arkaitz eta Saioa herriko hondartza garbitzeko boluntario eskaini dira. Uztaila osoan egin beharko dute lan, egunean behin eta mareabehera dagoenean. Informazio hori kontuan izanda, erantzun ondorengo galderak:

a) Goizeko 8etan egin badute garbiketa, zer ordutan egingo dute garbiketa bihar? Arrazoitu zure erantzuna.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

b) Garbiketa egiterakoan konturatu dira batzuetan itsas-maila beste batzuetan baino gehiago igotzen dela. Zergatik gertatzen da hori? Ilargia nola dago egun horietan?

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

c) Etzi, Ilargi betea izango da. Adierazi, marrazki baten bidez, astroen kokapena zein izango den. Zer-nolako eragina izango du horrek euren lanean?

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………