Post on 12-Oct-2020
xaneiro-decembro 2011
ano V
I, volu
me I-
II, nú
mero
11-1
2
ano VI, volume I-II, números 11-12
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
Community-Nathália Hallack, Andrés
Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro. Centro de Desenvolvimento Sustentável -
Universidade de Brasília (CDS/UnB). Centro de Excelência em Turismo (CET/UnB). Laboratório de
Estudos de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil)
Trajectory Juliana Mariano Alves, Fred
Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini. Fundação Universidade do
Tocantins/UNITINS;; Núcleo de Desenvolvimento e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM,
Universidade Federal de Santa Catarina/UFSC;; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação
Ambiental/NUMAVAM (Brasil)
TRAXECTORIAS E RETOS
Luis Vladimir
Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universitario de Ciencias
Económico Administrativas-Universidade de Guadalajara (México)
55 Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da educação
Sliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of environ-mental education Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa
Kawahara. Universidade Federal de Mato Grosso (Brasil)
75 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos: procurando
Challenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries: searching for solutions in tourism Joana M. Hancock. Associação
para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países Lusofonos (Cabo Verde
e São Tomé e Príncipe)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
87 Manual 10 EUROPARC-España. Sumando esfuerzos y visiones para integrar el patrimonio
Handbook 10 EUROPARC-España. Joining efforts and visions to integrate the intangible heritage in the planning and management of protected areas Javier Puertas Blázquez. Ofinica Técnica de EUROPARC-España (España)
101 Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico
Interpretation centres in Galicia: a resource for the development of sustaina-Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña-CEIDA (Galicia-España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
Responsible tourism in the Bom Bom Insland Resort Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Principe)
Raimundo
Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal) The sea of Galicia
Isabel Fernández Domínguez e Mª
Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L. (Galiza-España)
DOCUMENTOS
169 Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxicoa 2011-2020. Metas de Aichi
xaneiro-‐decembro 2011ano VI, volume I, números 11-12
1ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
xaneiro-decembro 2011ano VI, volume I, números 11-12
Turismo, conservación e educación ambiental
2 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Edición impresa en papel reciclado
Consello de direcciónCarlos Vales Vázquez (CEIDA)
Araceli serantes Pazos Universidade da Coruña-CEIDA
Consello de redacciónAna Belén Pardo Cereijo (CEIDA)
EditaServizo de Publicacións da Universidade da Coruñae CEIDA
Consello científico asesorJavier Benayas del álamo Universidade Autónoma de Madrid (ES)
Aidil Borges Instituto Superior de Educación de Cabo Verde (CV)
Susana CalVo roy Ministerio de Medio Ambiente (ES)
José Antonio Caride gómez Universidade de Santiago (ES)
Oscar Cid FaVá Universidade Rovira i Virgili (ES)
José Mª de P. Corrales Vázquez Universidade de Estremadura (ES)
Isabel garCía-rodeja galloso Universidade de Santiago (ES)
Edgar gonzález gaudiano Universidade Veracruzana (MX)
Fernando gonzález laxe Universidade da Coruña (ES)
José gutiérrez Pérez Universidade de Granada (ES)
Enrique leFF simmerman Universidade Autónoma de México (MX)
Pablo A. meira Cartea Universidade de Santiago (ES)
Pedro memBiela iglesias Universidade de Vigo (ES)
Isabel C. de moura CarValho Universidade Luterana (BR)
Pablo ramil rego Universidade de Santiago (ES)
Marcos A. reigota Universidade de Sorocaba (BR)
Michéle sato Universidade Federal de Mato Grosso (BR)
Lucie sauVé Universidade de Quebec (CA)
Araceli serantes Pazos Universidade da Coruña (ES)
Marcos sorrentino Universidade de São Paulo (BR)
Emilio suárez Fernández Universidade de Vigo (ES)
Carlos Vales Vázquez CEIDA (ES)
Corrección lingüísticaGalego: Servizo de Normalización Lingüística da Universidade da Coruña)
ImprimeRodi Artes Gráficas
Deseño e maquetación do interiorAraceli serantes Pazos
Depósito Legal C-3317-2006ISSN 1887-2417
Fotografías do número 11-12Angola-Xosé Manuel Malheiro
Revista semestral, ano VI, vol. I, nº 11-12xaneiro-decembro 2011
ambientalMENTEsustentable é unha publicación semestral de ciencias sociais, ciencias da natureza, ciencias da saúde, ciencias químicas, enxeñaría civil e arquitectura, ciencias xurídicas, ciencias económicas, enxeñaría informática e ciencias físicas e matemáticas, editada polo Servizo de Publicacións da Universidade da Coruña e o Centro de Extensión Universitaria e Divulgación Ambiental de Galicia (CEIDA).
Os obxectivos da revista son: divulgar as achegas de carácter científico que desde as distintas áreas do coñece-mento se están a facer no ámbito da educación ambiental, abordar temas socioambientais de actualidade e presentar propostas anovadoras en que se una investigación e acción, reflexión teórica e xestión.
A revista admite colaboracións en calquera idioma, mais serán publicadas en galego ou portugués.
Catálogos en que está incluída a revista:Dialnet. Universidade da Rioxa http://dialnet.unirioja.es
Latindex. Sistema Rexional de Información en Liña para Revistas Científicas de América Latina, o Caribe, España e Portugal
http://www.latindex.unam.mx
REBIUN. Rede de Bibliotecas Universitarias http://rebiun.absysnet.com
SIAM. Base de datos de publicacións da Consellaría de Medio Ambiente e DS da Xunta de Galicia
http://www.siam-cma.orgDICE. Difusión y Calidad Editorial de las Revistas
Españolas de Humanidades y Ciencias Sociales y Jurídicas. http://dice.cindoc.csic.es/
SubscriciónsCentro de Documentación Domingo Quiroga-CEIDACastelo de Santa Cruz, s/n15179 Liáns-Oleiros (A Coruña)Tel: 0034 981 630 618documentacion@ceida.org
Distribuciónwww.acjuridico.comclientes@acjuridico.comTel: 0034 981 15 39 82
3ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 Turismo de base comunitaria: estado da arte e experiencias brasileiras
Community-based tourism: state of the art and Brazilian experiences
Nathália Hallack1,3, Andrés Burgos1,3 e Daniela Maria Rocco Carneiro1,2,3 1 Centro de Desenvolvimen-
to Sustentável - Universidade de Brasília (CDS/UnB). 2 Centro de Excelência em Turismo (CET/UnB). 3 Laboratório de Estudos
de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil)
27 Trajetória de uma mudança pela educação: deriva social de uma população
Trajectory of a change in education: social drift of a population
Juliana Mariano Alves1, Fred Newton da Silva Souza1 e Luiz Renato D’Agostini2. 1 Fundação
Universidade do Tocantins/UNITINS; Núcleo de Desenvolvimento e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, 2 Universi-
dade Federal de Santa Catarina/UFSC; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil)
TRAXECTORIAS E RETOS
43 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento responsable e
competitivo
Sustainability as a model of responsible development and competitive
Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universitario de Ciencias Econó-
mico Administrativas-Universidade de Guadalajara (México)
55 Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da
educação ambiental
Sliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of environmental
education
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara. Universidade Federal de
Mato Grosso (Brasil)
75 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos:
procurando soluções no turismo
Challenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries:
searching for solutions in tourism
Joana M. Hancock. Associação para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países
Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe))
4 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Guiné-Bissau 2006/07 © Brigida Rocha Brito
RECURSOS E INSTRUMENTOS
87 Manual 10 EUROPARC-España. Sumando esfuerzos y visiones para integrar
el patrimonio inmaterial en la planificación y gestión de las áreas protegidas
Handbook 10 EUROPARC-España. Joining efforts and visions to integrate the
intangible heritage in the planning and management of protected areas
Javier Puertas Blázquez. Ofinica Técnica de EUROPARC-España (España)
101 Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemen-
to turístico sostible?
Interpretation centres in Galicia: a resource for the development of sustainable tourism?
Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña-CEIDA (Galicia-España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
123 Turismo responssável no Bom Bom Island Resort
Responsible tourism in the Bom Bom Insland Resort Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Principe)
137 Levadas da ilha da Madeira. Da epopeia da água ao nicho de turismo ecológico
Island Madeira’s irrigation channels. Of the epic water to the niche eco-tourism Raimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal)
157 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
The sea of Galicia sustains a large part of the fishing economy
Isabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L. (Galiza-España)
DOCUMENTOS
169 Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxicoa 2011-2020.
Metas de Aichi
173 Normas de publicación
174 Boletín de subscrición
175 Índice dos números publicados
5ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Presentación do número
O turismo é un dos sectores económicos que máis ten crecido a nivel mundial; constitúe
unha verdadeira industria que atrae divisas e inversións nun curto período de tempo, o que
pode constituir unha oportunidade para o desenvolvemento sostible (mellora de infraestruc-
turas, oportunidades de formación e emprego, valorización do propio etc.), ou ben, pode
conlevar importantes desaxustes (impactos no medio natural, desculturización, movemen-
tos migratorios, os beneficios económicos fican deslocalizados etc.).
O turismo reproduce, e as veces afonda, as asimetrías existentes entre os países desenvol-
vidos (os que mandan viaxeiros polo mundo) e os que están en vías de selo (os que reciben
as demandas e aos visitantes). Trátase dunha industria baseada no consumo (consumismo),
que ten que lanzar ao mercado novos produtos, cada vez máis desexables e exóticos.
Moitos dos efectos negativos do turismo (especialmente do de masas) teñen moito que ver
coa actitude e comportamento das persoas que viaxan, razón pola que os programas de
sensibilización e educación ambiental son máis importantes que nunca, tanto para que a
cidadanía demande límites a un crecemento turístico depredador e globalizado, como para
favorecer modelos de turismo respectuosos co medio ambiente e coas culturas locais.
Neste número presentamos unha serie de reflexións de carácter xeral que serven para enca-
drar estratexias educativas e de xestión de cara a un turismo sustentable, e tamén estudos
e expericiencias que ilustran que é posible promover outras formas de turismo a pequena
escala, e baseado na singularidade do lugar, o que non quita que sexan necesarios cambios
estructurais dun modelo de turismo hexemónico mundial de carácter neo-colonial.
Consello de Dirección
6 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-126 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Camiño do río en Kuito (Bie-Angola) © Xosé Manuel Malheiro
Angola (N’gola, título dos reis do Reino do Ndongo precolonial en idioma bantú,) é un estado da Africa
subsahariana, unha república de corte presidencialista que non difire substancialmente do modelo
sociopolítico e económico (pasado colonialista, inmensas riquezas naturais en mans de multinacionais
estranxeiras, élites corruptas que controlan todos os resortes do poder, férreo control político e ausen-
cia de liberdades fundamentais, fortes desigualdades sociais e febles espectativas de futuro para unha
inmensa parte da población…), doutras rexións do norte de África actualmente en conflito.
Estas imaxes, malia seren tomadas en contextos hostís de escaseza e penuria material nuns casos,
de desarraigo e marxinación noutros, de dificultades na meirande parte… reflicten a esperanza dunha
sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar
a ser… pese a coxuntura económica internacional, e ao xugo de organismos como o FMI ou o BM.
7ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitária: estado da arte e experiências brasileiras Community-based tourism: state of the art and Brazilian experiencesNathália Hallack1,3, Andrés Burgos1,3 e Daniela Maria Rocco Carneiro1,2,3. 1 Centro
de Desenvolvimento Sustentável - Universidade de Brasília (CDS/UnB). 2 Centro de Excelência em
Turismo (CET/UnB). 3 Laboratório de Estudos de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil)
Resumo
O objetivo deste artigo é apresentar uma breve contextualização sobre o estado da arte do
turismo de base comunitária (TBC) no Brasil. O TBC é uma prática turística que busca conciliar
o desenvolvimento local e a conservação da natureza. Neste trabalho, realizamos, em um
primeiro momento, uma discussão sobre as bases, conceitos e princípios do TBC, bem como
evidenciamos alguns de seus desafios, ameaças e fragilidades. Em seguida, apresentamos
algumas iniciativas de TBC no contexto brasileiro: o Edital nº 01/2008 do Ministério do Turismo
do Brasil, a Rede Brasileira de Turismo Comunitário “TURISOL” e a caso da “Prainha do Canto
Verde - Turismo comunitário e sustentável”.
Abtract
This paper is aimed at presenting a brief overview on the state of the art of community-based
tourism (CBT) in Brazil. CBT is a tourism practice that seeks to reconcile local development
and nature conservation. At first, we carried out a discussion on the foundations, concepts and
principles of CBT, as well as bringing light to some of its challenges, threats and weaknesses.
Then, we present some initiatives in the Brazilian context of CBT: Call for Entries No. 01/2008
of the Ministry of Tourism of Brazil, the Brazilian Network of Community Tourism “TURISOL”
and the case of the “Prainha do Canto Verde - Sustainable and Community Tourism”.
Palabras chave
Turismo de base comunitária (TBC), sustentabilidade, participação, desenvolvimento local
Key-words
Community-based tourism (TBC), sustainability, participation, local development.
MARCO TEÓRICOISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006
ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 7-25
8 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Introdução
O crescimento econômico, a valorização
do conhecimento científico e o advento de
tecnologias, principalmente a partir da Re-
volução Industrial iniciada na Inglaterra no
século XVIII, ofereceram uma nova divisão
do “tempo de vida”. Conseqüentemente,
com o surgimento do tempo livre (con-
quistado por meio de lutas trabalhistas
que ocorreram na época) e a criação de
máquinas de vapor, tais como locomotivas
e navios, desencadeou-se um desenvolvi-
mento bastante significativo da atividade
turística. Compreender o turismo a partir
de sua lógica econômica pressupõe, tam-
bém, valer-se do conhecimento do lazer,
já que esta é uma atividade que envolve
a experiência de práticas lúdicas, de des-
canso, de ócio e de evasão. Desse modo,
viajar para algum lugar com a finalidade de
contemplá-lo e aí permanecer por motivos
que, basicamente, não estejam vinculados
com o trabalho, constitui a característica
principal do turismo de massa nas socie-
dades modernas (Urry, 2001).
Porém, esse modelo de produção de ser-
viços turísticos, que caminha de mãos
dadas com o progresso, vai os poucos se
sufocando. Na atualidade, a demanda tu-
rística tornou-se mais exigente, variada e
variável, tendendo a focar cada vez mais
sobre a qualidade, e exprimindo as ne-
cessidades da cultura e do meio ambiente
(Zaoual, 2009).
Assim, a natureza e seus recursos são
atrativos turísticos cada vez mais comuns
em nossa sociedade. Ambientes naturais
e rurais constituem uma demanda cres-
cente (ABeta, 2010). Contudo, o rápido
crescimento do turismo em áreas naturais
e rurais pode provocar graves impactos
sobre o meio ambiente, além de altera-
ções sociais, culturais e econômicas nas
localidades receptoras, comprometendo
os recursos naturais e culturais que cons-
tituem em si mesmos o atrativo turístico.
Isto, sem dúvida, pode comprometer a so-
brevivência da própria atividade.
Entendido simples e equivocadamente
como uma indústria1 e oportunidade de
negócio, o turismo se desenvolve coorde-
nado e orientado pelo mercado e segundo
os interesses dos grandes capitais nacio-
nais e internacionais, sem considerar, de
maneira apropriada, os demais atores en-
volvidos no processo (Barreto, 2000). Não
respeitando a capacidade de suporte do
ambiente, a atividade turística se apropria
do espaço público, transformando os des-
tinos em “produtos étnicos”, frutos do mo-
dismo de consumo da natureza, mudando
os usos do lugar e provocando trocas cul-
turais, assim como distribuição desigual
1 Popularmente, fala-se em uma “indús-tria do turismo”, no entanto, a atividade turística pertence ao setor terciário, e não secundário, característico majoritariamente por uma produ-ção industrial. Na literatura estrangeira, quando se usa a expressão industry of tourism, a melhor tradução para a Língua portuguesa seria “setor do turismo” ou “setor turístico”.
Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro
9ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
da renda. A mercantilização dos destinos
e bens de uso comum, assim como da
identidade das comunidades locais, se
traduz tanto em consequências negativas
no meio ambiente como em graves altera-
ções sociais, culturais e econômicas, além
do surgimento de conflitos e hostilidades
entre os protagonistas e atores turísticos.
Para IrVing (2002, p.19) a implantação
da atividade turística tem sido muito rá-
pida, principalmente em regiões menos
favorecidas sob a ótica socioeconômica.
Por outro lado, tais regiões contam com
grande potencial enquanto seu patrimônio
cultural e ambiental, destacando que “(...)
o avanço turístico, no entanto, nem sem-
pre ocorre a favor das populações locais
e, frequentemente, é responsável por fe-
nômenos significativos de exclusão social,
descaracterização cultural e degradação
ambiental”. Isto quer dizer que a tendên-
cia mundial de “turistificação” dos lugares
com potencial e atrativo turístico não se
traduz em oportunidades para as comu-
nidades receptoras, pois são poucos os
benefícios realmente comprometidos com
o desenvolvimento local.
Diante do exposto, pensar o fenômeno
turístico dentro do modelo de desenvol-
vimento vigente leva irremediavelmente
ao comprometimento de dois processos
que são essenciais para a vida humana:
i) a proteção e manutenção dos recursos
naturais e ii) o desenvolvimento das comu-
nidades locais. Esse modelo tem contribu-
ído para uma notável depredação dos re-
cursos naturais e culturais, surgindo então
a necessidade de se estudar novas formas
de uso racional dos locais potencialmente
turísticos, para, dessa maneira, ajudar a
construir e consolidar novos paradigmas
de desenvolvimento turístico.
Dentro de uma nova ordem mundial de de-
senvolvimento em busca da sustentabilida-
de econômica, ambiental e sociocultural,
é fundamental repensar como a atividade
turística vem sendo gerida, incorporando
a democratização de oportunidades e be-
nefícios por meio de um planejamento cui-
dadoso que estimule a participação efetiva
dos atores sociais no seu desenvolvimen-
to. Segundo a EMBRATUR/IEB (2001), es-
tratégias de planejamento turístico e/ou de
conservação ambiental que neguem direi-
tos e possibilidades às comunidades são
destrutivas e ilegais.
A minimização dos impactos negativos
das práticas turísticas passa por novos
modelos de implementação de projetos,
centrados em parcerias onde se valorem a
participação das comunidades, mediante
novas formas de construção da realidade
baseadas no saber compartilhado, nas
relações horizontais e na noção de em-
poderamento (IrVing, 2002). Acreditamos
que as práticas turísticas não devem estar
orientadas unicamente pelo espaço turís-
tico, como também pelo ator social, que
pode ser co-responsável e participativo no
processo de planejamento e gestão.
10 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Neste sentido, diante do impacto do tu-
rismo tradicional, da “coisificação” do lu-
gar, da desumanização do sujeito e das
políticas hegemônicas de produção do
espaço turístico, o turismo de base co-
munitária (TBC) vem se tornando prática
comum em toda América Latina. No Brasil
o TBC surge como uma modalidade turís-
tica ascendente, sobretudo em Unidades
de Uso Sustentável2 e áreas de relevância
ambiental, que em sua maioria albergam
comunidades com poucas perspectivas
econômicas.
O TBC não é um segmento turístico, tal
como alguns autores3 consideram, e sim
uma prática turística que busca conciliar o
desenvolvimento local e a conservação da
natureza. Trata-se de uma resposta alter-
nativa que mantém vínculos não só com a
dimensão ambiental, como também com
a dimensão sociocultural, através do es-
tímulo de trocas culturais entre visitantes
e moradores, podendo igualmente apon-
2 As Unidades de Uso Sustentável, junto com as Unidades de Proteção Integral, compõem o Sistema Nacional de Unidades de Conservação da Natureza – SNUC e têm por objetivo básico compatibilizar a conservação da natureza com o uso sustentável dos seus recur-sos naturais (Brasil, 2004).
3 Vide o livro do MTur publicado em 2009 e intitulado “Turismo de Base Comunitária - diversidade de olhares e experiências brasilei-ras”, organizado por Roberto Bartholo, Davis Gruber sansolo e Ivan Bursztyn. [Acesso em 26 jun. 2012: http://www.turismo.gov.br/export/sites/default/turismo/o_ministerio/publicacoes/downloads_publicacoes/TURISMO_DE_BASE_COMUNITxRIA.pdf].
tar caminhos frutíferos para a melhoria da
qualidade de vida e do bem-estar da po-
pulação receptora.
Consideramos que o TBC está adquirindo
importância não apenas entre as comuni-
dades, organizações não governamentais
e movimentos sociais, mas também no
âmbito científico, como objeto de estudo
relacionado à mobilização e participação
social. Igualmente, esta tendência está
acompanhada pelo interesse do governo
federal, que a partir das diretrizes do Pla-
no Nacional do Turismo (PNT 2007-2010)
afiançou seu compromisso com o desen-
volvimento local e a inclusão social como
vetores do turismo, por meio da promoção
e fomento de projetos, programas e expe-
riências de turismo comunitário no Brasil.
Turismo de base comunitária: bases, conceitos e princípios norteadores
Atualmente presenciamos um significativo
avanço de atividades turísticas em comu-
nidades de diferentes conformações. Em-
bora estas iniciativas se apresentem de
inúmeras formas, considerando a diver-
sidade e a complexidade das realidades
locais, percebemos, como um elemento
comum, a interpretação da comunidade
como sujeito de seu próprio avanço, par-
ticipando da concepção, desenvolvimen-
Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro
11ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
to e gestão do turismo. Tais experiências
vêm sendo englobadas genericamente
sob o título de turismo de base comunitá-
ria - TBC (LTDS, 2011).
Embora não haja uma definição ampla-
mente aceita do conceito de TBC, as pers-
pectivas teóricas sobre o tema apresen-
tam similaridade de princípios e abrangem
dimensões antropológicas, sociológicas,
econômicas, políticas, históricas, psico-
lógicas e ambientais. Segundo o LTDS
(2011, p. 07), “a extensão geográfica e a
diversidade de experiências encontradas
no país também colaboram para a am-
plitude conceitual do TBC, uma vez que
este é usado para tratar de contextos tão
diversos e diferentes quanto comunidades
urbanas e rurais, podendo estar referido às
populações tradicionais ou a amálgamas
sociais compostas pelos movimentos mi-
gratórios e processos de exclusão socie-
conômicos, entre outros”.
Esta falta de consenso em termos con-
ceituais do turismo comunitário, de acor-
do com o Ministério do Turismo do Brasil
(mtur, 2010), resulta da heterogeneidade
das experiências, da origem do território e
da perspectiva política da organização não
governamental, responsável por organizar
e viabilizar a experiência. Não obstante
cada conceito apresentar suas especifici-
dades, o MTur traça como princípios co-
muns entre as diversas definições:
i) a autogestão; ii) o associativismo e coo-
perativismo; iii) a democratização de opor-
tunidades e benefícios; iv) a centralidade
da colaboração, parceria e participação;
v) a valorização da cultura local e, princi-
palmente, vi) o protagonismo das comu-
nidades locais na gestão da atividade e/
ou na oferta de bens e serviços turísticos,
visando a apropriação por parte destas
comunidades dos benefícios advindos do
desenvolvimento da atividade turística.
Na tentativa de ilustrar esta amplitude
conceitual, o Quadro 1, abaixo, reúne al-
gumas terminologias e suas respectivas
definições apresentadas por diferentes
segmentos, como projetos, experiências,
redes, governo e academia.
No entendimento de Hiwasaki (2006), o
turismo comunitário se traduz em quatro
objetivos:
(i) qualificação e posse, refere-se à par-
ticipação da comunidade no planeja-
mento e gestão do turismo;
(ii) conservação dos recursos, ou seja, o
turismo deve impactar positivamente
na conservação dos recursos naturais
e/ou culturais;
(iii) desenvolvimento econômico e social,
relacionado com a geração de benefí-
cios econômicos e sociais para a co-
munidade local e
(iv) qualidade na experiência do visitante,
focada no compromisso de assegurar
a ele uma experiência de qualidade e
comprometida com a responsabilida-
de social e ambiental.
Turismo de base comunitaria
12 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Segmento Instituição/
iniciativa/autor
Terminologia Definição
Projetos
Projeto
Bagagem
Turismo
Comunitário
Atividade turística que apresenta gestão coletiva, transparência no uso e destinação dos recursos e na qual a principal atração turística é o modo de vida da população local.(http://www.projetobagagem.org)
Projeto Saúde
e Alegria
Ecoturismo de
Base
Comunitária
Baseada nos princípios da economia solidária, apresenta-se como oportunidade importante de atividade integrada à valori-zação de práticas sustentáveis de uso dos recursos naturais e da promoção da interculturalidade.(http://www.saudeealegria.org.br)
Experiências
Fazenda Mo-
delo Quilombo
D’Oiti
Turismo Étnico
de Base
Comunitária
Modelo de desenvolvimento alicerçado em princípios demo-cráticos cuja participação de membros da comunidade pre-domina em todo processo decisório e garante que a atividade turística seja um fortalecedor de ancestralidade.(http://www.turismoafro.com.br)
Prainha do
Canto Verde
Turismo
Comunitário
Oportunidade para aperfeiçoar a organização comunitária, o desenvolvimento local e a co-gestão para preservar o patrimô-nio natural, cultural e as formas de vida tradicionais das comu-nidades e do seu território. (http://prainhadocantoverde.org)
Redes
TUCUM -
Rede Cearen-
se de Turismo
Comunitário
Turismo de
Base
Comunitária
Baseado na gestão comunitária ou familiar das infraestruturas e serviços turísticos, no respeito ao meio ambiente, na valo-rização da cultura local e da economia solidária e controlado de maneira efetiva pelas populações locais (apud Sansolo & Bursztyn, 2009, p. 147).
TURISOL -
Rede Brasileira
de Turismo
Comunitário
Turismo
Comunitário
Forma de organização empresarial sustentada na propriedade do território, na autogestão dos recursos comunitários e parti-culares com práticas democráticas e solidárias no trabalho e na distribuição dos benefícios gerados do encontro cultural com os visitantes (apud sansolo & Bursztyn, 2009, p. 147).
Governo
Ministério do
Turismo (MTur-
-Brasil)
Turismo de
Base
Comunitária
Modelo alternativo de desenvolvimento turístico baseado na autogestão, no associativismo/cooperativismo, na valoriza-ção da cultura local e, principalmente, no protagonismo das comunidades locais, visando a apropriação por parte destas comunidades dos benefícios advindos do desenvolvimento da atividade turística (2008, p. 01).
Academia
MaldonadoTurismo
Comunitário
Forma de organização empresarial sustentada na propriedade e na autogestão sustentável dos recursos patrimoniais comuni-tários e de acordo com as práticas de cooperação e equidade no trabalho e na distribuição dos benefícios gerados pela prestação dos serviços turísticos (2009,p.31).
CoriolanoTurismo
Comunitário
Aquele em que as comunidades de forma associativa organi-zam arranjos produtivos locais, possuindo o controle efetivo das terras e das atividades econômicas associadas à explora-ção do turismo (2009, p.282).
saMpaio et al.
Turismo
comunitário,
solidário e
sustentável
Estratégia de sobrevivência e comunicação social de conser-vação de modos de vida e preservação da biodiversidade, organizado associativamente em territórios, como arranjos socioprodutivo e político de base comunitária, que se valem do consumo solidário de bens e serviços (2011, p.27)
Quadro1. Terminologias e respectivas definições do TBC. (FONTE: elaboração própria, 2012).
Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro
13ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Contrapondo o turismo massificado, o
TBC busca uma vinculação situada nos
ambientes naturais e culturais de cada lu-
gar, além de requerer uma menor depen-
dência e necessidade de infraestrutura e
serviços. Se comparado ao modelo he-
gemônico, este representa a promoção
de atividades turísticas enraizadas em um
modelo de desenvolvimento socialmente
mais justo e ambientalmente responsável.
O potencial da atividade vai além dos be-
nefícios econômicos, representando não
apenas mais um segmento de mercado, e
sim a possibilidade de um novo paradigma
para o turismo (Bursztyn et al., 2009; San-
solo, Bursztyn, 2009).
Neste sentido, os protagonistas dos desti-
nos são sujeitos e não objetos do proces-
so. IrVing (2009), na tentativa de se delinear
uma conceituação para o turismo comuni-
tário, apresenta algumas premissas que
emergem como elementos centrais desta
atividade:
− Base endógena da iniciativa e desen-
volvimento local. A atividade resulta
de uma demanda direta dos grupos
sociais que residem no lugar turístico
e que estabelecem com este território
uma relação cotidiana de dependência
material e simbólica. O protagonismo
social - resultante do sentimento de
pertencimento e do poder de influência
sobre o processo de decisão - assume
uma condição essencial para este tipo
de turismo.
− Participação e protagonismo social no
planejamento, implementação e avalia-
ção de projetos turísticos. Quanto maior
o envolvimento local e as estratégias de
participação social no planejamento e im-
plementação dos projetos, mais eviden-
tes são os níveis de protagonismo social
e a sustentabilidade das iniciativas.
− Escala limitada e impactos sociais e
ambientais controlados. Parte-se da
premissa que o turismo comunitário se
desenvolva em escala limitada, definida
a partir dos recursos locais. O processo
de planejamento deve assegurar a “qua-
lidade” ambiental e social do destino.
− Geração de benefícios diretos à popu-
lação local. Tais iniciativas devem as-
segurar que os recursos advindos do
turismo sejam reaplicados em projetos
de melhoria de qualidade de vida da
própria população.
− Afirmação cultural e interculturalidade.
A valorização da cultura assume impor-
tância não como à configuração de um
“produto”, mas com o objetivo de afir-
mação de identidade e pertencimento.
O intercâmbio de “quem está” e “quem
vem” propicia a relação local-global e a
prática da interculturalidade.
− O “encontro” como condição essencial.
O “encontro” entre identidades assu-
me o sentido de compartilhamento e
aprendizagem mútua. Atores locais e
Turismo de base comunitaria
14 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
turistas são, simultaneamente, agentes,
sujeitos e objetos do processo, estabe-
lecendo uma relação de troca, intera-
ção, descoberta e retroalimentação.
O TBC integra atividades econômicas de
serviços de hospedagem, alimentação e
lazer que, a priori, não o diferencia dos
demais segmentos turísticos. Seu diferen-
cial recai justamente no entendimento da
atividade turística como um subsistema
interconectado com outros subsistemas,
como educação, saúde e meio ambiente.
Neste sentido, o turismo comunitário não
está centrado somente na atividade turísti-
ca, uma vez que representa uma proposta
de desenvolvimento territorial sustentável
que abrange diversas dimensões - políti-
ca, cultural, econômica, humana - da vida
em sociedade (SamPaio e Coriolano, 2009).
Desafios, ameaças e fragilidades
Refletindo sobre os processos de de-
senvolvimento turístico que ocorrem no
entorno de áreas naturais protegidas ou
em áreas de grande potencial cênico,
Mielke (2009) afirma que muitos deles não
avançam por duas razões. A primeira é
de ordem socioambiental. O processo
de desenvolvimento está condicionado à
existência de um ambiente politico-insti-
tucional favorável na comunidade e sua
ausência dificulta o estabelecimento de
relações de cooperação. A segunda razão
é de ordem metodológica, e refere-se à
falta de conhecimento do processo como
um todo, principalmente com relação à
dinâmica do mercado turístico nacional e
internacional.
A partir de sua experiência com comu-
nidades localizadas em regiões de forte
presença e/ou potencial turístico, mas que
se encontram desorganizadas e desestru-
turadas, Mielke (2009) aponta uma série
de necessidades e desafios inerentes ao
processo do desenvolvimento turístico de
base comunitária, dos quais destacamos:
− A complexidade. Trata-se de um com-
ponente inerente à atividade turística
e que envolve uma série de iniciati-
vas locais, instituições públicas e não
governamentais, entre outras. Como
consequência, a organização de uma
comunidade para o turismo requer o
estabelecimento de uma aliança entre
interesses econômicos locais e não
locais. Neste sentido, o processo de
alinhar pensamentos para que todos
tenham o mesmo foco é árduo e exige
experiência e profissionalismo por parte
dos envolvidos.
− O fator tempo. Muitos projetos têm
um tempo curto de execução e, por
isto, acabam não respeitando o ama-
durecimento das relações necessárias
para alinhar assuntos complexos e de
Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro
15ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
interesse coletivo. Os editais e termos
de referência para o financiamento de
projetos precisam ser estruturados e
concebidos sem impor uma série de to-
madas de decisões em curtos períodos
de tempo.
− O apoio externo. Aparece como ele-
mento fundamental no desenvolvimento
turístico de base local. Mesmo em co-
munidades organizadas, estes proces-
sos dependem da orientação efetiva de
entidades especializadas, como univer-
sidades e ONGs. Com relação à compo-
sição da equipe externa, o autor afirma
que este é um trabalho multidisciplinar e
deve integrar profissionais com conhe-
cimentos em três eixos temáticos prin-
cipais: desenvolvimento econômico,
turismo e trabalho comunitário.
No entendimento de SamPaio et al. (2011),
o turismo comunitário representa uma
estratégia que permite as comunidades
viabilizarem o seu modo de vida tradicio-
nal, oportunizando o contato e a troca de
experiência entre membros comunitários
e visitantes conscientes. Nesta perspec-
tiva, os autores interpretam o TBC como
uma proposta institucional que conserva
os modos de vida tradicionais e preserva a
biodiversidade local. Ressaltam, entretan-
to, que: “o grande desafio do Turismo co-
munitário, solidário e sustentável é como
promover modos de vida tradicionais
(tidos, sob a lógica desenvolvimentista,
como modos de vida absoletos), inseridos
em economias comunitárias, que se apre-
sentam ambientalmente mais sustentáveis
que, por sua vez, dialogam com a eco-
nomia de mercado, no entanto, que ain-
da conservam suas dinâmicas próprias?”
(SamPaio et al., 2011, p. 27).
Estas iniciativas enfrentam o desafio de se
inserirem no mercado e, ao mesmo tem-
po, conservarem suas dinâmicas próprias.
Ou seja, é preciso estabelecer uma rela-
ção entre o local e o global, se integrando
na economia hegemônica e mantendo o
modo de vida tradicional, pois este se tor-
na o principal atrativo e diferencial.
Os estudos de Maldonado (2009), com
cerca de trinta projetos de TBC na Amé-
rica Latina, evidenciaram graves restri-
ções enfrentadas por estas comunidades,
conduzindo-as a uma grande instabilidade
e fraca competitividade no mercado. As
deficiências mais notáveis foram sinteti-
zadas no Quadro 2 e resultam, em parte,
“da incursão das comunidades no turis-
mo em situações de improviso, ausência
de profissionalismo, desconhecimento do
mercado e dos instrumentos de gestão de
negócios” (Maldonado, 2010, p. 32).
Para BeneVides (2002), a proposta de um
desenvolvimento local “alavancável” por
meio do turismo enseja a equalização de
cinco objetivos, cuja compatibilização é
muito problemática: i) preservação/con-
servação ambiental; ii) identidade cultural;
iii) geração de ocupações produtivas e de
Turismo de base comunitaria
16 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
renda; iv) desenvolvimento participativo e
v) qualidade de vida. Quanto à ideologia
do turismo de base local, o autor aponta
alguns equívocos, dos quais destacare-
mos dois. O primeiro refere-se à asso-
ciação da redução da escala como pos-
sibilidade de ampliação dos espaços de
participação democrática. Para o autor
(2002, p. 29), “o conteúdo demarcatório
do que seja democrático reporta-se fun-
damentalmente à dimensão do político
e não da espacialidade”. Relacionar “di-
minuição da escala espacial” com “au-
mento de participação” desconsidera a
significação dos micropoderes na cons-
tituição das relações sociais de domina-
ção (WeBer, 1964, apud BeneVides, 2002).
Desta desconsideração resulta o segundo
equívoco: em lugares onde persistem co-
munidades tradicionais, a identidade local,
muitas vezes, é interpretada como foco de
resistência aos projetos modernizadores
da expansão capitalista. Segundo LiPietz
(1987, p. 180, apud BeneVides, 2002), “ao
lutarem para “reiterar o unanismo do an-
tigo espaço”, movimentos dessa natureza
esquecem de considerar que as relações
sociais nestes lugares, por estarem sob a
“hegemonia de um bloco tradicional” não
são efetivamente “relações comunais””.
Deficiências da oferta de turismo comunitário
1. Oferta dispersa e fragmentada, carente de estruturas e mecanismos regulares de cooperação interna para organizá-la e externa para potencializá-la. Apesar das vantagens das parcerias serem percebidas, os esforços empreendidos ainda são incipientes e pouco sistemáticos.
2. Escassa diversificação dos produtos turísticos cujos componentes são baseados exclusivamente em fatores naturais e herdados. Existe potencial e vontade para empreender inovações que superem o mimetismo predominante.
3. Gestão profissional limitada, tanto operacional como gerencial dos negócios; as tendências e o funcionamento da indústria do turismo são desconhecidos. As aspirações das comunidades de acesso a serviços de informação e capacitação permanecem amplamente insatisfatórias.
4. Qualidade heterogênea dos serviços, com predominância de qualidade média e baixa. A compe-tência aguda com outras empresas tende a resolver-se somente em curto prazo e através da baixa de preços.
5. Posicionamento incerto e imagem pouco divulgada do turismo comunitário em mercados e seg-mentos dinâmicos: a promoção e comercialização são realizadas geralmente, por meios rudimenta-res, individuais e diretos.
6. Deficiência dos mecanismos de informação, comunicação e organização comercial: a fraca representação e capacidade para negociação com outros agentes da cadeia turística não permite a tomada de decisões estratégicas, além do horizonte diário.
7. Participação marginal ou subordinada de mulheres e suas associações na concepção e condução de projetos turísticos e, consequentemente, na captação de benefícios.
8. Déficit notável de serviços públicos: rodovias, eletricidade, água potável, saneamento ambiental e esgoto, comunicações e sinalização turística. As comunidades não são capazes de cobrir estes custos; isto é responsabilidade dos governos locais ou nacionais.
Quadro 2 – Deficiências da oferta de turismo comunitário. (FONTE: Maldonado, 2009, p. 32-33)
Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro
17ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Bursztyn et al. (2009), por sua vez, argu-
mentam que o reconhecimento no valor
das experiências do turismo comunitário
não deve ser confundido como uma sim-
ples apologia aos empreendimentos de
pequena escala. Na tentativa de não cair
na vala comum do reducionismo e super-
ficialidade analítica, os autores tecem al-
gumas considerações: (i) As experiências
de TBC bem sucedidas não podem ser
interpretadas como passíveis de reaplica-
ção em outras localidades e contextos. Tal
atitude faria do desenvolvimento situado
um objeto de reprodução seriada, ou seja,
uma contradição nos próprios termos da
questão; (ii) O TBC deve ser encarado em
uma perspectiva possibilista e não deter-
minista e prescritiva para o desenvolvi-
mento situado e o turismo. Não podemos
interpretá-lo como um modelo estanque,
com uma configuração fixa e capaz de
atender toda e qualquer realidade e (iii)
Deve-se, ainda, reconhecer que iniciativas
de TBC não estão isentas de influências
externas, divergências internas e conflitos
de interesse.
Turismo de Base Comunitária no contexto brasileiro
A reflexão sobre o turismo de base co-
munitária no Brasil, durante muitos anos,
trouxe consigo um sentido marginal, pe-
riférico, distante da realidade e das ten-
dências de políticas públicas nacionais
e internacionais. Neste período, poucos
profissionais mergulharam no campo de
investigação do TBC. Tal realidade per-
meou até meados da década de 1990,
quando um movimento de pesquisadores
de diferentes inserções do país levou essa
discussão para o Encontro Nacional de
Turismo de Base Local (ENTBL). Este en-
contro demonstrou a demanda por fóruns
dessa natureza e viabilizou a consolidação
de redes não formais de pesquisas. O en-
gajamento de pesquisadores em torno do
TBC possibilitou o desenvolvimento de
pesquisas, projetos e publicações sobre a
temática. No entanto, esta produção aca-
dêmica permaneceu nos “bastidores” até
recentemente (IrVing, 2009).
Para IrVing (2009), um novo olhar sob o TBC
ocorre a partir da convergência de uma sé-
rie de fatores surgidos em âmbito nacional
e internacional, a saber: (i) a interpretação
política do turismo como uma alternativa
para a inclusão social; (ii) o fortalecimen-
to de temas como a participação social e
a governança democrática; (iii) a existên-
cia do capital social e o compromisso de
stakeholder engagement como elementos
fundamentais nas ações empreendidas por
projetos internacionais; (iv) a inclusão do
turismo nas pautas de ONGs de alcance in-
ternacional, associada a temáticas sociais
e ambientais; (v) a mudança sutil no perfil
dos turistas, agora mais comprometidos
com a responsabilidade social e ambiental;
(vi) a exigência de novas demandas na se-
Turismo de base comunitaria
18 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ara do planejamento, fruto da constatação
de que o desenvolvimento do turismo, por
vezes, não favorece as populações locais,
contribuindo para a exclusão social e (vii) a
emergência dos debates sobre o “turismo
e sustentabilidade”.
Percebemos que os fatores destacados por
IrVing (inclusão social, participação, gover-
nança, capital social, stakeholder engage-
ment, compromissos ambiental e social, sus-
tentabilidade, entre outros) constituem-se em
elementos sine qua non para o desenvolvi-
mento do TBC. Neste sentido, o turismo co-
munitário, orbitando em torno de tais princí-
pios e compromissos, migra da periferia para
o centro das discussões, rompendo as bar-
reiras acadêmicas e penetrando o universo
político e publicitário. O lançamento do Edital
01/2008 pelo MTur, voltado para o financia-
mento específico do turismo comunitário,
reflete as ações do poder público federal no
apoio de um outro modelo de turismo.
Uma pesquisa coordenada por Sansolo e
Bursztyn (2009) com 25 representantes de
iniciativas de turismo de base comunitária
brasileiras, realizada em maio de 2008, du-
rante o II Seminário Internacional de Turis-
mo Sustentável, possibilitou o levantamento
e sistematização de algumas informações
acerca do desenvolvimento do TBC no Bra-
sil. A maior parte das experiências localiza-
-se na região nordeste do Brasil, nos esta-
dos do Ceará, Rio Grande do Norte, Paraíba
e Pernambuco. Destacamos, a seguir, al-
guns resultados do universo pesquisado:
− O TBC ocorre em pequenas comunida-
des assentadas em povoados, aldeias
e vilas. Não há referência, nos casos
analisados, de experiências envolven-
do um município como um todo.
− 80% das iniciativas ocorrem nas pro-
ximidades, no interior ou contêm áreas
protegidas, seja em Unidades de Con-
servação de Proteção Integral ou de
Uso Sustentável e Áreas de Preserva-
ção Permanente (APP).
− As experiências apresentam uma di-
versidade de atrativos naturais, cultu-
rais e convivenciais. A água destaca-se
como um grande atrativo, muito em-
bora a balneabilidade de rios e praias
possa ser comprometida. Dados apon-
tam que, em 2003, apenas 62,9% da
população nordestina foi atendida por
abastecimento de água tratada, e so-
mente 34,6% do esgoto gerado na re-
gião é tratado. Tal realidade demonstra
que a necessidade de investimento em
infraestrutura básica é urgente.
− Ao contrário do turismo convencional,
e sua produção de espaços segrega-
dos para o turista e para os morado-
res, a essência do TBC se expressa no
território. No turismo comunitário não
há sobreposição de territorialidades:
turista e comunidade dividem o mes-
mo lugar, e este representa um espaço
de encontro e convivencialidade.
− Em grande parte das iniciativas, as
comunidades contaram com apoio
externo, normalmente de ONGs e uni-
versidades, para a realização do plane-
Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro
19ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
jamento, estruturação e operação do
turismo. Por meio de suporte técnico
e apoio financeiro, ONGs nacionais e
internacionais assumiram um papel
fundamental na inserção das comuni-
dades na prática do turismo.
− As formas de propriedade e modo de
gestão dos empreendimentos são va-
riadas. Incluem-se os empreendimen-
tos comunitários geridos por coopera-
tiva e a organização familiar.
− Todas as iniciativas apresentaram “ati-
vidades de planejamento” do turismo
de base comunitária. A frequência das
reuniões, entretanto, varia de encontros
semanais até anuais. O formato dos
encontros é diverso: em alguns casos
envolvem apenas as lideranças formais,
em outros, o processo é mais aberto,
contando com a participação de lideran-
ças informais, membros da comunidade
e até pessoas externas à localidade.
− Em nenhum dos casos o turismo é a
única atividade e, muitas vezes, nem
a mais importante enquanto ativida-
de econômica. No entanto, o turismo
tem representado um apoio ao fortale-
cimento da autoestima dessas comu-
nidades e um meio de apoio às suas
lutas.
No contexto das experiências brasileiras,
dois elementos comuns têm se destacado
como base nas iniciativas de relativo su-
cesso. Por um lado, o forte componente
de uma afirmação identidária de comuni-
dades enraizadas em sítios simbólicos de
pertencimento e, por outro, o movimento
de ativa resistência contra as mais usuais
formas de desenvolvimento do turismo
(Bursztyn et al., 2009). Outro elemento
marcante refere-se ao caráter da solidarie-
dade. A solidariedade está expressa não
apenas dentro da comunidade, por meio
da organização de empreendimentos co-
letivos, mas também entre diferentes ini-
ciativas, que se organizam em redes para
se ajudarem mutuamente (LTDS, 2011).
O comprometimento ativo de atores locais
também representa uma característica co-
mum nas iniciativas de base comunitária.
Em muitos casos, o TBC surge em um
contexto onde as comunidades já estão
mobilizadas em outras frentes de resistên-
cia, como na luta pela posse da terra e pelo
direito ao uso sustentável dos recursos
naturais. No litoral cearense, por exemplo,
a problemática do uso da terra é funda-
mental para se compreender o processo
de formação do TBC. A luta pelo território
é o ponto de partida para a organização
comunitária. Neste contexto, o turismo
comunitário acaba por representar “um
meio a mais”, dando voz, força e capaci-
dade articuladora, inclusive com agentes
externos, para estas lutas. É como ressal-
ta Bartholo (2009, p.51), “o turismo não
é afirmado como elemento identitário no
movimento de resistência das comunida-
des, e sim um meio para dar visibilidade
aos conflitos dos modos de vida tradicio-
nais com a chegada da modernidade”.
Turismo de base comunitaria
20 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A mobilização das comunidades, em torno
de um interesse comum, fornece a base
para uma coesão fortalecedora do sentido
de comunidade. Segundo JeFFrey weeks
(apud Bauman, 2003, p.91), “o mais forte
sentido de comunidade costuma vir dos
grupos que percebem as premissas de sua
existência coletiva ameaçadas e por isso
constroem uma comunidade de identida-
de que lhes dá uma sensação de resistên-
cia e poder (...)”.
Essa face ideológica e militante do TBC é
confirmada por Sansolo e Bursztyn (2009)
em suas averiguações empíricas. Segun-
do os autores, as iniciativas de turismo
comunitário, na realidade brasileira, têm
em comum as lutas sociais, como a con-
servação dos recursos naturais - base da
subsistência de diversas comunidades, a
luta pela terra, pelo direito à memória cul-
tural e por uma educação digna.
Os destinos de turismo de base comunitá-
ria “ainda não são considerados sucessos
de venda e consumo por turistas nacionais
e internacionais” (Mendoça e IrVing, 2004,
p. 20), no entanto, sua prática é válida e,
nas seções a seguir, destacaremos algu-
mas iniciativas no âmbito brasileiro.
Edital nº 01/2008
Os primeiros registros de experiências de
TBC no Brasil datam de meados da dé-
cada de 1990, e foram organizadas inde-
pendentes das ações do poder público.
Em 2003, com a criação do Ministério do
Turismo (MTur), tais iniciativas foram reco-
nhecidas por esse órgão como um fenô-
meno social e econômico. No início de sua
atuação, o MTur atendeu demandas iso-
ladas de experiências de TBC. Em 2006 e
2007, pesquisadores do tema e represen-
tantes de iniciativas pleitearam uma ação
mais articulada do poder público, que re-
sultou no Edital de Chamada Pública de
Projetos nº 01/2008.
Ressalta-se que o apoio do Ministério do
Turismo às iniciativas de TBC ocorre no
âmbito do Departamento de Qualificação,
de Certificação e de Produção Associada
ao Turismo (DCPAT), da Secretaria Nacio-
nal de Programas de Desenvolvimento do
Turismo (SNPDTur). O apoio está alicerça-
do no Plano Nacional de Turismo 2007-
2010: uma viagem de inclusão, baseado
na estratégia de associar crescimento de
mercado à distribuição de renda e redução
de desigualdades regionais e sociais.
O apoio financeiro do Edital nº 01/2008
ficou entre R$ 100 mil e R$ 150 mil por ini-
ciativa, com prazo de execução de até 18
meses. O edital atraiu a inscrição de mais
de 500 propostas de todo Brasil, das quais
50 foram selecionadas (vide Figura 1). A
maior parte das entidades proponentes
pertencia ao terceiro setor, abrangendo
associações locais, cooperativas, funda-
ções universitárias e ONGs. Os conteúdos
Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro
21ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
das propostas baseavam-se nas seguin-
tes ações:
(i) Planejamento da atividade turística:
ações de mobilização e sensibilização
da comunidade e planejamento parti-
cipativo.
(ii) Qualificação da gestão dos produtos e
dos serviços turísticos: cursos, semi-
nários, intercâmbios, consultoria para
assistência técnica especializada, visi-
tas in loco para troca de experiências.
(iii) Formação de redes: fortalecimento de
redes de TBC já constituídas, além da
formação de redes locais, principal-
mente de comercialização.
(iv) Apoio à comercialização: participação
em eventos de caráter nacional e em
eventos de cunho local. Além de ações
de interação entre os destinos, produ-
tos e serviços ofertados pela comuni-
dade e os seus consumidores.
(v) Promoção: participação em eventos,
produção de panfletos, banners, víde-
os, entre outros materiais promocio-
nais para divulgação nos eventos.
Segundo o MTur (2010), a decisão de
apoiar o TBC considerou, pelo lado da
oferta, a expansão da gestão da atividade
turística sob responsabilidade das comu-
nidades locais, aliado a indicadores que
Turismo de base comunitaria
Figura 1. Projetos selecionados no âmbito do edital de chamada pública MTur/n. 001/2008. FONTE: Bartholo, Sansolo e Bursztyn, 2009.
22 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
apontam o sucesso de algumas destas ex-
periências. Do ponto de vista da demanda,
pesquisas nacionais e internacionais de-
monstram o interesse crescente dos turis-
tas pela vivência de experiências com cul-
turas diferentes e ambientes preservados,
revelando a potencialidade das iniciativas
de turismo comunitário no Brasil.
TURISOL - Rede Brasileira de Turismo Comunitário
Em fevereiro de 2003, a Embaixada da
França no Brasil, por meio de um progra-
ma de cooperação no setor de economia
solidária, reuniu diferentes atores com o
intuito de fomentar a discussão sobre o
turismo solidário no país. No decorrer des-
te ano, ocorreram outros encontros em
que se evidenciou o interesse do grupo
em permanecer em contato, estabelecen-
do trocas de experiências e promovendo
o debate do turismo solidário em âmbito
nacional. Neste contexto, nasce informal-
mente a Rede TURISOL.
Com a visão de “tornar o Brasil um país re-
ferência no Turismo Comunitário” e a mis-
são de “construir, fortalecer e disseminar
modelos economicamente viáveis, ambien-
talmente responsáveis e socialmente justos
por meio do turismo junto a comunidades
rurais, tradicionais e urbanas”, a Rede tem
por objetivo fortalecer as iniciativas já exis-
tentes e despertar outras comunidades
para a construção de um turismo diferente.
Os princípios da TURISOL foram reunidos
em 11 temáticas principais, a saber: o pro-
duto turístico ou atração turística é o modo
de vida; o turismo é instrumento para o
fortalecimento comunitário e associati-
vo; a comunidade é proprietária, gestora
e empreendedora dos empreendimentos
turísticos; o turismo é uma atividade com-
plementar a outras atividades econômicas
já praticadas; compromisso na distribui-
ção justa do dinheiro e na transparência
no uso dos recursos; valorização cultural
e afirmação da identidade; relação de par-
ceria e troca entre o turista e a comunida-
de; o turismo auxilia na luta pela posse da
terra pela comunidade; compromisso com
a conservação e sustentabilidade ambien-
tal; estabelecimento de uma cadeia de va-
lor focada no desenvolvimento da comu-
nidade e desenvolvimento de princípios
e critérios para organizar, normatizar e
regular os empreendimentos e processos
turísticos.
Em 2009, o Edital MTur 2008 aprovou as
propostas dos 06 membros da rede: Aco-
lhida na Colônia, Fundação Casa Grande,
Projeto Saúde e Alegria, Projeto Bagagem,
Instituto Mamirauá e Rede Tucum. Já em
2010, uma seleção para novos membros
ampliou de 06 para 22 destinos de TBC no
Brasil, representados pelas organizações a
seguir: Projeto Saúde e Alegria (PA), Aco-
lhida na Colônia (SC), Rede Tucum (CE),
Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro
23ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Fundação Casa Grande (CE), Pousada
Uacari – Reserva Mamirauá (AM), Pousa-
da Aldeia dos Lagos (AM), Associação de
Artesãs de Coqueiro do Campo (MG), Ins-
tituto Inhotim (MG), Associação Etnoam-
biental Beija Flor (AM), Associação Socio-
cultural Yawanawa (AC), Associação dos
Produtores Rurais do Assentamento Bela
Vista (BA), Associação Rede Cananéia
(SP), Instituto Floresta Viva (BA), Associa-
ção de Jovens da Juréia (SP), Associação
das Mulheres do Pesqueiro (PA), Instituto
Tapiaim (PA), Cooperativa de Produção
Agropecuária Canudos (MT), Centro Eco-
lógico Aroeira (CE), Centro de Pesquisa e
Promoção Cultural (MG), Instituto Forma-
ção (MA), Casa do Boneco de Itacaré (BA)
e Instituto Socioambiental com o projeto
Circuito Quilombola (SP).
Com o comprometimento de seus mem-
bros, parceiros e financiadores, a Rede
TURISOL tem atuado na promoção e es-
truturação do TBC no Brasil. A Série Turi-
sol de metodologia do turismo comunitá-
rio, lançada em 2010 e composta por 07
volumes, registra as histórias e experiên-
cias dos membros que mais têm se desta-
cado nos últimos dez anos.
Prainha do Canto Verde
Da Rede TURISOL, optamos por evidenciar
a experiência da “Prainha do Canto Verde
– Turismo comunitário e sustentável”, uma
comunidade pesqueira, situada no muni-
cípio de Beberibe, a 126 km da capital do
estado do Ceará, Fortaleza. A Prainha do
Canto Verde localiza-se em uma Reserva
Extrativista (Unidade de Uso Sustentável)
cuja presença registrada é de aproximada-
mente 200 famílias (Prahinhado Canto Verde,
2011). A escolha da Prainha do Canto Verde
se deve pelo fato de ser a experiência de
TBC brasileira de maior sucesso, reconheci-
da tanto nacional como internacionalmente.
Segundo estudos de Men doça e irVing
(2004), a origem da comunidade data de
1860, porém foi em 1979 que movimentos
de luta e resistência dos pescadores foram
desencadeados com o intuito de garantir o
direito e usufruto da terra.
O litoral cearense é marcado por diversos
atrativos turísticos e singular beleza cêni-
ca, mas, embora o turismo na região não
seja a principal fonte de renda, a atividade
é planejada e gerida pela comunidade a
partir de processos contínuos de partici-
pação. Apesar das dificuldades, a comu-
nidade da Prainha do Canto Verde, que
sobrevive da pesca artesanal da lagosta
e do turismo comunitário, se esforça para
manter a preservação da identidade cul-
tural de seus moradores, gerar benefícios
para a própria comunidade (não permitin-
do especulação imobiliária, por exemplo)
e incentivar engajamento e autonomia dos
moradores. No site da Prainha do Canto
Verde (2011), criado por nove jovens da
Associação de moradores da comunida-
Turismo de base comunitaria
24 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
de, é possível verificar que o turismo co-
munitário é entendido como: “uma opor-
tunidade para aperfeiçoar a organização
comunitária, o desenvolvimento local e a
co-gestão para preservar o patrimônio na-
tural, cultural e as formas de vida tradicio-
nais das comunidades e do seu território”.
Conclusões
No turismo comunitário, as relações eco-
nômicas são enriquecidas por outras rela-
ções que transcendem a racionalidade do
lucro imediato. Não se trata de uma ativi-
dade constituída em sua essência de ato-
res econômicos, e sim de uma múltipla e
complexa rede socioeconômica articulada
entre si e com ações transversais focadas
em temas como a saúde, a educação, a
cultura e o meio ambiente.
Na literatura científica, debates políticos,
arcabouços institucionais e programas ofi-
ciais de fomento, o TBC tem se projetado
como uma proposta fortemente associada
ao turismo sustentável e ao desenvolvi-
mento local. Considera-se, entretanto, que
tamanha visibilidade requer um pouco mais
de cautela. É preciso instituir parâmetros,
sistematizar experiências e reconhecer os
limites desta proposta. A discussão do TBC
precisa romper o campo etéreo - apoiado
em bases ideológicas - e aterrissar em
questões mais concretas, como, por exem-
plo, a promoção de estudo em torno da
viabilidade econômica de tais iniciativas -
tema ainda pouco debatido no Brasil.
Reconhecemos que o TBC coaduna com
as perspectivas do turismo sustentável,
sendo sua construção baseada em prin-
cípios e valores éticos, aliado a uma crí-
tica ao modelo do turismo convencional.
No entanto, embora o turismo comunitá-
rio nasça de um ideário diferenciado de
desenvolvimento turístico, parte-se do
pressuposto que isto per si não o torna
sustentável. Comumente nos apropriamos
do discurso da sustentabilidade com base
em julgamentos subjetivos, sem referência
a padrões ou critérios específicos.
Clarke (1997) ressalta que o turismo sus-
tentável não é uma característica inerente
a qualquer forma ou situação já existente,
e sim um objetivo que todas as iniciativas
devem se esforçar para alcançar. O autor
combate o excesso de rótulos que, por
sua vez, estabelecem uma relação simbi-
ótica entre a sustentabilidade e algumas
práticas de turismo, associadas, muitas
vezes, a pequena escala - “small was sy-
nonymous with sustainable” (p.226). Neste
sentido, defendemos que o turismo sus-
tentável deve ser interpretado como uma
meta para realização e não uma caracte-
rística inerente a uma determinada prática.
Referências Biográficas
ABETA-assoCiação Brasileira das emPresas de eCo-turismo e turismo de aVentura. (2010): Ma-nual de boas práticas de acessibilidade em ecoturismo e turismo. Belo Horizonte.
Nathália hallack, aNdrés Burgos e daNiela Maria rocco carNeiro
25ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
BARRETO, M. (2000): “As ciências sociais aplica-das ao turismo”, SERRANO, C.; BRUHNS, H.; LUCHIARI, M. (Org.). Olhares contem-porâneos sobre o turismo. Campinas: Pa-pirus, pp. 17-36.
BARTHOLO, R. (2009): “Sobre o sentido da pro-ximidade: implicações para um turismo si-tuado de base comunitária”, BARTHOLO, R., SANSOLO, D.G, BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro (RJ), Letra e Imagem, pp. 45-54.
BAUMAN, Z. (2003): Comunidade. Rio de Janeiro, Jorge Zahar.
BENEVIDES, I.P. (2002): “Para uma agenda de discussão do turismo como fator de de-senvolvimento local”, RODRIGUES, A. B. (Orgs.). Turismo Desenvolvimento Local. 3 ed. São Paulo, Hucitec, pp. 23 - 41.
BRASIL. Ministério do Meio Ambiente. (2004): SNUC - Sistema Nacional de Unidades de Conservação da Natureza, lei nº 9.985, de 18 de julho de 2000; decreto nº 4.340, de 22 de agosto de 2002. 5. ed. aum. Brasília: MMA/SBF.
BRASIL, Ministério do Turismo. (2010): Dinâmica e Diversidade do Turismo de Base Comuni-tária: desafio para a formulação de política pública. Brasília: Ministério do Turismo.
BURSZTYN, I.; BARTHOLO, R.; DELAMARO, M. (2009): “Turismo para quem? Sobre cami-nhos de desenvolvimento e alternativas para o turismo no Brasil”. in: BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro: Letra e Imagem, pp. 76-91.
CLARKE, J. A. (1997): “Framework of Approaches to Sustainable Tourism”, Journal of Sustai-nable Tourism, v.5, n.3, pp. 224-233.
EMBRATUR-IEB. (2001): Pólos de ecoturismo: pla-nejamento e gestão. São Paulo: Terragraph.
HIWASAKI, L. (2006): “Comunity-based tourism: A pathway to sustainability for Japan`s pro-tected areas”, Society and Natural Resour-ces, vol. 19, pp. 133-143.
IRVING, M. A. (2002): “Participação: questão cen-tral na sustentabilidade de projetos de de-senvolvimento”, IRVING, M. A.; AZEVEDO, J. Turismo, o desafio da sustentabilidade. São Paulo: Futura. p. 35-45.
IRVING, M. A. (2009): “Reinventando a reflexão sobre turismo de base comunitária - inovar é possível?”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares
e experiências brasileiras. Rio de Janeiro: Letra e Imagem, pp. 108-119.
LTDS-laBoratório de teCnologia e desenVolVimento soCial (2011): Relatório Técnico - Marco Re-ferencial Teórico para o Turismo de Base Co-munitária. Rio de Janeiro: PEP, COPPE/UFRJ.
MALDONADO, C. (2009): “O turismo rural co-munitário na América Latina: gênesis, ca-racterísticas e políticas”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I.; (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro (RJ): Letra e Imagem, pp. 25 - 44.
MENDONÇA, T. C. M.; IRVING, M. A. (2004). “Tu-rismo de base comunitária: a participação como prática no desenvolvimento de pro-jetos turísticos no Brasil - Prainha do Canto Verde, Beberibe (CE)”, in: Caderno Virtual de Turismo, vol. 4, nº. 4, p. 12 - 22.
MIELKE, E.J.C. (2009): Desenvolvimento Turístico de Base Comunitária. Campinas (SP): Alínea.
PRAINHA DO CANTO VERDE. (2011). Prainha do Canto Verde - Turismo comunitário e sustentável. Beberibe, CE. [Acesso em 26 jun. 2012: http://prainhadocantoverde.org/?category_name=geral].
SAMPAIO, C. A. C.; CORIOLANO, L. N. (2009): “Dialogando com experiências vivencia-das em Marraquech e America Latina para compreensão do turismo comunitário e so-lidário”, Revista Brasileira de Pesquisa em Turismo. Vol. 3, nº. 1, pp. 4-24.
SAMPAIO, C. A. C.; LESAMA, M. F.; ARAUJO, J. R.; MENDEZ, E. O. (2011): “Perspectiva do tu-rismo comunitário, solidário e sustentável”, SAMPAIO, C. A. C.; HENRIQUEZ, C.; MAN-SUR, C. (Orgs.). Turismo comunitário, solidário e sustentável: da crítica às ideias e das ideias à prática. Blumenau: Edifurb, pp. 23-30.
SANSOLO, D.; BURSZTYN, I. (2009): “Turismo de base comunitária: potencialidade no espaço rural brasileiro”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D. G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro, Letra e Imagem, pp. 142-161.
URRY, J. (2001): O olhar do turista: lazer e viagens nas sociedades contemporâneas. São Paulo: Studio Nobel.
ZAOUAL, H. (2009): “Do turismo de massa ao tu-rismo situado: quais as transições”, BAR-THOLO, R.; SANSOLO, D.; BURSZTYN, I. (Org.), Turismo de base comunitária: di-versidade de olhares e experiências brasi-leiras. Rio de Janeiro: Letra e imagem, pp. 55-75.
Turismo de base comunitaria
26 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-1226 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Escola primaria Kikombo (Kuanza Sul-Angola) © Xosé Manuel Malheiro
27ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ambientalMENTEsustentablexullo-decembro 2011, ano V,I vol. I, núm. 11-12, páxinas 27-41
ISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006
MARCO TEÓRICO
Trajetória de uma mudança pela educação: deriva social de uma populaçãoTrajectory of a change in education: social drift of a populationJuliana Mariano Alves1, Fred Newton da Silva Souza1 e Luiz Renato
D’Agostini2. 1 Fundação Universidade do Tocantins/UNITINS; Núcleo de Desenvolvimento
e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, 2 Universidade Federal de Santa Catarina/
UFSC; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil)
Resumo
A ideia de se poder tornar perene um novo saber, a possibilidade de consolidação de
melhores condições para se viver, promovidas através de Educação Ambiental, justifica
as ações desenvolvidas na área de influência do AHE Estreito. Em outras palavras, é
a ideia de promover condições para manutenção de conquistas sociais, o que muito
contribuiu para inspirar e definir a “trajetória de uma mudança”: um processo que nos
propomos a co-promover ao longo de três momentos que se superpõem temporal,
conceitual e operacionalmente.
Abstract
The idea of being able to make a new perennial namely the possibility of consolidation
of a better place to live, promoted through environmental education, justifies the
actions developed in the area of influence of the AHE Strait. In other words, the idea
is to promote conditions for maintaining social achievements, which greatly helped to
inspire and set the “trajectory of change”: a process that we propose to co-promote
over three times overlapping temporal conceptually and operationally.
Palabras chave
avaliação, indicadores, desempenho ambiental.
Key-words
evaluation indicators, environmental performance.
28 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi
Introdução
As evidências empíricas têm apontado
que a preocupação com as questões só-
cio-ambientais traz um desafio: a expan-
são e operação do sistema elétrico-brasi-
leiro requerem amplo reconhecimento de
que a adoção de uma estratégia energé-
tica sempre incorrerá também na escolha
de uma estratégia ambiental.
O Licenciamento Ambiental é a base
estrutural do tratamento das questões
ambientais por uma entidade empresa-
rial. É através dele que o empreendedor
inicia seu contato com o órgão ambien-
tal e passa a conhecer suas obrigações
quanto ao adequado controle ambiental
de sua atividade. A despeito da especi-
ficidade de cada caso, deve-se reconhe-
cer que empreendimentos do porte do
Aproveitamento Hidrelétrico Estreito (AHE
Estreito) implicam movimentação de um
grande volume de capital e mão-de-obra.
Envolvem também interesses variados de
um número significativo de atores sociais,
dentre os quais se destacam as institui-
ções financeiras nacionais e internacio-
nais, a corporação consorciada respon-
sável pela execução do empreendimento,
as empresas de consultoria e a popula-
ção regional ou local, uma vez que essa
população precisa ser deslocada da área
diretamente afetada pelas obras e, assim,
ocupar novo e cada vez mais disputado
espaço. Tudo isso torna a questão da
preservação ambiental um complexo sis-
tema de interesses.
Num contexto em que os sistemas so-
ciais atuam na promoção da mudança
ambiental, a educação assume papel de
destaque. Somente com melhor educa-
ção se pode construir os fundamentos de
uma sociedade tecnologicamente mais
desenvolvida e justa. Assim, programas
de educação ambiental devem contribuir
para propiciar processos de evolução em
direção à instauração de uma ética eco-
lógica e de mudanças sociais promotoras
de emancipação efetiva dos indivíduos e
suas famílias, especialmente na conso-
lidação de grupos capazes de reverter
condições de vulnerabilidade face aos
desafios implicados nas mudanças.
O Programa de Educação Ambiental do
AHE Estreito tem como eixo orientador a
“participação para transformação social”.
Suas ações destinam-se a assegurar, no
âmbito educativo, a integração de aspec-
tos ambientais, sociais, éticos, culturais,
econômicos, espaciais e políticos – inte-
gração sem a qual é improvável que se
possa tratar adequadamente as ques-
tões envolvidas na implantação de uma
Usina Hidrelétrica. Somente percebendo
e tratando o ser humano em todas as
dimensões de sua indissociável multipli-
cidade – animal, social, racional, afetivo,
intelectual, psicológico... – é que se pro-
moverão as condições suficientes para a
adequação da nova realidade e melhoria
29ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Trajetória de uma mudança pela educação
das condições de se viver da população
atingida.
Contextualizando a Ação
O Programa de Educação Ambiental dirigi-
do à População Urbana e Rural do AHE Es-
treito representa uma oportunidade institu-
cional de desenvolver ações de pesquisa e
desenvolvimento direcionadas às comuni-
dades da área de abrangência do empre-
endimento. A construção de uma relação
estreita entre pesquisadores, técnicos e os
diferentes atores sociais é necessária aos
propósitos de uma intervenção cujo princi-
pal objetivo é sensibilizar e instrumentalizar
de conhecimento todos os envolvidos – co-
nhecimento este que não pode se restringir
a informar, devendo constituir substrato da
mente para orientar condutas reflexivas a
respeito dos problemas ambientais, exis-
tentes ou iminentes, decorrentes do em-
preendimento. Assim, no planejamento
deste Programa de Educação Ambiental
primou-se por uma orientação estratégica
voltada às formas de inserção da equipe
no contexto da área de abrangência. Este
processo promoveu uma reflexão estrutu-
rada sobre o significado de participação
e de engajamento comunitário, entendido
como uma determinante para o desenvol-
vimento do programa.
Referencial de um modo de operar
Em favor da simplicidade, mas sem re-
duzir a complexidade das relações a tra-
tar neste capítulo, convém relatar que os
trabalhos já desenvolvidos, sejam aqueles
afetos à educação ambiental formal ou à
não-formal, permitem identificar três de-
mandas que inspiraram especial atenção
da equipe. Tais demandas tratam-se de
promover adequada compreensão:
• Do ambiente como estado consciente:
um fluxo de significados;
• Do meio como sede de meios em per-
manente transformação: fluxos de
transformações e oportunidades com
significados e dos quais emerge bom ou
mau ambiente; e
• Do desempenho ambiental como re-
lação passível de quantificação entre
resultado significante e extensão de
meios mobilizados à sua produção.
Nesta abordagem, bom desempenho am-
biental não se reduz à simples proteção de
partes do meio contra todas e quaisquer
possibilidades de humanos promoverem
transformações necessárias à sustenta-
ção ou melhoria das condições para se
viver. Mais que manter intocado o meio,
bom desempenho ambiental é mobilizar
meios necessários à promoção de satis-
fação em viver, reduzindo minimamente
as possibilidades de outros interessados
30 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
também mobilizarem. Preservar as possi-
bilidades a partir de um rio não significa,
por exemplo, em nada mudar as condi-
ções que o rio encontra ao fluir, mas sim
mantê-lo fluindo de forma que possamos
melhor dele dispor na sustentação de um
modo humano e cada vez mais humaniza-
do de viver. Tudo isso requer construir e
disseminar noções, fundamentar concei-
tos e capacitar para o domínio de técnicas
e procedimentos. Nada difícil demais, mas
nem por isso fácil de expor e de compre-
ender em determinados meios. Acima de
tudo, impõe-se considerar a diversidade
de condições e a pluralidade cultural.
A fim de garantir efetividade às ações pre-
vistas no programa, buscou-se reconhe-
cer, em cada contexto de ação, a figura do
agente multiplicador, ou seja, identificar
pessoas com potencial para reproduzir
mensagens e ensinamentos veiculados
pelo programa na difícil promoção da pas-
sagem do “eu” para o “nós”, necessária à
compreensão e internalização de noções e
comportamentos socialmente desejáveis.
Enfim, para que tanto individual quanto
coletivamente se possa construir conheci-
mento, adquirir competências, internalizar
conceitos e incorporar comportamentos
socialmente desejáveis – conforme prevê-
em os propósitos do programa –, é neces-
sário educar de forma que a comunidade
caminhe para a auto-educação. Ainda
mais, independentemente de sua impor-
tância em categorizar especificidades de
processos de educação, eventuais espe-
cificidades das linhas de ação em educa-
ção ambiental formal e não-formal, que no
projeto foram rigorosamente observadas,
os esforços também são para que as mes-
mas possam convergir para uma mesma
e grande linha de ação: educação coletiva
por efetiva participação. A figura 1 sinteti-
za e assim facilita relacionar o escopo do
projeto, a idéia orientadora das ações e a
inserção das atividades associadas às in-
tervenções.
A idéia de se poder tornar perene um novo
saber, a possibilidade de consolidação de
melhores condições para se viver, promo-
vidas através de Educação Ambiental, jus-
tifica as ações desenvolvidas na área de
influência do AHE Estreito. Em outras pala-
vras, é a idéia de promover condições para
manutenção de conquistas sociais, o que
muito contribuiu para inspirar e definir a
“trajetória de uma mudança”: um processo
que nos propomos a co-promover ao lon-
go de três momentos que se superpõem
temporal, conceitual e operacionalmente.
O estado social desejável, possível de se
promover através de educação ambiental,
não pode (ou pelo menos não deveria) ser
mantido à custa de manutenção/repetição
de processos de se ensinar “mostrando”.
Faz-se necessário promover condições
que possibilitem à população local man-
ter-se aprendendo: auto-educação para
uma noção supõe noção de educar que
vai bem além daquela de repetidamente
JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi
31ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
mostrar o que e como fazer. Há que se
promover a autonomia do educando que
pensa, e capacidade de sustentação do
pensar coletivo educado.
Sobre um operar referenciado
Desde o início do Século XX estão bem
compreendidas algumas importantes re-
lações entre a complexidade de siste-
mas e o operar de seus componentes: por
exemplo, a de que a autonomia dos com-
ponentes cresce com o crescimento da
complexidade do sistema. Ou seja, quan-
to mais complexo o sistema, mais os dife-
rentes componentes podem desempenhar
seu papel mesmo que outros não possam
(ou não queiram) desempenhar o seu.
Aos propósitos de uma intervenção pla-
nejada para promover melhorias às con-
dições do sistema - população urbana e
Figura 1. Trajetória de uma mudança: momentos que se superpõem temporal, conceitual e operacional-mente.
Trajetória de uma mudança pela educação
32 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
rural - nos municípios diretamente afe-
tados pelo AHE Estreito, estas relações
levam a outra importante propriedade
sistêmica: sistemas complexos são alta-
mente determinados por sua estrutura.
Em outras palavras, sistemas complexos
são altamente auto-determinados e, as-
sim, muito dificilmente modificados atra-
vés de ações promovidas por partes de
seu meio.
O desafio é, assim, orientar ações e com-
portamentos que possam mudar sistemas
complexos, como são aqueles que podem
ser delimitados no numeroso conjunto de
interesses emergentes a partir do empre-
endimento AHE Estreito, quando se sabe
que sistemas com tal complexidade são
especialmente difíceis de manejar.
De fato, promover educação ambiental
junto a uma comunidade pode levar a uma
maior satisfação em viver, mas, a par-
tir dessa melhor/maior educação que as
ações possam vir a promover, não se pode
inferir em quanto o viver de cada um dos
componentes desse sistema-comunidade
vai melhorar.
Assim, a abordagem eleita para o desen-
volvimento dos trabalhos de educação
ambiental parte do seguinte pressuposto:
mesmo que não se possa instruir (mudar
diretamente) sistemas determinados por
sua estrutura, e sim apenas perturbá-los
(Marturana & Varella, 1995), não significa
que não se possa reconhecer a natureza
de perturbações (ações) que podem de-
sencadear a mudança desejada.
Então, e desde que os diferentes atores
sociais do sistema de interesse constitu-
am um sistema determinado por sua es-
trutura, programas de educação ambiental
não podem assegurar satisfação suficien-
te para todos os indivíduos-componentes,
mas podem implementar ações adequa-
das para potencialmente melhorar as con-
dições para a população-sistema se satis-
fazer, e assim aumentar as possibilidades
de a maioria desses indivíduos-compo-
nentes se revelarem mais satisfeitos. Por
isso, mais importante do que reconhecer
que as condições para uma boa qualidade
de vida variam de indivíduo para indivíduo,
é promover as condições que, na per-
cepção coletiva, são reconhecidas como
importantes para aumentar a satisfação
humana.
“Qualidade de vida” e “qualidade das
condições para viver” são noções indis-
sociáveis, mas distintas e distinguíveis”
(D’Agostini & Fantini, 2008)1. De maneira
1 O método IQV/IQCV é descrito em “Social Indicators Research” (2008), sendo ori-ginalmente desenvolvido para distinguir e quan-tificar significados e estados das indissociáveis, mas distinguíveis, noções de Qualidade de Vida e Qualidade das Condições para se Viver. As Qua-lidades de Condições para se Viver podem ser mais objetivamente avaliadas, ou seja, podem ser coletivamente reconhecidas como boas ou como ruins para determinado contexto. Já a Qualidade de Vida decorre da satisfação, que pode ser dife-rente entre pessoas frente às mesmas condições objetivas. No Programa de Educação Ambiental
JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi
33ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
análoga, educação ambiental promovida
entre viventes, e satisfação em viver as
condições promovidas por educadores,
são estados muito diferentes. Então, um
Indicador de Qualidade do Viver no meio
Educado (IQVE) pode informar sobre o
nível de satisfação de quem está vivendo
em determinadas condições. Já um Indi-
cador de Qualidade de Condições Pro-
movidas através de educação ambiental
(IQCP) informa das possibilidades de que
muitos ou poucos se declarem satisfeitos.
Enquanto o IQVE só pode ser derivado a
partir da subjetiva percepção dos indiví-
duos-componentes quanto à satisfação
em relação às condições em que vivem,
o IQCP pode ser obtido a partir de funda-
das suposições de profissionais quanto ao
comportamento do sistema-população:
são tecnicamente reconhecíveis as condi-
ções a partir das quais proporcionalmen-
te mais pessoas se declarariam vivendo
bem, ou mal, em determinado contexto.
Quanto maior a diferença entre o IQVE e
o IQCP em determinado contexto, quan-
do obtidos da avaliação dos mesmos as-
pectos, maior é a diferença entre o olhar
profissional que promove educação am-
AHE, diferentes instituições e profissionais carac-terizam a categoria de atores sociais empenha-da em promover condições objetivas, enquanto diversos segmentos da comunidade, mais dire-tamente beneficiados por essas ações, carac-terizam a categoria de atores sociais que vivem determinados graus de satisfação com as condi-ções promovidas. Por isso a utilidade do método IQV/IQCV serve aos propósitos do Programa de Educação Ambiental do AHE.
biental e o olhar daqueles que vivem as
condições promovidas.
Em síntese, a nova questão que emergiu
é a seguinte: em quanto as melhorias pro-
movidas através do programa de educa-
ção ambiental correspondem a aumentos
de satisfação de quem vive as condições
melhoradas?
Assim como “qualidade de vida” e “qua-
lidade das condições para viver” são no-
ções distintas, mas indissociáveis, me-
lhorias de condições promovidas pela
educação e satisfação em viver nessas
condições melhoradas também o são.
Significa que, dado um conjunto de com-
ponentes relevantes do Programa de Edu-
cação Ambiental à População Urbana e
Rural do Aproveitamento Hidrelétrico de
Estreito – AHE, pode-se apontar em quan-
to convergem/divergem os significados
das mesmas condições promovidas pelo
programa, quando esses significados re-
presentam o pensar de diferentes catego-
rias de interessados.
Somente quando os índices IQCP e de
IQVE tendem ao valor unitário e, ao mesmo
tempo, tendem a se tornar semelhantes, é
que o programa pode ser considerado efe-
tivo em seus objetivos e ações. A diferença
entre o valor de IQCP e a unidade corres-
ponde ao distanciamento entre as condi-
ções reconhecidas e aquelas idealizadas
pelo olhar institucional que promove edu-
cação ambiental. A diferença entre o valor
Trajetória de uma mudança pela educação
34 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
de IQVE e a unidade, por sua vez, corres-
ponde ao distanciamento entre o significa-
do de condições existentes e o significado
de condições desejadas pela população.
Sempre que IQCP>IQVE, a diferença cor-
responde à divergência entre a suposição
de técnicos a respeito das objetivas con-
dições que promovem e as subjetivas ma-
nifestações de satisfação/insatisfação dos
beneficiários. Seja a diferença em relação à
unidade ou a diferença entre os dois índices
indicadores, como ilustra a Figura 2, trata-
-se de indicador de situação a melhorar.
Entre a objetividade das ações e a subjetiva satisfação
De acordo com a intenção maior de pro-
mover o bem estar de todos os interes-
Figura 2. Trajetória de uma mudança: momentos que se superpõem temporal, conceitual e operacional-mente.
sados, e dado que muito deste bem estar
emerge por razões de natureza subjetiva,
somente probabilisticamente se pode
prever a extensão da melhoria de uma
situação. Ou seja, o bem estar coletivo
somente pode ser promovido mediante
mudanças que aumentem as possibili-
dades de que cada um dos membros da
comunidade revele sentir-se bem, mas
isto não garante que todos se revelem
igualmente satisfeitos. Enfim, desde Da-
rwin se sabe que a evolução ocorre no
âmbito do coletivo. Isto é: a satisfação
que somente pode ser percebida por
indivíduos deve refletir-se no âmbito do
operar da população, cujo modo de ser
então deriva para um novo e desejável
operar; esta satisfação, no entanto, não
deve ser esperada em todo e qualquer
indivíduo com autonomia de revelar-se
mais ou menos satisfeito com determina-
da situação.
JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi
35ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Uma vez definidas e desenvolvidas as
ações tidas como apropriadas à promo-
ção da mudança desejada, o método de
comparação entre incrementos na quali-
dade das condições promovidas e incre-
mentos na satisfação em se viver essas
novas condições (D’Agostini & Fantini,
2008) possibilita-nos monitorar o grau de
adequação das ações. Significa que o fato
de não se poder saber a priori qual será
o efeito decorrente de uma ação – desen-
volvida com vista a mudar um sistema
social – não impede que se possa estimar
em quanto este efeito se distancia daquele
desejado.
Sobre a natureza das ações
Seja em relação às ações voltadas à edu-
cação formal ou à educação não-formal,
assume-se que são, todas elas, possíveis
de serem percebidas com natureza com-
preendida no âmbito de três categorias
ou grandes critérios: aparelhamento so-
cial, construção comunitária e organiza-
ção escolar.
Para cada uma dessas categorias de
ações, são diversos os aspectos sobre
os quais a intervenção é possível e a par-
tir dos quais se pode avaliar a efetivida-
de da intervenção educativa. É, portanto,
em relação ao conjunto desses aspectos
que se pode avaliar o estado promovido
e a satisfação que dele resulta respecti-
vamente a cada grande critério. E, como
prevê o método, será de relações entre
estados de aspectos avaliados objetiva-
mente pelos técnicos, e da satisfação ma-
nifestada na subjetividade do operar social
de cidadãos em relação a esses mesmos
aspectos e para o conjunto dos grandes
critérios, que emergirá a avaliação da qua-
lidade das condições promovidas (IQCP)
e da qualidade do viver no meio educa-
do (IQVE), no âmbito de todo o conjunto
das ações desenvolvidas no Programa de
Educação Ambiental.
Sobre os aspectos objeto de avaliação
Definidas as três grandes categorias nas
quais alternativamente toda e qualquer
ação desenvolvida no Programa de Edu-
cação Ambiental pode ser enquadrada, a
equipe passou a explicitar, para cada uma
dessas categorias, conjunto de aspec-
tos que seriam afetados pelas diferentes
ações. Foi a partir da avaliação de cada
um desses aspectos, tanto pelo olhar de
técnicos quanto pelo olhar de membros
da comunidade beneficiada, que foram
derivados os indicadores das condições
promovidas da satisfação produzida.
A seguir são relacionados os aspectos
identificados em cada um dos grandes cri-
térios de avaliação. Esses aspectos, bem
Trajetória de uma mudança pela educação
36 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
de acordo com o que prevê e possibilita
o método proposto por D’Agostini & Fan-
tini (2008), poderão ser permanentemente
avaliados quanto a sua pertinência em ser
considerados ou substituídos. Ou seja, o
próprio método possibilita a existência de
um processo de aprendizagem em avaliar
ao longo do processo de avaliação.
Aparelhamento Social
- atendimento à saúde
- transporte público
- comunicação
- moradia
- saneamento básico
- lazer
- fontes de energia
Construção Comunitária
- qualidade dos educadores ambientais
- quantidade de educadores
ambientais
- motivação
- clareza sobre conceitos que orientam
e que sustentam as ações
- disponibilidade de meios físicos
- compatibilização de cronogramas
- abrangência das ações do programa
Organização escolar
- prédios
- projeto pedagógico
- recursos didáticos
- qualificação do corpo docente
- quantidade do corpo docente
- administração escolar
- noção do lugar institucional escola
Como prevê o método do IQCV/IQV, os
indicadores IQCP e IQVE (Indicador de
Qualidade de Condições Promovidas e
Indicador de Qualidade do Viver as con-
dições Educadas) precisam ser obtidos a
partir dos mesmos critérios. Assim, seja
ao olhar dos técnicos ou ao olhar dos usu-
ários, os grandes critérios de avaliação,
ou os diversos aspectos considerados na
respectiva avaliação, são precisamente
os mesmos, mesmo que seja necessário
abordá-los usando linguagem diferente.
Enfim, de um olhar (técnico) se deseja a
avaliação que permita inferir probabilisti-
camente a possibilidade de determinadas
condições satisfazerem mais ou menos os
usuários em geral no contexto e, de outro
olhar (usuário/comunidade), a avaliação
que possibilita estimar quanto aquela pri-
meira avaliação converge com a avaliação
de quem importa satisfazer. É por isso que
o método preconiza que cada um dos dois
indicadores precisa ser obtido a partir de
três indicadores parciais, a saber:
IQCP – Indicador da Qualidade das Condi-
ções Promovidas:
• ICAS – Indicador das Condições do
Aparelhamento Social
• ICCC – Indicador das Condições da
Construção Comunitária
• ICOE – Indicador das Condições da
Organização Escolar
IQVE – Indicador da Qualidade do Viver no
Meio Educado:
• ISAS – Indicador da Satisfação com
o Aparelhamento Social
JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi
37ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
• ISCC – Indicador da Satisfação com
a Construção Comunitária
• ISOE – Indicador da Satisfação com
a Organização Escolar
Todos os seis indicadores parciais são, to-
davia, derivados a partir de mesma siste-
matização de significados das condições
de diferentes aspectos considerados em
cada um dos Grandes Critérios de Ava-
liação. Em outras palavras, os seis indica-
dores parciais são obtidos operando um
mesmo algoritmo. E cada indicador geral
é obtido da média geométrica entre os três
respectivos indicadores parciais.
Da consulta aos Atores Sociais
A qualidade das condições referentes aos
diversos aspectos foi caracterizada a par-
tir de avaliações de pessoal técnico, que
se supõe habilitado a avaliar essas condi-
ções levando em conta o contexto, e não
apenas as condições em si, tomadas em
referência a uma condição que possa ser
ideal para qualquer contexto. Já a satisfa-
ção com as condições precisam resultar
de manifestações de usuários das condi-
ções existentes. Isso não significa que o
público a partir do qual se infere o grau de
satisfação não possa constituir-se tam-
bém de pessoas tecnicamente qualifica-
das em relação ao objeto de avaliação. O
que conta é ser alternativamente da ca-
tegoria de promotores das condições ou
da categoria de usuários das condições
promovidas. É o caso, por exemplo, de
um médico que usa o posto de saúde no
exercício de sua missão profissional. Ele
pode ser tão ou mais habilitado do que
agentes e gestores com missão de prover
a existência e a estrutura do posto de saú-
de. Por outro lado, na categoria de público
usuário podem existir também pessoas
com formação formal muito abaixo da-
quela dos agentes técnicos encarregados
das ações de promoção de melhorias das
condições. É o caso de alunos de séries
iniciais e mesmo pais com baixa formação
escolar.
Dos resultados e de sua interpretação
Na avaliação a partir dos valores produzi-
dos, antes de tudo importa considerar o ca-
ráter exigente do método IQV/IQCV: condi-
ções de aspectos que se encontrem abaixo
da condição média têm maior importância
do que condições acima da média em ou-
tros aspectos. Ou seja, o valor de cada indi-
cador parcial, e dos dois indicadores gerais,
resulta mais representativo de condições
reconhecidas como mais insatisfatórias do
que de boas condições. Note-se, por exem-
plo, que os índices gerais IQCP e IQVE ten-
dem a ser menores do que a média de seus
respectivos índices parciais. Isto tem uma
Trajetória de uma mudança pela educação
38 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
importante razão pedagógica: é mais fácil
melhorar onde já há algo do que fazer surgir
o suficiente onde não há o essencial. Assim,
é também uma função do método de avalia-
ção apontar razões para que os promotores
de ações de melhoria se empenhem mais
em garantir o essencial. O método induz
que os esforços sejam mais direcionados
a garantir condições de estado mínimo nos
mais diversos aspectos importantes, ainda
que sem deixar de promover avanços em
aspectos já em melhores condições.
MUNICIPIOAguiarnó-polis/TO
Babaçu-lândia/TO
Estreito/MA
Carolina/MA
Palmeiras/TO
Darcinó-polis/MA
ICAS - Indicador das Condições do Apare-lhamento Social
0,52 0,46 0,38 0,55 0,59 0,69
ICCC - Indicador das Condições da Constru-ção Comunitária
0,73 0,73 0,73 0,72 0,66 0,69
ICOE - Indicador das Condições da Organi-zação Escolar
0,79 0,75 0,54 0,69 0,65 0,70
IQCP - Indicador da Qualidade das Condi-ções Promovidas
0,67 0,63 0,53 0,65 0,63 0,69
ISAS – Indicador da
Satisfação com o Apa-
relhamento Social
0,50 0,48 0,43 0,57 0,55 0,67
ISCC – Indicador da
Satisfação com a
Construção Comuni-
tária
0,73 0,72 0,78 0,72 0,774 0,76
ISOE – Indicador da
Satisfação com a Or-
ganização Escolar
0,71 0,70 0,66 0,59 0,60 0,69
IQVE – Indicador da
Qualidade do Viver no
Meio Educado
0,64 0,62 0,61 0,62 0,63 0,70
Tabela 3. Valores dos indicadores IQCP e IQVE e de seus respectivos índices parciais em seis municípios atendidos pelo Programa de Educação Ambiental do AHE Estreito
Portanto, e na medida em que para todos
os grandes critérios sempre existirão um
ou mais aspectos que parecerão em condi-
ções satisfatórias para o contexto, e como
a experiência de aplicação do método IQV/
IQCV tem mostrado, raramente os valores
dos indicadores serão muito superiores a
0,7 (Tabela 3).
Independentemente dos valores abso-
lutos dos indicadores, sobre os quais
voltaremos a falar, é importante apontar
JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi
39ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
razoável convergência entre os valores
do IQCP e IQVE para cada município.
Esta convergência pode ser reconheci-
da como muito boa para os municípios
de Aguiarnópolis (IQCP= 6,7 e IQVE=
6,4), Babaçulância (IQCP= 6,3 e IQVE=
6,2), Palmeiras (IQCP=0,63 e IQVE=0,63)
e Darcinópolis/MA (IQCP=0,69 e
IQVE=0,70), considerada boa para o
município de Carolina/MA (IQCP=0,65
e IQVE=0,62), e apenas satisfatória para
o município de Estreito (IQCP= 5,3 e
IQVE= 6,1 ).
A menor convergência entre os valores
de IQCP e IQVE no município de Estrei-
to é devida ao mais baixo índice parcial
ICAS - Indicador das Condições do Apa-
relhamento Social (0,38). Aliás, é sempre
em relação ao “grande critério” Apare-
lhamento Social que os indicadores são
menos satisfatórios nos seis municípios,
tanto à luz do olhar da categoria social
Técnicos/Promotores quanto da catego-
ria social Público/Usuários. Esta é uma
evidência de que, no conjunto das ações
dos programas do AHE Estreito, aquelas
voltadas ao Aparelhamento Social têm
ou podem ter mais a satisfazer do que
já satisfazem as ações voltadas à Orga-
nização Escolar e à Construção Comu-
nitária. Se fossem considerados apenas
estes outros dois “grandes critérios”, os
indicadores gerais IQCP e IQVE ficariam
acima de 0,7 para Aguiarnópolis e Baba-
çulândia e significativamente acima de
0,6 para Estreito.
De qualquer forma, o desempenho no
conjunto das ações se mostrou bastante
satisfatório. Seguindo os mesmos pro-
cedimentos que possibilitam obter os
indicadores gerais IQCP e IQVE a partir
de três indicadores parciais (ICAS, ICCC,
ICOE e ISAS, ISCC ISOE), podem-se ob-
ter indicadores gerais IQCPconjunto e
IQVEconjunto para o conjunto dos mu-
nicípios a partir dos respectivos IQCP e
IQVE, ou seja:
IQCPconjunto = (IQCPAguiarnópolis)1/6 x (IQCPBabaçulândia)1/6 x (IQCPEstreito)1/6 x
(IQCPCarolina)1/6 x (IQCPPalmeiras)1/6 x (IQCPDarcinópolis)1/6
Então:
IQCPconjunto = 0,671/6 x 0,631/6 x 0,531/6 x 0,651/6 x 0,631/6 x 0,691/6 = 0,63
e
IQVEconjunto = (IQVEAguiarnópolis)1/6 x (IQVEBabaçulândia)1/6 x (IQVEEstreito)1/6 x
(IQVECarolina)1/6 x (IQVEPalmeiras)1/6 x (IQVEDarcinópolis)1/6
Então:
IQVEconjunto = 0,641/6 x 0,621/6 x 0,611/6 x 0,621/6 x 0,631/6 x 0,701/6 = 0,63
Trajetória de uma mudança pela educação
40 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Portanto, seja à luz do olhar de atores so-
ciais envolvidos na promoção de melho-
rias de condições para viver, seja à luz do
olhar de atores sociais que vivem as con-
dições promovidas, a condição é percebi-
da como relativamente boa, ou seja, acima
de 0,6. Talvez ainda mais importante seja
a convergência da percepção de um e ou-
tro olhar (0,63 ≈ 0,63), o que denota, antes
de tudo, convergência no pensar priorida-
des no estabelecimento de uma condição
educada – essencial à autodeterminação
de um povo.
Fases da consolidação de uma mudança em curso
Foram cumpridas duas grandes e impor-
tantes etapas concebidas na origem do
projeto, a saber:
a) diagnosticar especificidades das dife-
rentes situações sujeitas à intervenção
voltada à educação; e
b) capacitar agentes educadores, ha-
bilitando-os para intervir a partir de
conceitos e procedimentos epistemo-
logicamente orientados em uma abor-
dagem devidamente fundamentada.
Os resultados até então obtidos, aferidos
por método que possibilitou confrontar o
Indicador da Qualidade das Condições
Promovidas (IQCP) e o Indicador da Sa-
tisfação em Viver essas condições (IQVE)
no âmbito de seis municípios do entorno
de reservatório, permitiram inferir a con-
sistência da intervenção do Programa de
Educação Ambiental do AHE Estreito. A
partir da interpretação do processo em
curso, além de garantir continuidade às
importantes ações de construção de um
novo modelo mental em perceber, pensar
e tratar a questão ambiental, agora tam-
bém se faz notar a necessidade de conso-
lidar, e de continuamente avaliar e ampliar,
os avanços até então alcançados. Estas
etapas são componentes de um mesmo
sistema de relações indissociáveis no
processo de educar. A trajetória planeja-
da, agora em construção, e pretendida no
futuro consolidada, tem um claro propó-
sito: promover a passagem de um estado
social, em muito caracterizado pelo des-
conexo, para um estado de comunidade
que se autoperceba e se autodetermine a
partir de seus próprios propósitos.
A evolução, como decifrou Darwin e como
nós compreendemos, é resultado da de-
riva no modo de ser do sistema-popula-
ção, não da novidade circunstancialmente
produzida em componentes-cidadãos.
Por isso, mais do que educar indivíduos
de uma pequena fração da população,
no curto espaço de tempo que esses in-
divíduos tenham acesso a informações
sobre alguns importantes conceitos e im-
plicações de comportamento humano, é
necessário incorporar no operar social a
busca de um humano comportamento de
JuliaNa MariaNo alves, Fred NewtoN da silva souza e luiz reNato d’agostiNi
41ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
querer constantemente educar-se, e assim
todos se educarem. Em outras palavras,
as melhores condições a se promover são
aquelas que possibilitam que a população
eduque a si mesma. Esta é a verdadeira
mudança desejada. Por outro lado, tam-
bém aprendemos com a dinâmica da evo-
lução darwiniana que não há como mudar
o estado do sistema-população sem que
ocorram mudanças em espécimes-com-
ponentes. Este precisa ser o papel de um
Programa de Educação Ambiental.
Neste contexto, é preciso pensar em ge-
rações, não apenas em gerar operações
isoladas no tempo. Por isso o NUDAM
tem se empenhado em desenvolver pro-
dutos didáticos voltados ao fortalecimen-
to conceitual da compreensão de todas as
dimensões da questão ambiental. Conco-
mitantemente, também procurou capaci-
tar-se em construções conceituais e me-
todológicas voltadas ao monitoramento
do desempenho ambiental de comunida-
des no entorno do AHE Estreito. A quali-
dade das ações humanas no entorno do
reservatório tanto afeta as possibilidades
a partir do próprio uso das terras quanto
as possibilidades de construir um melhor
ambiente a partir da existência do empre-
endimento. Assim, não basta educar para
apontar o que estaria certo ou errado fa-
zer. É preciso instrumentalizar a comuni-
dade para que ela mesma possa aferir seu
desempenho ambiental. Portanto, para a
evolução pretendida na Trajetória da Mu-
dança, o desafio maior pode estar menos
em identificar conteúdo a informar e mais
em superar riscos de descontinuidade no
processo de educar.
Referências Bibliográficas
D’Agostini, L.R. & Fantini, A. C. (2008): Quality of Life and Quality of Living Conditions in Rural Areas: Distinctively perceived and quantitatively distinguished. Social Indica-tors Research.
Maturana, H. & Varella, F. (1995): A árvore do co-nhecimento. Campinas: Ed. PSY.
Trajetória de uma mudança pela educação
42 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-1242 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Domingo en Huambo (Angola) © Xosé Manuel Malheiro
43ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento responsable e competitivoSustainability as a model of responsible development and competitiveLuis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universita-
rio de Ciencias Económico Administrativas-Universidad de Guadalajara (México)
Resumo
O obxectivo do presente artigo é analizar mediante o método analítico a estratexia da
competitividade en función da estratexia da sustentabilidad para dar a pauta a un modelo
de desenvolvemento responsable e competitivo. Tendo como punto de partida a seguinte
afirmación: A madurez dunha estratexia sustentable nas empresas afecta positivamente á
competitividade. Entre os resultados do presente establécese que a estratexia empresarial
actual busca un sistema ecoloxicamente adecuado, economicamente viable e socialmente
xusto para chegar ao equilibrio sustentable, impulsado polas institucións e fortalecido
das capacidades e recursos cos que conta cada empresa para desenvolver vantaxes que
impulsen o desenvolvemento global e logren a maximización de beneficios desde unha
prespectiva tanxible e intanxible.
Abstract
The aim of this paper is analyzed by the analytical method competitiveness strategy
based on sustainability strategy to lead the way to a model of responsible development
and competitive. Taking as its starting point the following statement: The maturity of a
sustainable business strategy positively affects competitiveness. The results of this
states that the current business strategy seeks an ecologically appropriate, economically
viable and socially just to reach sustainable equilibrium promoted by the institutions and
strengthened the capabilities and resources that each company has to develop benefits
promote the overall development and achieve the maximization of benefits from a
perspective tangible and intangible..
Palavras chave
Competitividade, desenvolvemento, empresa, estratexia e sustentabilidade.
Key-words
Competitiveness, business, development, strategy and sustainability.
TRAXECTORIAS E RETOSISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006
ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 43-53
44 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez
Presentación
As empresas actuais enfrontan día a día o
reto de sobrevivir polas crecentes necesi-
dades materiais, a escaseza de recursos
naturais e as desigualdades. A sustenta-
bilidad toma un papel crave como estra-
texia global, baseada na prosperidade
económica, o balance ecolóxico e o ben
común. A globalización nos negocios vol-
veu o panorama máis comple¬jo, o au-
mento de competidores, o acceso a novos
mercados, o desenvolvemento de novas
tecnoloxías levaron aos negocios a centrar
esforzos en construír unha identidade que
fortaleza as súas competencias.
De acordo a Porter (1995), estas fortale-
zas baséanse na vantaxe competitiva, a
cal existe cando hai unha equivalencia das
competencias distintivas dunha empresa,
polo cal as necesidades particulares do
cliente permite xerar unha vantaxe competi-
tiva. Outros factores que volve complexo o
mundo dos negocios é o interese dos pro-
pietarios de maximizar as súas utilidades no
menor tempo posible, esquecendo a pros-
peridade á conta da sociedade e o medio
ambiente. A teoría da Axencia permite acla-
rar algúns aspectos relativos á problemática
da relación acode, contorna e recurso, a cal
examina as situacións de delegación de au-
toridade na toma de decisións e conxunta-
mente de intereses contrapostos que teñen
os individuos e que deben ser superados
para diminuír o risco moral.
A industria en xeral está inmersa nun
medio social e ambiental, polo tanto a
preocupación das empresas de atopar
un equilibrio que permita o abastecer e
enrique¬cerse do sistema é de suma im-
portancia. É por iso a responsabilidade de
coidar o medio ambiente e á sociedade,
convivindo en equilibrio para asegurar a
súa sustentabilidade económi¬ca cara ao
futuro. O desafío dos gobernos é deseñar
as regras do xogo que permitan un desen-
volvemento sustentable, maximizando o
benestar social, económico e o coidado
ambiental. Estas regras baseadas en res-
tricións planeadas que estruturan a inte-
gración empresarial.
A as súas¬tentabilidad é o camiño para
atopar o equilibrio económico, ecolóxico
e social, dando como resultado a prospe-
ridade e a capitalización de novos recur-
sos. Na teoría de recursos e capacidades,
a noción de sustentabilidad competitiva
esta referida ao equilibrio (Barney 1994,
Rumelt 1984), a cal é o xeito de observar
a competencia en función de beneficios
extraordinarios. Nunha contorna como o
de hoxe, altamente competitivo e globali-
zado, é necesario a análise da sustentabi-
lidad tendo presente que entre os actores
competitivos só hai un gañador e moitos
perdedores. Cunha estratexia sustentable
os beneficios a curto e longo prazo se ma-
ximizaran tendo maiores ganancias tanxi-
bles e intangibles. En cambio a competi-
tividade o seu obxectivo é a optimización
económica, deixando ao carón os factores
45ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
sociais e ambientais, contrario ao que pro-
pón a sustentabilidad.
Unha estratexia sustentable asegura o éxi-
to das organizacións e asegura a súa per-
manencia no tempo.
Antecedentes
Na década dos ‘70s a toma de concien-
cia da gravidade da degradación do medio
ambiento manifestouse na Conferencia das
Nacións Unidas sobre o Medio Ambiente
en Estocolmo en 1972, onde se acuña o
temido de desenvolvemento sustentable.
O Informe Brundtland pola organizaCión das
naCións unidas (1987), propón a restitución
do equilibrio ecolóxico, reconstruír aquilo
que foi danado polo progreso económico
e mate¬rial e construír as bases naturais
que fagan do modelo de desenvolvemen-
to da sociedade industrial algo perdurable.
O desenvolvemento económico sobre o
que o informe reflexiona, analiza que pro-
voca pobreza, desigualdade, inxustiza e
dano ambiental. Resáltase o ben común e
a saúde ecolóxica, xa que a ausencia de
ambas se relaciona directamente coa de-
gradación ambiental dos países.
O termo de Desenvolvemento Sustenta-
ble adquiriu aceptación como resultado
da ConFerenCia das naCións unidas soBre o
medio amBiente e o desenVolVemento (1992)
onde se establece “Desenvolvemento
Sustentable é aquel que satisfai as nece-
sidades das xeracións presentes sen so-
cavar a capacidade das xeracións futuras
para satisfacer as súas”. (p.8).
lezama e graizaBord publican no 2010 “Os
grandes problemas de México” onde explican:
O Desenvolvemento Sustentable en Méxi-
co parte da modernización no proceso de
revi¬sión e transformacións das institucio-
nais. A Lei Xeral Do Equilibrio Ecolóxico
e A Protección ao Ambiente rexistra con
claridade estes principios. A reforma á Lei
Orgánica da Administración Pública Fede-
ral de 1992, que transformou á Secretaría
de Desenvolvemento Urbano e Ecoloxía
(Sedue) en Secretaría de Desenvolvemen-
to Social (Sedesol) e creou o Ins¬tituto Na-
cional de Ecoloxía (INE) e a Procuradoría
Federal de Protección ao Ambiente (Profe-
pa), reflectiu de xeito directo esta procura
de modernización.
O INE foi habilitado para crear o marco nor-
mativo e para ditar as liñas que habería de
seguir a política ambiental. A Profepa fací-
ase respon¬sabre de que aquilo que que-
dou establecido como principio xurídico e
nor¬mativo e que a política definiu como a
súa estratexia, os seus obxectivos, metas
e accións, conducentes á obtención dos
equilibrios ecolóxicos, fóra efectivamen-
te obedecido e cumprido. Estes cambios
institucionais que teñen lugar en México
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
46 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
resultan do debate mundial desencadea-
do polo Informe Brundtland e anticipan o
Cume de Río.
A firma do Tratado de Libre Comercio de
América do Norte (TLCAN), que entrou en
vigor o primeiro día de 1994, e a incorpo-
ración de México á Organización para a
Cooperación Económica (OCDE) ese mes-
mo ano. Ambos acontecementos trouxe-
ron consigo unha intensa actividade lexis-
lativa, normativa e institucional. Normas
ambientais de diversa natureza foron cre-
adas co propósito deliberado do goberno
de formar parte do acuerdo que uniu co-
mercialmente a Estados Unidos, Canadá e
México (lezama e graizaBord, 2010, p.47).
Delimitación do problema
A estratexia competitiva a provocado daño-
sos sociais e ambientais que ao paso dos
anos convertéronse en problemas econó-
micos, o modelo no cal o máis competitivo
sobrevive e o máis débil morre a fallado.
Partindo deste punto, proponse unha es-
tratexia sustentable baseada nas teorías
das institucións, os recursos, a industria e
na responsabilidade social empresarial.
XUSTIFICACIÓN
A xustificación da estratexia sustentable
parte do feito de ter recursos naturais limi-
tados, que antes e no momento de esgo-
tarse provocase problemas económicos,
ecolóxicos e sociais pola demanda dos
mesmos. A sustentabilidad é unha estra-
texia de desenvolvemento económico que
beneficia aos tres factores aumentando os
niveis de satisfacción e fortalece as pers-
pectivas futuras.
HIPÓTESE
A madurez dunha estratexia sustentable nas
empresas afecta positivamente á competiti-
vidade, tendo resultados positivos nos fac-
tores económicos, ecolóxicos e sociais.
OBXECTIVO
Analizar a estratexia da competitividade en
función da estratexia da sustentabilidad
para dar a pauta a un modelo de desenvol-
vemento responsable e competitivo.
Desenvolvemento
A teoría baseada na industria, a teoría dos
recursos e teoría das institucións estable-
cen os asuntos do goberno conforman un
marco complexo baseado nos estudos de
Porter (1985), wernerFelt (1984), Barney
(1991) e north (1990).Este marco presenta
o panorama global para o desenvolvemen-
to das empresas e a relación coa súa con-
torna. O desenvolvemento da sociedade
non é exclusivo das institucións, na rela-
ción empresa-contorna a primeira toma un
papel importante no desenvolvemento da
luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez
47ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
sociedade, reflectido na economía e nos
estándares de calidade de vida.
Barney (1991) menciona que os recursos
da organización son vantaxes, capacida-
des, atributos os cales son controlados
pola organización para concibir e imple-
mentar estratexias que melloren a súa efi-
ciencia e a súa efectividade. Distribuídos
heterogéneamente entre as organizaci-
óns, sendo valiosos, raros, inimitables e
non sustituibles. Desde o punto de vista
da visión baseada nos recursos werner-
Felt (1984) menciona que se sostén unha
vantaxe competitiva creada sobre os seus
recursos.
Unha vantaxe competitiva existe cando hai
unha equivalencia entre as competencias
distintivas dunha empresa (Porter, 1985).
De acordo a Peng (2006) existen tres es-
tratexias competitivas: de diferenciación,
de custos e de enfoque ou segmentación.
A estratexia de diferenciación baseada en
distinguirse entre as empresas competi-
doras. Na de custos, a empresa ofrece os
prezos máis baixos aos consumidores. A
de enfoque caracterízase pola identifica-
ción dun segmento do mercado na que a
especialización é a estratexia adecuada
para captar o nicho de mercado.
Na relación coa contorna as institucións
preséntanse como ?As restricións hu-
manamente planeadas que estruturan a
interrelación humana? (north, 1990, p.3)
representadas como as regras do xogo.
Defínese ás capacidades dinámicas
como: ?A habilidade da organización para
integrar, construír, e reconfigurar as com-
petencias e aliñalas aos cambios do mer-
cado? (TeeCe, Pisano e shuen, 1997, p.521).
A capacidade organizacional e dinámica
dada por winter (2003) como unha capa-
cidade que é de alto nivel, que outorga á
dirección da organización un conxunto de
alternativas para lograr resultados valio-
sos, á súa vez menciona que as capacida-
des dinámicas son aquelas capacidades
organizativas que actúan para crear as ca-
pacidades convencionais.
As capacidades do empresario son parte
fundamental do desenvolvemento estraté-
xico, as cales brindásenlle vantaxes com-
petitivas sostibles. Como sabemos (simon,
1947) existen capacidades distintas en to-
dos os seres humanos, que pode limitar un
máximo aproveitamento de recursos; a ra-
cionalidade limitada. Penrose (1959) men-
ciona: “Unha empresa necesita reservas
para a súa operación, visualízaa sometida
a un proceso de desenvolvemento restrin-
xido e acumulativo. Suxeriron que a estra-
texia competitiva require a explotación das
capacidades, internas e externas, especí-
ficas da empresa.” (Penrose, 1959, p. 94).
Partindo deste marco establécese a estra-
texia da sustentabilidad como unha alter-
nativa de desenvolvemento responsable e
competitivo. A Unión Internacional para a
Conservación da Natureza menciona na
XVIII Asemblea Xeral (1990):
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
48 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Figura 1. Biocapacidad. Fuente: World Wide Fund For Nature (2010).
O desenvolvemento sustentable é un pro-
ceso de melloría económica e social que
satisfai as necesidades e valores de todos
os grupos interesados, mantendo as op-
cións futuras e conservando os recursos
naturais? e ?Sustentabilidad: unha estra-
texia para o coidado do planeta.? (unión
internaCional Para a ConserVaCión da natu-
reza, 1990, p.33).
No 2007 a humanidade consumía os re-
cursos de planeta e medio de acordo ao
factor de biocapacidad, pondo en risco a
subministración de recursos ás xeracións
futuras, esta situación coloca a estrate-
xia da sustentabilidad como solución ao
problema de raíz. Coa colaboración de in-
dustria, institucións e sociedade na imple-
mentación dunha estratexia sustentable
alcanzarse nivel óptimo no cal non expor
ás xeracións futuras, como se mostra a
continuación (Figura 1).
Realizando unha análise podemos esta-
blecer a estratexia da as súas¬tentabilidad
como o equilibrio económico, ecolóxico e
social en interrelación coas teorías dos re-
cursos, as institucións e a industria, como
se ilustra na figura seguinte (Figura 2).
A sustentabilidad suxire unha relación es-
treita ente empresa e cliente na que poi-
da establecer máis que unha transacción
nun mutuo beneficio das partes e asegu-
rar a lealdade do cliente. O concepto de
sustentabilidad actualmente convive co
de responsabilidade social, as organiza-
cións empresariais os han integrados ás
súas estratexias voluntariamente mais alá
de cumprir coas leis e as normas do país,
provén dun desenvolvemento social posi-
tivo a través da creación de valores e unha
conduta empresarial responsable.
A sustentabilidad constitúese como unha
necesidade ineludible para a futura super-
vivencia da propia empresa. A maior par-
te dos problemas da actualidade viran ao
Figura 2. Sustentabilidad como equilibrio. Fuen-te: Elaboración propia.
luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez
49ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
redor da opulencia, a acumulación, desi-
gualdade, a xeración de novas demandas
de bens, como sinónimo de desenvolve-
mento distante ao equilibrio, os cales radi-
can na ignorancia da subsidiariedad, prin-
cipio de eficiencia social.
Competitividade en función de
sustentabilidade desde unha
prespectiva de indicadores
Na análise do desenvolvemento os indi-
cadores axúdannos a atopar os factores
que integran a función, para poder dar un
resultado comparativo entre os diferentes
actores avaliados. Para avaliar a competi-
tividade mídense as variables de produto
ou servizo que constitúen a oferta de valor
da organización en comparación cos com-
petidores, a posición destas variables é o
nivel de competitividade da organización.
Entre os que destacan o custo, a rapidez,
a confiabilidad e a satisfacción do cliente.
O modelo de Competitividade Sistémica
de esser K. (1994), constitúe un marco de
referencia cunha visión de mediano a lon-
go prazo e a intensa interacción entre os
actores, os cales non debe encamiñarse
unicamente a optimizar potenciais de efi-
ciencia nos diferentes niveis do sistema,
senón tamén na mobilización de capaci-
dades sociais de creatividade co fin de de-
senvolver vantaxes competitivas.
Analizando os indicadores de desenvolve-
mento sustentable sinálannos o desem-
peño das industrias baseados en factores
económicos, sociais e ambientais. O pri-
meiro factor baseado no desenvolvemen-
to económico, enfocado nun esquema de
calidade, auditorias ambiental, introdución
de tecnoloxías limpas e uso sustentable
de recursos. O factor social analiza o de-
senvolvemento dos empregados e a súa
participación na sociedade, xerando un
ambiente de benestar baseado nos va-
lores da empresa. O último dos factores
da avaliación da sustentabilidad é o fac-
tor ambiental o cal establécese na análise
do impacto da empresa coa súa contorna
ecolóxica.
Distintas organizacións estableceron dife-
rentes indicadores para avaliar o impacto
das estratexias implementadas. A continu-
ación preséntanse algúns índices de com-
petitividade e sustentabilidad:
INDICES DE COMPETITIVIDADE
Growth Competitiveness Index (s.f): foi in-
troducido por Jeffrey D. saChs e Andrew
warner e desenvolvido coa asistencia de
John mCarthur para o Center for Interna-
tional Development en Harvard. Mide a ca-
pacidade dunha economía nacional para
lograr un crecemento económico susten-
table no mediano prazo.
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
50 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
INDICES DE SUSTENTABILIDADE
Dow Jones Sustainability Indexes (1999):
son os primeiros índices globais que se-
guen o desempeño financeiro das princi-
pais empresas impulsadas pola sustenta-
bilidade en todo o mundo.
ISE-BOVESPA (2005): unha iniciativa pio-
neira en América Latina, está deseñado
para crear un ambiente de investimento
compatible coas necesidades da socie-
dade contemporánea para o desenvolve-
mento sostible e para alentar ás empresas
a ser eticamente responsable.
Environmental Sustainability Index (1995):
desenvolvido por Yale University estable-
ce a referencia da capacidade das nacións
para protexer o medio ambiente. Estes
indicadores permiten comparar a través
dunha serie de cuestións que caen dentro
das seguintes cinco categorías xerais: Sis-
temas Ambientais, A redución de tensións
ambientais, Reducir a vulnerabilidade hu-
mana fronte ás tensións ambientais, Capa-
cidade social e institucional para respon-
der aos retos ambientais e a xestión global.
Podemos observar que os Índices de com-
petitividade e sustentabilidad son moi cla-
ros, avalían factores obxectivos nos cales
danse unha ponderación. Como menciona-
mos anteriormente, os índices de compe-
titividade avalían principalmente factores
económicos, mentres que os de sustenta-
bilidad enfócanse principalmente no factor
ambiental, preocupándose nun primeiro
plano do aspecto social, para ter resulta-
dos positivos no económicos. A continua-
ción obsérvase o Ranking compañías glo-
bais máis Sustentables 2012 publicado por
CorPorate knights onde se analiza factores
de produtividade do Dióxido de carbono,
liderado en diversidade, responsabilidade
no pago de imposto, é importante sinalar
que en lle tema de sustentabilidad empre-
sas responsables poden facer moito sen
grandes investimentos tendo unha cultura
social, económica e ambiental, o exemplo
claro é a empresa Brasileira Natura Cos-
méticos S.A. (Táboa 1).
Táboa 1. Ranking compañías globais máis Sustentables 2012. Fonte: Corporate Knights (2012).
luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez
51ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
No Ranking compañías globais máis
Sustentables 2012 observamos
como avalían a parte ecolóxica en
función do Dióxido de Carbono, o
cal xera grandes problemas de efec-
to invernadoiro e contaminación, o
papel social en función da diversida-
de de xero e a responsabilidade so-
cial no pago de impostos, é un claro
exemplo que a responsabilidade das
empresas é cada ves maior cara á
sociedade, contribuíndo de diferen-
tes formas.
Nun nivel macro a Universidade de
Yale desenvolveu o Índice de Sus-
tentabilidade Ambiental mediante a
avaliación do Sistemas ambientais,
redución das tensións, redución
da vulnerabilidade humana, ca-
pacidade social e institucional e
a xestión global, os resultados
da avaliación son presentados
en pentágonos. A continuación
preséntase a avaliación do índice
para Finlandia, Estados Unidos
e México (Figuras 3, 4 e 5) os ca-
les serán analizados contra o índice
para a competitividade global publi-
cado por Foro Económico Mundial,
quel establece a competitividade en
función dos factores Institucións,
infraestrutura, contorna macroeco-
nómico, saúde e educación primaria,
educación superior e formación, pro-
dutos eficiencia do mercado, traballo
da eficiencia do mercado, desen-
Figuras 3 e 4. Índice de sustentabilidade ambiental de Finlan-dia. Fonte: Environmental Sustainability Index (2005).
Figura 5 e 6. Índice de sustentabilidade ambiental de Estados Unidos. Fonte: Environmental Sustainability Index (2005).
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
52 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
volvemento do mercado financeiro, prepa-
ración tecnolóxica, tamaño do mercado,
empresas sofisticación e innovación.
Podemos observar que a competitividade
baséase nas variables económicas reflec-
tidas en indicadores como o Produto in-
terno bruto, unha empresa pode esgotar
bosques, contaminar o seu aire mostran-
do un resultado positivo en indicadores de
competitividade pero non reflectindo unha
estratexia sustentable. Podemos observar
o caso de Estados Unidos o cal atópase
entre os cinco países máis competitivos
e no Índice de sustentabilidad atópase no
lugar 45, isto reflicte a falta de preocupa-
ción dos factores sociais e ambientais, os
cales marcan a diferenza entre sustenta-
bilidad e competitividade. En
cambio Finlandia en niveis de
competitividade atópase entre
os primeiros dez lugares e en
sustentabilidad atópase no lu-
gar número un de acordo aos
Indicadores antes menciona-
dos.
O anterior podémolo levalo a unha es-
cala micro tomando como referencia os
mesmos factores avaliados, e poderemos
observar que a estratexia sustentable
ten resultados positivos no aspecto de
responsabilidade e competitividade. As
empresas máis competitivas presentan
os mellor factores económicos, sociais e
ambientais no longo prazo, asegurando a
sustentabilidad, isto presenta unha estra-
texia onde a competitividade mídese en
función da sustentabilidad.
Conclusións
A estratexia empresarial actual busca un
sistema ecoloxicamente adecuado, eco-
nomicamente viable e socialmente xus-
to para chegar ao equilibrio sustentable,
impulsado polas institucións e fortalecido
das capacidades e recursos cos que con-
ta cada empresa para desenvolver van-
taxes que impulsen o desenvolvemento
global, tendo como resultados a maximi-
zación de beneficios desde unha prespec-
tiva tanxible e intangible. Na finalización
Figura 7 e 8. Índice de sustentabilidade ambiental de México. Fonte: World Economic Forum (2011).
luis vladiMir velázquez álvarez e José g. vargas-herNáNdez
53ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
do estudo analítico podemos observar
que a madurez dunha estratexia susten-
table nas empresas afecta positivamente
á competitividade, tendo resultados po-
sitivos nos factores económicos, ecolóxi-
cos e sociais. E podemos recalcar que o
desenvolvemento non debe encamiñarse
unicamente a optimizar a eficiencia do
sistema, senón tamén en desenvolvemen-
to de capacidades sociais e ambientais
que xeren unha estabilidade económica
ecolóxica e social.
Referencias bibliográficas
Barney, J. (1991). Firm Resources and Sustained Competitive Advantage. Journal of Mana-gement, vol. 17, no. 1, pp. 99-120.
Business ComPetitiVeness index (2003). The Gro-wth CompetitivenessIndex: Analyzing Key Underpinnings of Sustained Economic Growth.N. Extraído el 23 de Mayo 2012 de https://members.weforum.org/pdf/Gcr/GCR_2003_2004/GCI_Chapter.pdf.
CorPorate knights (2012). Ranking compañías glo-bales más Sustentables 2012. Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://global100.org/index.php.
ConFerenCia de las naCiones unidas soBre el medio amBiente y el desarrollo (1992). La Cumbre de la Tierra (Rio de Janeiro, junio 1992). Ex-traído el 23 de Mayo 2012 de http://www.desdeamerica.org.ar/pdf/resenas%20sobre%20cambio%20climatico.pdf.
dow jones sustainaBility indexes (1999). Informe Dow Jones Sustainability Indexes Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://www.sustai-nability-index.com
esser, K. (1996). Competitividad Sistémica: Nue-vo desafío a las empresas y a la política. Revista de la CEPAL, Santiago 1996, No. 59, pp. 39 – 52.
ise-BoVesPa (2005). Índice de Sustentabilidad Empresarial. Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://isebvmf.com.br
lezama, j. graizaBord, B. (2010). Los grandes pro-blemas de México. Colegio de México.
north, D. (1990). Institution, Institutional Change, and Economic Performance. Norton, Nue-va York, pp. 3.
organizaCión de las naCiones unidas (1987). Comi-sión Brundtland: Nuestro Futuro Común. Nueva York. Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://www.eclac.cl/rio20/noticias/pa-ginas/6/43766/Plataforma_de_91.ESP.pdf
organizaCión de las naCiones unidas (1972). Informe de la Conferencia de las Naciones Unidas sobre el Medio Humano, Estocolmo, 5 a 16 de junio de 1972, publicación de las Na-ciones Unidas. Extraído el 20 de Mayo de 2012 www.onu.org.
simon, h. A. (1947). Administrative Behavior. New York, NY. Macmillan.
Peng, M. (2006). Global Strategy. Cincinnati: Thomson South-Western.
Penrose, E. (1959). The Theory of the Growth of the Firm. Oxford: Basil Blackwell.
Porter, m. e. (1985). “Competitive Advantage”, Creating and Sustaining Superior Perfor-mance. Nueva York: The Free Press.
rumelt, r.P. (1984). “Toward a Strategic Theory of the Firm, in Competitive Strategic Manage-met” Management R. Lamb De. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
teeCe, d. j., Pisano, g., y shuen, a. (1997). “Dy-namic capabilities and strategic manage-ment”, Strategic Management Journal, vol. 18, no. 7, pp. 509-533.
unión mundial Para la naturaleza (1990). Unión Mundial para la Naturaleza XVIII Asamblea General Perth. Extraído el 28 de Mayo 2012 de http://data.iucn.org/dbtw-wpd/edocs/GA-18th-014-Es.pdf
wernerFelt, B. (1984) “A Resource-Based View of the Firm”, Strategic Management Journal, vol. 5, no. 2, pp. 171-180.
winter, s.g. (2003). Understanding dynamic ca-pabilities Strategic. Management Journal, vol.24, no. 10, pp. 991-995.
world eConomiC Forum, (2011). The Global Com-petitiveness Report 2010–2011. Extraído el 28 de Mayo 2012 de http://www3.we-forum.org/docs/WEF_GlobalCompetitive-nessReport_2010-11.pdf
yale uniVersity (2005) “Environmental Sustaina-bility Index. Extraído el 23 de Mayo 2012 http://www.yale.edu/esi/b_countryprofiles.pdf.
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
54 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez
54 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Restos da guerra civil en Luena (Angola) © Xosé Manuel Malheiro
55ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da educa-ção ambientalSliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of evironmental educationImara Pizzato Quadros1, Michèle Sato2 e Lùcia Shiguemi IzawaKawahara3.Universida-
de Universidade Federal de Mato Grosso (Brasil)
Resumo
Cultura e ciência pelas mãos da educação ambiental é a proposta do Grupo Pesquisador em
Educação Ambiental, Comunicação e Arte por meio de um projeto internacional relacionado
com a avaliação ecossistêmica do milênio. Partindo da premissa que nem tudo vira mercado, a
pesquisa teve a fenomenologia como metodologia e a meta de interpretar a feitura de uma canoa
à luz da cultura local. Para além de um instrumento de mobilidade, a canoa pode ser interpretada
como uma escultura de arte da expressão mais da cultura local, que deve ser reconhecida como
um saber popular e que confere a identidade de uma região.
Astract
Culture and science in the hands of environmental education is the proposal of the Research
Group on Environmental Education, Communication and the Arts through an international
project related to the Millennium Ecosystem Assessment. Assuming that not everything turns
market, this research had the phenomenology as a methodology, and aims to interpret the
making of a canoe in the light of local culture. Transcendent a simple mobility tool, the canoe
can be interpreted as an expression of art sculpture belonging to the local culture, and should
be recognized as a popular knowledge, which can shape the identity of a region.Palabras
chave
educação ambiental, arte popular, serviço ecossistêmico
Key-words
environmental education, popular art, ecosystem service
TRAXECTORIAS E RETOSISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006
ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas: 55-73
1 Estudante de doutorado em Educação, mestre em Educação pela Universidade Federal de Mato Grosso e Arte Educadora Ambiental do Instituto Federal de Mato Grosso (IFMT) - imarapquadros@gmail.com.
2 Pesquisadora, Professora e Orientadora do Programa de Pós-graduação em Educação da Universidade Federal de Mato Grosso.
3 Estudante de doutorado em Educação, mestre em Educação pela Universidade Federal de Mato Grosso e Analista de Meio Ambiente da Secretaria de Estado do Meio Ambiente – SEMA/MT.
56 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara
Natifúndio é um lugar em que nadas... o nada destes natifúndios existe e se escreve com letra maiúscula. [....] Aqui pardais descascam larvas.
Vê-se um relógio com o tempo enferrujado dentro. E uma concha com olho de osso que
chora. Aqui, o luar desova... Insetos umedecem couros e sapos batem palmas compridas...
Aqui, as palavras se esgarçam de lodo. [Fragmento do poema Guardador de águas de
Manoel de Barros]
O “natifúndio” é um neologismo criado
pelo poeta Manoel de Barros, para se re-
ferir à abundância de águas no Pantanal,
como um comparativo ao latifúndio1 das
terras. Possivelmente o poeta não quis
abarcar a dimensão política das disputas
pelas águas, conflito crescente a cada dia
em todo o mundo, e que hoje representa
um dos grandes desafios da humanida-
de. Convém sublinhar que a Convenção
Ramsar (1971)2 buscou proteger as áreas
úmidas, reconhecendo serem extensões
minoritárias, mas essenciais à dinâmica da
biodiversidade, da regulação climática, da
mobilidade das espécies migratórias, do
combate aos processos de desertificação
e da proteção das reservas hídricas, além
de outros importantes processos da sus-
tentabilidade planetária.
1 Do latim (latifundiu), latifúndio é um
grande domínio particular de terras caracte-
rizado pela concentração desequilibrada de
rendas. Motivo de disputas da terra, é um dos
grandes fatores dos conflitos socioambientais
das terras amazônicas, que abarca o estado de
Mato Grosso, lócus de nossa pesquisa.
2 Ramsar Convention: http://www.
ramsar.org/cda/en/ramsar-about-about-ramsar/
main/ramsar/1-36%5E7687_4000_0__
Sobre as águas pantaneiras, este texto
navega no Pantanal de São Pedro de Jo-
selândia, no município de Barão de Melga-
ço em Mato Grosso, Brasil. Joselândia é
um destes lugares que o canto das águas
se mistura com a festa das estrelas. Sem
precisar de portos, cada curva pode ser
a parada necessária para compreender o
significado de “áreas úmidas”. Na rota que
se desenha, talvez a aventura nem tenha
um final, pois o contato com a água faz o
imaginário borbulhar de ideias, sentimen-
tos e esperanças.
O espaço investigativo escolhido, assim,
possui ecos do local ao global; do coti-
diano da gente do Pantanal que vive na
natureza; de serviços ecossistêmicos e de
“desserviços sistêmicos”; além da cora-
josa aliança em tentar temperar o mundo
das ciências frias com a poética da arte.
Três tendências mundiais são guarda-chu-
vas nesta pesquisa do Grupo Pesquisador
em Educação Ambiental, Comunicação e
Arte (GPEA) da Universidade Federal de
Mato Grosso (UFMT)3:
3 O Projeto intitulado “Ciência e cul-
tura na reinvenção educomunicativa” tem apoio
financeiro do Instituto Nacional de Ciência e
Tecnologia em Áreas Úmidas – INCT/INAU/
CNPq/MCT, e é aliado à rede mundial “sub-glo-
balassessment” [SGA] da Avaliação Ecossis-
têmica do Milênio, fazendo interface com o
Projeto “Mapeamento Social das Identidades
e Territórios de MT” com apoio financeiro da
FAPEMAT.
57ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
(1) A Avaliação Ecossistêmica do Mi-
lênio (AEM)4, que propõe um estudo
de bem estar humano considerando
os serviços de SUPORTE (fotossínte-
se, ciclo de nutrientes, solo, etc.); de
PROVISÃO (alimentos, madeira, fibras,
etc.); de REGULAÇÃO (controle climá-
tico, saúde, resíduos, etc.); e de CUL-
TURA (estética, religião, recreação,
arte, entre outros).
(2) A Rede Brasileira de Justiça Am-
biental (RBJA)5, associada ao elo in-
ternacional, que busca compreender
os impactos ambientais relacionados
aos dilemas sociais, reconhecendo
que os grupos sociais vulneráveis são
os mais atingidos nos processos de
deterioração ambiental e busca o “em-
poderamento político” destes grupos
marginalizados da economia perversa.
(3) E o Tratado de Educação Ambien-
tal para Sociedades Sustentáveis
e Responsabilidade Global (TEA)6,
escrito pela sociedade civil durante a
Eco92, que hoje orienta os princípios
das redes de educação ambiental na
América Latina e principalmente no
Brasil.
É essencial sublinhar que muitas vezes
estes movimentos se divorciam, embora
4 http://www.maweb.org/en/index.aspx
5 http://www.justicaambiental.org.
br/_justicaambiental/
6 http://tratadodeeducacaoambiental.
net/index.php?menu=otratado
na maioria das vezes seus discursos se-
jam consensuais quando trata da relação
de justiça social e proteção ecológica. En-
quanto a primeira vertente traz um viés an-
tropocêntrico, inclusive de nomenclatura,
como “recursos naturais”, “serviços ecos-
sistêmicos”, e de usos e talvez abusos
da utilização da natureza pelo humano,
a segunda coaduna com este viés, dan-
do ênfase na condição humana em de-
trimento da biodiversidade. Todavia, é na
orientação do Tratado que equilibramos os
exageros, aprendendo a lidar com as ares-
tas e, sem temer o caos, reinventar novas
formas de ultrapassagens das violências
de nossas eras, acreditando na força da
educação ambiental.
A pesquisa tem o objetivo de compre-
ender os serviços ecossistêmicos, com
ênfase na dimensão cultural de Joselân-
dia, visando incluir os modos de vida da
comunidade, por meio do universo etno-
gráfico da biorregião; e de que maneira a
educação ambiental poderia corroborar
nos processos decisórios de políticas pú-
blicas para melhorar as condições de vida
do Pantanal. A porta de entrada para esta
meta foi compreender a canoa pantanei-
ra, que para além de uma mobilidade de
transporte na época da cheia, e também
para além de um serviço ecossistêmico,
representa uma escultura da arte na mais
vigorosa expressão da cultura.
Assim como Manoel de Barros nomeou
poeticamente de ‘nadifúndio’ um lugar do
58 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
nada [Pantanal], tomamos sua ideia surre-
al numa primeira vista e para aqueles que
não perambulam pelo mundo sensível com
frequência, a ideia de revelar iconografias
de canoas pantaneiras, pode parecer um
nada. No mínimo para estes seres que só
têm consciência racional, a pergunta mais
imediata seria: “Para que serve uma canoa,
além de se prestar para o pobre pescador
conseguir o seu minguado pescado?”. Em
um mundo urbano por vezes centrado no
consumo industrial, a pergunta poderia
ser: “De que serve uma canoa esculpida
à mão?”. Foi justamente sobre um detalhe
quase invisível ao mercado que esta pes-
quisa tentou compreender o significado de
uma canoa feita a mão. Aliás, feita por vá-
rias mãos, mentes e corações dos mestres
da canoa.
Na cartografia do imaginário, sato (2011)
entrelaça os quatro elementos bachelar-
dianos como substratos fenomenológicos
para uma investigação, e usa a metáfora
dos quatro elementos naquilo que Bache-
lard considera sobre o processo de apren-
dizagem: formação [ÁGUA] – deformação
[TERRA] – transformação [FOGO] – refor-
mação [AR].
Foi com base nesta cartografia que se
criou os quatro subtítulos deste artigo. No
primeiro item intitulado por “ÁGUA: gêne-
se do desejo e os contornos primeiros
da pesquisa”, a intenção foi expor algu-
mas ideias e dados primeiros do bojo da
pesquisa, com o intuito de ofertar contor-
nos ao caminhar do estudo. No segundo,
“TERRA: deformando obstáculos para
um caminhar da pesquisa”, o propósito
foi romper os próprios obstáculos episte-
mológicos e vencer os preconceitos crista-
lizados, bordando assim um pensamento,
um olhar e um caminhar para a empreita
investigatória. Este bordado se apronta na
medida em que contribui com a necessá-
ria deformação do pesquisador em pro-
cesso de pesquisa. No terceiro fragmento,
“FOGO: a dança dos conhecimentos”, a
proposição foi abrir-se aos múltiplos ca-
minhos, na possibilidade de poderem ou
não, ser incorporados na pesquisa, pers-
pectivando apresentar por onde se trilhou
ao caminhar no campo de investigação,
e o que se conseguiu de informações,
tecendo uma rica urdidura investigatória.
No último fragmento, intitulado “AR: outro
caminho a caminho”, a ideia foi revelar o
esboço de uma reformação, ou seja, em
que ponto se chegou e para onde se de-
senha as reflexões e os caminhos da pes-
quisa.
ÁGUA: gênese do desejo e os contornos primeiros da pesquisa
As pessoas se expressam, portanto, co-
municam seus sentimentos e leituras de
mundo [significações] de uma maneira
ampla, ou seja, envolvem formas expres-
sivas no plural, e não apenas de uma
iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara
59ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
maneira no singular. Estas manifestações
diversas não se encontram confinadas no
território da oralidade e da escrita [expres-
são instituída], mas se presentificam um
vasto repertório de expressões corporais,
sonoras e imagéticas, ou como preferem
alguns estudiosos, um variado mundo de
expressões não verbais [expressões insti-
tuintes]. Cada grupo social cria e estabele-
ce formas próprias de vida na relação com
o lugar onde vivem que são comunicados
por diferentes formas.
“O homem é um animal amarrado a
teias de significados que ele mesmo te-
ceu, assumo a cultura como sendo es-
sas teias e a sua análise; portanto, não
como uma ciência experimental em
busca de leis, mas como uma ciência
interpretativa, à procura do significa-
do[...]. Como sistemas entrelaçados de
signos interpretáveis (o que eu chama-
ria símbolos, ignorando as utilizações
provinciais), a cultura não é um poder,
algo ao qual podem ser atribuídos ca-
sualmente os acontecimentos sociais,
os comportamentos, as instituições ou
os processos; ela é um contexto” (Ge-
ertz, 1989: 15 e 24).
A Arte se apresenta como uma das formas
mais significativas de Comunicação e de
Expressão humana, apresentando na sua
possibilidade existencial, a dimensão sen-
sível, criativa e crítica, revelando um valor
que deve importar muito à ciência voltada
para a educação. A área artística pode aju-
dar na revelação de uma abertura para se
redesenhar o cotidiano, pois no universo da
Arte não há o certo ou o errado; o bonito ou
o feio; o melhor ou o pior; o superior ou o
inferior - rompendo com as dualidades, há
sempre belezas pelos diferentes, pelas ou-
tras maneiras, ou pelos múltiplos caminhos.
A Arte Popular é uma forma de expressão
que desvela uma sensibilidade estética
local e própria, ou seja, não é uma esté-
tica com fins econômicos como propõe
o mundo industrial-capital, pois estes
produtos são feitos para atender numa
primeira instância as necessidades da
vida cotidiana de uma comunidade. Mas
é fato que na contemporaneidade estes
produtos se prestam também para aten-
der a sobrevivência econômica de quem
os produz, através da venda da produção,
geralmente em pequena escala, ou como
preferem alguns, uma produção artesanal
de “fundo de quintal”.
Compreendemos que “comunidade refe-
re-se à reciprocidade que se estabelece
entre indivíduos que partilham territórios
físicos ou simbólicos” (aVanzi & malgodi,
2005, p.95). A cultura também é um dos
referenciais definidores da identidade, pois
“a identidade é considerada como decor-
rente do modo de vida e dos bens simbó-
licos que o indivíduo consome e produz”
(Penna, 1998: 98).
A arte reconhecida como popular expres-
sa uma identidade local, uma tradição, um
Deslizando da margem à correnteza
60 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
jeito de ser e estar historicamente cons-
truído (BhaBha,1998; hall, 2005; Bauman,
2005), sempre contado pela ótica do fa-
zedor, que é o artista popular, por meio da
sua criação. Isto posto se conclui que a
arte popular é uma expressão que revela o
ser humano na ótica do feito à mão, gran-
de valor deste produto para o bem estar
da humanidade. Angela masCelani, estu-
diosa da arte popular brasileira afirma no
site do Museu Casa do Pontal que:
“No Brasil, costuma-se chamar de
“arte popular” a produção de escultu-
ras e modelagens feitas por homens e
mulheres que, sem jamais terem fre-
quentado escolas de arte, criam obras
de reconhecido valor estético e artísti-
co. Seus autores são gente do povo, o
que, em geral, quer dizer pessoas com
poucos recursos econômicos, que vi-
vem no interior do país ou na periferia
dos grandes centros urbanos e para
quem “arte” significa antes de mais
nada, trabalho7”.
Ainda segundo a autora (op. cit), a arte po-
pular está densamente arraigada na cultu-
ra brasileira, revelando o modo de vida das
comunidades, suas expressões, desejos,
economia e até as interpretações indivi-
dualizadas de experiências singulares. Por
isso, Barthes (1970) foi feliz em publicar
um livro sobre mitologias (no plural), já que
7 http://www.popular.art.br/htdocs/def-
Texto.asp?artigo=286.
a arte manifesta-se também pelo social e
pelo imaginário; pelo mito fantástico ou
pelo mito cotidiano; pelo mito criado ou
meramente reproduzido. Interpretar uma
arte é também interpretar o significado
dos objetos culturais, que possuem um
forte poder de comunicação por diferentes
meios. Objetos de palha, madeira, barro
ou tecido... Na cerâmica, pintura, desenho
ou escultura, e em tantas demais formas
de manifestações artísticas que encerra
um universo simbólico de culturas.
Um destes objetos culturais que nos atraiu
foi a canoa produzida em Joselândia, hoje
constituindo-se objeto de pesquisa do
Doutorado de Imara Quadros, artista e
educadora ambiental, criadora das rein-
venções mágicas e outras feitiçarias artís-
ticas. É no tempo das águas, e na sinergia
com a umidade do ar, que os canoeiros de
Joselândia fazem canoas. Para além da
pesca ou do transporte, uma canoa pan-
taneira transcende o significado material,
e torna-se uma expressão da arte, finca-
da na cultura imaterial de um patrimônio
pantaneiro que teve o matrimônio com a
beleza natural.
O tempo das águas (fevereiro) é a época
da “feitura” da canoa; e a arte está na pos-
sibilidade de sonhar sem precisar dormir.
De cantar sem a necessidade de ser afina-
do nas cordas de um rio, ou de dançar nas
águas que se ondulam pela passagem da
canoa (Sato, 2011).
iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara
61ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Lá neste Pantanal de Mato Grosso, as fei-
turas das canoas são realizadas por Mes-
tres que aprenderam este saber com os
mais velhos, que desde sempre se propu-
seram ensinar aos mais jovens interessa-
dos, no próprio momento do fazer. A ca-
noa do Pantanal de Joselândia é esculpida
a partir de um único tronco de árvore, onde
é derrubada, cortada e depois escavada
com instrumentos específicos até atingir
sua forma final e servir como extensão do
próprio corpo desta gente, no tempo das
águas.
Para esta feitura, o Mestre necessita reali-
zar o processo na época das águas [chu-
vas] e em duas ambiências de trabalho. A
primeira etapa é toda feita na ambiência
líquida [ateliê Água] onde é realizado o tra-
balho mais amplo, ou seja, cortes iniciais
dados ao tronco para chegar à forma pri-
meira da canoa. E na ambiência seca [Ate-
liê Terra] se realiza um lapidar detalhado,
ofertando o acabamento da canoa.
No âmbito das pesquisas teóricas, empre-
endemos as leituras de livros e documen-
tos, na intenção de um vasculhar identi-
tário mato-grossense, ou seja, se a canoa
se prestaria e ou se prestou a ser tomada
como uma expressão artística-cultural do
estado de Mato Grosso. Este desvio in-
vestigatório que o caminhar da pesquisa
apontou, pareceu oportuno no sentido de
ampliar o olhar das pesquisadoras para os
limites do foco da pesquisa.
Ao vasculhar a obra “Viagem Fluvial do
Tietê ao Amazonas” de Hércules FlorenCe,
encontramos imagens que mostram, des-
crevem, ou ilustram canoas. Algumas em
forma de arte do tipo gravuras feitas pelo
próprio autor em trânsito, outras tantas via
texto escrito. Mas foi nas páginas 267 a
271, que há um relato da feitura de uma
canoa de Tacuri nas proximidades do rio
Juruena [MT] e que excitou a curiosidade
em investigar as ruas de Cuiabá. A feitura
é descrita de forma objetiva, mas percebe-
se que a maneira de fazer, se aproxima do
saber fazer canoa de Joselândia. Segundo
Vicente Ferreira (2001: 209) a cultura mato-
grossense reveste-se de mil roupagens:
“Temos ainda o artesanato em madeira.
Típico das localidades ribeirinhas do rio
Cuiabá, sendo um exemplo, o feitio de
canoas de pesca e remos. Antigamen-
te, nos tempos mais remotos dos ban-
deirantes, era usado o sistema indíge-
na de fazer canoa de casca de Jatobá.
[...] O canoeiro utiliza-se tão somente
da madeira denominada Ximbuva ou
Cambará, macia e fácil de escavar”.
No livro intitulado “Cultura mato-grossen-
se” escrito por Roberto loureiro, (2006:172)
ao abordar sobre “artefatos em madeira e
fibras vegetais”, o autor revela que:
“A madeira é um material muito utili-
zado no artesanato regional. [...] Fabri-
cam-se também canoas comuns, mon-
taria (canoa que só cabe uma pessoa)
Deslizando da margem à correnteza
62 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
e batelões (canoas muito grande), de
madeira, como a chimbuva, arapotan-
ga, cedro e a canafístula”.
Uma reflexão crítica surge de nossas vi-
vências em Joselândia, contrapondo o
que CamPos Filho (2008) descreve sobre os
“pequenos produtores artesãos” na obra
“Diversidade sócio-cultural em Mato Gros-
so”, afirmando que “essas atividades se
caracterizam pela confecção de artefatos e
produtos variados, criados individualmen-
te e manualmente” (p. 82). Em primeiro lu-
gar, nem sempre os artefatos são criados
individualmente, como no caso da canoa
de Joselândia. Ainda que tenha um mestre
orientando os trabalhos gerais, o trabalho
coletivo é necessário. Não apenas pela
força motriz dos pesos, mas sobremaneira
no cálculo do corte, no ritmo conjugado
entre uma machadada e outra, nas mãos
conjuntas para se limar a faca gigantesca,
ou ainda no ritmo e na pausa de uma boa
conversa enquanto há trabalho. Por tudo
isso, dificilmente se vê somente o “produ-
to final” da canoa, mas essencialmente o
processo da feitura, destes movimentos
pulsantes nas águas do Pantanal reconhe-
cidos apenas por quem presencia a siner-
gia pulsante nos universos cósmicos na
feitura da canoa.
Todavia, vale ressaltar de que há muitos
pantanais em Mato Grosso, para muito
além dos pantanais sempre indicados [Pa-
raguai, Cáceres, Poconé, Barão de Melga-
ço]. Se considerada a questão cultural in-
trinsecamente ligada à natureza, pode-se
perceber que dentro destes grandes pan-
tanais há pequenos outros, por exemplo,
Joselândia é apenas um dos pantanais
que compõem o pantanal de Barão de
Melgaço. O fazer canoa é do pantaneiro
seja do Mato Grosso ou de Mato Grosso
do Sul, mas provavelmente há certas di-
ferenças culturais inerentes de cada re-
gião. Talvez seja por esta razão que nas
leituras sobre o bioma pantaneiro se tem
encontrado muito a referência ‘mosaico’,
pois conhecendo in loco fica compreensí-
vel considerar pequenos pantanais com-
pondo a tessitura do grande mosaico do
pantanal mato-grossense.
TERRA: deformando obstácu-los para um caminhar da pesquisa
Toda viagem, seja investigativa ou ima-
ginária, necessita de rumos possíveis,
sejam eles percebidos, sonhados, dese-
jados, amados, escolhidos e até mesmo,
os que nem se quer foram pensados. Por
esta razão, nesta viagem de cunho cien-
tífico se optou pela Cartografia do Ima-
ginário (Sato 2011), que tem o intuito de
ajudar o pesquisador no seu trajeto de
pesquisa.
A pesquisa é uma viagem científica de
aprendizagens singulares e infinitas com
iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara
63ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
uma cartografia como um roteiro com todo
o rigor acadêmico e com toda a sensibili-
dade necessária para um trajeto sensível e
crítico. A Cartografia propõe uma viagem
científica de aprendizagens singulares e
infinitas, e que talvez jamais consigamos
responder velhas e novas perguntas so-
bre os universos que habitamos - ou de
um multiverso em plena descoberta! Uma
aventura em risco, onde cada qual esco-
lherá o seu itinerário de pesquisa. É um
documento que se presta como um ‘fio
de Ariadne’ que guia o pesquisador pelos
labirintos da pesquisa, pelas avenidas e
ruas da investigação.
Assim compreendendo a cartografia do
imaginário, como uma ajuda ao pesquisa-
dor que trilha pelos labirintos da sua pes-
quisa, é que se está conseguindo seguir
sem perdas, mas com a firme orientação
para que se vá e volte ou se vá sem re-
torno pelo mesmo caminho, mas trilhado
sempre rumo a construções e aprendi-
zagens para as reflexões necessárias da
pesquisa. É um texto-mapa que se coloca
flexível e aberto para que o novo venha
povoar a empreitada investigatória. É com
esta cartografia que seguimos o caminho
descobrindo.
O texto cartográfico deve abordar um
campo investigativo que exige uma enor-
me responsabilidade e grau de compro-
misso para além de nós mesmos. Pois,
uma pesquisa é um labirinto, que ao bus-
car conhecimentos, reconstrói a condição
humana em querer mudar a vida, reinven-
tando a paixão! Dessa forma, é uma pro-
posta que coaduna com o alvorecer de
um diálogo pós-moderno. Considerando a
cartografia do imaginário, o que importa é
a rota escolhida e a viagem empreendida
com tudo que envolve uma viagem sensí-
vel-científica.
Nas trilhas da cartografia do imaginário,
o campo axiomático é verdadeiramente a
origem das demais dimensões da pesqui-
sa. Por meio da ética de valores, compre-
endemos que uma pesquisa em educação
ambiental tem seu compromisso político
e ecológico. Esta dimensão axiomática
constitui-se, assim, como uma raiz de uma
árvore à procura da água, ou um alicerce
que sustentará a pesquisa com todos seus
erros, quiçá também com todos os seus
acertos.
Os estudos mais densos tornam-se neces-
sários à luz de um patrimônio investigativo e
o caule que brota destas raízes ideologica-
mente comprometidas é a dimensão epis-
temológica que vai sustentar a árvore. É
possível que haja um eixo central, sustentá-
culo primordial dos conceitos a serem pro-
duzidos ou meramente reproduzidos. Daí
parte novos galhos, ramos menores, bases
teóricas que dialogam e se intercomunicam,
estabelecendo um diálogo de saberes que
se florescem e quiçá se frutifiquem como
possibilidades epistemológicas.
Da frutificação, a prática refletida na teoria
encontra assim, a dimensão praxiológica
Deslizando da margem à correnteza
64 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
da propagação da semente. Do fruto que
a protegia, a semente leva a saudade do
sabor, mas o desafio será encontrar novas
terras férteis para que o ciclo se reinicie. As
brisas que levam as sementes, entretanto,
reconhecem que nem toda terra poderá
ser semeada. Mas é do caos que emerge a
vontade de se erguer, lambendo as feridas
e ainda que a dor seja forte, um recomeço
avaliativo é a dose certa para o ciclo não
se interrompa, mas que novas trajetórias
podem ser lançadas na pesquisa.
Há muito as civilizações vieram produzindo
arte e ciência, porém, no viés cartesiano,
como confirma Buoro (1998:29) “fizeram
com que se acreditasse que só a ciência
era capaz de validar o conhecimento hu-
mano e a evolução da sociedade, restando
para arte ficar confinada numa espécie de
piquete estético das formas e sensibilida-
de”. Hoje, contrariamente ao pensamento
moderno, se busca conhecer o ser huma-
no como um todo, incluindo suas relações
com a natureza e com todos os saberes.
O que justifica a presente pesquisa em
Educação Ambiental, é que ela “é bilíngue
– traz a linguagem científica dos concei-
tos, próxima à linguagem poética do sen-
tido subjetivo” (sato, gauthier e ParigiPe,
2005:113).
A educação ambiental deve ser histo-
ricamente acumulada e densamente
transgressora, para que as múltiplas ra-
cionalidades se encontrem com a pai-
xão, o brincar e a imaginação nos seus
desejos de renovação e dialoguem com
as ancestralidades que os ventos, os
rios e os mares escrevem nas paisa-
gens brasileiras e sul-americanas. (sato,
Gauthier e pariGipe2005:107)
Para sato (op. cit.), a cartografia do imagi-
nário tem a fenomenologia do imaginário
de Gaston BaChelard como substrato de
inspiração existencial. A fenomenologia
proposta por ele revela uma ponte que
possibilita a ligação entre duas culturas até
então consideradas em separadas: científi-
ca [Razão] e a humanista [Poética]. Este fi-
lósofo propõe a junção destas duas partes
com igual simetria e força, pois, afirma ele
que uma não exclui a existência da outra,
embora muitas vezes se revelem opostas.
O que ocorre, aponta ele, é que estas duas
forças se encontram no exato momento da
imaginação criadora. Diz o filósofo-educa-
dor que o que se procura na ciência e na
poesia juntas, é um fio entre o humano e
mundo. Se considerada a fenomenologia
com base em BaChelard, se encontra eco
para tornar a poesia e a ciência comple-
mentares, entrelaçando-as como dois con-
trários perfeitos. O que se busca exercitar
ao trilhar pelo território da pesquisa é não
deixar ocorrer suturas entre razão e sensi-
bilidade, entre razão e poética, entre ima-
gem e escrita, e entre a Ciência e a Arte.
Se a racionalidade for mesmo inteligen-
te, ao invés, de afastar a subjetividade
[ou mantê-la distante], irá acolher a di-
ferença, potencializando o diálogo entre
iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara
65ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
elas. Por certo será um diálogo tensivo,
e oxalá fenomenologicamente inaca-
bado, para que a humanidade perceba
que o discurso instituído necessita ser
reconstruído sob uma perspectiva mais
instituinte (SATO, 2009:17).
BaChelard (1993:4) afirma que a imagem
é produto da união da realidade com a
subjetividade, uma dádiva da consciência
ingênua [fenomenologia da imagem], de
documentos [concretude] da consciência
sonhadora [devaneios]. Para este filósofo,
a imagem no sentido poético é um acon-
tecimento do logos [razão sensível], por
esta razão, diz que imagem é a expressão
criando o ser.
A proposição bachelardiana se desenha
pelo imaginário que nada mais é do que a
tradução de uma emoção, considerando
que as emoções são sensações experi-
mentadas em contato com a matéria [coi-
sas da vida], por isto, se apresenta como
força propulsora do que o intelectual cha-
ma de imaginação poética.
Com estas bases modelando o caminhar
no campo de pesquisa, é que neste artigo
se apresentará dois tipos de linguagens,
uma escrita, e outra imagética. A palavra
revelará a tessitura de forma escrita como
solicita a ciência. E o imagético se revelará
pela imagem fotográfica, e o que ela mos-
tra como permite a poética. Entendemos
como propõe BaChelard, que a imagem
tanto pode ser um texto escrito [no caso
bachelardiano, literário], como pode ser
uma imagem fotográfica, pois, ambos re-
velam por meio de diferentes linguagens,
ou melhor, por linguagens especificassem
complementaridade, portanto, só podem
comunicar de forma mais enriquecedora,
e provocar olhares para outras paragens,
além de propor a estética.
Vale ressaltar que a famosa tela do sur-
realista René magritte, traz um cachimbo
pintado. Porém, contraditoriamente, abai-
xo da imagem está a frase: “Isto não é um
cachimbo”. Ao fazer a dança dos contrá-
rios, este pintor belga provoca que um tex-
to não pode estar em oposição à imagem
(e vice-versa). Ambos, texto e imagem, se
complementam no título da tela: “a traição
da imagem”. Entre as mil interpretações
possíveis desta obra, o mágico Magritte
também nos convida a duvidar das coisas
que vemos, lemos ou ouvimos. Aliar tex-
to e imagem é um exercício filosófico que
busca eliminar a primazia de uma lingua-
gem sobre as demais, possibilitando o plu-
ralismo de expressões e ideias.
FOGO: a dança dos conhecimentos
Intencionando um vasculhar da canoa
noutras paragens, que não na ambiência
da feitura, nem dos livros e documentos,
buscamos em Cuiabá a iconografia deste
Deslizando da margem à correnteza
66 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
objeto artístico [canoa] presentificado em
espaços e tempos cotidianos deste territó-
rio urbano. Com uma máquina fotográfica
na mão, a fenomenologia no olhar, a car-
tografia do imaginário no caminhar, acom-
panhadas do forte desejo de desvelar se a
canoa é um elemento identitário para além
do território úmido de Joselândia e para
além do Pantanal mato-grossense, fomos
ao rumo de outro campo investigatório.
Munidas de tudo isto, é que se partiu para
percorrer ruas tradicionais, avenidas cen-
trais, bairros de importância histórica, bem
como, espaços contemporâneos de agru-
pamento de grande número de pessoas
[shoppings]. Na ideia de responder: A ca-
noa estaria representada artisticamente?
E se representada, em que linguagens
artísticas estariam se mostrando? Em que
locais seriam encontradas? Com que pos-
síveis propósitos poderiam estar presenti-
ficadas nos espaços encontrados?
CheValier e gheerBrant (2003) se referem
ao imaginário simbólico como um estimu-
lante da percepção de algo, e ainda con-
sideram que um ícone é a representação
da realidade, já que todo objeto que pode
ser revestido de valor simbólico. Lembram
ainda que cada símbolo é microcosmos,
um mundo total que surge do inconscien-
te criador do ser humano e de seu meio.
Afirmam os estudiosos das simbologias,
que um mundo de símbolos habita em nós
[percebidos ou não], ofertando forma aos
desejos e modelando comportamentos.
A imaginação, segundo estes estudio-
sos, já não é mais a “louca da casa”, mas
é inspiradora das descobertas. É nosso
simbolizar-imaginar que ofertam formas
aos nossos desejos, provocam empre-
endimentos, esculpem comportamentos,
pintando êxitos e derrotas, ou seja, vidas
[Figura 01].
Lembram com base em BaChelard (1993),
que a imaginação é irmã gêmea da razão,
que ciência e arte despertam com símbolos,
ajudando a decifrar enigmas que só os sím-
bolos provocam. Ainda chamam a atenção
para alguns defeitos da racionalização, ou
como ensina Gaston BaChelard, dos obstá-
culos epistemológicos a serem superados,
“nunca se deve particularizar em excesso,
nem generalizar com pressa, por que pode-
rão ser fatal para os símbolos” (p. 34).
É importante ressaltar que a ordem deste
itinerário investigatório foi totalmente ale-
Figura 01: Acervo GPEA/UFMT, Arte Imara Quadros [Figura 01] Cartografia da canoa de Joselândia
iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara
67ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
atória. Seguindo ruas e avenidas, passa-
mos por um determinado trecho de uma
importante via de acesso da capital. No
referido trecho foi encontrado um trabalho
do tipo escultura mostrando a canoa com
um índio e seu pescado [Figuras 02 e 03].
Passando por uma feira popular bastante
frequentada pela população local, num se-
tor comercial além das frutas e verduras
encontramos um espaço fechado do tipo
`box`, que vende material de pesca, e na
fachada do estabelecimento deparamos
com uma pintura provavelmente de um
artista popular, que revela a canoa na am-
biência pantaneira [Figuras 04 e 05].
Percorrendo três shoppings da capital
de Mato Grosso, descobrimos algumas
iconografias. Iniciamos com as encontra-
das no caminho de acesso de um destes
shoppings. São incrustações feitas pro-
vavelmente de cimento, nas paredes do
corredor que dirige os automóveis para
os estacionamentos, e é passagem de pe-
destres, provavelmente feitas por um artis-
ta local [Figuras 06, 07 e 08].
No mesmo local foram encontradas mais
iconografias da canoa. Na entrada do se-
tor cinematográfico do referido Shopping,
onde se compram ingressos, se exibe uma
instalação de uma canoa que se mostra
Figuras 02 e 03: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros (Figura 02) Canoa na avenida
Figuras 04 e 05: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros (Figura 04) Canoa na feira
Deslizando da margem à correnteza
68 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
toda em vidro transparente com um pes-
cador e um condutor da canoa [Figuras 09
e 10].
Ainda pelas andanças neste shopping
deparamos com as representações de
canoas em alguns restaurantes, ornando
de diferentes e variadas formas a ambiên-
cia da praça de alimentação. Na Imagem
10, uma fotografia preto e branco da ca-
noa exibindo dois pescadores acompanha
pelo poema do poeta Manoel de Barros
em um painel de fundo no espaço das me-
sas do restaurante [Figuras 11 e 12].
Em outro restaurante deste grande centro
comercial, localizamos a canoa compon-
do o teto (como lustres), nas paredes e no
vidro de uma das janelas (como interven-
ções decorativas) [Figuras 13, 14, 15, 16
e 17].
Figuras 06: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa na feira 2.Figuras 07: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no Shopping 1Figuras 08: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no Shopping 2
Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no cinema 1
Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no cinema 2.
iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara
69ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no restaurante A 1.Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no restaurante A 2Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no restaurante B 1Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no restaurante B 2.Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoas no restaurante B 3Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoas no restaurante B 4Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoas no restaurante B 5
Deslizando da margem à correnteza
70 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
AR: outro caminho a caminho
loureiro descreve que “A política local
do exercício da cidadania fragiliza-se en-
quanto aumenta o poder extraterritorial do
capital globalizado e das forças que mo-
vimentam o mercado mundial” (2005, p.
77). Entendemos que ninguém firma sua
identidade em uma face única, mas sim
na aproximação e na negação de diver-
sos contextos e papéis que assumimos
na sociedade em que vivemos e ainda, na
convivência com os outros. Tornamo-nos
o que somos no movimento dialético de
construção do eu-outro-mundo.
“Sob a ótica da fenomenologia, bus-
camos construir uma tríade intrinseca-
mente conectada – eu-outro-mundo.
Na esfera individual, entra em jogo
nossas próprias identidades e, portan-
to, nossos próprios valores sociais. Isso
implica no reconhecimento de que não
estamos sozinhos e nos obriga a consi-
derar a existência de nossas diferenças,
a necessidade do diálogo e da compre-
ensão solidária. Juntos, eu e o outro,
inserimos no mundo (oikos) sendo unos
e múltiplos, simultaneamente” (sato,
Leite, madeiros e riBeiro, 2002, p. 58).
Os livros e os documentos tratam da ca-
noa como expressão identitária cultural de
Mato Grosso e importante símbolo local.
Percebemos a indissociabilidade e a be-
leza da identidade com a percepção am-
biental concretizada na figura da canoa.
Tal fato revela a importância que atribuí-
mos à Educação Ambiental embasada na
ética ecológica defensora do pensamento
pós-crítico e sensível como possibilidades
da construção simultânea de valores, pro-
cedimentos e conhecimentos de sujeitos
com identidade própria. Lembramo-nos
fortemente das palavras de Paulo Frei-
re que nos encoraja a assumirmos nossa
existência social e histórica:
“Como ser pensante, comunicante,
transformador, criador, realizador de
sonhos, capaz de ter raiva porque ca-
paz de amar. Assumir-se como sujeito
porque capaz de reconhecer-se como
objeto. A assunção de nós mesmos não
significa a exclusão dos outros. É a ‘ou-
tredade ’ do ‘não eu’ ou do tu, que me
faz assumir a radicalidade do meu eu”
(Freire, 1996, p.46).
O que pôde ser constatado com o vascu-
lhar urbano da canoa [busca iconográfica],
é que ela se coloca como um forte ele-
mento identitário para além de Joselândia
e do Pantanal mato-grossense. Nas ruas,
restaurantes, lojas ou comércios, a expres-
são cultural mato-grossense se amalgama
pela canoa, em suas variadas reinvenções
estéticas que constrói a identidade na re-
capitulação da arte.
O símbolo da canoa foi encontrado em di-
ferentes lugares, bem como, em variadas
iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara
71ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
versões artísticas. Porém, o que chamou
a atenção foram os espaços em que a ca-
noa foi encontrada. A maioria dos achados
se presentificaram em lócus empresariais,
sob a forma de ornamento da ambiência,
provavelmente com o propósito de sensi-
bilizar o cliente para a questão cultural lo-
cal. Empresários-empresas se aproprian-
do da imagem [arte-cultura e ambiente]
como forma de agregar valor ao seu tipo
de serviço vendido.
Mas esta andança serviu para provocar
outro desafio com total sentido para a
pesquisa. Se a canoa importa muito para
arte-cultura de Joselândia e é considerada
identidade cultural de Mato Grosso, brotam
algumas perguntas que não querem calar...
Do ponto de vista do Milênio, poderíamos
afirmar que a canoa custa quatrocentos
reais , preço dado pelo mestre da canoa
enquanto assistíamos a sua feitura num
lindo mês de fevereiro de 2011, com as
águas enfeitiçando nossos imaginários.
Sob esta limitante ótica, o preço de uma
árvore é dada para satisfazer os desejos
humanos e o encantamento da canoa jus-
tifica-se na precificação do mercado que
tem pressa. Para algumas pessoas, talvez
este seja o caminho para construir políti-
cas públicas e ajudar as comunidades do
Pantanal.
Do ponto de vista da Justiça ambiental, a
comunidade de Joselândia enfrenta certos
conflitos socioambientais que carecem
ser mapeados, denunciados e compreen-
didos à luz da equidade social. A mudan-
ça climática afetará a região, dilacerando
o efeito esponja de seca e cheia e prova-
velmente as áreas alagadas sofrerão o in-
verso do “o sertão vai virar mar ”. Não há
dúvidas que a população que mais sofrerá
será aquela economicamente esbulhada.
Do ponto de vista do Tratado, vários de
seus princípios relacionam-se com a nos-
sa pesquisa. Desde seu princípio primeiro
de que somos todos educadores e edu-
candos, pela construção de sociedades
sustentáveis ou admitindo que a educa-
ção ambiental assume diferentes formas
do conhecimento. Entre os seus 16 prin-
cípios, queremos chamar a atenção ao
fragmento 11:
“A educação ambiental valoriza as di-
ferentes formas de conhecimento. Este
é diversificado, acumulado e produzido
socialmente, não devendo ser patente-
ado ou monopolizado” (tratado de edu-
Cação amBiental, princípio 11).
Porque assumimos que a educação am-
biental não é neutra, não queremos atribuir
um valor de mercado à canoa. A canoa é
tributária da cultura de sua gente e não
deve ser patenteada ou precificada por
um valor mercadológico que apregoa o
desenvolvimento a todo custo.
adorno (1991) alertou que sob a égide do
capitalismo, tudo pode se transformar em
Deslizando da margem à correnteza
72 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
produto de mercado. Buscando aliança
neste pensamento, acreditamos que há
valores culturais tão intensos que trans-
cendem o objeto. No lume fenomenoló-
gico de nossa existência, admitimos que
a canoa adquire um valor imaterial. Para
nós, nenhuma economia conseguiria res-
ponder o valor de uma canoa, porque não
há preço às folhas de um cambará que se
enche de orvalho na manhã, que acolhe
flores e pássaros em seus ramos, que es-
tende suas raízes para além das terras, e
se transforma em uma canoa que desliza
nas águas do Pantanal.
Para além de um preço econômico, o
Pantanal é ainda um lugar misterioso que
une gente e natureza, entre águas e ter-
ras que se revezam para formar estradas
de paixões que ardem no pôr-do-sol; e de
pássaros que cortam o ar no acalento da
brisa. A cultura torna-se íntima da nature-
za, e a arte se alia ao cotidiano de lutas.
Talvez carregue tristezas, talvez carregue
saudades... Mas encostada na margem,
uma canoa consegue rimar paisagem com
coragem: de resistir aos avanços de tec-
nologias frias, de modernidades líquidas
ou de urbanidades vazias e persistir na
identidade onde as águas constroem no-
vos territórios de um tempo das águas. No
Pantanal ou no Araguaia, a canoa desliza
com a coragem daqueles que podem ser
menos abastecidos pela vida material,
mas que a cada transformação das águas,
conseguem criar novas táticas para man-
ter as esperanças.
Canoa, canoa desce
No meio do rio Araguaia desce
No meio da noite alta da floresta
Levando a solidão e a coragem
Dos homens que são
(Milton Nascimento8)
Referências
ADORNO, Theodor (1991): The cultural industry. New York: Routledge.
AVANZI, M. Rita e MALAGODI, M. A. S. (2005): “Comunidades interpretativas”. Em Ferraro JR., L.A. Encontros e Caminhos: Formação de Educadoras(es) Ambientais e Coletivos Educadores. Brasília: MMA/DEA.
BACHELARD, Gaston (1993): A poética do espa-ço, São Paulo: Martins Fontes.
BARTHES, Roland (1970): Mythologies. Paris: Seuil.
BHABHA, Homi (1998): O local da cultura. Belo Horizonte: Ed. UFMG.
BAUMAN, Zygmunt (2005): Identidade: entrevista a Benedetto Vecchi. Rio de janeiro: Jorge Zahar Ed.
BAUMAN, Zygmunt (2003): Comunidade: a busca por segurança no mundo atual. Rio de Ja-neiro: Jorge Zahar. Ed.
BUORO, Anamélia Bueno (1998): O olhar em construção: uma experienciade ensino e aprendizagem da arte na escola. 3 ed. São Paulo: Cortez.
CAMPOS FILHO, Luiz V. (2008): Populações Tradicionais. Em Maria de Fátima roBerto [org]. Diversidade sócio-cultural em Mato Grosso. Cuiabá: MT-Entrelinhas.
CHEVALIER, Jean e GHEERBRANT, A. (2003): Dicionário dos Símbolos. 18ª ed. Rio de Ja-neiro: José Olímpio.
FERREIRA, João C. V. (2001): Mato Grosso e seus municípios. Cuiabá: Secretaria de Estado da Educação.
FLORENCE, Hércules (1977): Viagem fluvial do Tietê ao Amazonas: 1825 a 1829. São Pau-lo: Cultrix, Ed. Da Universidade de São Paulo.
8 Canoa, canoa: Milton nascimento.
iMara pizzato quadros, Michèle sato e lúcia shigueMi izawa kawahara
73ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
FREIRE, Paulo (1982): “Educação, o sonho possí-vel”, em Brandão, Carlos (org) O Educador: vida e morte. Rio de Janeiro: Graal.
FREIRE, Paulo (1996): Pedagogia da autonomia: saberes necessários à prática educativa. São Paulo: Paz e Terra.
FREIRE, Paulo (1987): Pedagogia do Oprimido. 17ª ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra.
GEERTZ, Clifford (1989): A interpretação das cul-turas. Rio de Janeiro: LTC.
GEERTZ, Clifford (2001): Nova luz sobre a antro-pologia. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Ed.
HALL, Stuart (2005): A identidade cultural na pós-modernidade. 10ª Ed.Rio de janeiro: DP&A.
LOUREIRO, Carlos F. B. (2006): O movimento ambientalista e o pensamento crítico: uma abordagem política. Rio de janeiro: Quarter, 2ª ed.
LOUREIRO, Roberto (2006): Cultura mato-gros-sense: festas de santos e outras tradições. Cuiabá – MT: Entrelinhas.
MASCELANI, Angela. Arte Popular Brasilei-ra. Museu Casa do Pontal. [Acesso em 4 maio.2011: http://www.popular.art.br/htdocs/defTexto.asp?artigo=286].
PENNA, M. (1998): “Relatos de migrantes: ques-tionando as noções de perda de Idendita-de e desenraizamento” em Signori, I. (org). Língua(gem) e identidade: elementos para Uma discussão no campo aplicado. Cam-pinas: Mercado das Letras.
PASSOS, Luiz A. e SATO, Michèle (2005): “De asas de jacarés e rabos de borboletas à construção fenomenológica de uma canoa” em Sato, M. e CarValho, I. (org), Educação Ambiental – pesquisas e desafios. Porto Alegre: Artmed, pp. 213-232.
REID, Walter (Eds.) Millennium ecosystem asses-sment. Tokyo: [Acesso em Abril 15, 2010: http://www.millenniumassessment.org/en/Scenarios.aspx]
SATO, Michèle, GAUTHIER, Jacques; PARIGIPE, L. (2005): “Insurgência do grupo pesquisa-dor na educação ambiental sociopoética”, em Sato, M. e CarValho, I. (org) Educação Ambiental – pesquisas e desafios. Porto Alegre: Artmed.
SATO, Michèle; LEITE, Mário C. S.; MEDEIROS, Heitor e RIBEIRO, Luís C. (2002): “Diversi-dades Poéticas no Pantanal”, em Sato, M (coord). Sentidos Pantaneiros: movimentos do projeto Mimoso. Cuiabá: KCM, pp. 58 -72.
SATO, Michèle (2011): “Canoa: escultura do tem-po das águas” Revista Sina, março, [http://www.revistasina.com.br/portal/articulistas/item/169-canoa-escultura-do-tempo-das--%C3%A1guas].
SATO, Michèle (2011): “Cartografia do imaginário no mundo da pesquisa” em ABilío, F. (Org.) Educação ambiental para o semiárido. João Pessoa: EdUFPB, pp. 539-569.
SILVA, Regina; SATO, Michèle (no prelo): “Do in-visível ao visível: a construção de identida-des na ecologia de resistência” em Santos, J. ; Zanin. E.; MosChini, L. (Orgs.). Faces da polissemia da paisagem: ecologia, planeja-mento e percepção. São Carlos: Rima.
Deslizando da margem à correnteza
74 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-1274 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A imaxinación ao poder. Nenos en Ucuma (Angola) © Xosé Manuel Malheiro
75ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos: procurando soluções no turismoChallenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries: searching for solutions in tourismJoana M. Hancock.Associação para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países
Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe))
Resumo
A grande procura de destinos turísticos balneares, assim como a crescente procura de atividades
turísticas marinhas tem aumentado a pressão colocada sobre a zona costeira. Sendo “espécies
bandeiras”, e animais bastante carismáticos, as tartarugas marinhas são frequentemente
promovidas como atração turística, sendo usadas para transmitir aos públicos-alvo a necessidade
da sua conservação, e dos habitats de que dependem. Este artigo faz uma reflexão sobre o
impacto do turismo na conservação das tartarugas marinhas, olhando particularmente para
casos em Cabo Verde e São Tomé e Príncipe, chamando a atenção para a necessidade de
promover e gerir o turismo nas zonas costeiras, de modo a minimizar o seu impacto no ambiente
e comunidades, e reduzir os conflitos entre estas e os programas de conservação.
Astract
The increasing demand for beachfront destinations and activities has put much pressure on
the costal areas. As flagship species, and therefore charismatic, marine turtles are frequently
promoted as tourist attraction, being also used to pass on to target groups the knowledge of
the need of protecting them, as well as the habitats upon which they depend. This article will
make discuss the impact of tourism in the conservation of these animals, looking particularly
at cases in Cape Verde and São Tomé and Príncipe, drawing the attention to the need of
promoting and manage tourism in the coastal areas, in such a way that its impacts in the
environment and local communities is minimized, and thus conflicts with conservation
projects are reduced.
Palabras chave
Tartarugas Marinhas, turismo solidário, turismo em massa, sensibilização ambiental,
desenvolvimento comunitário
Key-words
Marine turtles, ecovolunteering, mass tourism, environmental awareness, community
development
TRAXECTORIAS E RETOSISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006
ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas: 75-86
76 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Introdução
A grande procura de destinos turísticos
balneares, assim como a crescente procu-
ra de atividades turísticas marinhas tem au-
mentado a pressão colocada sobre a zona
costeira. Como todos os ecossistemas
naturais, os ecossistemas costeiros e mari-
nhos são altamente dinâmicos e atividades
que possam vir a interferir com o sistema
natural podem ter impactos a longo prazo
em termos de estabilidade do sistema1.
De um modo geral, os impactos do turismo
podem ser divididos em 3 áreas: 1) econó-
mica, 2) socio-cultural e 3) ambiental2, sen-
do que estes impactos podem ser positivos
ou negativos. Para que o turismo seja sus-
tentável, os benefícios económicos, socio-
-culturais e ambientais devem ser maximi-
zados, enquanto seus impactos negativos
devem ser minimizados3. Mas nem sempre
esses objectivos são alcançados, pondo
em causa a existência dos recursos dos
quais o turismo depende4. Assim, é vulgar
1 HALL, C.M. (2001): “Trends in ocean and coastal tourism: The end of the last frontier?”, em Ocean and Coastal Management , (44), 601 – 618.
2 HALL, C.M & LEW, A. (2009): “Unders-tanding and Managing Tourism Impacts: An Inte-grated Approach”. London: Routledge.
3 UNWTO (2004): “Indicators of Sustai-nable Development for Tourism Destinations: A Guidebook”. Madrid: World Tourism Organisation.
4 BALMFORD, A., BRUNER, A., COOPER, P., e outros (2002): “Economic Reasons for Con-serving Wild Nature”, em Science (297): 950-953.
que o turismo seja um tema controverso5-6,
, sendo mais comum encontrar referências
ao impacto negativo da indústria do turis-
mo sobre o meio ambiente do que aqueles
estudos que examinam o efeitos benéficos
que o turismo pode ter sobre o ambiente e
os turistas.
Neste artigo veremos alguns exemplos
concretos em que o turismo, nas suas dife-
rentes vertentes, afecta a conservação das
espécies marinhas, com particular enfoque
nas tartarugas marinhas, analisando casos
específicos em Cabo Verde, e São Tomé e
Príncipe, dois países lusófonos insulares,
de caracteristicas sócio-económicas simi-
lares, e onde ocorrem importantes popula-
ções de tartarugas marinhas.
As tartarugas marinhas: a conservação de um recurso valioso
Por milénios, os seres humanos têm captu-
rado as tartarugas marinhas e têm benefi-
5 MILLER, M.L. & AUYONG, J. (1998): “Proceedings of the 1996 World Congress on Coastal and Marine Tourism”. (19-22 June 1996, Honolulu, Hawaii, USA). Seattle, WA: Washing-ton Sea Grant Program and the School of Marine Affairs, University of Washington and Oregon Sea Grant College Program, Oregon State University. 386pp.
6 MILLER, M. & KAAE, B.C. (1993): “Coas-tal and Marine Ecotourism: A Formula for Sustai-nable Development?”, em TRENDS, (30:2), 35-41.
JoaNa M. haNcock
77ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ciado da sua utilização, incorporando essa
prática nas suas culturas7-8. Exemplos de
uso para consumo direto ou transformação
incluem carne de tartaruga e ovos como
alimento; óleo para medicamentos, com-
bustível para lâmpadas e calafetagem de
barcos; cabedal para roupas e acessórios;
carapaças e escudos para vários adornos;
animais inteiros embalsamados como ob-
jetos antigos e decorativos; e várias partes
do corpo para isca de pesca, ração de ani-
mais domésticos e fertilizante9. No Ocea-
no Atlântico, tanto em Cabo Verde como
em São Tomé e Príncipe, os registos histó-
ricos e estudos recentes indicam uma forte
pressão humana, especialmente em forma
de captura para consumo, tanto nas praias
de desova como as áreas de alimentação 10-11 (Foto 1).
7 THORBJARNARSON, J., LAGUEUX, C.J., BOLZE, D., e outros (2000): “Human use of turtles: a worldwide perspective”, em M. W. Kle-mens (Editor), Turtle Conservation. Smithsonian Institution Press, Washington, D.C, pp. 33-84.
8 FRAZIER, J. (2003): “Prehistoric and ancient historic interactions between humans and marine turtles”, em Biology of Sea Turtles, Volume II. Lutz, P.L., Musick, J.A., Wyneken, J. (eds.) CRC Press, Boca Raton, pp. 1-38.
9 WITHERINGTON, B. E. & FRAZER, N.B. (2003): “Social and economic aspects of sea turtle conservation”, em P. Lutz, J. Musick & J. Wyneken (Eds.) The Biology of Sea Turtles II. CRC Press. Boca Raton, FL. pp. 347-375.
10 GRAFF, D. (1996): “Sea Turtle Nesting and Utilization Survey in São Tomé”, em Marine Turtle Newsletter, (75), 8-12.
11 LOUREIRO N.S., & TORRÃO, M.M.F. (2008): “Homens e tartarugas marinhas: Seis sé-culos de história e histórias nas ilhas de Cabo Ver-de”, em Anais de História de Além-mar, (9), 37-78.
Em geral, tem havido uma tendência cla-
ra para a sobre-exploração das espécies
marinhas, talvez porque muitas, incluindo
as tartarugas, têm sido consideradas mui-
tas vezes como espécies “à prova de ex-
tinção” (ou seja, não é possível tornarem-
-se extintas) porque é assumido que estas
ocupam imensas escalas geográficas, têm
populações enormes, têm longa distância
de dispersão e uma fecundidade espan-
tosa12. No entanto, estas características
só fazem tais espécies mais propensas
à extinção. As populações de tartarugas
marinhas só podem sobreviver quando as
suas populações mantêm taxas de sobre-
vivência suficientes em todas as fases de
12 MYERS R.A. & OTTENSMEYER, C.A. (2005): “Extinction risk in marine species” em Norse EA, Crowder LB (ed) Marine Conservation Biology: the Science of Maintaining the Sea’s Bio-diversity Island Press, Washington, DC, pp 58-79.
Foto 1: Vendedoras de Peixe (Palaiês) no mer-
cado de São Tomé, mostra com orgulho carne
de tartaruga de caco, uma espécie em perigo
critico de extinção, vendida de modo legal
nesta ilha, gerando importantes rendimentos
para vários sectores da sociedade (Foto: Joana
Hancock).
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
78 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
vida13-14. Portanto, para os projetos de con-
servação serem bem sucedidos devem não
só minimizar a exploração dos indivíduos,
mas também assegurar a proteção dos ha-
bitat de que estes dependem. Em termos
gerais, as ações desenvolvidas pelos go-
vernos nacionais e regionais centraram-se
na implementação de um quadro jurídico
para a proteção de tartarugas marinhas em
paralelo com atividades de proteção nas
praias de nidificação, normalmente imple-
mentadas por Organizações Não Governa-
mentais (ONGs) locais e internacionais, que
têm além disso a responsabilidade de criar
campanhas de sensibilização para motivar
os consumidores a mudarem os seus com-
portamentos em relação ao consumo de
produtos da tartaruga marinhas.
As tartarugas como atração turística – Uma aposta ganha na conservação?
Sendo “espécies bandeiras”, e animais
bastante carismáticos, as tartarugas ma-
13 LUTCAVAGE, M.E., PLOTKIN, P.T., WITHERINGTON, B., & LUTZ, P.L. (1997): “Hu-man impacts on sea turtle survival”, em Lutz, P. & Musick, J. (eds) The biology of sea turtles. CRC Press, Boca Raton, Florida, p 387–410.
14 MORTIMER, J. A. (2000): “Sea turtle conservation programmes: Factors determining success or failure”, em Salm, R.V., Clark, J.R., & Siirila, E. Marine and Coastal Protected Areas : A guide for planners and managers . IUCN. Wa-shington, D.C. p 327-333.
rinhas são frequentemente promovidas
como atração turística, enquanto que por
si só, despertam bastante interesse; assim
não é de estranhar que muitas pessoas
viajem com a intenção de ver e interagir
com estas espécies. Também pelas razões
acima descritas, estas espécies são fre-
quentemente usadas para transmitir aos
públicos alvo a necessidade da sua con-
servação, e dos habitats de que depen-
dem, usando como meio de comunicação
as atividades turísticas. Assim, a conser-
vação destes animais e o desenvolvimento
turístico têm andado quase de mãos da-
das um pouco por todo o mundo, estando
bem documentado o potencial impacto
económico da atividade turística nas co-
munidades locais que outrora dependiam
das tartarugas como recurso económico15.
Não são só os benefícios económicos que
fazem a diferença na conservação; o turis-
mo, quando controlado adequadamente,
pode ajudar a aumentar a sensibilização
do público, contribuir para manter as es-
pécies e seus habitats, para atrair e satis-
fazer turistas, gerar financiamento para a
ciência da conservação e, às vezes, pode
fornecer mão de obra para os esforços de
conservação. Assim, é do interesse dos
governos e das ONGs’ promover ativida-
des relacionadas com o turismo. Neste
contexto, pretendo fazer uma reflexão so-
15 TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Mo-ney Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use and Conservation”, WWF-International, Gland, Switzerland.
JoaNa M. haNcock
79ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
bre o impacto do turismo na conservação
das tartarugas marinhas, olhando particu-
larmente para casos em Cabo Verde e São
Tomé e Príncipe.
CASO 1: O Turtle Watching e o desenvolvimento local
É quase a regra que turistas que já tenham
estado em contacto prévio com tartarugas
marinhas classifiquem a experiência de
positiva ou muito positiva, e a maioria diga
que gostaria de repetir a experiência (Foto
2). Várias atividades podem ser desenvol-
vidas para atrair turistas, desde mergulho
recreativo, libertação de filhotes, centros
de visitantes, e observação das desova
das fêmeas nas praias, e estas atividades
são desenvolvidas em diferentes esca-
las em todos os locais onde as tartarugas
marinhas ocorrem. A atividade que invaria-
velmente causa mais emoção é a de turtle-
-watching (neste caso considera-se apenas
observação da desova nas praias à noite).
Normalmente, são vários os beneficiários
da atividade de turtle-watching: os opera-
dores turísticos, funcionários dos hotéis,
guias locais, empresas de aluguer de car-
ros, centros de comércio, lojas de souve-
nires, entre outros16. Na ilha da Boavista,
esta atividade é realizada desde 1998, e
gera anualmente receitas brutas de pelo
menos 100,000 Euros. Segundo a agência
Naturália, atualmente a única detentora da
licença para realizar este tipo de excursões,
esta reinveste cerca de um terço dos seus
rendimentos nas comunidades, ao contra-
tar serviços locais de transporte, salários
de guias e assistentes, e em artesanato lo-
cal, e outro terço no financiamento da ONG
parceira Natura 2000, para implementação
do seu programa de conservação de tarta-
rugas marinhas17.
Apesar dos benefícios apontados no seu
relatório anual e mencionados acima, os
rendimentos brutos desta atividade são
quase exclusivamente para beneficio da
única companhia que detém autorização do
governo para conduzir atividades de turtle
16 TISDELL, C. & WILSON, C. (2001a): “Wildlife-based tourism and increased support for nature conservation financially and otherwise: evi-dence from sea turtle ecotourism at Mon Repos”, em Tourism Economics, (7), 233–249.
17 LOPÉZ-SUAREZ, P. (2010): “Relatório das Excursões de Tartarugas Marinhas”, Natura-lia, Cabo Verde.
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
Foto 2: Turistas com tartaruga cabeçuda juvenil
(Caretta caretta), resgatada pelas autoridades
de um local onde estava a ser guardada em
cativeiro ilegalmente, a ser devolvida ao mar
numa actividade de sensibilização na ilha da
Boavista, Cabo Verde, levada acabo pela Turtle
Foundation (Fotos: Joana Hancock).
80 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
watching. Apesar do interesse de outras
companhias, uma lacuna na legislação para
o trabalho com espécies protegidas previne
estas companhias de obter as licenças re-
levantes. Assim, a empresa tem recebido
fortes criticas das comunidades locais por
suposta monopolização da atividade, falta
de esforço em integrar moradores locais no
desenvolvimento das atividades do projeto
e reduzido beneficio direto da proteção das
tartarugas marinhas nas comunidades lo-
cais. Possivelmente este descontentamen-
to é o resultado da falha na comunicação
dos benefícios gerados (tanto a Naturalia
como a ONG Natura 2000 contribuem cada
ano para projetos de desenvolvimento so-
cial), mas sem as comunidades testemu-
nharem benefícios, a captura de tartarugas
marinhas irá certamente continuar, como
noutros casos18. Na Boavista, a substituição
da captura de tartarugas marinhas pela ati-
vidade do turtle-watching ainda está longe
de compensar as comunidades e os pesca-
dores que dependem da receita da venda
de carne de tartaruga, e assim a captura
destes animais ainda é comum, apesar da
sua proibição total19.
18 SENKO, J., SCHNELLER, A.J., SOLIS, J., OLLERVIDES, F. & NICHOLS, W.J. (2011): “Pe-ople helping turtles, turtles helping people: Un-derstanding resident attitudes towards sea turtle conservation and opportunities for enhanced com-munity participation in Bahia Magdalena, Mexico”, em Ocean & Coastal Management, (54), 148-157.
19 HANCOCK, J.M. (2011): “Drivers to the illegal trade of sea turtle products in Cape Verde – Are we taking the right approach?” M.Sc. Thesis. Centre for Ecology and Evolution, University of Exeter, United Kingdom
CASO 2: O turismo solidário e os projetos de conservação
Semelhante ao ramo abrangente de eco-
turismo, o turismo solidário surge como
uma alternativa ao turismo regular, per-
mitindo que o turista participe ativamente
na conservação de um recurso ou no de-
senvolvimento comunitário, contribuindo
com o seu trabalho voluntário e recursos,
permitindo não só gerar rendimento aos
projetos e comunidades costeiras, mas
também de gerar empregos nestas co-
munidades e apoiar os esforços de con-
servação20.
Em geral, os programas de voluntariado
permitem uma experiência educativa com
uma vertente ecológico-social, permitin-
do aos voluntários participar em primeira
mão nas atividades dos projetos, intera-
gir diretamente com a fauna, e regressar
a casa com uma maior consciência dos
objetivos do projeto de conservação21-22.
Além disso, este tipo de interação é uma
vivência extraordinária e única e que por
20 TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Mo-ney Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use and Conservation”, WWF-International, Gland, Switzerland.
21 CAMPBELL, L.M. & SMITH, C. (2006): “What makes them pay? Values of volunteer tou-rists working for sea turtle conservation”, em Envi-ronmental Management, (38), 84–98.
22 BRIGHTSMITH, D.J., STRONZA, K., & HALL, K. (2008): “Ecotourism, conservation bio-logy, and volunteer tourism: a mutually beneficial triumvirate”, em Biology Conservation, (141), 2832–2842.
JoaNa M. haNcock
81ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
isso tende a ser individualmente valori-
zada. Os benefícios são evidentes e recí-
procos; a interação entre os turistas e os
moradores de uma comunidade de desti-
no expõe-os ambos a novas informações,
línguas e estilos de vida. Além disso, os
turistas têm a oportunidade de aprender
sobre o património histórico e cultural do
lugar que estão a visitar. Na ilha da Bo-
avista, em Cabo Verde, a estadia de vo-
luntários internacionais nas comunidades
locais ou acampamentos, e o seu con-
tacto com os moradores tem despertado
o interesse destes e de jovens de outras
ilhas na participação nas atividades de
conservação, enquanto que o dinheiro
gerado pelo programa de voluntariado
é um aporte significante de rendimento
para o projeto, permitindo a contratação
de pessoas das comunidades locais, au-
mento da compra de bens e serviços a
nível local, gerando assim emprego e ren-
dimento adicionais (pers. obs.) (Foto 3) .
CASO 3: A massificação do turismo nas áreas de desova
O turismo costeiro é uma das principais
ameaças às tartarugas marinhas, causa-
do impactos como a perda ou redução da
qualidade das zonas de desova, introdu-
zindo uma variedade de distúrbios e obs-
táculos às fêmeas reprodutoras e às tarta-
ruguinhas. O desenvolvimento das zonas
costeiras também leva a um aumento da
atividade humana nas praias, principal-
mente à noite. A presença de pessoas na
praia pode resultar em tentativas de de-
sova falhadas, escolha de praias menos
adequadas, mas com menos distúrbios,
ou até mesmo aborto dos ovos23.
No caso concreto das ilhas do Sal e Boa-
vista, em Cabo Verde, o desenvolvimento
do sector turístico irá certamente aumen-
tar, sendo que a conservação das tartaru-
gas marinhas e do meio ambiente em ge-
ral terá de acompanhar o desenvolvimento
desenfreado destas ilhas, onde a prefe-
rência está a ser dada a projetos de gran-
23 TISDELL, C. & WILSON, C. (2005): “Does Tourism Contribute to Sea Turtle conser-vation? Is the flagship status of Turtles advanta-geous?”, em Mast, (4:1), 145-167.
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
Foto 3: Voluntários internacionais e locais
unem esforços na ilha da Boavista em Cabo
Verde, para apoiar as iniciativas de conservação
promovidas pelas ONGs e Forças Armadas,
criando laços que se mantém ao longo dos
anos, derivados daquelas que foram experiên-
cias únicas de confraternização e intercambio
cultural. (Foto: Joana Hancock)
82 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
de escala e de turismo em massa24 (Foto
4). Este tipo de turismo é considerado a
forma menos sustentável desta atividade,
sendo caracterizado por uma alta con-
centração de turistas numa determinada
região, e normalmente associado a uma
natureza materialista, e a uma ignorância
e insensibilidade das pessoas que viajam
em grupos25. Além disso, o elevado núme-
ro de turistas tende a limitar a capacidade
24 MITCHELL, J. (2008): “Tourist Develop-ment in Cape Verde: The policy challenge of co-ping with success”. Overseas Development Insti-tute.
25 MILLER, M.L. & AUYONG, J. (1998) Proceedings of the 1996 World Congress on Co-astal and Marine Tourism. (19-22 June 1996, Ho-nolulu, Hawaii, USA). Seattle, WA: Washington Sea Grant Program and the School of Marine Affairs, University of Washington and Oregon Sea Grant College Program, Oregon State University. 386pp.
de gerir eficazmente as pressões ambien-
tais e sociais (ou seja: o uso excessivo de
transporte local, comida, água, eletricida-
de, etc.).
Neste caso, vamos concentrar-nos nos
impactos das construções hoteleiras nas
tartarugas marinhas que desovam nas
ilhas do Sal e da Boavista. Estes estão
bem documentados pelas ONGs locais;
segundo Taylor & Cozens, na ilha do Sal,
os estaleiros de construção, hotéis, blocos
de apartamentos e restaurantes perto das
praias, a iluminação intensa e a remoção
ilegal de areias têm vindo a contribuir para
um acentuado decréscimo no número to-
tal de tartarugas em algumas praias26. Na
Boavista, resultados semelhantes foram
documentados pelas ONGs locais Turtle
Foundation e Natura 2000, assim como a
imprensa local, que denunciaram além dos
impactos referidos acima, um aumento na
captura das tartarugas marinhas pelos
construtores e trabalhadores dos hotéis.
No jornal local de Cabo Verde, um leitor
comenta a situação dando voz a senti-
mento generalizado dos moradores da
ilha, dizendo: “não se compreende...esta-
mos a destruir tudo aquilo que nos torna
atrativos, que caracteriza a nossa ilha [Bo-
avista], etc. Resumindo e concluindo, se
26 TAYLOR, H. & COZENS, J. (2010) “The effects of tourism, beachfront development and in-creased light pollution on nesting Loggerhead tur-tles Caretta caretta (Linnaeus, 1758) on Sal, Cape Verde Islands”, em Zoologia Caboverdiana, (1:2), 100-111.
JoaNa M. haNcock
Foto 4: Tartaruga cabeçuda a desovar naquela
antes era uma das mais importantes praias de
desova desta espécie (Lacacão, ilha da Boavis-
ta, Cabo Verde), e que será nas próximas déca-
das a praia mais desenvolvida de Cabo Verde,
na ilha da Boavista (Foto Joana Hancock)
83ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
queremos um “turismo de qualidade e alto
valor acrescentado” é bom que acorde-
mos, pois, estamos no caminho oposto!”
(Carlos Morais, Bofareira)27.
Enquanto que as construções nas zonas
costeiras podem ter os seus impactos sig-
nificativamente reduzidos ao adotar políti-
cas ambientais e de construção de modo
“turtle-friendly”, talvez o fator mais limitan-
te do impacto positivo deste tipo de turis-
mo massificado seja a desinformação que
muitas vezes acompanha os turistas sobre
a influência que a sua escolha de férias
provoca na conservação. Num estudo rea-
lizado na ilha da Boavista junto dos turistas
de uma da principais cadeias hoteleiras,
foi avaliado o conhecimento prévio des-
tes sobre as tartarugas marinhas da ilha.
Pouco mais de metade dos entrevistados
sabia que desovavam tartarugas na ilha,
apenas um terço destes identificava qual
a espécie que utilizava as praias, apesar
desta ser a terceira zona mais importante
do mundo para a espécie Caretta caretta,
e ainda menos tinha conhecimento de que
o hotel onde estavam hospedados estava
construído e era prejudicial para uma das
principais praias de desova da ilha28.
27 http://www.expressodasilhas.sapo.cv/pt/noticias/go/ambiente--ecoturismo-pode-salvar--tartarugas-e-desenvolver-cabo-verde, Expresso das Ilhas Online, 19/10/2010
28 SCOTT, H. (2011) “Tourism Perceptions of marine turtle conservation needs in a major nes-ting beach in Boavista island, Cape Verde”. Disser-tation.
Apesar disso, este estudo indica que os
turistas assumem uma atitude positiva re-
lativamente à conservação das tartarugas
marinhas, e admitem assumir comporta-
mentos mais adequados para minimizar
o impacto da sua presença nas praias de
desova. A importância dos turistas não
deve ser menosprezada; a maioria dos en-
trevistados era da opinião de que os hotéis
e empresas de turismo devem assumir a
responsabilidade dos impactos ambientais
do turismo na ilha, devendo contribuir para
o financiamento de conservação local.
Uma esmagadora maioria afirmou que se
soubessem que o hotel onde ficavam tinha
um impacto negativo na sobrevivência das
tartarugas marinhas, teriam escolhido ou-
tro hotel. A grande maioria dos inquiridos
neste estudo estavam dispostos a adotar
medidas de conservação, incluindo man-
ter as luzes dos seus quartos apagadas à
noite, ou não conduzir veículos motoriza-
dos nas praias, enquanto que mais de 2/3
faria pressão junto ao hotel para assumir
uma política ambiental mais responsável.
Depois de receber a informação, pelo me-
nos metade afirmou partilhar a informação
com outras pessoas. Estes resultados são
animadores, e chamam a atenção para o
potencial impacto positivo que o envolvi-
mento dos turistas nos planos de conser-
vação das tartarugas marinhas pode ter29.
29 BALLANTYNE, R., PACKER, J. & HU-GHES, K. (2009): “Tourists’ support for conserva-tion messages and sustainable management prac-tices in wildlife tourism experiences” em Tourism Management, (30): 658-664.
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
84 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
É então essencial sensibilizar os turistas
sobre as ameaças que as tartarugas ma-
rinhas enfrentam, para também fomentar
a sua participação e contribuição ativa na
conservação, e incentivar valores e ações
em favor da conservação.
O Turismo, é afinal benção ou maldição?
Em locais de importante nidificação e
com uma atividade turística desenvolvi-
da, como as ilhas da Boavista e Sal em
Cabo Verde, e em São Tomé e Príncipe, a
oportunidade de gerar rendimento alterna-
tivo pode mesmo residir na utilização de
tartarugas marinhas como uma atração
turística30-31-32. Mas se a captura de tarta-
rugas marinhas para consumo continuar,
30 MERINO, S.E. & BERROW, S. (2006): “Marine eco-tourism in Cape Verde: its potential for sustainable development and conservation of marine biodiversity”, em Irish Biogeographical Society, (9), 199-206.
31 LÓPEZ-JURADO, L.F. (2000): “Pro-posals for the conservation of marine turtles on the island of Boavista (Republic of Cabo Verde, Western Africa)”, em Proceedings of the Ninete-enth Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFSC-443, 204-205.
32 LOUREIRO, N.S., CARVALHO, H., SARDINHA, L. & MATOS, D. (2010): “Turtle Wa-tching na ilha do Príncipe. Realidades e potencia-lidades”, em Brito, B. R. (Coord) (2010) Turismo, Potencialidades, constragimentos e impactos (Livro de Actas). Fundação para a Ciência e Tec-nologia. Lisboa, 60pp.
a diminuição do numero destes animais,
assim como a “má imagem” que o país
deixa, irá muito provavelmente por em
causa a possibilidade de promover a ati-
vidade turística ao redor destes animais33.
Por exemplo, nas Maldivas a pressão do
sector do turismo foi fundamental para
conseguir uma proibição do comércio de
produtos de tartarugas marinhas34, sendo
que o país cedeu à pressão para evitar a
má imagem causada nos turistas, descon-
tentes com a matança indiscriminada das
tartarugas marinhas. Em Cabo Verde, a
tartaruga marinha foi promovida como pa-
trimónio natural das ilhas, e é o símbolo da
ilha da Boavista e a sua captura e consu-
mo é proibida por lei.
Mas este tipo de medidas de conserva-
ção “top-down” são pouco populares,
pois os benefícios tardam em ser obser-
vados, afetando diretamente a economia
das famílias, ameaçando a sua subsistên-
cia e bem-estar. No caso de São Tomé e
Príncipe, a implementação de uma lei de
proibição da captura de tartarugas mari-
nhas será muito provavelmente ineficaz a
curto e médio prazo, e será recebida com
muita resistência, uma vez que o sector do
turismo ainda não está bem desenvolvido,
e não é, ainda, uma opção viável. A invia-
bilidade do turismo passa por alguns fato-
33 TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Mo-ney Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use and Conservation”, WWF-International, Gland, Switzerland.
34 Idem
JoaNa M. haNcock
85ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
res inerentes à atividade; é importante ob-
servar que a variação no clima e atrações
temporais, tais como as tartarugas (que
frequentam as praias de desova apenas
alguns meses por ano) podem determinar
o tempo que as pessoas tendem a viajar.
As comunidades de acolhimento tendem
a ver um padrão de emprego e desenvol-
vimento de negócios locais inconsistente,
variável e frágil35. Uma dependência do
turismo pode causar tensões económicas
nas comunidades costeiras durante os
tempos em que a visita de turistas é baixa.
Além disso, os benefícios económicos do
turismo tendem a ser reservados para um
sector apenas da sociedade, e não neces-
sariamente às pessoas mais pobres36-37,
podendo criar conflitos graves no seio das
comunidades.
Enquanto o comércio de tartarugas ma-
rinhas e seus produtos ainda representar
uma fonte de rendimento acessível, atra-
ente e lucrativa, e os benefícios do turismo
não serem evidentes e bem distribuídos en-
tre as comunidades que dependem desse
recurso, a captura continuará. Embora as
medidas legais e regulamentares exerçam
uma influência importante sobre a partici-
35 OPPERMAN, M. & CHON K.S. (1997): Tourism in Developing Countries. International Thomson Business Press, 177 pp.
36 Idem
37 ASHLEY, C., ROE, D. & GOODWIN, H. (2001): “Pro-Poor Tourism Strategies: Making Tourism Work for the Poor”. London: Overseas Development Institute.
pação do povo na captura de tartaruga e o
seu comércio, assim como a sensibilização
realizada pelas ONGs, a aplicação da lei,
e a falta de acesso a rendimentos alterna-
tivos das comunidades locais limitará, ul-
timamente, a participação das comunida-
des nas ações de conservação38.
Conclusão
O sucesso de conservação de um sistema
social-ecológico está subordinado á con-
sideração de componentes ecológicos e
sociais, buscando não só a saúde ambien-
tal, mas também o bem-estar humano. Ao
equilibrar estes diferentes componentes,
o uso das tartarugas marinhas será mais
sustentável e ao mesmo tempo, a vida da-
queles que são dependente destas será
melhorada.
É evidente que o turismo per se não é
necessariamente a solução para a pro-
blemática de conservação das tartarugas
marinhas nos países lusófonos. Invaria-
velmente, o turismo gera impactos sociais
e culturais com efeitos sobre a qualidade
de vida dos turistas e das comunidades
de acolhimento e pode incluir a promoção
de mudanças a longo prazo nos valores,
38 HANCOCK, J.M. (2011): “Drivers to the illegal trade of sea turtle products in Cape Verde – Are we taking the right approach?” M.Sc. Thesis. Centre for Ecology and Evolution, University of Exeter, United Kingdom
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
86 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
crenças e práticas de uma comunidade39
(Foto 5). Estes impactos vão depender do
modo como o turismo é promovido e geri-
do, especialmente no que respeita ao grau
de interação entre o turista, os recursos,
e as comunidades. Uma aposta exclusiva
no turismo de sol e praia pode revelar-se
insustentável, desadequada à capacidade
de carga local. Por outro lado, há ainda um
grande potencial por explorar, sobretudo
no que respeita à geração de rendimentos
locais, participação comunitária, coesão
social, promoção do património cultural e
ambiental40. Apesar da definição do turis-
mo como opção estratégica nacional, em
Cabo Verde e São Tomé e Príncipe, há in-
dicadores que evidenciam a necessidade
de políticas e práticas mais concertadas e
transversais, bem como a necessidade de
ter em atenção a participação comunitária
e a sustentabilidade destes processos.
No caso especifico das tartarugas ma-
rinhas, são importantes os esforços no
sentido de procurar e desenvolver alter-
nativas de aquisição de rendimento que
permitam melhorar as condições de vida
e de trabalho, tendo neste caso das tar-
tarugas marinhas, o turismo solidário, as-
sim como o turismo comunitário, surgindo
como excelentes oportunidades, com re-
sultados evidenciados41. Mas quando ou
39 BRUNT, P. AND COURTNEY, P. (1999): “Host perceptions of sociocultural impacts”, em Annals of Tourism Research, (26), 493-515.
40 Idem
41 MARQUES, J. (2009): “Para além da fi-
enquanto o uso de não consumo destes
animais (por exemplo, o turtle watching ou
o turismo solidário) não é uma opção vi-
ável, é crucial a pesquisa participativa de
fontes alternativas de rendimento, em que
os vários atores estejam presentes e em
sintonia (membros da comunidade, ONGs,
entidades públicas e estatais, assim como
autoridades), para evitar conflitos com os
objetivos de conservação e promover a
sustentabilidade do recurso a médio e a
longo prazo.
lantropia: contributos do Turismo Solidário para o Desenvolvimento Comunitário. Uma análise com-parada Cabo Verde - São Tomé e Príncipe”. Dis-sertação de Mestrado. ISCTE-IUL, Departamento de Economia, Lisboa, Portugal.
Foto 5: Duas professoras, já sensibilizadas, mostram
com alegria tartarugas recém nascidas numa praia
na ilha da Boavista, em Cabo Verde. O envolvimento
dos membros das comunidades locais nas ações
de conservação e sensibilização são essenciais ao
sucesso dos programas de conservação. (Foto Joana
Hancock)
JoaNa M. haNcock
87ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006
RECURSOS E INSTRUMENTOS
Manual 10 EUROPARC-España. Sumando esforzos e visións para integrar o patrimonio inmaterial na planificación e xestión das áreas protexidasHandbook 10 EUROPARC-España. Joining
efforts and visions to integrate the intangible
heritage in the planning and management of
protected areasJavier Puertas Blázquez. Oficina Técnica de EUROPARC-España (España)
Resumo
A función dos Espacios Naturais Protexidos vais máis aló da conservación dos valores
naturais, incluíndo tamén os valores culturais e inmaterias (histórico, artístico, lingüístico,
estéticos...). Estos últimos non foron moi considerados até hai ben pouco tempo (2003). Co fin
de consolidar súa inclusión na planificación e xestión no Estado español, desde EUROPARC-
España e en colaboración con outras entidades se redactou un Manual como resultado dun
traballo colaborativo de moitos profesionais.
Abstract
The role of the protected natural areas goes beyond the conservation of natural values, including
also the cultural and intangible values, historical, artistic, linguistic, aesthetic…?
The latter were not very considerate until very recently. In order to consolidate its inclusion in
the planning and management in Spain, since Europarc-España in collaboration with other
institutions, a manual was drafted as a result of a collaborative work of many professionals.
Palabras chave
patrimonio inmaterial, valores culturales y espirituales, áreas protegidas.
Key-words
Intangible heritage, cultural and spiritual values, protected areas.
ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12 páxinas 87-99
O manual 10 está acesible en http://www.redeuroparc.org/ultimas_publicaciones.jsp
88 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Introdución
As áreas protexidas son seguramente a
ferramenta máis ensaiada a conservación
do patrimonio natural con carácter xeral
e da diversidade biolóxica en particu-
lar, aínda que se pode afirmar que a súa
contribución vai moito máis alá, incluíndo
tamén bens e servizos culturais tanxibles
e inmateriais. A definición de UICN é bas-
tante clarificadora en canto á achega das
áreas protexidas a conservación do patri-
monio nun sentido amplo, apuntando que
a misión das áreas protexidas non se limita
a conservar a natureza senón tamén “os
valores culturais asociados”.
De feito, cada vez máis como seguida-
mente se sinalará, recoñécense unha gran
cantidade de valores vinculados ao patri-
monio natural, xa sexan de tipo histórico,
lingüístico, artístico, estético, social, re-
lixioso, espiritual?Estes valores do patri-
monio inmaterial achegan un valor enga-
dido aos valores naturais e, lonxe de ser
marxinais, adoitan configurar os vínculos
identitarios, simbólicos e de pertenza das
persoas aos seus espazos naturais.
Nos últimos anos producíronse no ámbi-
to da conservación da natureza e os es-
pazos naturais protexidos un progresivo
recoñecemento dos valores culturais e es-
pirituais asociados ao patrimonio natural;
un recoñecemento explícito, xa que logo,
do patrimonio inmaterial asociado á natu-
reza nun sentido amplo. Un fito singular
-tratado no capítulo de antecedentes do
manual que neste artigo preséntase, xunto
con outros moitos máis- foi o V Congreso
Mundial de Parques de UICN celebrado en
2003 en Sudáfrica, que incluíu nas súas re-
comendacións un grupo dirixido a integrar
os valores culturais e espirituais nas áreas
protexidas.
No vello continente xurdiron varios pro-
xectos centrados no patrimonio inmaterial
dos espazos naturais entre os que cabe
destacar a Iniciativa Delos,
entre outros, cuxos estu-
dos de caso centrábanse
en moitos casos en áre-
as protexidas españolas.
En España estes temas
empezáronse a abordar
nos congresos de EURO-
PARC-España, e máis re-
Foto 1: Santuario da Virxe do
Rocío. Foto: Javier Puertas
Javier puertas Blázquez
89ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
centemente de xeito específico nalgunhas
rexións (en particular en Cataluña).
Neste contexto, o Programa de Traballo
para as áreas protexidas impulsado por
EUROPARC-España, cuxo obxectivo úl-
timo é contribuír á consolidación e o de-
senvolvemento dos espazos naturais
protexidos do Estado español, e mostrar
e potenciar os beneficios que brindan á
sociedade, incorpora entre os seus eixos
de acción unha liña de traballo específica
sobre valores culturais e espirituais das
áreas protexidas.
No marco do Programa de Traballo, e
como contribución á súa implementa-
ción práctica, a Asociación SILENE coa
colaboración con EUROPARC-España,
e co apoio de CatalunyaCaixa, arrincou
a comezos de 2011 un proceso que de-
sembocou na publicación do Manual 10
de EUROPARC-España. A publicación
contou ademais co apoio do Cabildo de
Tenerife.
O proceso de elaboración: un produtivo traballo colaborativo
Unha dos acenos de identidade dos tra-
ballos e proxectos desenvolvidos no foro
de EUROPARC-España é o seu marcado
carácter colaborativo, implicando a nume-
rosos xestores e técnicos das áreas pro-
texidas. A serie técnica de publicacións
de EUROPARC-España leva á práctica a
filosofía xeral da organización, de maneira
que tanto monografías como manuais son
o resultado do traballo colaborativo de nu-
merosos profesionais.
O manual 10 non é unha excepción a esta
mecánica de traballo. O proceso arrincou
cun primeiro grupo de xestores interesa-
dos na temática do patrimonio inmate-
rial, que puidemos manter unha primeira
reunión presencial no Parque Natural do
Moncayo, onde se dispenso unha coida-
da atención a todos os participantes. Este
primeiro seminario foi fundamental primei-
ro de todo para coñecervos, e para definir
e compartir o alcance do proxecto e os re-
sultados finais esperados. Nese momento
Manual 10 EUROPARC-España
90 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
arrincou tamén o frutífero proceso de do-
cumentación de experiencias.
A partir dos resultados do primeiro semi-
nario o traballo a través do correo elec-
trónico non cesou. Nesta fase sumáronse
novos colegas, tanto xestores de áreas
protexidas como entidades como organi-
zacións non gobernamentais, con moitos
dos cales puidemos compartir o segun-
do seminario celebrado en La Morera de
Montsant, no Parque Natural da Serra de
Montsant, onde tamén se brindou aos par-
ticipantes unha magnífica acollida. Nesta
segunda e última reunión presencial tive-
mos ocasión de continuar co intercambio e
documentación de experiencias, e avanzar
xa entón nalgúns dos contidos concretos
que arman o manual, en particular as fer-
ramentas metodológicas. Neste seminario
puidemos discutir un primeiro embrión de
recomendacións, que xa empezaban a to-
mar forma neste punto do traballo.
Desde entón e ata a publicación do ma-
nual intensificouse loxicamente o traballo
de redacción e organización de contidos,
implicando intensamente tanto aos auto-
res como aos coordinadores do traballo.
O traballo ?virtual? do grupo proseguiu
en paralelo centrado principalmente no
exercicio de completar as boas prácticas
e exemplos de oportunidade procurando
unha desexable representatividade xeo-
gráfica e temática das experiencias docu-
mentadas. Os colaboradores que achega-
ban os casos de estudo ultimaban a súa
contribución ao manual. Unha vez com-
partido o groso dos materiais que arma-
rían o manual co grupo de colaboradores
depuráronse textos, barállanse as imaxes
e fotografías, corrixíanse maquetas; o libro
estaba case listo.
Tras máis un ano de intenso traballo pre-
sentouse en Barcelona no mes de setem-
bro de 2012 o Manual 10 de EUROPARC-
-España. O acto estivo guiado por Miquel
Rafa en representación da Fundación Ca-
talunyaCaixa, principal entidade promo-
tora, e contou coa parti-
cipación de Josep María
Mallarach, principal autor
intelectual e impulsor do
proxecto a través da Aso-
ciación SILENE, de Carles
Castel, en representación
de EUROPARC-España,
Foto 2: Participantes no
primeiro seminario celebrado
no Parque Natural do Mon-
cayo. Foto: Javier Portas
Javier puertas Blázquez
91ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
e de Marta Múgica, coordinadora da Ofi-
cina Técnica de EUROPARC-España, e do
manual. Foi un momento doce, compartido
con boa parte das numerosas persoas im-
plicadas no proxecto que puideron asistir
ao acto público de presentación do manual.
Obxectivos que pretende o manual e a quen se dirixe?
O obxectivo último do manual que persegue
o manual é emendar a situación de menos-
cabo, ou simplemente descoñecemento en
moitos casos, dos valores do patrimonio
inmaterial na planificación e xestión dos
espazos naturais protexidos españois, xa
que se recoñece que en España é aínda in-
cipiente o recoñecemento explícito destes
valores. Máis concretamente perséguense
os seguintes obxectivos:
• Definir e caracterizar conceptos bási-
cos relativos aos valores vinculados ao
patrimonio inmaterial, propondo crite-
rios e terminología.
• Propor métodos simples e efectivos
para o inventario e o diagnóstico do pa-
trimonio inmaterial, a fin de cubrir todo
o espectro de valores asociados ao pa-
trimonio natural.
• Ofrecer algunhas recomendacións para
integrar os valores culturais e espirituais
en todas as fases de desenvolvemento
dun área protexida.
De acordo cos obxectivos que se perse-
guen os principais destinatarios do manual,
sempre que unha ferramenta para a xesti-
ón, son os técnicos e responsables das no-
sas áreas protexidas. Enténdese e espera
que poderá resultar de utilidade para orga-
nizacións e entidades locais custodias ou
responsables do patrimonio cultural intan-
gible vinculado ás áreas protexidas.
Resultados: que achegou o manual 10 de EUROPARC-España?
Os principais resultados do proxecto, que
se materializan no manual, inclúen unha
revisión de antecedentes a escala inter-
nacional e estatal, unha reflexión de meto-
doloxías útiles para abordar o patrimonio
inmaterial, un amplo conxunto de reco-
mendacións prácticas para a súa incor-
poración á planificación e xestión e unha
recompilación de casos de estudo.
Metodoloxías: como nos
aproximamos ao patrimonio
inmaterial?
A partir dunha análise dos antecedentes
internacionais e nacionais sobre patrimo-
nio inmaterial en áreas protexidas, o ma-
nual achega unha revisión de diferentes
metodoloxías e aproximacións para abor-
Manual 10 EUROPARC-España
92 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
dar o patrimonio inmaterial nas áreas pro-
texidas. O patrimonio inmaterial circuns-
críbese a aquel especificamente asociado
ao patrimonio natural, con todos os seus
valores culturais e espirituais.
Nuns casos trátase de metodoloxías de-
señadas ad hoc, como sería o caso da
Iniciativa Delos que se centra especifica-
mente en espazos naturais protexidos con
lugares sacros ou santos, e noutros casos
considéranse as posibilidades de adap-
tación doutros sistemas ao patrimonio
inmaterial como sería o caso do método
PA-BAT ou a avaliación de redución de
ameazas sobre a conservación.
GRUPO SUBGRUPO
ARTÍSTICOS Danzas e xogos rurais tradicionais Música e cantos tradicionais
Fotografía da natureza Literatura da natureza
Películas e programas da televisión Pintura de paisaxes e natureza
ESTÉTICO-PERCEPTUAIS
ou ESCÉNICOS
Belleza visual, auditiva e/ou olfativa Silecio e/ou tranquilidade
Harmonía
SOCIAIS: HISTÓRICOS,
ETNOLÓXICOS E DE
GOBERNANZA
Coñecementos e oficios tradicionais Festas e ferias
Gobernanza e institucións tradicionais Gastronomía
Feitos ou eventos históricos relevantes Regras ou normas tradicionais
ORAIS E LINGÜÍSTICOS Contos e lendas tradicionais Ditos e adiviñanzas
Idiomas ou dialectos
Topónimos relevantes e as súas etimoloxías
Vocabulario relevante da natureza, acepcións, matices e valores
RELIXIOSOS Patrimonio relixiosos de mosteiros, santuarios, hermidas e capelas que se manteñen activos e os espacios que usan
Rituais e ceremonias celebradas na natureza Romerías e peregrinacións
ESPIRITUAIS Elementos naturais considerados santos ou sagrados: covas, montes, fontes, illas, ríos...
Mosteiros, hermidas, tumbas e monumentos relixiosos históricos ou
prehistóricos abandonados
Outros espazos naturais santos, sagrados, máxicos...
Cadro I. Principais tipoloxías e subgrupos de patrimonio inmaterial.
Xunto coas reflexións sobre as ferramen-
tas metodológicas, unha achega destaca-
ble do manual é unha clasificación funcio-
nal dos valores culturais e espirituais nos
que se concreta o patrimonio inmaterial
asociado ao patrimonio natural das áreas
protexidas. Este resultado concreto valo-
rouse de xeito particular polos xestores
como un instrumento de gran valor estra-
téxico no exercicio de formalizar e explici-
tar os referidos valores.
Javier puertas Blázquez
93ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Recomendacións: como incor-
poramos o patrimonio inmate-
rial á xestión?
Xunto cos contidos metodológicos, a prin-
cipal achega do manual concrétase nas
preto de 50 recomendacións que arman o
capítulo correspondente, e que en todos
os casos ilustráronse con experiencias
exitosas, exemplos de boas prácticas e de
oportunidade. As recomendacións agru-
páronse considerando as distintas fases
do ciclo de xestión dun área protexida,
desde o seu deseño, planificación e imple-
mentación práctica ata a imprescindible
avaliación de resultados.
A natureza, temática e enfoque dos exem-
plos que ilustran as recomendacións é moi
variada. Inclúense tanto experiencias exi-
tosas de integración do patrimonio inma-
terial na xestión dun área protexida como
o que se deron en chamar exemplos de
oportunidade, situacións nas que sería re-
lativamente sinxela unha aproximación in-
tegral do patrimonio nas áreas protexidas.
No caso dos primeiros, das experiencias
exitosas, pode sinalarse a participación
activa de custodios relixiosos tradicionais
no órgano reitor un parque natural: Mont-
serrat. Un exemplo de oportunidade sería
é referido á posibilidade de integrar os va-
lores estéticos e perceptuales na xestión
dunha reserva naturais faunística: Lagoa
de Gallocanta.
Identificar e consensuar experiencias que
ilustren e inspiren a materialización prác-
tica de todas e cada unha das recomen-
dacións foi unha tarefa esixente en tempo
e esforzo, máxime tendo en conte que a
maioría dos exemplos refírense a áreas
protexidas do Estado español. O esforzo
viuse no entanto recompensado na me-
dida que boa parte dos eloxios e felicita-
cións recibidas destacaron precisamente
esta novidade da serie manual de EURO-
PARC-España.
Síntese das recomendacións
para incorporar o patrimonio
inmaterial ás áreas protexidas.
Principios xerais
1. Adoptar un enfoque integral do patri-
monio da área protexida que inclúa as
súas dimensións naturais, culturais e
espirituais.
2. Promover o coñecemento (identificaci-
ón, caracterización, estado, tendencias)
do patrimonio inmaterial e dos valores
culturais e espirituais máis significativos
da área protexida, así como da función
social que exercen para os individuos e
os grupos a eles vinculados.
3. Recoñecer e aceptar a diversidade exis-
tente de valores, vínculos e relacións
que a sociedade establece cos espazos
Manual 10 EUROPARC-España
94 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
naturais: éticos, estéticos, relixiosos,
espirituais?
4. Identificar as relacións entre natureza,
cultura e espiritualidade incluíndo tanto
os valores localizados territorialmente
(santuarios, rutas de peregrinaxe, lu-
gares santos, simbólicos, identitarios?)
como os difusos (beleza, silencio, har-
monía...).
5. Fomentar o recoñecemento dos valores
culturais e espirituais como activos dos
territorios protexidos, e a súa posta en
valor en clave de desenvolvemento lo-
cal cando cumpra.
6. Recoñecer e comprender o carácter di-
námico do patrimonio inmaterial, e a súa
adaptación ao presente como estratexia
de resiliencia fronte ao cambio global.
7. Identificar os custodios, gardiáns ou
xestores dos elementos do patrimonio
inmaterial (santuarios, romarías, coñe-
cementos, prácticas, organizacións, lu-
gares...) para integralos na salvaguardia
e na posta en valor do patrimonio inma-
terial previamente á declaración da área
protexida e na súa xestión.
8. Priorizar as accións baseadas na par-
ticipación e o consenso co obxectivo
de desenvolver sinerxías e ampliar os
ámbitos de cooperación interna, en
función do grao de ameaza dos valores
obxecto de conservación.
9. Identificar os ámbitos potenciais de co-
operación entre as distintas facetas do
patrimonio, as súas múltiples percepci-
óns e os seus variados interlocutores,
tanto grupales como individuais.
10. En caso de conflito, adoptar solucións
de ámbito local que sexan culturalmen-
te aceptadas, establecendo se é nece-
sario códigos de conduta elaborados
de forma participativa e comunicados
de forma creativa e adecuada.
11. Incorporar a visión integral do patrimonio
en todas as escalas da planificación, e con
todos os ámbitos e políticas sectoriais nos
que sexa necesaria a cooperación.
Recomendacións para o proceso
de declaración da área protexida
12. Definir propósitos, obxectivos e nor-
mas de xeito inclusiva, integradora e
coherente cos valores culturais e espi-
rituais recoñecidos.
13. Establecer unha delimitación inclusiva
que integre todo o espectro de valores
identitarios máis significativos que coe-
xisten na área protexida.
14. Identificar e incluír na declaración da
área protexida os valores culturais e es-
pirituais como obxectos de xestión.
15. Asegurar a participación dos axentes
implicados nas distintas etapas do pro-
Javier puertas Blázquez
95ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ceso de declaración da área protexida.
16. Consultar aos axentes crave vincula-
dos aos valores culturais e espirituais,
involucrándolles na medida do posible,
especialmente cando existan custodios
de lugares considerados significativos
polos seus valores patrimoniais.
17. Escoller un nome e unha imaxe para
a área protexida que integren ou repre-
senten conxuntamente os principais va-
lores naturais, culturais e espirituais da
área protexida.
18. Prever na declaración da área protexi-
da a presenza e participación dos axen-
tes responsables dos valores culturais e
espirituais nos órganos reitores e xesto-
res da área protexida.
Recomendación para o proceso
de planificación da área protexida
19. Integrar os valores culturais e espiritu-
ais nos novos instrumentos de planifi-
cación dos recursos naturais e os seus
plans de xestión, así como en instru-
mentos de planificación superiores, ou
nos xa existentes en caso de revisión.
20. Se a planificación non inclúe os ele-
mentos do patrimonio inmaterial,
desenvolver instrumentos comple-
mentarios como plans, estratexias ou
directrices que permitan incorporar de
facto os seus valores.
21. Asegurar a consideración dos valores
culturais e espirituais na fase de diagnós-
tico da planificación da área protexida.
22. Integrar os valores culturais e espiritu-
ais na regulación de usos da área pro-
texida para conciliar o goce do patrimo-
nio natural e inmaterial, en especial en
ámbitos como a regulación de accesos,
uso público e aproveitamento dos re-
cursos naturais.
23. Integrar os valores culturais e espiritu-
ais no deseño da zonificación da área
protexida.
24. Fomentar a participación dos axentes
crave do patrimonio cultural e espiri-
tual, especialmente a poboación local,
utilizando as pertinentes metodoloxías
para identificalo e comprendelo no seu
contexto sociocultural.
25. Considerar, tanto na planificación da
área protexida como a escalas terri-
toriais máis amplas, a posibilidade e
oportunidade de desenvolver plans ou
programas especiais para a xestión dos
elementos do patrimonio inmaterial.
Recomendacións para a xestión
da área protexida
26. Integrar os valores culturais e espiritu-
ais na xestión preventiva das áreas prote-
xidas (seguimento, vixilancia, información
preceptiva de actividades?).
Manual 10 EUROPARC-España
96 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
27. Promover as sinerxías entre as actua-
cións de conservación dos valores na-
turais, culturais e espirituais
28. Permitir que os garantes do patrimonio
inmaterial mantéñano de forma com-
patible cos obxectivos de conservaci-
ón da área protexida.
29. Dotar aos equipos xestores de áreas
protexidas relevantes polos seus va-
lores culturais e espirituais de persoal
técnico especializado na xestión do pa-
trimonio cultural material e inmaterial.
30. Promover a coherencia ambiental en
todas as facetas dos equipamentos,
instalacións e actividades do patrimo-
nio cultural e espiritual.
31. Fomentar a cooperación técnica dos
xestores da área protexida cos repre-
sentantes ou custodios do patrimonio
inmaterial, e coordinar o uso comparti-
do dos recursos.
32. Establecer con outras áreas protexidas
convenios de cooperación, ou outras
fórmulas de cooperación, para colabo-
rar na salvaguardia de valores culturais
e espirituais.
33. Integrar os valores culturais e espiritu-
ais na planificación da xestión da área
protexida, particularmente nas directri-
ces de xestión do uso público.
34. Incorporar aos representantes dos va-
lores culturais e espirituais nos proce-
sos crave de xestión (formulación de
obxectivos operativos, toma de decisi-
óns, solución de conflitos?).
35. Favorecer a presenza e participación
dos axentes responsables dos valores
culturais e espirituais nos órganos rei-
tores e xestores da área protexida.
36. Promover a creación de comisións, ou
outros órganos de xestión compartida,
con obxectivos específicos consensu-
ados en materia de valores culturais e
espirituais.
37. Impulsar a participación cidadá a tra-
vés do voluntariado, implicando aos
participantes en actividades de con-
servación e restauración dos elemen-
tos vinculados co patrimonio inmaterial
con enfoques integradores.
38. Promover a participación dos xestores
ambientais nas administracións e orga-
nizacións responsables da conservaci-
ón do patrimonio cultural e espiritual
vinculado ao área protexida.
39. Impulsar medidas proactivas para su-
bliñar o valor dos elementos patrimo-
niais inmateriais significativos en clave
de desenvolvemento local.
40. Comunicar de xeito respectuoso e in-
clusiva todos os valores da área prote-
Javier puertas Blázquez
97ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
xida, incluído o patrimonio inmaterial.
41. Integrar os valores culturais e espiritu-
ais na linguaxe, a comunicación, a di-
fusión da área protexida, incluíndo os
seus puntos de información, centros
de interpretación, programas educati-
vos e actividades de voluntariado.
Recomendacións para o segui-
mento e a avaliación da área
protexida
42. Integrar os valores culturais e espiri-
tuais, e aos seus axentes, nos progra-
mas de investigación e seguimento do
patrimonio nas áreas protexidas.
43. Implicar aos axentes crave na elección
do método evaluador e dos seus indi-
cadores, co fin de conseguir un coñe-
cemento significativo do estado dos
valores culturais e espirituais.
44. Incluír o estado dos valores culturais
e espirituais nas memorias de xestión
e as avaliacións periódicas da área
protexida (patrimonio inmaterial do-
cumentado e promocionado, impacto
mediático das actividades?).
45. Tomar en consideración aos portavo-
ces dos valores culturais e espirituais
como fontes de verificación do logro
de obxectivos relacionados cos ele-
mentos do patrimonio inmaterial.
Casos de estudo: existen ex-periencias inspiradoras?
O capítulo de recomendacións como se
sinalou, e outras parte do libro, incorpora-
ron numerosas referencias a experiencias
concretas de integración e posta en valor
do patrimonio inmaterial ás áreas protexi-
das. Na maioría dos casos, principalmente
polas habituais limitacións de espazo, só
se recollía unha síntese e ideas clave dos
numerosos materiais que se documenta-
ron ao longo do proxecto. Ademais, cabe
sinalar neste apartado que non foi posible
se queira citar moitas das experiencias
identificadas no proceso, que se citan ao
final do libro na listaxe aberta de iniciativas
e experiencias.
Os casos de estudo recollen varias expe-
riencias pormenorizadamente tratadas,
abordados seguindo un esquema común
que permita unha análise comparativa,
dentro da variedade e heteroxeneidade dos
territorios, temáticas e situacións documen-
tados. En todos os casos de estudo presén-
tase a área protexida e o patrimonio inmate-
rial documentado, analízanse as principais
interaccións co patrimonio natural ao que
se vinculan os valores culturais e espirituais
explicitados, e apúntanse tamén os princi-
pais retos para a súa conservación.
Os 10 casos recollidos na publicación in-
clúen desde unha ampliación dun espazo
Manual 10 EUROPARC-España
98 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
protexido grazas ao impulso popular de
devoción a unha virxe, os potentes vín-
culos emocionais que esperta a floración
dunha orquídea no Pirineo ou o apoio dun
parque ao mantemento do patrimonio in-
material relativo á extracción tradicional da
cortiza que ademais contribúe ao mante-
mento dunha paisaxe cultural centenario.
Cadro II. Casos de estudo do Manual 10
Monumento Natural do Camí dos Peregrinos de Lles Useres. A peregrinación que o pobo de
Lles Useres (Castelló da Plana) organiza ao santuario de Sant Joan de Penyagolosa o último venres
de abril é un caso único de peregrinación popular, autogestionada polos habitantes dun só pobo,
que conservou viva a súa motivación, estrutura e organización, ata os máis pequenos detalles (ritos,
cantos, vestidos, comida, bebida?) durante máis de seiscentos anos ata a actualidade.
Pastoreo en zonas de porto da Sierra de Moncayo. A actividade gandeira extensiva ha modelado
a paisaxe de montaña característico da Sierra do Moncayo, e foi, desde a Reconquista, unha fonte
de riqueza para os municipios contiguos. Trátase dunha actividade secular, aínda viva e cunha vasta
cultura gandeira asociada. Grazas a ela mantéñense as zonas de pastos aínda presentes na serra, e
con elas diversas especies de flora de gran importancia.
O Santuario do Rocío e as súas festas no Espazo Natural Doñana. O Santuario da Virxe do Rocío
é o epicentro de romarías e manifestacións festivas que desde o século XVII protagonizan irmanda-
des rocieras coas súas propias normas, ritos, cerimonias, vestidos, canto e danzas.
O zapatito de Dama no LIC Monte Pacino. A contemplación da orquídea zapatito de dama (Cypri-
pedium calceolus) en floración esperta vínculos emocionais de respecto, admiración e aproximación
á natureza. Aínda que non se fomenta a visita ás poboacións desta especie protexida, nin se publi-
cita a súa localización nin o período de floración, o número de visitantes aos hayedos de Sallent de
Gállego, onde medra, non deixa de crecer ano tras ano, desde que se identificou e localizou fai máis
de trinta anos
A xestión de alconorcales e a extracción artesanal da cortiza na Serra deEspadà. O proceso de
extracción xera e fomenta un sentimento de pertenza e de formar parte dunha tradición transmitida
de xeración en xeración. Ademais, contribuíu a vertebrar a economía, a cultura e o desenvolvemento
das poboacións da serra, caracterizando a súa idiosincrasia e creando un acervo cultural que fomen-
ta os vínculos entre os habitantes, a comunidade e a paisaxe, e singulariza o seu territorio
O Malpaís de Güimar e o Camiño do Socorro. A superficie da Reserva Natural Especial do Malpaís
de Güímar amplíase considerablemente grazas á devoción á Virxe da Candelaria e o apoio popular a
unha das romarías máis antigas de Canarias.
Javier puertas Blázquez
99ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A vida eremítica en Montserrat. A vida eremítica tivo un desenvolvemento e unha importancia ex-
traordinarios en Montserrat durante moitos séculos, chegando a configurar unha paisaxe singular do
que aínda se conservan elementos construídos moi significativos. A zonificación dunha parte da re-
serva natural para uso eremítico permitiría desenvolver novas sinerxías positivas entre a conservación
do patrimonio natural e espiritual.
Un enfoque integrado do patrimonio no Montsant. Desde o seu inicio, o Parque Natural da Serra
de Montsant adoptou un enfoque integrador do patrimonio natural, cultural e espiritual do macizo, en
todos os seus ámbitos de actuación, e foi o primeiro en adoptar unha estratexia para avanzar neste
sentido.
O Quixote nas Lagoas de Ruidera: Cova de Montesinos. A Cova de Montesinos, no Parque Natural
das Lagoas de Ruidera, é o escenario dunha coñecida pasaxe do Quixote, no que un estraño soño
revélalle que o mundo da cabalería é tan só unha fábula. Este referente literario engade valor cultural
á visita dunha contorna natural excepcional.
O oficio de “Mestre marger” na Serra de Tramuntana. Os construtores da pedra en seco confi-
guraron a maior parte da paisaxe da Serra de Tramuntana da Illa de Mallorca. Este oficio artesanal,
coas súas técnicas milenarias, segue sendo indispensable para a conservación e mantemento dunha
paisaxe cultural recoñecido como sitio de interese mundial.
Manual 10 EUROPARC-España
100 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez
100 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Futbol no planalto (Angola) © Xosé Manuel Malheiro
101ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006
RECURSOS E INSTRUMENTOS
Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico sostible?Interpretation centres in Galicia: a resource for
the development of sustainable tourism?Araceli Serantes Pazos. Grupo de Investigación Política Educativa, Historia e Sociedade.
Universidade da Coruña (Galiza-España)
Resumo
Os Centros de Interpretación son recursos para comunicar e valorizar o patrimonio, dirixidos a
turistas que se achegan ao lugar no seu tempo de ocio. Son muitas as voces que os califican
de despilfarro e problema; pola contra, pode tratarse dunha oportunidade para a dinamización
local e o desenvolvemento turístico sostible. Neste artigo presentamos unha caracterización
dos centros existentes en Galicia e da súa potencialidade, como o primeiro paso para unha
planificación e coordinación estratégica do sector.
Abstract
Interpretation centres are resources to communicate and give value to the heritage, aimed at
tourists who come to the place in their leisure time. There are many voices which qualify them
for waste and problem. On the contrary, it may be an opportunity for social promotion and the
development of sustainable tourism. In this article, we present a characterization of the existing
centres in Galicia and its potential as the first step in a strategic planning and coordination of
the sector.
Palabras chave
Centros de Interpretación; Interpretación do Patrimonio; Galicia; Turismo; Sustentabilidade.
Key-words
Interpretation centres, heritage interpretation, Galicia, tourism, sustainability.
ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12 páxinas 101-121
102 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Introdución
A Interpretación do Patrimonio (IP) é unha
técnica de comunicación estratéxica apli-
cada a valorizar lugares e bens de intere-
se patrimonial (natural ou cultural), é dicir,
“unha forma planificada e consciente de
dirixir mensaxes a un determinado públi-
co do que se espera unha resposta” Ara-
celi serantes (2010:1b). Para Sam H. ham
(1992:3) trataríase de traducir do linguaxe
técnico conceptos e ideas que os visi-
tantes sen coñecemento científico podan
entender. O obxectivo é desvelar o signi-
ficado e a importancia do lugar para que
as persoas que o visitan podan gozalo e
colaboren na súa conservación. O público
obxectivo son os visitantes que aceden no
seu tempo de ocio.
Freeman Tilden é considerado o pai desta
disciplina porque sistematizou por primei-
ra vez unhas prácticas que, de forma in-
tuitiva, viñan desenvolvendo os guías dos
espazos naturais protexidos, dos muse-
os, dos xacementos e doutros lugares de
grande atractivo para o turismo; este autor
define a IP como “unha actividade edu-
cativa que pretende revelar significados e
interrelacións mediante o uso dos obxec-
tos orixinais, experiencias de primeira man
e medios ilustrativos, en lugar de simple-
mente transmitir a información dos feitos”
(Freeman tilden, 2006:35). Marcelo martín
entende que “a interpretación é unha ferra-
menta mais dentro da tarefa de vincular o
patrimonio coa sociedade” (2000:4).
Os ámbitos de actuación máis frecuentes
son: (i) os procesos de revalorización dos
bens culturais, (ii) a promoción do desen-
volvemento local, (iii) os programas de
educación ambiental e patrimonial, (iv) o
turismo cultural, turismo rural ou ecoturis-
mo e (v) a xestión dos bens patrimoniais
(Figura 1).
O turismo, como actividade económica,
está en permanente crecemento e sufre
profundos cambios, tanto na demanda
de produtos como de destinos, podendo
pasar da masificación ao esquecemento
nun curto período de tempo. A Organiza-
ción Mundial del Turismo (OMT) prevé que
o número de turistas seguirá aumentando
nas primeiras décadas do século XXI. Al-
gunhas das razóns deste crecemento dé-
bense ao incremento do poder adquisitivo,
a evolución cultural das persoas, a dispor
araceli seraNtes pazos
xestión de
BENS PATRIMONIAIS
valorización dos
BENS CULTURAIS
promoción do
DESENVOLVEMENTO LOCAL
programas de
EDUCACIÓN AMBIENTAL
ofertas deTURISMO
CULTURAL/RURAL/ECOTURISMO
Figura 1: Ámbitos de actuación da Interpretación do Patrimonio.
103ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
de maior tempo de ocio, a novas crenzas
e a outros hábitos no consumo turístico
(Ana gonzález, Laurentino Bello e Norber-
to muñiz, 2000:60).
A actividade turística comeza a ser rele-
vante a partir dos anos 60 do século XX,
baseada exclusivamente no crecemento
económico, o que orixinou importantes
transformacións territoriais, a configura-
ción de novas realidades e impactos sobre
a poboación local. A partir dos anos 70,
comezará a falarse do concepto de “sus-
tentabilidade”, término que se popularizou
a partir da Conferencia das Nacións Unidas
sobre Medio Ambiente e Desenvolvemen-
to (Río de Xaneiro, 1992). No Forum de Bar-
Celona (2004) recoñecíase que “o turismo
non pode ser visto só en termos de riqueza
e ocupación senón que pode fomentar a
educación e estimular a conservación da
biodiversidade e de patrimonios culturais
que son, xustamente, os principais recla-
mos turísticos. Para iso necesitamos un
modelo que concilie a competitividade coa
conservación do patrimonio, aproveitando
as oportunidades de coñecemento e inter-
cambio que ofrece o turismo e minimizan-
do o seu poder destrutor”.
Existe unha demanda continua de novos
destinos, de innovación nas ofertas, de
creación de experiencias singulares e de
diversificación de produtos. A IP, a través
dos procesos de planificación interpreta-
tiva, axuda a identificar, crear, ampliar e
diversificar estes produtos turísticos ba-
seados na singularidade e na identidade
dos lugares. Tim merriman valora que a IP
axuda a crear un valor engadido, “axuda
a crear unha sensación de lugar” (2000:6).
Temos referentes do emprego da IP para o
desenvolvemento turístico sostible e como
estratexia para evitar o seu impacto ne-
gativo. David uzzell (1998:11) afirma que
esta disciplina tivo un papel relevante na
rexeneración de zonas rurais a través do
turismo e de programas de conservación.
Pola súa banda, Jorge morales (2001:64)
sinala que a IP incorpora ao turismo certas
plusvalías: “inxecta recursos, crea novas e
interesantes posibilidades e proporciona
unha “aceptabilidade política” ao asociar
interpretación a unha industria moi favore-
cida”. A IP, a través dos procesos de plani-
ficación interpretativa, axuda a diversificar,
ampliar e crear “novos produtos” basea-
dos na singularidade e na identidade dos
lugares. Este concepto en IP denomínase
“alma do lugar”.
Os Centros de Interpretación (CI) son un
dos recursos para a IP; trátase dunhas
instalacións fixas, que se converten nun
referente para os visitantes, que atopan
información e servizos para satisfacer as
súas demandas. Soen estar localizados no
mesmo espazo no que se atopa o recurso
patrimonial, en emprazamentos que ase-
guran o goce, sen poñer en risco os seus
valores.
Os Centros de Interpretación en Galicia
104 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Formulación da investigación
Neste traballo adiantamos algúns resulta-
dos da procura de boas prácticas nos CI
de Galicia. Trátase dun estudo de avaliaci-
ón de carácter indutivo que persigue unha
dobre finalidade: por unha banda, identifi-
car, clasificar e categorizar os CI galegos
e, por outra banda, identificar e analizar as
fortalezas e as debilidades de cara a crear
un banco de experiencias de éxitoso en IP.
Neste artigo adiantamos unha caracteri-
zación dos mesmos. En este sentido, Rob
Walker (1997:179-180) anima a presentar
avances, borradores e breves conclusións
dos estudos aplicados, como unha maneira
de organizar e seleccionar o material que
xurde no proceso de investigación. Este é o
sentido que queremos darlle a esta echega.
A mostra que presentamos a constitúen os
CI galegos visitados até xuño 2012, é dicir,
153 centros. A información recolleuse “in
situ”, a través do rexistro de observacións
que atendía a unha serie de categorías, e
de listas de control que permitiron valorar
outras informacións relevantes; tamén fo-
tografáronse as instalacións e moitos dos
recursos existentes, e recolleuse material
impreso.
Trátase dunha investigación de carácter
educativo aplicado, cualitativa e interpreta-
tiva, porque o obxectivo é identificar boas
prácticas, comprender porque funcionan
determinados recursos comunicativos e
descubrir patróns que axuden a avanzar na
materia.
Centros de Interpretación: definición e características
Os CI son as instalacións fixas que serven
de referencia para as persoas visitantes
que buscan información “in situ”, previa a
visita a un recurso ou lugar de interese pa-
trimonial, o que lle confire un grande valor
estratéxico de cara á xestión do recurso.
Trátase de distintas infraestruturas (edifi-
cios, instalacións, roteiros...) creadas para
provocar no visitante o desexo de coñecer
o lugar; súa función e desvelar o significa-
do dese patrimonio, axudar a comprender
o que van a visitar, favorecer o goce a tra-
vés do contacto cos obxectos, reproduci-
óns, maquetas, exhibicións, proxeccións…
(Araceli serantes, 2010a:187). Súa finalida-
de é que participen (activa ou indirecta-
mente) na conservación do recurso.
Con frecuencia, están emprazados no
mesmo lugar no que se localiza o ben,
o que lles confire un estatus de “recurso
contextual”. Son fáciles de identificar por-
que teñen deseños rechamantes, as veces
excesivos (Fotos 1 e 2). Marcelo martín
(2008:5) entende que estes centros deben
dar resposta a unha necesidade recollida
araceli seraNtes pazos
105ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
no Plan de Ordenación do Uso Público,
polo que seu emprazamento debe axudar
a reducir ou eliminar o impacto da afluen-
cia de visitantes, é máis cando se trata de
lugares sensibles. Os CI teñen a virtude de
concentrar aos visitantes en puntos con-
trolados e menos vulnerables.
Desde os CI facilítase información –re-
levante– para apreciar e poder gozar do
recurso, ao tempo que ofertan outros ser-
vizos (outras ofertas na contorna, informa-
ción de aloxamentos e servizos de hos-
talería, sobre o transporte…), garantindo
un bo uso e sen poñer en riscos os seus
valores; mais os CI non son Museos (non
teñen obxectos reais, e os que os teñen,
non contemplan como misión a custodia e
investigación dos fondos), aínda que com-
partan algúns dos seus fins: comunicación
e divulgación do patrimonio, programas
didácticos, oferta educativa, xestión do
fluxo de visitantes... Carlos Fernández Bal-
Boa (2007:128) entende que o CI “non ten
como obxectivo a conservación e expo-
sición de obxectos, se non a motivación,
orientación e comprensión do público para
Foto 1: Centro de Interpretación da Arte Rupestre de Campo Lameiro (Pontevedra)Foto 2: CIELGA de Riveira (A Coruña)
un mellor aproveitamento e control das ac-
cións que se desenvolven dentro da área
de preservación” .
A finalidade do CI é que ocorra algo “entre
as orellas” dos visitantes, ou en palabras
de Lisa BroChu y Tim merriman (2004), a
interpretación é un instrumento que facilita
ás persoas establecer conexións intelec-
tuais e emocionais; os CI deberían propi-
ciar que ocorra “algo” no interior dos visi-
tantes, que podan construír o seu propio
coñecemento.
As funcións, para Carlos Fernández Bal-
Boa (2007:125) serían: (i) dar a benvida, (ii)
presentar o lugar e as institucións que o
xestionan, (iii) facilitar información sobre
as normas de comportamento, (iv) orientar
ás persoas para que a súa visita se axus-
te as súas expectativas, (v) sensibilizar
acerca dos valores do lugar, e (vi) facilitar
información que lles permita colaborar na
conservación e mellora do mesmo. Jorge
morales (2001:262) sinala que son un ele-
mento de enlace ou transición entre seu
medio habitual e un espazo probablemen-
Os Centros de Interpretación en Galicia
106 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
te descoñecido, coincidindo con Jaume
sureda, Francisco J. guerra y Margarida
Castells (2008:87) que os consideran o
punto de partida para penetrar no terri-
torio, ao tempo que “un medio ideal para
aquelas persoas que non teñen tempo ou
a oportunidade para realizar unha visita de-
tallada, posto que lles proporciona as fer-
ramentas fundamentais de comprensión
do lugar”. Unha boa interpretación, ou un
bo CI, consigue que “a audiencia regrese,
que comparta o seu entusiasmo sobre a
experiencia cos amigos, e que permaneza
máis tempo a próxima vez” (Lisa BroChu y
Tim merriman, 2004:19). Os CI teñen como
misión converter ao visitante nun axente
motivado e receptivo porque entende o
por que e o como conservar ese patrimo-
nio.
Mais non podemos obviar que os CI ta-
mén poden ser un perigo. Jorge morales
(2001:259) recórdanos que os CI non son
a unidade fundamental para interpretar
un espazo, porque non sempre permiten
o contacto directo co recurso, e porque a
maioría limítase a informar, proporcionando
contidos estancos e con recursos tecnoló-
xicos que acaban enmascarando a mensa-
xe. Os problemas máis frecuentes son: (i)
non responden a unha planificación previa
(localización, accesibilidade, servizos etc.)
acaban sendo un problema, (ii) existen moi-
tos exemplos de malgasto1, con custosísi-
1 Os orzamentos dos últimos CI proxectados
pola Xunta de Galicia (CI das Illas Atlánticas en
araceli seraNtes pazos
mas infraestruturas, (iii) moitos promotores
gastaron seus orzamentos na construción
do edificio sen reservar fondos para o seu
funcionamento, polo que permanecen pe-
chados, (iv) pechados como aqueles outros
que o custe de mantelo aberto supera os
recursos económicos da institución, (v) al-
gúns teñen demasiada información e pou-
co relevante (Fotos 3 e 4), e (vi) outros son
copias case exactas doutros CI, polo que
no reflicten as súas singularidades.
Vigo-Pontevedra, e CI dos Espazos Naturais de
Galicia) superan 6 millóns de euros.
Foto 3: Paneis exteriores no Centro de Interpre-tación Avifauna en Outeiro de Rei (Lugo)
Foto 4: Paneis da exposición no Centro de Interpretación Aquis Querquennis, en Bande (Ourense)
107ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
É alarmante a cantidade de iniciativas que
se desenvolven e que non corresponden
a unha planificación de uso e xestión do
recurso; e máis alarmante é a cantidade
que pechan unha vez inaugurados (Jor-
ge morales, 2001:260; Santos mateos,
2003:8; Pablo meira y Araceli serantes,
2005:54; María muñoz e Javier Benayas,
2006:6; Antón lois, 2006:7; Araceli seran-
tes, 2010a:188). Resulta tan escandaloso
o problema que até se denuncia nos me-
dios de comunicación. O escritor galego
Manuel riVas así o facía recentemente no
xornal El País (20/09/2012); considera esta
“moda” unha característica deste período
de malgasto, “coincidiu a moda coa épo-
ca do desbalde orzamentario, cando había
cartos ou parecía que os había” e, con
sorna, sinalaba as ocorrencias de moitos
políticos que vían que “o que lle fai falta ao
monumento (ou o que sexa) é un centro de
interpretación do monumento”. No mesma
liña Antonio Burgos (ABC, 12/09/2012) di
que a creación de CI absurdos non ten
ideoloxía: foron promovidos por todos os
partidos políticos. J.M.nieto o reflicte en El
Mundo, cunha expresiva banda deseñada
(Ilustración 1).
Caracterización dos Centros de Interpretación en Galicia: localización
Galicia, recoñécese como Comunidade Au-
tónoma do Estado no ano 1981. Localizada
ao noroeste da península ibérica, está divida
en catro provincias (A Coruña, Lugo, Ouren-
se e Pontevedra) e en 315 municipios, dos
que só 22 teñen máis de 20.000 habitantes
e 199 menos de 5.000. Súa poboación ca-
racterízase por concentrarse na franxa lito-
ral, quedando o interior practicamente des-
poboado. A economía galega céntrase no
sector terciario, aínda que o sector primario
(pesca e actividades agro-forestais) segue a
ter un peso importante. O turismo tense de-
senvolvido máis tarde que noutras comuni-
dades, concentrándose na costa e en San-
tiago de Compostela, capital administrativa.
Ilustración 1: Centros de Interpretación vistos por J.M. Nieto (El Mundo)
108 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
araceli seraNtes pazos
Mapa 1: Localización dos Centros de Interpretación en Galicia (Elaboración propia).
En Galicia, os CI son un fenómeno bas-
tante recente e, ao tempo, son numerosos
(excesivos?). Os pioneiros estaban ligados
á declaración dos primeiros Espazos Na-
turais Protexidos (ENP) e foron financiados
desde a Administración autonómica. Moi
pronto xurdirán outros centros ligados ao
ámbito da educación ambiental, da divul-
gación do patrimonio arqueolóxico e do
desenvolvemento local; os máis recentes
son os vinculados co turismo. A diferencia
dos primeiros, estes foron financiados ca-
sena súa totalidade con axudas europeas,
a través de fondos destinados á conserva-
ción, o desenvolvemento e a valorización.
Presentamos 153 experiencias (Mapa 1).
VILAGARC
VILANOVA
CAMBADOS
O GROVE
SANXENXO
POIO
PONTEVEDRA
BUEU
CANGAS
MOAÑA
MORAÑA
DE REIS
ARZÚA
FRADES
MELIDE
TOQUES
OUTEIRO DE REI
POL
BALEIRA
LUGO
O CORGO
O PÁRAMO
LÁNCARA
ESGOS
MONFORTEDE LEMOS
SOBER
CHANDREXADE QUEIXA
CENLLE
OURENSE
RIBADAVIA
CELANOVA
ALLARIZ
VILARDE SANTOS
SANDIÁS
VILARIÑODE CONXO
CASTRELODO VAL
27
1
2
5
6
4
24
25
27 28
56
30
31
32
38
40
42
43
44
48
51
52
29
57
54
62
55
63
6568
71
72
76
77
80
86
97
111
114118
119
120
124
150
141
144
146
148
140
153
25
6
67
70
139 39
3
93
17
21
46
103
122
64
92
33
RIBADUMIA
S.AMARO
113
37
74
102
45
112
47
34
106
50
13 73
Temática principal do CI
CI cultural/etnográfico CI industrial/sector económico CI Artesanía/productos locais CI Arqueolóxico/histórico CI carácter natural CI ecoloxía urbana Pechado ou en construción
FERROL
CEDEIRA
MUGARDOS
ORTIGUEIRA
MOECHE
AS PONTES
OLEIROS
A CORUÑA
PONTEDEUME
MIÑO
ARTEIXO
A LARACHA
CULLEREDO
CAMBRE
COIRÓSABEGONDO
MESIAS
CARRAL
CERCEDA
MALPICA
CABANA DEBERGANTIÑOS
FISTERRA
CORCUBIÓN
ZAS
CARNOTA
MUROS
NOIA
LOUSAME
PORTODO SON
SANTIAGO
BOIRO RIANXO
RIBEIRA
REDONDELA
A GARDA
TUI
PORRIÑO
SALVATERRA
ASNEVES ARBO
O COVELO
PONTECALDELAS
CAMPOLAMEIRO
BOQUEIXÓN
SILLEDALALÍN
VILADECRUCES
O CARBALLIÑO
LOBIOS
BANDE
CUALEDRO
OIMBRA VERÍN
VILARDEVÓS
RIÓS
VIANA DO BOLO
RUBIÁ
O BOLO
MANZANEDA
POBRA DETRIVES
S.XOANDE RÍO
FOLGOSODO COUREL
CERVANTES
A FONSAGRADA
RIBADEO
BURELACERVO
MONDOÑEDOLOURENZÁ
GUITIRIZ
BEGONTE
COSPEITO
BETANZOS
RÁBADE
A PONTENOVA
ACAPELA
VIGO
34
7
8
9
OO12
18
19
20
2322
66
36
41
60
61
78
79
AND81
82
83
85
88
89
91
94
95
84
90
98
99
100
104
107
ADDEDEADDED108
CC
109
110
115
116
117
121
123
125
126
127
128
129
130132
135
136
137
138
142
133
149
151
152
49
131
1014
15
53 96
35 134
101
11
592 147
58
26
143
145
CAMARIÑAS
69
87
16
75
105
109ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
No mapa localizamos as experiencias nos
seus municipios e sinalamos súa temática
principal, que dividimos en en 6 tópicos: (i)
de carácter cultural e etnográfico, (ii) rela-
cionados cun sector económico ou activi-
dade industrial, (iii) centrados nun produto
ou nunha actividade artesanal de carácter
local, (iv) de contido arqueolóxico e/ou
histórico, (v) referidos ao patrimonio natu-
ral, ou (vi) de temática urbana. Sinalamos
tamén nunha única categoría aqueles ou-
tros que no momento do mostreo estaban
inaugurados mais permanecían pechados,
ou os que tiñan aprobada a licencia de
obra, e estaban en proceso de construci-
ón ou rehabilitación, e aqueles outros que
presentaron seus proxectos a institucións
para ser financiados: representan case un
cuarto das iniciativas, o que constitúe un
verdadeiro problema e é fonte de numero-
sas críticas por parte da poboa- ción local
e de outros profesionais.
1. Aula Activa do Mar2. Aula do Mar3. Aula da Natureza dos Ancares4. Natureza das Brañas de Valga 5. Aula da Natureza Cabo Udra6. Aula da Natureza Casa da Ría7. Aula da Natureza da Fonsagrada8. Aula da Natureza de Guitiríz9. Aula da Natureza Illa de Fillaboa10. A.N. Juan Lembeye-Jardín Botánico11. Aula da Natureza Moreda do Caurel 12. Aula da Natureza de Oira13. Aula da Natureza dos Ollares14. Aula da Natureza do Pasatempos15. Aula da Natureza Río Chelo16. Aula da Natureza San Cristovo17. Aula da Natureza de Trives18. Aula Etnográfica do Mar19. Barco M. Bonitero Reina del Carmen20. Casa das abellas21. Casa da castaña22. Casa da enerxía23. Casa do Mel24. Casa dos mosaicos25. Casa do Salmón26. Caseta de Pepe do Cuco27. Castro de Vigo28. Centro Arqueolóxico Areal-Salinae29. C. A. Barbanza-Castro Neixón30. Centro Arqueolóxico Caeira31. C. Arqueolóxico Federico Maciñeira32. Centro Arqueolóxico Tourón33. C.Divulgación Arqueolóxico Minicipal34. Centro de Divulgación das abellas35. C. Divulgación do Queixo e do Mel36. Centro da Identidade Galega37. Centro de Información das Illas Cíes38. C. de Información Xudía de Galicia39. C.I. Ambiental de Compostela40. C de Interpretación dos Andrade41. Centro de Interpretación Avifauna 42. C. Interpretación Aquis Querquennis 43. C.I. Arqueolóxica San Roque44. C.Interpretación da Batalla de Rande45. C.I. de Berobreo 46. Centro de Interpretación das Burgas47. C. Interpretación Cabo Prioriño48. Centro de Interpretación Caldoval49. CI. e Información do Camiño Norte 50. C. I. do Camiño de Santiago51. C. de Interpretación da Carballeira
103. C. Interpretación do PN Monte Aloia104. CI PN Serra do Xurés e Baixa Limia105. CI do Pemento Branco106. C de Interpretación da pesca fluvial 107. C. Interpretación do Pico Sacro108. CIR da Biosfera Insuas do Miño109. CIRA-C.I. da Ría de Arousa110. CI. Río Eo e do bosque da Marronda111. CI das Ribeiras do Louro112. CI e rexeneración P.natural autóctono113. CI de San Cibrao de Lás114. C.Interpretación San Simón115. Centro de Interpretación A Telleria116. CI-Ecomuseo Terras de Azul Cobalto117. C. Interpretación Terras do Miño118. C de Interpretación da Torre do Bolo119. CI da Torre de Hércules120. CI das Torres Arzobispales121. C. Interpretación da Vida Monástica122. CI da vila romana de Toralla123. CI do viño da Ribeira Sacra124. CI do xacemento romano125. CI dos xogos populares126. Centro Etnográfico Terra de Montes127. Eco-Museu de Costa da Égoa128. Ecomuseo Forno do Forte129. Ecomuseo do queixo do Xurés130. Ecomuseo Torres do Allo131. Museo da Auga132. Museo do Campo133. Museo Casa do Pescador134. Museo O enredo do abelleiro135. Museo Etnográfico Casa do Patrón136. Museo etnográfico da Limia137. Museo etnográfico e do viño138. Museo do Liño139. Museo do Mar140. Museo Marítimo Seno de Corcubión141. Museo do Moucho142. Museo Os Muiños de Acea de Ama143. Museos Muiños de Mareas A Seca144. Museo da Natureza145. Museo Pazo do Mel-Casar Vizcaia 146. Museo do Viño147. Naturnova148. P. Arqueolóxico da Arte Rupestre149. Parque Etnográfico do Arenteiro150. PE dos Batáns de Mosquetín151. Parque Etnográfico do Río Arnoia152. Parque Etnográfico do Sesín153. Reciclaterra
52. C.I. Castelo da Concepción53. C. I. Castelo da Rocha Vella54. C. Interpretación dos Castros55. CI cultura castrexa Castromao56. C. Interpretación Castro de Baroña57. C. Interpretación Castro Cociñadoiro58. C. de Interpretación da cerería, Favum 59. C. Interpretación do Cogumelo60. Centro de Interpretación da Conserva61. C.e Interpretación do Contrabando62. Centro de Interpretación O Corgo63. C. I. do Dolmen de Dombate 64. CIELGA65. C. Interpretación da Estación Decca66. CI da electricidade de Ézaro67. Centro de Interpretación da faba68. C. Interpretación forestal69. CI naufraxios, faros e sinais marítimas70. Centro de Interpretación Fluvial71. C. Interpretación fluvial do río Umia72. Ci das Fragas do Eume 73. C Interpretación do galo de curral74. C.Interpretación da Illa de Ons75. CI da Historia de Láncara76. CI da Historia de Moeche77. CI histórica de Vilamosteiros78. C.I. Histórico Cultural Santa Leonor79. CI intermareal, da pesca e da salga80. C. Interpretación do Invernadeiro81. C. Interpretación da Lagoa de Antela82. CI Lagoa de Cospeito83. C.I. Lagoas de Xuño-S.Pedro d Muro84. CI da Lamprea e o Viño85. CI do medio Rural da Portela86. CI das Minas de San Fins87. CI do Mosteiro de Carboeiro88. CI Muiño do Pozo de Cachón89. C.I. Muiños de Auga Costa da Morte90. Centro de Interpretación da Muralla91. Centro de Interpretación Museística92. C.I. Natureza A Siradella93. CIN PN Serra de Enciña da Lastra94. CI da Oleiria de Gundivós95. Centro de Interpretación do olivo96. CI Parques e Xardíns de Compostela97. C.I. dos Parques Naturais de Galicia98. C.I. do Patrimonio de Castrelo do Val99. CI do Patrimonio Local Taboexa100. CI do Patrimonio Cultural101. CI. Patrimonio e a paisaxe A Capela102. CI do P. Nacional das Illas Atlánticas
110 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
araceli seraNtes pazos
Respecto a súa localización, non hai unha
relación directa entre o emprazamento e
os destinos turísticos máis frecuentes2:
só o 23,02% dos centros o estarían; en
contraste, moitos deles creáronse para
potenciar o desenvolvemento turístico de
zonas que son pouco demandadas polos
visitantes. Quizás este recurso podería dar
resposta a ese sector de turistas máis au-
tosuficientes e esixentes que fragmentan
as súas vacacións en curtos períodos de
tempo, xa que en Galicia a estadía media
é de 2,28 noites e só o 54,60% o fai con
reservas previas, e xestionan a súa viaxe
“in situ” (INE, 2008).
A maior parte dos CI atópanse nas provin-
cias da Coruña (38%) e Pontevedra (25%);
Lugo conta con menor oferta (16%). Mais
se consideramos a afluencia de turismo
por provincia (INE, 2008) (Gráfico 1), pare-
ce sobredimensionado o número de CI que
teñen as provincias de Ourense e Lugo,
fundamentalmente esta primeira. Por esta
razón cabería pensar que os destinatarios
destes CI serían a poboación local ou limí-
trofe en vez dos turistas.
Se temos en conta o emprazamento res-
pecto da distribución da poboación (Mapa
2 Os 16 destinos con maior afluencia
de turismo, segundo o Anuario Económico de
La Caixa (2009) son, por orden de afluencia:
Santiago de Compostela, A Coruña, Vigo,
Sanxenxo, O Grove, Ourense, Lugo, Ferrol,
Pontevedra, Oleiros, Ribeira, Culleredo, Poio,
Vilagarcía de Arousa, A guarda e Baiona.
2), comprobamos que a maior porcentaxe
atópase en municipios e comarcas pouco
poboadas (Táboa 1): o 62,09% localízan-
se en municipios con menos de 10.000
habitantes, con economías baseadas no
sector primario (agricultura e gandería) e
servizos (hostalería). Trátase, en xeral, de
zonas de interior, desde as que se preten-
de dinamizar o turismo como unha activi-
dade complementaria, en base a seus re-
cursos naturais. Estamos a falar de ofertas
de turismo rural, de natureza, de montaña,
deportivo, bioturismo, de aventura, activo,
de balneario, de saúde o de ecoturismo.
Esta oferta parece coherente se temos
en conta os estudos sobre as actividades
realizadas polos turistas que, por orde de
importancia, serían: descanso, visitas a
Gráfico 1: Comparación entre CI e número de turistas por provincia (Elaboración propia).
Poboación 2008 nº C.Interpretación
<5.000 60
5.000-10.000 35
10.000-20.000 20
20.000-50.000 15
>50.000 23
Táboa 1: Localización dos CI respecto á den-sidade de poboación do municipio (INE, 2008. Elaboración propia).
111ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
monumentos e museos, visitas a reser-
vas naturais e parques, compras, lectura
e sendeirismo (dePartamento de estatístiCa
e inVestigaCión oPeratiVa, 2005). Cabe des-
tacar tamén a importante oferta de CI en
municipios de máis de 20.000 habitantes
(24,83%) que son os que reciben a maior
afluencia de visitantes.
Neste estudo resulta tan interesante coñe-
cer a localización dos CI respecto a súa
contorna (espazos naturais, rurais ou ur-
banos) (Gráfico 2), como coñecer a súa
localización respecto ao recurso a inter-
pretar (no mesmo enclave, cerca ou lonxe)
(Gráfico 3). A maioría dos centros están lo-
calizados en espazos habitados (rurais ou
urbanos, o 74%), o que potencialmente os
Os Centros de Interpretación en Galicia
Mapa 2: Localización dos Centros de Interpretación atendendo á densidade de poboación dos municipios (Elaboración propia).
VILAGARCÍA
VILANOVA
CAMBADOS
O GROVE
SANXENXO
RIBADUMIA
POIOPONTEVEDRA
BUEU
CANGAS
MORAÑA
CALDASDE REIS
ARZÚA
FRADES
MELIDE
TOQUES
OUTEIRO DE REI
POL
BALEIRA
LUGO
O CORGO
O PÁRAMO
LÁNCARA
ESGOS
MONFORTEDE LEMOS
SOBER
CHANDREXADE QUEIXA
S.AMAROOURENSE
TOÉNBARBADÁS
S.CIBRAODAS VIÑAS
RIBADAVIA
CELANOVA
ALLARIZ
VILARDE SANTOS
SANDIÁS
VILARIÑODE CONXO
CASTRELODO VAL
FERROL
CEDEIRA
MUGARDOS
ORTIGUEIRA
MOECHE
AS PONTES
A CORUÑA
PONTEDEUME
ARTEIXO
A LARACHA
CULLEREDO
CAMBRE
COIRÓS
ABEGONDO
MESIAS
CARRAL
CERCEDA
MALPICA
CABANA DEBERGANTIÑOS
FISTERRA
CORCUBIÓN
ZAS
CARNOTA
MUROS
NOIA
LOUSAME
PORTODO SON
SANTIAGO
BOIRO RIANXO
RIBEIRA
REDONDELA
VIGO
A GUARDA
TUI
PORRIÑO
SALVATERRA
ASNEVES
ARBO
O COVELO
PONTECALDELAS
CAMPOLAMEIRO
BOQUEIXÓN
SILLEDALALÍN
VILADECRUCES
O CARBALLIÑO
LOBIOS
BANDE
CUALEDRO
OIMBRA VERÍN
VILARDEVÓS
RIÓS
VIANA DO BOLO
RUBIÁ
O BOLO
MANZANEDA
POBRA DETRIVES
S.XOANDE RÍO
FOLGOSODO COUREL
CERVANTES
A FONSAGRADA
A PONTENOVA
RIBADEO
BURELACERVO
MONDOÑEDOLOURENZÁ
GUITIRIZCOSPEITO
BETANZOS
RÁBADE
A CAPELA
OLEIROS1
Poboación 2008 habitantes
< 5.000 5.000-10.00010.000-20.00020.000-50.000
>50.000
11
2 1
11
12
2
11
11
1
1 2
2 21
2
1 1
2
3
2
32
1
1
1
1
11
1
1
2
1 2
7
1
1
1
1 12
23
1
1
1
1
1
1
41
1
11
1
2 2
1
1
1
1
1
11
1
1
1
1
1
11
1
11
1
11
3
1
1
1
1 1
1
11
11
13
12
2
24
2
1 1
1
1
1
1
1
1
2
CAMARIÑAS
1
112 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
fai máis visibles e accesibles aos turistas.
Tamén é positivo que a maior parte estea
no mesmo lugar onde se atopa o recurso
ou nun emprazamento próximo (72%); re-
sulta difícil argumentar que a localización
dun CI non estea na contorna do recurso,
porque neste caso é difícil que favoreza a
interpretación do mesmo. Nesta liña, Don
aldridge (2005:14-15) asegura que “expli-
car o significado dos obxectos dun museo
é xeralmente máis difícil que interpretar un
lugar, xa que foron sacados das súas raíces
e as veces non se coñece a súa orixe, e o
máis probable é que perderan o seu signi-
ficado orixinal”; este autor distingue entre a
función dos CI (conservar o que está fóra) e
os museos (preservar as coleccións). Para
aldridge (2005:20), a interpretación de sitio
“proporciona unha vía fácil para revelar o
significado do lugar e así ofrecer aos visitan-
tes do sitio unha experiencia colectiva que
practicamente poda fomentar pensamentos
conservacionistas, e por riba de todo, non
trata de dicirlle á xente que debe pensar”.
Galicia non escapou a “febre” de crear CI
sen asegurar a súa viabilidade e funciona-
mento: el 22,88% están pechados ou en
construción, e máis do 60% están inutili-
zadas, ao abrir as instalacións exclusiva-
mente baixo demanda ou en horarios de
oficina, polo que non están atenden as
necesidades dos visitantes que acoden no
seu tempo de lecer (fins de semana, festi-
vos e feiras). Resulta máis alarmante a situ-
ación se temos en conta que a titularidade
destas instalacións pechadas é en todos
os casos de institucións públicas e foron
creadas con fondos públicos: poñemos
como exemplo 3 dos 18 centros xa inaugu-
rados e pechados no momento do estudo
(Fotos 5 a 7). É significativo tamén que mu-
nicipios como Ourense, Vigo ou Santiago
contasen con 2 ou máis centros pechados,
ou mesmo que nos municipios do litoral,
que teñen concentrada máis poboación
e tamén máis CI pechados. Para Santos
mateos (2003:8) esta “febre construtora”
“pode desembocar nun mal coñecemento
das verdadeiras posibilidades e bondades
araceli seraNtes pazos
Gráfico 2: Localización dos CI na contorna (urba-na, rural ou natural) (Elaboración propia).
Gráfico 3: Localización dos CI respecto ao recurso a interpretar (no lugar, na perifería noutro contexto) (Elaboración propia).
113ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
que ofrece esta disciplina como mediadora
entre patrimonio e sociedade”.
Por último, respecto aos edificios, cabe si-
nalar tres posibilidades: que sexan de nova
construción, que estean rehabilitados con
tal fin ou que existiran as instalacións e fo-
ron adaptadas para albergar o CI (Gráfico
4). Podemos comprobar que o desembolso
efectuado para crear novas edificacións ou
rehabilitar edificios antigos (o máis frecuen-
te son casas consistoriais e casas reitorais
sen uso) é moi importante, xa que consti-
túen o 70% dos casos.
Caracterización dos Centros de Interpretación en Galicia: temática e recursos
Na súa orixe, os CI respondían a “unha
visión do patrimonio como instrumento
esencial para reforzar a conciencia na-
cional e para fortalecer a identidade” ou
unha visión baseada “na valorización do
patrimonio como conxunto de bens a le-
gar para que podan gozalos as xeracións
futuras” (Margalida Castells, 2004: 15). A
IP segundo esta autora debería servir, ou
ben para enfatizar e singularizar eses ras-
gos que fraguaron a historia e a identidade
do lugar, ou ben para preservar e achegar
eses valores.
No caso de Galicia, os CI tamén se basean
na valorización dun recurso patrimonial,
moitas veces coa finalidade de fornecer a
identidade ou conservar os recursos, mais
caberían máis posibilidades. No noso es-
tudo identificamos polo menos 5 finali-
dades, aínda que non sempre excluíntes
entre elas: (i) colaborar e facilitar a xestión
do recurso, (ii) informar, divulgar e educar
Os Centros de Interpretación en Galicia
Fotos 5 a 7: Exemplo de centros pechados: Casa da castaña (Riós, Ourense), CI das Gándaras de Budiño (Porriño Pontevedra) e CI e Rexeneración do Patrimonio Natural Autóctono (Ourense).
Gráfico 4: Tipo de edificios que aloxan aos CI: novos, rehabilitados ou adaptados (Elaboración propia).
114 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
sobre o recurso, (iii) favorecer o desenvol-
vemento social a nivel local, (iv) potenciar o
desenvolvemento económico, e (v) impul-
sar distintas estratexias para o desenvol-
vemento turístico (Gráfico 5). Atendendo a
estas categorías, son máis numerosos os
que perseguen fins relacionados co de-
senvolvemento (local, económico e turísti-
co, 69%). No caso galego, os CI nos seus
inicios estiveron moi vinculados a fins edu-
cativos e de apoio á xestión dos espazos,
na actualidade non parece que sexa a fina-
lidade principal (31%). Esta idea coincide
coas reflexións de Don aldridge (2005:12)
cando sinala que a IP estase a impregnar
da “cultura rendible” que, devaluada polas
forzas do mercado, cree que está a levar a
un estado de “bancarrota moral”. Con isto,
non queremos dicir que os CI baseados no
desenvolvemento socioeconómico ou tu-
rístico persigan exclusivamente unha ren-
dibilidade económica, mais parece oportu-
no non esquecer os fins da IP.
Aínda que a maior parte dos centros non
son temáticos, existe unha temática pre-
dominante3, que nos analizamos atenden-
3 Recollida só en parte no Mapa 1,
porque optamos por non reflectir o tema dos
que estaban pechados, para que fosen máis
visibles.
do a seis categorías: (i) de carácter etno-
gráfico e vinculados coa cultura local; (ii)
baseados nunha actividade produtiva ou
industrial; (iii) valorizan produtos artesanais
ou produción local; (iv) divulgan achados
arqueolóxicos ou asociados coa historia lo-
cal; (v) baseados nos valores naturais; e, (vi)
relacionados coa ecoloxía, fundamental-
mente coa problemática urbana (Gráfico 6).
As experiencias máis numerosas están
relacionadas cos valores naturais do lugar
–especialmente naqueles casos que con-
ten con algunha figura de protección– se-
guidos polos que interpretan xacementos
arqueolóxicos ou patrimonio construído
de valor histórico –son máis abondosos os
primeiros–. Estas temáticas están como
tema principal no 54% dos CI, máis apa-
recen reflectidas tamén noutros centros
como rasgo ou tema secundario, funda-
mentalmente aqueles aspectos relaciona-
dos co medio natural. Hai que ter en conta
araceli seraNtes pazos
Gráfico 6: Os CI galegos segundo a temática principal (Elaboración propia).
Gráfico 5: Os CI galegos segundo o seu fin prin-cipal (Elaboración propia).
115ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
tamén que en Galicia os pioneiros na crea-
ción e promoción dos CI foron os respon-
sables de xestionar os ENP e de divulgar
os xacementos arqueolóxicos.
Son moi abondosos tamén os centros que
se centran en aspectos etnográficos e rela-
cionados coa cultura local, destes, os máis
numerosos son os centrados nos muíños (9
centros); na mesma categoría considera-
mos como temática emerxente os adicados
ao Camiño de Santiago, ben como tema
principal (3) ou ben como un dos tópicos
abordados (7). Respecto aos centrados en
temas relacionados con actividades produ-
tivas, sector económico, produción local ou
artesanía (25% en total) están relacionados
co mundo da pesca (12), coa produción
agrícola ou gandeira de especies autócto-
nas (8), do mel (7), do viño e da olería (4), da
produción enerxética (3) e do queixo, miñas
ou explotación forestal (1).
Aínda é unha temática pouco experimen-
tada a relacionada coa vida na cidade e a
ecoloxía urbana. Só dous centros basean
seus servizos nestes contidos, sendo a
súa finalidade de carácter educativo
e demostrativo (Fotos 8 e 9).
Respecto á tematica dos centros pe-
chados ou en construción (Gráfico 7),
o 50% deles céntranse nos valores
do medio natural (17); aínda que nu-
mericamente sexa inferior os relacio-
nados coa historia e arqueoloxía (10) por-
centualmente tamén son moi significativos,
o mesmo ocorre cos relacionados co sector
económico (5). Os centros que permanecen
abertos están relacionados coa cultura e et-
nografía (só 2 pechados) e co artesanía e
produtos locais (1). Os 2 relacionados coa
ecoloxía urbana están abertos.
Fotos 9: Centro de Interpretación Ambiental (Santiago de Compostela).
Fotos 8: Reciclaterra (Ferrol)
Gráfico 7: Porcentaxe de centros pechados ou en construción atendendo a súa temática (Elabo-ración propia)
116 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Se temos en conta as dúas variables, fina-
lidade dos CI e temática principal (Táboa
2) podemos caracterizalos como: os CI de
contido cultural, etnográfico, histórico e
arqueolóxico teñen como finalidade prin-
cipal o desenvolvemento turístico ou local;
os baseados en actividades industriais,
produtivas e artesanais teñen como fina-
lidade o desenvolvemento económico; os
adicados á divulgación e valorización do
medio natural teñen como fins educativos
ou de apoio á xestión; e, os de contidos
ecolóxico e urbano perseguen obxectivos
de carácter educativo.
Resulta interesante comprobar como están
distribuídos a nivel provincial por temática
(Mapa 3). A provincia da Coruña lidera os
CI de temática industrial ou relacionados
coa produción económica, mentres que a
de Lugo, comparativamente, ten un perfil
naturalístico, que é moi significativo tamén
na da Pontevedra; isto resulta rechamante
porque Lugo non conta con ningún Parque
Natural, fronte a Pontevedra que conta
con un máis un Parque Nacional. A pro-
vincia de Ourense é a que máis aproveita
as singularidades e os sinais de identidade
relacionados coa artesanía e a produción
local.
Lillian stewart (1981) fixo unha proposta
de clasificación dos medios interpreta-
tivos que chegou até os nosos días. Os
clasifica en non persoais (sinais e marcas,
publicacións, medos de comunicación de
masas, sendeiros autoguiados, audiovi-
suais automáticos, exposicións e exhibi-
cións) e persoais (percorridos e paseos,
araceli seraNtes pazos
D. local D.económico turismo xestión educación
Cultural/etnográfico 12 2 12 4
Industrial/económico 6 13 9 1
Artesanía/produtos 3 6 1
arqueoloxía/historia 13 17 1 5
Natural/ENP 3 9 13 18
Ecoloxía/urbanos 2
Táboa 2: Os CI galegos segundo a súa finalidade e a temática principal (Elaboración propia).
Mapa 3: Centro de Interpretación Ambiental (Santiago de Compostela).
Temática principal do CI
CI cultural/etnográfico CI industrial/sector económico CI Artesanía/productos locais CI Arqueolóxico/histórico CI carácter natural CI ecoloxía urbana
1316 2
14 2 12 2 4 2
4 11
9 4 5
9 7
6 6 2
11 12
117ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
audiovisuais, persoal especializado, ani-
mación e servizos casuais) (Jorge morales,
2001:146). Nos CI atopamos exemplos da
maior parte destes medios, mais entre
todos eles son as exposicións e as exhi-
bicións4 con carácter permanente as que
teñen maior presencia; de feito, unha das
críticas xeralizadas ten que ver coa escasa
ou nula inversión en actualizar ou substi-
tuir os paneis, maquetas ou outros medios
ilustrativos.
Para analizar as características das ex-
posicións tomamos como referencia as
categorías propostas por Michael BelCher
(1997:85-86):
• Interactivas: as que requiren a involu-
cración do espectador en actividades
intelectuais ou físicas. Baséanse no
principio de persoa-mostra e non están
pensadas para grupos.
• Reactivas: as que comezan a funcionar,
se iluminan ou falan ao detectar a pre-
sencia dos visitantes (Foto 10).
• Dinámicas: as animadas por medios
mecánicos ou as manipuladas polos
visitantes.
• Centradas no obxecto: as que non
teñen tema, senón que presentan unha
4 En IP enténdese por exposición cal-
quera obxecto ou colección que ilustra ou expli-
ca un tema, e por exhibición calquera represen-
tación bidimensional ou tridimensional que utiliza
medios ilustrativos ou efectos especiais para
desenvolver o tema (Jorge Morales, 2001:150).
serie de obxectos dalgunha forma in-
terrelacionados.
• Sistemática: as que utilizan como pun-
to de partida un criterio para abordar o
tema.
• Temática: as que contan unha historia e
teñen unha liña argumental que ilustra
con obxectos e recursos. É o tema o
enlace dos obxectos.
• Participativa: as que requiren que os
visitantes usen o tacto, o ouvido, expe-
rimenten, debuxen, opinen… (Foto 11)
No Gráfico 8 recollemos os tipos de pro-
postas expositivas nos CI, polo que hai
unha porcentaxe de centros (10,46%) que
Os Centros de Interpretación en Galicia
Foto 10: Exemplo dunha exposición reactiva (Centro Histórico Cultural Santa Leonor, Povra de Trives-Ourense), Foto 11: Exemplo dunha exposición participativa (CI do xogo, A Capela-A Coruña).
118 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
araceli seraNtes pazos
non quedan reflectidos porque carecen
destes medios.
Obsérvase que a maior parte das expo-
sicións (73%) son do tipo “centradas no
obxecto” –porque non teñen tema, senón
que presentan distintos tópicos relacio-
nados co recurso– ou de carácter “temá-
tico” –porque se centran nun tópico que
sirve de fío condutor, e presentan diversos
obxectos para ir afondando nas súas ca-
racterísticas–; no primeiro caso, e se te-
mos en conta autores como Sam H. ham
(1992), non se trataría de contidos inter-
pretativos, porque a interpretación ten que
ser temática. En ambos os dous casos
trátase de mera transmisión de informa-
ción, na que os visitantes son receptores
pasivos; as posibilidades de que provoque
se establezan intercone- xións entre a ex-
periencia previa das persoas que o visitan
e os obxectos que se presentan é remota.
As propostas expositivas que requiren da
participación das persoas visitantes son
moi escasas (18%), aínda que sexan as
de maior potencial comunicativo e mellor
efectividade á hora de estimular e implicar
aos visitantes na conservación do patri-
monio.
Por último, destacar que o idioma pre-
dominante nos medios dos CI é o galego
(94,77%) que nalgúns casos, compar-
te protagonismo co castelán (8,50%); o
número de CI que teñen a súa informa-
ción exclusivamente en castelán é míni-
mo (5,23%). Poderíamos pensar que isto
puidera constituír un problema, porque o
60% dos visitantes a Galicia son do Esta-
do español, e só no 23,30% dos casos trá-
tase de turismo interno (INE, 2008). Mais
as queixas que se transmitiron respecto
ao idioma non son significativas en nin-
gún dos casos. Respecto ao turismo es-
tranxeiro a porcentaxe maior de visitantes
proveñen de Portugal, polo que a lingua
dominante tampouco parece un obstáculo
neste caso (16,70%) (INE, 2008).
Gráfico 8: Tipo de exposicións nos CI galegos (Baseado en M. BelCher, 1997. Elaboración propia).
119ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
Algunhas conclusións
Podemos afirmar que polo seu número e
distribución, os CI en Galicia constitúen un
importante potencial para o desenvolve-
mento turístico sostible, entendido como
o turismo que reporta beneficios aos po-
boadores dun lugar cun baixo impacto
negativo na súa cultura e no seu medio
medio ambiente.
En Galicia, o mesmo que noutros países
europeos e anglosaxóns, existen nume-
rosos equipamentos “concibidos como
unha instalación multiusos con exhibicións
interpretativas, programas audiovisuais e
outros servizos públicos” que reciben o
nome, entre outros, de Centros de Inter-
pretación nos que parece que primou a
cantidade fronte á calidade (María muñoz
e Javier Benayas, 2006: 6). Neste momento
contamos xa coas inversións máis custo-
sas, as instalacións, agora, é o memento
de potenciar unha planificación estratéxica
de uso e servizos.
Os CI galegos poderían constituír un re-
curso valioso para valorizar o patrimonio e
para desenvolver o turismo ao estar repar-
tidos por todo o territorio, abordando te-
máticas moi heteroxéneas; consideramos
que esta distribución é unha oportunidade
para coordinarse con outras iniciativas e
sumar sinerxías, porque permitiría promo-
ver produtos turísticos complementarios
de maior alcance. Ademais, contan coa
vantaxe de estar localizados no mesmo
lugar no que se atopa o recurso ou na súa
contorna inmediata, o que permite realizar
unha Interpretación do Patrimonio de ca-
lidade. Comprobamos que moitos dos CI
están directamente ligados con plans de
desenvolvemento turístico (31%), e os que
teñen outra finalidade principal (educativa,
apoio á xestión do recurso, desenvolve-
mento local ou económico), contemplan o
desenvolvemento turístico como obxecti-
vo secundario.
María muñoz e Javier Benayas (2006: 6) no
seu estudo sobre CI nos ENP sinalan que
as tasas de uso son moi baixas (entre o 10
e 0 12%); no noso caso non existen da-
tos suficientes sobre número de visitantes
á localidade e ao CI, aínda que creemos
que sería bastante similar a este estudo. A
realidade é que os CI non se coñecen, non
se divulgan ou se fai con pouca eficacia;
en moitos casos trátase de iniciativas de
pequenas corporacións locais que teñen
serias dificultades para darse a coñecer.
É preciso facer un maior esforzo en “visi-
bilizar” estes centros. Na actualidade ao
non axustarse á demanda real, están so-
bredimensionados, polo que non é preciso
facer máis inversións en crear novos cen-
tros, senón que é preciso proxectar es-
tratexias para visibilizar os que xa existen.
Tampouco se está a aproveitar o seu po-
tencial para presentar as características
identitarias a nivel local, nin dos produtos
senlleiros de alto interese para o turismo
120 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
araceli seraNtes pazos
(só o 7% céntrase nestes aspectos). A
maior parte céntranse na divulgación de
espazos naturais ou de interese histórico,
facendo uso deles un sector moi concre-
to da poboación; Freeman tilden (2006)
sinalaba no seu quinto principio a necesi-
dade de presentar o “todo” e non partes
illadas, ao tempo que é necesario dirixir-
se ao visitante como un todo e non como
un especialista nunha faceta concreta do
coñecemento. É preciso mellorar os conti-
dos da maior parte dos CI, ou actualizalos
por estar obsoletos, para que realmen-
te poden mostrar o “alma” do lugar a un
público non experto. Sería recomendable
que estas novas exposicións e exhibici-
óns potenciasen máis a interactividade e
a participación dos visitantes.
Non hai xustificación posible para ter feito
as millonarias inversións en crear ou reha-
bilitar infraestruturas para logo abandona-
las e permitir que se deterioren.
A creación dunha Rede Galega de Centros
de Interpretación permitiría realizar unha
planificación conxunta de usos e servizos,
a creación de novos produtos turísticos,
a divulgación conxunta, o intercambio de
profesionais e entre profesionais, a forma-
ción continua, a resolución colexiada de
problemas comúns e a colaboración de
cara a aumentar a calidade dos servizos, a
satisfacción dos visitantes e a calidade de
vida da poboación local.
Referencias bibliográficas
ALDRIDGE, DON (2005): “La interpretación como indicador de la convicción cultural”, Bo-letín de Interpretación, nº 12, pp. 11-21.
BROCHU, Lisa e Tim MERRIMAN (2004): La in-terpretación personal. Concetando su audiencia con los recursos patrimoniales, Singapur, NAI-Interpress.
CASTELLS, Margarida (2004): “Fortalecer la iden-tidad y transmitir un legado: la propuesta del Algonquin Provinicial Park”, Boletín de Interpretación, nº 10, pp. 15-17.
FERNÁNDEZ BALBOA, Carlos (2007). “Museos y Centros de Visitantes. Espazos para acercarnos a nuestro patrimonio”, C. Fer-nández BalBoa (coord.), La Interpretación del Patrimonio en la Argentina, Buenos Aires, Rep. Argentina, Administración de Parques Nacionales, 123-134.
FORUM BARCELONA (2004): Dialogo Turismo, diversidad cultural y desarrollo sosteni-ble, Barcelona, España, Forum Universal de las Culturas [www.barcelona2004.org/esp/banco_del_conocimiento/documen-tos/ficha.cfm?IdDoc=1448]
gonzález, Ana, Laurentino BELLO e Norberto MUÑIZ (2000): “Orientación de la em-presa turística del siglo XXI a los valores personales y los estilos de vida de los tu-ristas” em Cuadernos de Ciencias Econó-micas y empresariales, nº 39. pp. 59-86.
ham, Sam.H. (1992): Environmental Interpreta-tion: A Práctical Guide for People with Big Ideas and Small Budger, Colorado, USA, North American Press.
LOIS, Antón (2006): “Ponga un centro de interpre-tación en su vida (o en bajada)”, Boletín de Interpretación, nº 14, pp. 7-8.
MARTÍN, Marcelo (2004): “Patrimonio y Socie-dad. Interpretación y otras cuestiones en la planificación turística de las ciudades monumentales”, en Boletín Gestión Cul-tural, nº 8, pp.1-103.
MARTÍN, Marcelo (2008): La memoria está llena de olvidos. Apuntes para una interpre-tación del patrimonio en el Memorial los Merivales [www.scrib.com/doc/5001315/Articulo-Canal-de-los-Presos]
MATEOS RUSILLO, Santos (2003): “El peligroso éxito de los centros de interpretación. Una amenaza para la interpretación del patrimonio en España” en Boletín de In-terpretación, nº 8, pp. 7-9
121ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
MEIRA, Pablo e Araceli SERANTES (2005). “So-bre cultura e cultura ambiental: os “cen-tros de interpretación” invaden Galiza”, Interea visual, nº 5 (setembro), pp. 54-60.
MERRIMAN, Tim (2000): “Interpretación del patri-monio como un producto de valor aña-dido” en El Intéprete, agosto, pp.: 6-10.
MORALES, Jorge (2001): Guía práctica para la Interpretación del Patrimonio. El arte de acercar el legado natural y cutural al pú-blico visitante, Sevilla, España, Junta de Andalucía.
MUÑOZ, María e Javier BENAYAS (2006): ”Avan-ce de un estudio sobre centros de visitan-tes en España” en Boletín de Interpretaci-ón, nº 14, pp. 5-7.
SERANTES PAZOS, Araceli (2010a): A interpre-tación do patrimonio. Bases e recursos, en C. Vales (Coord), Manual de gestión de áreas protegidas para los países lusófo-nos, A Coruña, España, CEIDA y Funda-ción Biodiversidad, pp. 167-194.
SERANTES PAZOS, Araceli (2010b): “Interpreta-ción del Patrimonio, Turismo y Espazos Naturales Protegidos o como comunicar el legado natural a nuestros visitantes”, TURyDES Revista de Investigación en Tu-rismo y desarrollo local, nº8, 1-39.
SUREDA, Jaume, Francisco J. GUERRA e Marga-rida CASTELLS (2008): Interpretación del Patrimonio. Diseño de programas de ám-bito municipal, Barcelona, España, UOC.
TILDEN, Freeman (2006): La interpretación de nuestro patrimonio, Sevilla, España, Aso-ciación para la Interpretación del Patri-monio
UZZELL, David L. (1998): “Interpreting Our Heri-tage A Theoretical Interpretation”, D.L. uzzell; r. Ballantyne (eds.), Contempo-rary Issues in Heritage and Environmental Interpretation: Problems and Prospects, London, England, The Stationery Office, 11-25.
WALKER, Rob (1997): Métodos de investigación para el profesorado, Madrid, España, Morata.
122 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
FerNaNdo carceller
122 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Amor polo futbol en Benguela © Xose Manuel Malheiro
123ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011 ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 123-135
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
Turismo responsável no Bom Bom Island ResortResponsible tourism in the Bom Bom Island Resort Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Príncipe)
Resumo
Os programas de certificação têm a potencialidade de proporcionar turismo mais
sustentável através da definição de standards e avaliação de desempenhos. Permitem,
ainda, ajudar a distinguir ecoturismos genuínos, protegendo a integridade deste conceito.
O Bom Bom Island Resort (BBIR) está situado a norte da Ilha do Príncipe, em São Tomé e
Príncipe, no Golfo da Guiné. Actualmente, o BBIR encontra-se num grande processo de
mudança, sendo um dos principais objectivos elevar a qualidade do resort, destacando-o
ao nível da sustentabilidade e transformando-o numa referência internacional de boas
práticas. Pretende-se desenvolver e aplicar uma política de turismo responsável, fazer
parte de e apoiar a economia local, promover e proteger o património natural e cultural,
apoiar e investir na conservação do destino e elevar os standards de qualidade do
resort. Com o projectar e desenvolver desta transformação tornou-se evidente que um
processo de certificação seria totalmente enquadrável e oportuno. Uma vez iniciado este
processo e consoante os resultados atingidos é intuito do BBIR procurar um programa
de certificação, que se enquadre nos seus objectivos e que permita avaliar e comprovar
os esforços e empenho de sustentatibilidade de toda a equipa do resort.
Abstract
Certification programs have the potential to provide a more sustainable tourism through
the definition of standards and evaluation of performances. They also help distinguish a
genuine ecotourism (authentic ecotourism), protecting the integrity of this concept. The
Bom Bom Island Resort, BBIR? Is located at the northern end of Príncipe Island, in Sao
Tome and Principe, in the Gulf of Guinea. Currently, the BBIR is in a major change process,
being one of the major objectives to raise the quality of the resort, making stand out the
level of sustainability and transforming it into an international reference of good practice.
The intention is to develop and implement a policy of responsible tourism, form part of
and support the local economy, promote and protect the natural and cultural heritage,
supporting and investing in the conservation of the destination and raise the standards
of quality of the resort.With this process of transformation is obvious that a certification
process would fit perfectly. Once BBIR have started this process and in accordance with the
results obtained, will try to obtain a certification program that meets your objectives and to
evaluate and verify the efforts and commitment of the sustainability of the whole equipment
of the resort.
Palabras chave
Turismo sustentável, conservação, processo de certificação, estandards de qualidade.
Key-words
Sustainable tourism, conservation, certification process, quality standards.
124 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Sustentabilidade, qualidade no turismo e certificação
Com mais de 900 milhões de pessoas a
viajar todos os anos (R.A., 2009) o turis-
mo tornou-se na indústria em maior cres-
cimento do mundo; contudo, ao mesmo
tempo que proporciona prazer e rendi-
mento a milhões de pessoas, também
pode potenciar stress em ecossistemas
frágeis (CBD, 2002).
As actividades turísticas requerem muitas
infra-estruturas, como, por exemplo, ho-
téis, restaurantes, transportes, estradas
ou estacionamentos, as quais podem, na
sua construção e manutenção, trazer con-
sequências negativas, tais como desen-
volvimento descontrolado, aumento de
níveis de poluição, destruição de habitats
naturais, remoção de vida selvagem e in-
fluências indesejadas nas culturas locais
(BlaCk & CraBtree, 2007; honey M. , 2002).
No entanto, as actividades turísticas tam-
bém criam postos de trabalho, geram re-
ceitas, incentivam a preservação, criam
condições de conservação, de redução
de ameaças à biodiversidade, melhoram
a prestação de serviços às comunidade
locais, contribuem para a educação, for-
mação e respeito quer pelas comunida-
des, quer pelos valores ambientais (CBD,
2004). O turismo tem a potencialidade de
gerar muitos benefícios, mas este poten-
cial apenas se concretizará se o turismo
for gerido cuidadosamente, de forma a
MadaleNa patacho
garantir que os impactos negativos sejam
mínimos e os positivos se maximizem (we-
aring & neil, 2009).
O desenvolvimento sustentável, descrito
no Bruntland Report (1987), é um tipo de
desenvolvimento que atinge as necessida-
des do presente sem comprometer a ca-
pacidade das gerações futuras de atingir
as suas necessidades. O Tripel bottom line
é um conceito de gestão sustentável que
passou a ser encarado como uma práti-
ca de negócio recomendada. Inclui três
pilares principais, todos eles igualmente
importantes, para a sobrevivência de um
turismo de qualidade. São estes: a quali-
dade (1º pilar), a saúde, higiene e seguran-
ça (2º pilar) e a sustentabilidade ambiental,
social e económica (3º pilar) (TIES, 2004;
R.A., 2009; elkington, 1997). Para o suces-
so de um produto de turismo é necessário
encontrar formas de aplicar os princípios
de sustentabilidade ao turismo.
Existem vários tipos de iniciativas e ferra-
mentas da qualidade que permitem ajudar
a alcançar estes objectivos. Estas podem
ser obrigatórias, como a legislação, re-
gulamentações ou licenças (a cargo dos
Governos) (honey & rome, 2001), ou volun-
tárias, que incluem desde códigos de con-
duta, prémios de excelência, sistemas de
gestão ambiental, guias de boas práticas,
auto-compromisso e auto-declarações,
programas de certificação para entidades
e profissionais e acreditação, ou outros
menos conhecidos, como cartas de tu-
125ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
rismo sustentável, assistência técnica ou
ajudas internacionais (BlaCk & CraBtree,
2007.b; STSC, 2003).
A certificação é um “procedimento volun-
tário que avalia, monitoriza e dá uma ga-
rantia escrita de que um negócio, produto,
serviço, atracção, destino, excursão, pres-
tador de serviços, processo ou sistema
de gestão está de acordo com exigências
específicas. Premeia, através de um logo
comercializável ou selo, os que cumprem
ou ultrapassam standards base, ou seja,
os que cumprem no mínimo a legislação,
nacional ou regional, bem como outros
standards estabelecidos, declarados e ne-
gociados pelo programa” (honey & rome,
2001, pp. 5). Este tipo de ferramenta da
qualidade apresenta diversas vantagens
não só para os consumidores como tam-
bém para os governos, ambiente e comi-
nudade local. Estas ferramentas permitem
aos consumidores reconhecer e escolher
produtos ou serviços que sejam responsá-
veis ambiental e socialmente, ou seja, os
produtos genuínos. Em termos gerais, au-
menta o conhecimento e reconhecimento
de boas práticas e de actividades respon-
sáveis, contribui para a divulgação e edu-
cação dos turistas quanto a problemas
ambientais e sociais de um local, permitin-
do-lhe agir com mais respeito e/ou contri-
buir para possíveis soluções. Os negócios
certificados tendem, ainda, a oferecer ser-
viços de melhor qualidade (sharPley, 2001;
Font & triBe, 2001).
Benefícia os Governos Uma vez que a cer-
tificação ajuda a proteger nichos de mer-
cado, como destinos de ecoturismo ou tu-
rismo sustentável, especialmente quando
a credibilidade do destino está ameaçada
por grenwashing. Eleva os standards da
indústria em termos de saúde, ambiente e
estabilidade social, ao mesmo tempo que
diminui custos de regulamentação e de
protecção. Ao ser exigida a contribuição
e benefício da economia local, pode aju-
dar à redução da pobreza, especialmente
em áreas rurais e menos desenvolvidas
(TIES, 2004; diamantis & westlake, 2001).
A comunidade local pode ser beneficiada
pela protecção das suas áreas naturais e
culturais, bem como, pela criação de pos-
tos de trabalho, através do investimento
no desenvolvimento sustentável (STSC,
2003). Isto porque, por exemplo, as certifi-
cações de ecoturismo exigem a protecção
do ambiente, a minimização de impactos,
o respeito pela comunidade local e pela
cultura e a garantia de benefícios reais,
económicos e sociais. Se um negócio for
economicamente sustentável e oferecer
qualidade de serviço que garanta a sua
sustentabilidade é provável que continue
a oferecer benefícios a longo prazo, sendo
esta uma mais-valia para as comunidades
(diamantis & westlake, 2001).
Relativamente ao ambiente, a certificação
é um meio de garantir o investimento na
conservação através de apoios directos
ou financeiros; de preservar a biodiver-
sidade e todos os seus valores naturais
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
126 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
associados e de alertar, envolver e sensi-
bilizar as pessoas, quantos aos seus va-
lores e possíveis ameaças (STSC, 2003).
A comunidade local pode, assim, utilizar
esta ferramenta para determinar o tipo
de actividades turísticas que ajudaram a
maximizar os benefícios positivos e a mi-
nimizar os impactos negativos do turismo
(CraBtree, o’reilly, & worBoys, 2002).
Funcionamento da certificação
Existem determinados órgãos que criam
os programas de certificação (entidade
financiadora), como, por exemplo, ONG’s
ou Associações Ambientais, que preten-
dem influenciar o desempenho ambiental
da indústria, especialmente em subsec-
tores que sejam identificados como pro-
blemáticos. São estes órgãos que, nor-
malmente, financiam os programas de
certificação e que contratam uma equipa
ou empresa (de peritos em gestão de pro-
jectos, etiquetas, indicadores, marketing,
entre outras importantes funções), que
irá actuar como órgão avaliador (Font X.,
2002). A preparação do esquema dos
standards exigidos, dos indicadores da
etiqueta e dos manuais de avaliação são
propostos por outro órgão externo (órgão
certificador) que será, igualmente, contra-
tado pela entidade financiadora (Font X.,
2002). O processo da certificação envolve
5 passos essenciais, esquematizados na
Figura (1), com base no modelo Font, X.
(2001).
MadaleNa patacho
Figura 1. Processo de certi-ficação e seus intervenien-tes (Font X. , 2001).
127ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Em primeiro lugar está a determinação dos
standards (1) que os candidatos devem
cumprir. São, então, elaborados standar-
ds imparciais, relevantes para a indústria
e alcançáveis por uma proporção da mes-
ma (issaVerdis J., 1998). Parte do processo
inclui determinar indicadores que podem
aferir os standards de forma credível e efi-
ciente, através da variedade de candidatos
para os quais se destina, ou seja, depen-
dem do foco do programa (Font & harris,
2004; Font, sanaBria, & skinner, 2003).
Após a criação dos standards e indicado-
res, os candidatos podem submeter-se à
avaliação (2), passando por um processo
de examinação, aferição e de determina-
ção da sua conformidade com os requisi-
tos pré definidos, ou seja, avaliação dos
indicadores por um avaliador ou auditor
(Font x., 2002; toth, 2002). É claro que o
processo de avaliação irá variar de acordo
com os indicadores, já que estes vão de-
terminar o tipo de provas necessárias para
a aferição. A avaliação em si pode consis-
tir em diversos métodos, como, por exem-
plo, uma visita ao local, uma revisão de
documentos de gestão e/ou avaliação de
impactos. O método de avaliação utilizado
irá, em parte, determinar os custos e tam-
bém a credibilidade do programa (Font x.,
2002). É muito importante que, neste pas-
so, se evitem conflitos de interesses entre
os intervenientes, essencialmente por uma
questão de credibilidade (sanaBria, 2002).
O passo seguinte é, então, a atribuição
da certificação (3). Se a avaliação for bem
sucedida, o candidato é certificado como
tendo alcançado os standards, ou seja,
correspondendo aos indicadores exigidos
(Font, sanaBria & skinner, 2003). As audi-
torias garantem a validade das compo-
nentes da certificação e a aplicação das
medidas de melhoria de desempenho; re-
presentam a situação ideal onde um negó-
cio estabeleceu um benchmark operacio-
nal, tornou-se certificado, está a actuar no
nível de boas práticas, conduz auditorias
internas regulares e está sujeito a audito-
rias externas que verifiquem o nível do seu
desempenho (issaVerdis J., 1998).
O órgão certificador pode ser sujeito a um
processo de reconhecimento através de
acreditação (4), ou seja, verificação da sua
capacidade de certificar empresas e/ou
produtos. Este é um meio que garante que
o órgão certificador efectuou a sua tare-
fa correctamente (sanaBria, 2002), no qual
uma entidade independente de qualquer
órgão certificador garante que o esquema
de certificação, em si, cumpre standards
e métodos apropriados, ou seja, “um pro-
grama de acreditação certifica os certifica-
dores” (honey & rome, 2001: 61). Certifica-
ções eficientes requerem acreditação. O
objectivo geral é que o selo da certificação
seja reconhecido pelos consumidores e
canais ou meios de distribuição e consi-
derado como uma mais-valia, que leva à
sua aceitação no mercado (Font, sanaBria,
& skinner, 2003).
O passo final na certificação é o seu re-
conhecimento e aceitação (5); o propósi-
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
128 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
to destes sistemas é conduzir a um reco-
nhecimento e aceitação pela indústria de
standards fortes e voluntários, atingidos
por uma massa crucial de intervenientes,
e pelo mercado como um símbolo de qua-
lidade e uma diferença significativa que
influencia o comportamento dos consumi-
dores (Font x., 2002; toth, 2002). Por nor-
ma, as certificações têm uma determinada
validade, período após o qual os candida-
tos são sujeitos a novas auditorias, que
são as verificações e avaliações metodoló-
gicas, documentadas, periódicas e objec-
tivas, que determinam que a entidade (por
exemplo, empresa, produtos, programa,
individual ou destino) mantém as exigên-
cias do programa (honey & rome, 2001).
Ao órgão certificador compete, ainda, a
promoção da etiqueta ecológica a pos-
síveis candidatos, de forma a criar uma
massa crítica que permita economias de
escala no processo de verificação (Font
X. , 2002). Os objectivos das etiquetas
ecológicas são, normalmente, melhorar o
desempenho ambiental dos candidatos,
variando bastante entre programas os
meios pelos quais estas melhorias podem
ser atingidas (Font X. , 2001). O órgão ava-
liador tem a dificuldade de operacionali-
zar os indicadores e, neste ponto, podem
encontrar-se algumas limitações dos pro-
gramas (IssaVerdis J. , 2001). Nem todas as
etiquetas ecológicas seguem o processo
completo, demonstrando algumas falhas
que podem levantar questões sobre as
perspectivas do sector (Font X. , 2002).
Global Sustainable Tourism Council
“Promoting the widespread adoption
of global sustainable tourism stan-
dards to ensure the tourism industry
continues to drive conservation and
poverty alleviation”
O Global Sustainable Tourism Council
(GSTC) é um organismo internacional
que pretende promover o conhecimento
e compreensão de práticas de turismo
sustentável, promovendo a adopção dos
princípios universais de turismo sustentá-
vel e a procura de viagens sustentáveis. O
GSTC, procura alcançar objectivos atra-
vés dos seus diversos programas ligados
à criação de standards internacionais, aos
destinos, à formação e educação, aos
mercados de turismo e à acreditação. É
constituido por um grupo de membros
muito diversificado e global, incluindo as
agências das Nações Unidas, empresas e
agências de viagens líderes de mercado,
operadores turistícos, conselhos de turis-
mo regionais, pessoas a título individual e
comunidades.
Com o contínuo e acelerado crescimen-
to da indústria do turismo torna-se cada
vez mais evidente a necessidade de uma
interligação multidisciplinar entre o meio
ambiente e as comunidades receptoras.
Embora a consciência/conhecimento dos
turistas/consumidores seja cada vez maior
MadaleNa patacho
129ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
existe, ainda, alguma falta de compreen-
são do significado de turismo sustentável.
O GSTC pretende clarificar as ambiguida-
des em torno das possíveis ameaças que
o turismo pode criar no meio ambiente,
na cultura e nas comunidade locais dos
destinos turísticos, ao mesmo tempo que
procura explorar e propiciar os impactos
positivos, abordando questões como a re-
dução da pobreza e a preservação natural
e cultural.
Global Sustainable Tourism Criteria (GSTC)
A Global Partnership for Sustainable Tou-
rism Criteria lançada pela R.A., UNEP,
United Nations Foundation e pela Uni-
ted Nations World Tourism Organization
(UNWTO) criou um conjunto de standards
mínimos gerais e globais para o turismo
sustentável, intitulado Global Sustainable
Tourism Criteria (GSTC). Os GSTC foram
oficialmente lançados na Global Conser-
vation Conference, que teve lugar em Bar-
celona, em 2008. Destinam-se a negócios
de turismo e iniciativas de classificação,
com o intuito de proporcionar uma es-
trutura comum a todos e a compreensão
das práticas de turismo sustentável. Esta
parceria pretende combater eficazmente
greenwashing, maximizar os benefícios
sociais e económicos do turismo nas co-
munidade locais, fortalecer a confiança
dos clientes em produtos de turismo “gre-
en” e fomentar as práticas de turismo sus-
tentável (TSC, 2009).
No centro de acção do GSCT estão os
Global Sustainable Tourism Criteria e os
Critérios para destinos turísticos. Estes
são princípios orientadores e requisitos
mínimos que qualquer negócio ou desti-
no turístico deve aspirar alcançar, a fim de
proteger e sustentar os recursos naturais e
culturais do mundo.
A existência de um conjunto universal de
standards para o turismo sustentável e
ecoturismo ajudará as certificações exis-
tentes, o mercado do turismo e os clientes
a estabelecer uma estrutura de compre-
ensão mútua, cooperação e garantia de
qualidade (Patacho, Madalena; 2010). A
sustentabilidade é imperativa para todos
os intervenientes do turismo e deve-se
traduzir de palavras em acções.
A ilha do Príncipe e o Bom Bom Island Resort
A Ilha do Príncipe é um local único para
muitos, ainda desconhecido. Situado no
Golfo da Guiné, esta ilha representa um lo-
cal de riquezas naturais inigualáveis, uma
jóia ecológica com uma floresta tropical
imaculada.
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
130 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
O Bom Bom Island Resort (BBIR) está si-
tuado a norte na Ilha do Príncipe, em São
Tomé e Príncipe. Foi construído no final
da década de 80 e desde então tornou-
-se numa referência internacional dentro
do mercado de turismo de praia e pesca.
Actualmente, o BBIR encontra-se num
grande processo de mudança, sendo um
dos principais objectivos elevar a quali-
dade do resort, destacando-o ao nível da
sustentabilidade e transformando-o numa
referência internacional de boas práticas.
Pretende-se desenvolver e aplicar uma
política de turismo responsável, fazer par-
te de e apoiar a economia local, promover
e proteger o património natural e cultural,
apoiar e investir na conservação do desti-
no e elevar os standards de qualidade do
resort.
A qualidade é considerada um factor cha-
ve no sucesso de um destino e negócio
turístico; é, portanto um elemento essen-
cial de estratégia. Melhorar a qualidade e
aumentar a satisfação dos visitantes per-
mite atingir melhores resultados e contri-
bui para a competitividade, sendo este um
dos objectivos do BBIR. O BBIR procura
elevar os standars da qualidade ao mesmo
tempo que promove viajens responsáveis
para áreas naturais que conservem o am-
biente e promovam o bem-estar da comu-
nidade local, associado a três princípios
gerais: benefícios para a conservação da
natureza, para a comunidade local e eco-
nómicos.
Figura 2: Bom Bom Island Resort.
Política de turismo responsável no BBIR
Considerando o carácter natural, socio-
-económico, histórico e patrimonial da
Ilha do Príncipe e o seu potencial turístico
e tendo como principal objectivo o com-
promisso para o desenvolvimento susten-
tável da Ilha do Príncipe, o BBIR pretende
compromete-se na procura e implementa-
ção de um modelo de turismo responsá-
vel. Assim sendo, entendemos por turismo
responsável, todas as práticas que contri-
buam para o posicionamento competitivo
do BBIR no mercado turístico, assentes na
conservação e uso sustentável dos recur-
sos naturais, culturais e sociais.
A nossa missão na Ilha do Príncipe, assu-
mirá o compromisso de participar activa-
mente na implementação de 10 Princípios
que se traduzem nas seguintes acções:
• Reconhecer que a sustentabilidade do
turismo na Ilha do Príncipe depende de
todos.
MadaleNa patacho
131ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
• Envolver as comunidades locais na or-
ganização do sector do turismo e nos
processos de tomada de decisão.
• Assegurar que nas actividades econó-
micas ligadas ao turismo sejam prosse-
guidos os princípios do comércio justo
e asseguradas oportunidades de parti-
cipação dos agentes económicos e so-
ciais locais.
• Garantir que uma percentagem dos re-
sultados económicos do BBIR sejam
efectivamente alocados ao ao desen-
volvimento social e actividades de inte-
resse social.
• Minimizar o impacto ambiental e social.
• Melhorar as experiências emocionais
dos turistas que possibilitem um rela-
cionamento profundo com a população
local e maior compreensão cultural, so-
cial e local.
• Promover acções de comunicação di-
recta com os turistas que visitem o Prín-
cipe, que evidenciem o carácter genuí-
no da Ilha e das suas gentes.
Processo de Certificação do Bom Bom Island Resort
Considerando os objectivos e missão de
turismo responsável do BBIR e de forma
a implementar estas medidas e conceitos
pretende-se seguir as recomendações
da United Nations Conference on Envi-
ronment and Development (UNCED, Rio
1992), e as diversas linhas orientadoras
de programas da Organização mundial
de turismo (World Tourism Organization) e
da UNESCO relativos a desenvolviemnto
sustentável e protecção do património cul-
tural e natural. Orientando-se pelos prínci-
pios do “Charter for Sustainable Tourism”
(World Conference on Sustainable Tourism;
Islas Canarias) e pelos Global Sustainable
Tourism Criteria.
Uma vez iniciado este processo e con-
soante os resultados atingidos é intuit do
BBIR procurar um program de certifica-
ção, que se enquadre nos seus objectivos,
ou seja, um programa que procure ajudar
centros hoteleiros a alcançar estes objec-
tivos através da participação na sustenta-
bilidade do destino aplicando uma atitude
responsável como negócio e também en-
volvendo e influenciando os seus clientes.
Através deste processo será então possí-
vel reconhecer oficialmente os esforços e
as metas atingidas pelo BBIR.
De forma a faclitar este processo e ten-
do em conta a sintonia dos objectivos do
BBIR e de algumas certificações de sus-
tentabilidade na área do turismo, o BBIR
está neste momento a desenvolver os
passos comuns de um processo de certifi-
cação. Este processo no futuro facilitará a
eventual certificação do Resort.
O processo de certificação de uma unida-
de hoteleira candidata a certificações de
sustentabilidade implica um conjunto de
passos a desenvolver, são estes:
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
132 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
• Diagnóstico inicial no qual se elabora
uma pesquisa e diagnóstico da situ-
ação actual do candidato de forma a
avaliar o seu grau de conformidade em
relação aos requisitos/standards que se
pretende alcançar.
• Implementação dos requisitos exigidos
pela certificação, incluindo:
o Assumir um compromisso através da
elaboração de uma política de susten-
tabilidade. No desenvolvimento desta
política de sustentabilidade deve-se
assumir um compromisso de evitar
impactos negativos e maximizar os
impactos positivos nas políticas e ac-
ções do negócio. Deverão ser sempre
tidos em conta os impactos ambien-
tais e sociais locais e a sensibilidade
do meio ambiente envolvente.
o Desenvolver um Plano de Acção
para a Sustentabilidade com base
nos resultados da pesquisa de diag-
nóstico de forma a identificar as me-
lhorias necessárias para atingir os
standards da certificação.
• Auditoria interna: quando são adoptados
os requisitos mínimos para os standards
pretendidos será feita uma auditoria inter-
na. Neste auditoria podem ser identifica-
dos alguns pontos que terão de ser corri-
gidos a fim de alcançar a certificação.
• Auditoria externa: um auditor qualifica-
do realizar uma auditoria externa. Este
tipo de avaliação (3º grau) permitem as-
segurar a imparcialidade e credibilidade
da certificação.
• Os conteúdos da auditoria serão então
analisados de forma a determinar, com
base nos objectivos concretizados pelo
candidato, se pode alcançou os seus ob-
jectivos e consecutivamente poderá re-
ceber a certificação ou se, pelo contrário,
ainda necessita de melhorias antes de re-
ceber a certificação. Anualmente ou bia-
nualmente (consuante as certificações) o
candidato é re avaliado e poderá ou não
receber a renovação anual da mesma.
Os requisitos e standars que o BBIR pre-
tende podem ser agrupados em 5 pontos
principais, são estes:
• A preservação do património natural,
cultural e paisagístico.
• O desenvolvimento económico e social
da comunidade local.
• A contribuição da entidade para a qua-
lidade de vida dos trabalhadores.
• A conservação do meio ambiente.
• A satisfação dos clientes relativamen-
te ao seu envolvimento no sistema e a
qualidade do serviço.
O primeiro ponto refere-se aos Instrumen-
tos de Política de Turismo Responsável
e inclui a criação de uma Política de tu-
rismo responsável e de um Plano de ac-
ção. O Plano de Acção significa preparar,
documentar e implementar um plano de
acção baseado na Política de Turismo
Responsável, estabelecer as prioridades
MadaleNa patacho
133ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
e objectivos especificos que têm que ser
cumpridos de forma a alcançar os com-
promissos de sustentabilidade assumidos.
Nesta categoria serão também abordados
os temas de motivação do staff, formação
e capacitação e marketing responsável.
O segundo ponto está relacionado com a
Conservação e património cultural. Procura
asegurar a integração/participação na cul-
tural do destino; a participação na conser-
vação dos recursos culturais e promover o
enriquecimento dos visitantes sobre o des-
tino e cultura local, entre outros tópicos.
O desenvolvimento económico e social do
destino é abordado no ponto três, onde são
avaliados, entre outros, a promoção do de-
senvolvimento económico e social da co-
munidade local, bem como a actitude res-
ponsável para com os funcionários do hotel.
O quarto ponto é dedicado à conservação
ambiental, é necessário que sejam imple-
mentados e monitorizados sistemas de
gestão de consumos por exemplo gestão
e controlo de energia, água e resíduos;
gestão e controlo do consumo de produ-
tos. Neste ponto são também abordados
os temas de protecção da paisagem e so-
los; gestão e controlo de gestão de produ-
tos e poluição luminosa.
O último ponto, satisfação dos clientes e
envolvimento no sistema de turismo res-
ponsável, mais relacionada com a quali-
dade, participação e envolvimentos dos
turistas. Pretende-se criar e implementar
códigos de conduta, incentivando com-
portamentos responsáveis dos turistas in
loco e acesso a informação e sensibiliza-
ção sobre o destino.
Este processo, em termos gerais, implica a
criação e implementação de um plano de
acção que abranja todos os 5 pontos com
base na Pólitica de Turismo Responsável
estabelecida. Este é um processo conti-
nuo com revisoes e avaliações anuais que
no final, caso os standars pré definidos
sejam atingidos e devidamente compro-
vados com sucesso permite a atribuição
e reconhecimento por uma certificação de
sustentabilidade.
Para que se possa atingir todos estes
objectivos e concretizar este processo o
BBIR já inciou algumas medidas e acções.
Alguns exemplos do que já está a ser im-
plementado são: um plano de gestão de
resíduos que implica não só a implemen-
tação de um processo de redução, reco-
lha, separação e reutilização de resídous,
bem como formação do staff e aquisição
de equipamentos próprios. Além deste
processo é necessário encontrar soluções
para os resídous finais, uma vez que em
toda a ilha não existe sistema de recolha
e tratamentos de resíduous. Estão a ser
desenvolvidos programas de formação
sobre uso de água e energia, ao mesmo
tempo que se aplicam medidas de redu-
ção de gastos e sensibilização dos clien-
tes, de modo a participarem também no
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
134 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
processo de sustentabilidade do BBIR. A
recuperação dos jardins do resort incluem
essencialmente o uso de flora local, a não
utilização de produtos químicos e poluen-
tes e a instalação de um sistema de produ-
ção e utilização de composto. O BBIR tem
trabalhado e desenvolvido acções junto
da comunidade local, não só para o apoio
ao seu desenvolvimento mas também
para assegurar o investimento directo na
economia local. Sempre que possível as
compras são feitas localmente e procura-
-se introduzir e promover elementos da
cultura local nas instalações do resort. Na
recepção do BBIR dispomos de stands de
venda de produtos locais e de um guia de
divulgação dos produtos que se podem
adquirir na Ilha, o local de venda e com-
pra directa aos produtores, sem que haja
intermediários.
O BBIR encontra-se neste momento na
fase de planificação e estabelecimento de
metas a alcançar. A certificação será um
meio de efectivamente quantificar e com-
provar as metas desejáveis para o resort.
No entanto, este será um grande desafio
uma vez que falamos de um hotel com 20
anos de existência, situado num local mui-
to remoto, com díficil acesso e com gran-
des limitações de insfraestruturas exter-
nas. Será um processo muito interessante
e importante no que respeita o desenvol-
vimento e preservação das riquesas deste
local único, a Ilha do Príncipe.
Figura 3: Bom Bom Island Resort Restaurante e Bar.
Bibliografia
Black, R., & Crabtree, A. (2007). Setting the Con-text: Quality in Ecotourism. In Quality As-surance and Certification in Ecotourism, Ecotourism Book Series nº5 (pp. 6-7). CAB International.
CBD. (2002). Biological Diversity and Tourism: De-velopment of Guidelines for Sustainable Tourism in Vulnerable Ecosystems. Publi-shed by the Secretariat of the Convention on Biological Diversity.
CBD. (2004). Convention on Biological Diversity. Obtido em Janeiro de 2010, de http://www.cbd.int/convention/convention.shtml
Crabtree, A., O’Reilly, P., & Worboys, G. (2002). Setting a worldwide standard for eco-tourism: sharing expertise in Ecotourism Certification: Developing an International Ecoutourism Standard. World Ecotourism Summit. Québec: EAA, NEAP and Co--Operative Research Center for Sustaina-ble Tourism of Australia.
Diamantis, D., & Westlake, J. (2001). Ecolabelling in the Context of Sustainable Tourism and Ecotourism. In R. BUCKLEY, & X. FONT, Tourism Ecolabelling. Certification and Promotion of Sustainable Management (pp. 27-40). Wallingford, UK: CABI Pu-blishing; CAB International.
Elkington, J. (1997). Cannibals with Forks: The Triple Bottom Line of 21st Century Busi-ness. Oxford: Capstone Publishing.
Font, X. (2002). Environmental Certification in Tourism and Hospitality: progress, pro-cess and prospects. Elsevier Science , pp. 197-205.
MadaleNa patacho
135ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Font, X. (2001). Regulating the Green Message: the Players in Ecolabelling. In X. F. Bu-ckley, Tourism Ecolabelling Certification and Promotion of Sustainable Manage-ment (pp. 1-15). Wallingford,UK: CABI Publishing.
Font, X., & Harris, C. (2004). Rethinking Standards from Green to Sustainable. Annals of tou-rism Research, vol 31, Nº4 , 986 -1007. Elsevier.
Font, X., & Tribe, J. (2001). Promoting Green Tou-rism: the Future of Environmental Awards. International Journal of Tourism Resear-ch. 3, , pp. 9-21.
Font, X., Sanabria, R., & Skinner, E. (2003). Sus-tainable Tourism and Ecotourism Certifi-cation: Raising Standards and Benefits. Journal of Ecotourism. Vol. 2, No. 3 , pp. 213- 218.
Honey, M. (2002). Ecotourism & Certification: Set-ting Standards in Practice. Washington: Island Press.
Honey, M., & Rome, A. (2001). Protecting Paradi-se: Certification Programs for Sustainabel Tourism and Ecotourism .
Issaverdis, J. (1998). Tourism industry accredita-tion – a comparative critique of develop-ments in Australia. Melbourne, Australia: MBus thesis, Victoria University.
Issaverdis, J. (2001). The Pursuit of Execellence: Benchmarking, Accreditation, Best Prac-tice and Auditing. In D. B. Weaver, The Encyclopedia of Ecotourism (pp. 580-593). Wallingford, UK: CABI Publising.
Patacho, Madalena (2010). Comparação de pro-gramas de Certificação em Ecoturismo. Dissertação de Mestrado em Gestão e Conservação de Recursos Naturais, Uni-versidade de Évora e Instituto Superior de Agronomia. Évora.
R.A. (2009). Rainforest Alliance. Obtido em 31 de 8 de 2009, de http://www.rainforestallian-ce.org/tourism.cfm?id=main
Sanabria, R. (2002). Accreditation: Certifying the Certifiers. In M. Honey, Ecotourism & Certification: setting standards in practi-ce (pp. 325-356). Washington, DC: Island Press.
Sharpley, R. (2001). The Consumer Behaviour Context of Ecolabelling. In R. Buckley, & X. Font, Tourism Ecolabelling. Certifica-tion and Promotion of Sustainable Ma-nagement (pp. 41- 56). Wallingford, UK: CABI Publishing, CAB International.
STSC. (2003). Raising the Standards and Benefits
of Sustainable Tourism and Ecotourism Certification. STSC Final Report.
TIES. (2004). A Simple User’s Guide to Certi-fication for Sustainable Tourism and Ecotourism, hand book 1, 3th edition. Washington: Center on Ecotourism and Sustainable Development.
Toth. (2002). Exploring the Concepts Underlying Certification. In M. Honey, Ecotourism & Certification Setting Standards in Practi-ce (pp. 73-100). Washington, DC: Island Press. TSC. (2009). The Global Sustaina-ble Tourism Criteria. Obtido em 10 de 1 de 2010, de http://www.sustainabletou-rismcriteria.org/
UNEP/WTO. (2002). World Ecotourism Summit Final Report. The Québec Declaration on Ecotourism. Québec, Canada: World Tou-rism Organization;
http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/WE-Bx0078xPA-EcotourismSummitEN.pdf.
Wearing, S., & Neil, J. (2009). Ecotourism: Im-pacts, Potentials and Possibilities? Se-cond Edition. Oxford, UK: Elsevier Ltd.
Charter for Sustainable Tourism (1995). World Conference on Sustainable Tourism. Lan-zarote, Islas Canarias, Espanha. http://www.gdrc.org/uem/eco-tour/charter.html
Sites consultados
http://www.bombomprincipe.comhttp://www.ecotourism.org/http://www.gstcouncil.org/http://www.gstcouncil.org/sustainable-tourism-
-gstc-criteria/criteria-for-hotels-and-tour--operators.html
http://www.obopark.com/pt/saotomeprincipe/na-tionalparks.html
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
136 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12136 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Moendo mandioca en Lepi (Angola) © Xose Manuel Malheiro
137ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011 ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 137-155
ISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
Levadas da Ilha da Madeira. Da epopeia da água ao nicho de turismo ecológicoIsland Madeira’s irrigation channels. Of the epic water to the niche eco-tourism Raimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal)
Resumo
As íngremes escadarias de poios (socalcos) e as levadas são as mais belas peças do
património cultural da Ilha da Madeira e a expressão viva de como foi possível a intervenção
humana sem criar rupturas significativas no funcionamento dos ecossistemas. Com a
construção dos pequenos tabuleiros de solos aráveis e a irrigação das terras mais secas
e quentes do sul, sucessivas gerações conseguiram edificar espectaculares paisagens
humanizadas, dignas de provocar admiração e impor respeito aos visitantes. As levadas
desvendam uma Madeira majestosa que escapa ao turista apressado e ao residente
acomodado ao automóvel. Através delas é possível descobrir recantos de beleza
indescritível e estudar uma flora rica em espécies únicas no mundo. A Ilha da Madeira
tem enormes potencialidades no Turismo de Pedestrianismo. A criação de novos
percursos recomendados e a beneficiação contínua dos já disponíveis são essenciais
para atrair visitantes, que nas férias associam o lazer ao saber e estão disponíveis para
gastar dinheiro em programas de descoberta da Natureza. O investimento na criação
de novos percursos deve ser complementado com a monitorização da capacidade de
carga, com o objectivo de garantir a conservação dos valores prioritários do património
natural e cultural, essenciais para a perenidade deste nicho de turismo.
Abstract
The agricultural terraces and irrigation channels are the most valuable items of Madeira’s
cultural heritage and the living expression of how human intervention was possible without
causing significant damage to the functioning of the local ecosystems. Through the
construction of small terraces of arable soil, and the irrigation of the island, past generations
created spectacular humanised landscapes worthy of the admiration and respect of the
visitor. The irrigation channels (levadas) reveal a majestic Madeira which remains hidden
from the eye of the hurried tourist or the resident over-dependent on the motor car. Walking
along the irrigation channels it is possible to discover spots of indescribable beauty, to
tread the most idyllic landscapes and to admire the rich flora of Madeira, with plants which
are unique in the world. Madeira Island has a huge in pedestrian tourism. The creation of
new recommended routes and continuous improvement of those already available are
essential to attract visitors who associate the holiday’s leisure to learn and are available for
spending money on programs to discover nature. The investment in the maintenance and
signaling pathways should be complemented with the monitoring of load capacity, with
the aim of ensuring the conservation values of natural and cultural heritage, essential to the
sustainability of this tourism niche.
138 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Introdução
Que mais lhe agradou na Madeira? Pergun-
tava a Secretaria Regional do Turismo num
inquérito distribuído aos turistas em 1983.
De entre 18 respostas possíveis, 35,7 %
dos inquiridos assinalaram a beleza natural
como o factor que mais agrado lhes cau-
sara durante a estadia. Em segundo lugar,
com 13,6 %, foi registada a amabilidade
dos residentes, surgindo na terceira posi-
ção o clima com 12,4 %. As flores agrada-
ram 7,8 % dos inquiridos, um pouco menos
do que os bons hotéis, que conseguiram
arrecadar 8,4 % das respostas.
Um estudo realizado para a mesma Se-
cretaria Regional, entre 7 de Dezembro
de 2009 e 4 de Janeiro de 2010, “com o
objectivo de obter o perfil do turista da
Madeira e estimar o gasto turístico neste
destino”, revelou que o motivo principal da
viagem em férias à Madeira foi o contacto
com a natureza (34%). Depois, por ordem
decrescente, foram referenciadas as se-
guintes motivações: sol e mar (21%); cultu-
ra (13%); visita a familiares/amigos (11%);
gastronomia (10%); city & short break (7%);
descanso (3%); golfe (1%); touring (1%).
São quase coincidentes os números reve-
lados pelos dois estudos, não obstante os
raiMuNdo quiNtal
Palavras chave
Ilha da Madeira, Laurissilva, Paisagem Natural, Paisagem Agrária, Levadas, Veredas, Percursos Pedestres.
Key-words
Madeira Island, Laurisilva, Natural Landscape, Agriculture Landscape, Levadas, Footpaths, Walks.
27 anos de intervalo. A Natureza constitui
o principal atractivo turístico da Madeira.
Mas para conhecer os mais deslumbran-
tes recantos é preciso andar a pé pelas
levadas e pelas veredas que sulcam a Ilha,
o que justifica a escolha do tema do pre-
sente artigo.
Porque as levadas são indissociáveis do
modo como o espaço tem sido usado há
quase seis séculos, começaremos por fa-
zer uma breve caracterização da paisagem
natural e da paisagem agrária. De seguida
serão referenciadas as principais etapas
da construção da monumental rede de le-
vadas, que atinge cerca de 1400 Km.
Depois duma abordagem sobre a impor-
tância económica, social e ambiental dos
percursos nas levadas e veredas, serão
desenhadas as linhas mestras duma nova
estratégia de promoção do principal nicho
de turismo da Madeira.
Paisagem natural e paisagem agrária
A pequena superfície da ilha da Madeira
(756 Km2) e a sua grande densidade popu-
lacional (Censos 2011: 267.938 habitantes;
139ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
354 hab./Km2) não impedem que guarde
um património natural que, pela sua beleza
e raridade, constitui uma relíquia botânica
cuja importância científica e cultural ultra-
passam os limites da Região Autónoma
e de Portugal. Em Dezembro de 1999, a
Laurissilva, floresta indígena da Madeira,
foi classificada, pela UNESCO, como Pa-
trimónio Natural da Humanidade.
A Natureza constitui o principal atractivo
da Madeira. A paisagem e o clima são os
mais importantes recursos económicos
desta Região Autónoma. O turismo é fun-
damental para o desenvolvimento susten-
tável da Madeira, sendo condição neces-
sária que haja uma protecção rigorosa dos
sistemas biofísicos. Salvaguarda que deve
ser extensiva à paisagem humanizada,
quando esta expressa de forma harmonio-
sa a integração dos elementos edificados
nos sistemas naturais.
A especificidade ecológica desta ilha vul-
cânica não pode ser banalizada pelo turis-
mo e pela urbanização que o acompanha.
Se o turismo é um veículo privilegiado para
as relações culturais entre povos, então
devemos preservar o nosso património
natural e histórico, condição fundamental
para sermos respeitados. Herdámos uma
cultura e devemos ter capacidade de a
recriar continuamente, beneficiando dos
contactos com outros povos e sem perda
da nossa identidade. A influência cultural
deve processar-se nos dois sentidos.
A Madeira tem condições excelentes para
oferecer ao amante da Natureza um pro-
grama de férias aliciante, com possibilida-
de de estudar, ou simplesmente observar,
plantas, aves e borboletas endémicas; vi-
sitar jardins e quintas onde florescem be-
líssimas plantas das zonas tropicais, sub-
tropicais e temperadas; habitar no meio
rural alimentando-se de produtos frescos
cultivados nos arredores da residência; fa-
zer longos percursos a pé numa paisagem
com formações geológicas monumentais
e caprichosas rochas talhadas pelas águas
correntes ou pelo vento.
Levadas da Ilha da Madeira
Figura 1. Laurissilva, a floresta indígena da Ma-deira, classificada pela UNESCO como Patrimó-nio Natural da Humanidade (R Q - 07.08.10)
Figura 2. Paisagem para oriente do Cabo Girão (R Q - 18.09.11)
140 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os madeirenses, apertados entre o Atlân-
tico e as montanhas vulcânicas, tiveram
engenho e forças para edificar uma sober-
ba paisagem agrária que ainda se mantém
viva sobre lombos, achadas e arribas difí-
ceis de escalar.
A paisagem rural madeirense, escada-
ria gigantesca de leiras miúdas, deve ser
olhada como um monumento erigido por
gerações sucessivas, à custa de muito
suor e não poucas vezes de sangue e vi-
das perdidas.
Os poios (socalcos) e as levadas são as
mais belas peças do património cultural
da Ilha da Madeira e a expressão viva de
como foi possível a intervenção humana
sem criar rupturas significativas no funcio-
namento dos ecossistemas.
Afonso de Albuquerque, governador da
Índia de 1508 a 1515, distinguiu-se entre
os que lutaram para destruir a navegação
árabe e enfraquecer os seus principais pó-
los comerciais. Para atingir esses objecti-
vos propôs ao Rei D. Manuel I um plano
para conquistar o Egipto. Chegou mesmo
a escrever uma carta, solicitando o envio
de homens dos que trabalhavam na aber-
tura das levadas da Madeira, porque com
eles seria possível desviar o curso do Nilo
e deixar o Cairo sem pinga de água. Des-
truído o Cairo, o Egipto seria conquistado
em dois anos (Cartas de aFFonso de alBu-
querque, 1884).
D. Manuel nunca chegou a satisfazer o pe-
dido de Afonso de Albuquerque e o Nilo
continuou a fertilizar as terras do Cairo.
No entanto, este curioso episódio revela
muito bem como já no início do século XVI
era grande a fama da valentia dos traba-
lhadores que construíam as levadas da
Madeira.
Para edificar os poios foi preciso partir o
basalto e esboroar os tufos vulcânicos.
Com pedra sobre pedra foram construí-
dos muros sem fim. O solo transportado
às costas por íngremes caminhos de pé
posto foi enchendo os férteis tabuleiros,
que produzem comida e bebida há quase
seis séculos.
O segredo de tão grande longevidade pro-
dutiva reside no modo como o madeiren-
se soube dosear os diferentes elementos
que compõem a paisagem agrária. Onde a
temperatura é mais alta escasseia a água.
Construir levadas foi preciso. A água tira-
da das ribeiras meridionais revelou-se in-
suficiente para saciar as terras secas das Figura 3. Levada do Rei, perto da origem no Ribeiro Bonito (RQ – 29.03.09)
raiMuNdo quiNtal
141ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
o segundo, com 4300 metros, perfura a
montanha entre a Ribeira Grande de São
Jorge e a Ribeira Seca do Faial. Ambos in-
tegram a Levada dos Tornos, que tem uma
extensão de 106 Km. Esta obra monumen-
tal, concluída em 1966, foi projectada por
técnicos portugueses e construída por
valentes operários madeirenses com equi-
pamentos muito mais rudimentares que os
utilizados na abertura dos recentes túneis
rodoviários.
Com temperaturas habitualmente acima
dos 15ºC, com água disponível e solos
enriquecidos com o estrume produzido
pelas vacas guardadas nos palheiros, as
minúsculas explorações agrícolas produ-
zem doze meses por ano.
A pequenez das parcelas, que mais pare-
cem quintais meticulosamente cuidados
apenas com trabalho manual, e a falta
de acessibilidade – ainda hoje é preciso
transportar às costas por íngremes esca-
darias os produtos da terra – são factores
que têm contribuído para o abandono de
muitas explorações.
vertentes soalheiras. Na segunda metade
do século XIX e especialmente nas déca-
das de cinquenta e sessenta do século XX,
a cordilheira central foi perfurada. A água
trazida do norte, na escuridão de extensos
túneis e em aquedutos riscados nos abis-
mos, mudou a paisagem de vastas áreas
que desde sempre foram palco da agri-
cultura de sequeiro. Campanário, Quinta
Grande, Estreito e Câmara de Lobos ver-
dejaram com a água da Levada do Norte.
O vale de Machico perdeu a aridez com a
abertura da Levada Nova, que transportou
água até ao desértico Caniçal. As terras da
zona alta oriental do Funchal, do Caniço,
Gaula e Santa Cruz em muito beneficiaram
com a Levada dos Tornos.
Ainda hoje pouca gente sabe que os maio-
res túneis da Madeira foram construídos
para possibilitar a circulação da água do
norte para o sul da Ilha, antes de haver
farto dinheiro da União Europeia. O maior,
com 5100 metros de comprimento, atra-
vessa a cordilheira central entre a Fajã
da Nogueira e a Ribeira de Santa Luzia,
Figura 4. Poios (socalcos) no vale de Machico (R.Q - 12.03.05)
Figura 5. Policultura no sítio da Caldeira, Câmara de Lobos (R.Q - 31.01.05)
Levadas da Ilha da Madeira
142 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os jovens fogem da agricultura e confor-
me os mais velhos vão perdendo as for-
ças, os muros vão caindo e o silvado vai
invadindo os poios. Aqui está outra con-
sequência negativa do declínio da agricul-
tura. Os poios em bom estado garantem
a infiltração de grande percentagem da
água da chuva e reduzem a erosão. Com
a degradação dos muros de suporte os
riscos de escorregamentos e desmorona-
mentos aumentam, crescendo o caudal la-
macento dos córregos, ribeiros e ribeiras.
O solo agrícola acaba no mar com graves
prejuízos ecológicos.
O madeirense ao longo de séculos tem
sabido criar solo arável e guardá-lo bem
guardado nos tabuleiros edificados com
sabedoria. Desde as fajãs na base de pro-
montórios, até aos lombos e achadas, tudo
foi ocupado por monoculturas dependen-
tes do mundo externo – cana-de-açúcar,
vinha, bananeira – ou por uma policultura
vocacionada para o consumo interno.
Em muitas áreas e especialmente na zona
da Caldeira, em Câmara de Lobos, as ter-
ras agrícolas entre casas dispersas são re-
quintados horto-jardins. O que ali se pode
ver não é uma mera actividade económica.
É arte. É cultura. É articulação harmoniosa
do mineral com o vegetal, graças ao saber
acumulado ao longo de gerações.
A paisagem agrária madeirense tem de
ser entendida e gerida como património
etnográfico essencial para a reserva de
identidade do povo que desde a primeira
metade do século XV trava uma luta com
as rochas vulcânicas em busca de solo e
água.
A rede de levadas
Na Madeira a história das levadas confun-
de-se com a dos homens. As primeiras
surgiram nos alvores do povoamento e daí
para cá nunca mais deixaram de nascer.
A rede de levadas é um espantoso monu-
mento com cerca de 1400 Km de exten-
são, numa ilha com apenas 756 Km².
Como escreveu Maria Lamas, “para este
povo, o problema das levadas é a própria
Vida. Sem água, as terras permanecerão
maninhas. Pela água o madeirense tornou-
-se gigante a medir forças com outro gi-
gante: a montanha. Pela água foi capaz de
arrancar à sua mediana estatura energias
sobre-humanas e suprir o que a natureza
não lhe proporcionou. Pela água desafiou
Figura 6. Levada escavada na rocha perto do Pico da Urze, Paul da Serra (R Q -27.12.03)
raiMuNdo quiNtal
143ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
a morte e, muitas vezes, foi vencido” (la-
mas, 1956: 110).
As primeiras levadas foram construídas
logo nos primeiros tempos da coloniza-
ção, no século XV. Segundo rezam as
crónicas da época, eram canais pouco ex-
tensos escavados na rocha e com alguns
segmentos feitos de grossas tábuas em
forma de calha.
Com o crescimento das necessidades de
água para irrigar os canaviais e as terras
de vinhas, a extensão das levadas foi au-
mentando e a sua construção exigindo
técnicas mais seguras. Os canais cons-
truídos em sólida alvenaria substituíram as
primitivas calhas de madeira. A utilização
de explosivos facilitou imenso a abertura
de túneis e galerias de captação de água.
O comprimento dos canais foi crescendo
e a secção transversal aumentando. As
levadas mais antigas têm menos de um
metro de largura e a profundidade varia
entre cinquenta e setenta centímetros. As
construídas nos últimos cinquenta anos
têm maior capacidade: a altura oscila en-
tre um metro e um metro e vinte centíme-
tros; a largura ultrapassa ligeiramente um
metro. Agora é com betão ciclópico que se
constroem as novas levadas e consertam
as antigas.
De qualquer modo as levadas continuam a
ser canais estreitos, o que evita uma gran-
de perda de água por evaporação. O perfil
longitudinal das levadas é normalmente
traçado com grande precisão. O declive é
suave (1/1000) para permitir um movimen-
to lento da água. O que era torrente rápida
no fundo dum vale transforma-se em fluxo
suave no apertado canal.
A técnica usada na construção das primi-
tivas levadas deve ter vindo do norte de
Portugal, porque sempre que se consegue
apurar “a proveniência dum povoador, tan-
to do século XV como do seguinte, é, re-
gra geral, de Entre Douro e Minho que ele
veio” (Ernesto gonçalVes, 1955). Segundo
os registos paroquiais, 50% dos imigran-
tes que casaram na Sé do Funchal entre
1539 e 1600 eram dos distritos de Braga
(26,3%), Viana do Castelo (14,4%) e Porto
(9,3%) e apenas 2,5% do Algarve (luís de
sousa melo, 1979).
Figura 7. Levada do Piscaredo, Mondim de Bas-to, com a montanha da Senhora da Graça em fundo (R Q -27.11.11)
Levadas da Ilha da Madeira
144 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Na região de Basto, entre as serras do Al-
vão e do Barroso, ainda hoje funcionam
várias levadas abastecidas pelas águas da
rede hidrográfica do Rio Tâmega.
A 27 de Novembro de 2011 percorri os 8,8
km do trilho da Levada do Piscaredo, entre
a Zona Verde da vila de Mondim de Bas-
to e as Mestras. Não fossem os tons mais
claros dos granitos da montanha da Se-
nhora da Graça e a presença frequente de
medronheiros, sobreiros, carvalhos-alvari-
nho e oliveiras nas matas que envolvem o
canal, e sentir-me-ia a passear numa leva-
da da Madeira.
A Levada do Piscaredo parece ter sido
construída no século XIII, no reinado de
D. Afonso II, por proprietários de terras de
Mondim que foram buscar água às Mes-
tras, na confluência dos rios Cabrão e Ca-
bril. A levada primitiva era feita em terra
batida e só nos “anos de 1960 / 61 foi to-
talmente reconstruída em lajes de granito,
tal como a conhecemos actualmente, atra-
vés de Concurso Público promovido pelo
Estado, que comparticipou a obra, tendo a
Associação de Proprietários contraído um
empréstimo para o efeito, que foi amorte-
cido ao longo de 20 anos” (Município de
Mondim de Basto–Percurso Pedestre, Le-
vada do Piscaredo, 2010).
Um estudo comparativo das levadas da
Madeira e da região de Basto, que abar-
casse a evolução das técnicas de cons-
trução e os códigos de utilização da água
pelas populações, poderia constituir um
importante contributo para a compreen-
são da influência do norte de Portugal na
paisagem rural madeirense.
Velhas e novas, as levadas da Madeira
apresentam sempre uma vereda paralela.
As veredas ora se alargam ora se estreitam
consoante as possibilidades oferecidas
pela topografia. Nalguns lugares são tão
largas que até parecem alamedas, noutros
quase não oferecem lugar par pôr os pés.
Numas zonas estão protegidas por urzes
(Erica arborea e Erica platycodon subsp.
maderincola) e uveiras-da-serra (Vacci-
nium padifolium), que dão segurança ao
caminhante. Noutras, o abismo surge cor-
tado a pique desafiando os espíritos se-
quiosos de emoções fortes.
Os percursos nas levadas possibilitam a
descoberta da extraordinária flora da Ilha
da Madeira, com espécies únicas no mun-
do. A flora vascular dos arquipélagos da
Madeira e das Selvagens integra um total
Figura 8. Levada dos Cedros, construída no século XVIII para irrigar os solos agrícolas da freguesia da Ribeira da Janela, atravessa uma área de Laurissilva (R Q -24.05.08)
raiMuNdo quiNtal
145ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
de 1207 táxones (espécies e subespécies).
Destes, 157 (136 espécies e 21 subes-
pécies) são endémicos da Madeira (132
espécies e 19 subespécies) e das Selva-
gens (4 espécies e 2 subespécies), o que
corresponde a 13,0%; 74 são endemis-
mos macaronésicos (6,1%); 480 táxones
são indígenas não endémicos (39,8%);
66 táxones provavelmente são indígenas
(5,5%); 29 táxones foram provavelmente
introduzidos (2,4%); 401 táxones (33,2%)
referem-se a plantas exóticas naturaliza-
das (jardim & sequeira, 2008).
Umas levadas atravessam densas áreas
florestais. Outras correm a menores altitu-
des e presenteiam-nos com a policromia
das terras cultivadas. Durante séculos as
levadas foram construídas exclusivamen-
te com a força de homens valentes que
usavam instrumentos rudimentares. Esses
rocheiros trabalhavam suspensos por cor-
das amarradas em troncos de árvores ou
em cabeços de rocha. Metidos em cestos,
esses heróicos trabalhadores perfuravam
as rochas até abrir a concavidade para
passar a levada.
Actualmente os trabalhos de abertura
e conservação das levadas são menos
penosos. O uso de modernas máquinas
reduziu o esforço e acelerou o ritmo das
obras, mas a morte espreita uma simples
distracção, uma pequena falha. A vida não
é fácil para quem carrega sacos de areia
ou cimento em estreitas veredas à beira de
abismos. Ao longo de todo o ano, homens
destemidos arriscam a vida a colocar a
água nos canais.
Na segunda década do terceiro milénio,
nesta pequena Ilha do Atlântico Norte con-
tinua bem viva a epopeia da água. Uma
epopeia iniciada há quase seis séculos e
que muito ainda irá durar.
Das levadas mais antigas algumas morre-
ram e delas nem restam vestígios. Outras
muito velhinhas continuam cumprindo a
sua missão. Mas há também as jovens e
as que estão a nascer.
As primitivas levadas eram particulares.
Foram mandadas construir por homens
ricos, donos de nascentes e terras de cul-
tivo. Os donos das levadas quando tinham
água de sobra vendiam-na aos rendeiros e
colonos, que não poucas vezes foram víti-
mas da especulação.
Ainda no século XV surgiram outras leva-
das particulares, construídas por iniciativa
de associações de heréus. Os heréus são
agricultores que possuem uma parte da
água duma levada. Pagam a conservação
do canal e elegem entre si a comissão que
administra a levada. As levadas dum só
dono desapareceram completamente e
hoje já são poucas as associações de he-
réus que mantêm em bom estado as suas
levadas.
A levada do Moinho, que rega as terras da
Lombada e do Lugar de Baixo, no con-
Levadas da Ilha da Madeira
146 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
celho da Ponta de Sol, é uma levada de
heréus que preserva as tradições mais an-
cestrais. Antes da água entrar de giro, o
que normalmente acontece em Março ou
Abril consoante o fim da estação das chu-
vas, os heréus reúnem-se no adro da Igre-
ja da Lombada para eleger a comissão e
dar de arrematação a levadagem. A com-
participação financeira de cada heréu para
a manutenção da levada e pagamento do
trabalho do levadeiro é calculada pelas ca-
nas de terra que possui e pelas culturas
que pratica. Uma cana corresponde a uma
área de 30 m2 (30 m x 1 m). Uma cana de
bananeiras no Lugar de Baixo paga um
pouco mais que uma cana de batatas ou
couves na Lombada.
Até o fim do século XVIII a irrigação das
terras agrícolas no sul da Madeira era fei-
ta com água de levadas que não atraves-
savam a cordilheira central. Entretanto, o
alargamento da agricultura de regadio até
cerca de 600 metros de altitude gerou uma
crescente falta de água e obrigou a fazer
novas captações nas vertentes voltadas a
norte. No norte a água era abundante, mas
transportá-la para as sedentas terras do
sul era tarefa extremamente difícil. Trans-
por a dorsal montanhosa implicava gran-
des problemas técnicos e exigia vultosos
investimentos financeiros.
A construção de levadas com dinheiro do
Estado começou na primeira metade do
século XIX. A Levada Velha do Rabaçal foi
a primeira a beneficiar dos dinheiros pú-
blicos. As obras de abertura desta levada
começaram em 1835 e só terminaram em
1860, o que atesta as dificuldades téc-
nicas e financeiras do empreendimento
(Amaro da Costa, M. R., 1951).
A Levada da Serra do Faial foi a segunda
a ser construída com dinheiros públicos.
Esta levada tem a sua origem nas serras
do Faial e ao longo de 54 km percorre lom-
bos e vales até à Choupana, na zona alta
oriental do Funchal.
Em 1830, um grupo de proprietários agrí-
colas fundou a Sociedade da Levada Nova
do Furado com o objectivo de trazer para o
Funchal águas captadas nas ribeiras das
Lajes e do Juncal e também do ribeiro
Frio. Quarenta anos mais tarde o objectivo
da Sociedade ainda não estava cumprido.
Figura 9. Cabeço Furado, Levada da Serra do Faial (R Q -26.09.10)
raiMuNdo quiNtal
147ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Tinha faltado dinheiro e meios técnicos
para realizar o ambicioso projecto. Trans-
portar água do norte para o sul era missão
que ultrapassava a vontade dos proprietá-
rios agrícolas. Perante a incapacidade da
iniciativa privada, o Estado viu-se obrigado
a intervir. Em 1887 começaram as obras da
levada da Serra do Faial com dinheiros do
erário público e a água só começou a be-
neficiar a agricultura nos concelhos de Ma-
chico, Santa Cruz e Funchal em Setembro
de 1905. O impressionante talho da rocha
no Cabeço Furado e as muitas paredes de
alvenaria que suportam o aqueduto incrus-
tado nas escarpas são marcas bem visíveis
duma grande obra.
Até essa altura a acção do Estado tinha
sido reduzida. Limitava-se a conceder a
exploração dos caudais e a fazer leis sobre
a administração das levadas particulares.
A intervenção do Estado tornou-se muito
mais intensa quando em 1947 a Comissão
Administrativa dos Aproveitamentos Hi-
dráulicos da Madeira iniciou um audacio-
so plano de construção de levadas. Nessa
altura já existiam cerca de 200 levadas
e a rede de canais rondava os 1000 Km.
Apesar da grandiosidade desse sistema,
os estudos realizados aconselhavam o au-
mento significativo da área de regadio e o
aproveitamento da mesma água na produ-
ção de energia eléctrica.
O Eng. Manuel Rafael Amaro da Costa,
presidente da Comissão, foi o grande es-
tratega do plano de transvase das águas
sobrantes das bacias hidrográficas do
norte para as terras secas e mais quentes
do sul. O árduo trabalho de campo permi-
tiu-lhe conhecer a estrutura hidrogeológica
da ilha, tendo-se apercebido que os prin-
cipais caudais estavam disponíveis acima
dos 1000 metros de altitude. Como as
terras a irrigar se localizavam abaixo dos
600 metros, concluiu ser possível produzir
electricidade com as mesmas águas.
A ilha da Madeira tem uma superfície de
756 Km2. Devido ao acidentado do terre-
no e às características dos solos só cerca
de 300 Km2 são considerados aráveis. Em
1947 a área irrigada não ultrapassava os
110 Km2, o que era manifestamente pou-
co (C.A.A.H. da Madeira -1969).
Em 1967 quase toda a área arável estava
irrigada e a rede de levadas tinha crescido
de 1000 para 1400 Km. Em vinte anos fo-
ram construídos quase 400 Km de canais
e 209 Km2 de terras passaram da agricul-
tura de sequeiro para o regadio.
Foram, também, construídas quatro cen-
trais hidroeléctricas, que produzem cerca
de 15% da energia eléctrica consumida na
Região. Esta obra foi verdadeiramente notá-
vel pelas dificuldades que acarretou. A alti-
tudes próximas dos 1000 metros, em zonas
de frequentes nevoeiros e muitas chuvas,
foram abertos quase 100 Km de levadas.
Destes 100 Km de canais localizados a
montante das centrais, cerca de 20 Km
Levadas da Ilha da Madeira
148 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
são em túnel. A níveis mais baixos foram
abertas as levadas que transportam a
água para o regadio e abastecimento ur-
bano, depois de turbinada nas centrais lo-
calizadas a 600 metros de altitude.
Para além da abertura de novas levadas o
Estado tomou conta de muitas águas parti-
culares. Este processo nem sempre foi pa-
cífico, tendo os antigos proprietários reagi-
do em certos casos com alguma violência.
A conquista da água tem gerado muitos
dramas e algumas tragédias nesta Ilha.
A última ocorreu a 13 de Maio de 1963. Os
heréus da Levada do Moinho revoltaram-
-se contra a Comissão dos Aproveitamen-
tos Hidráulicos, que pretendia retirar parte
da água da Ribeira da Ponta do Sol para
alimentar a Levada Nova, construída a um
nível mais alto e que se estende até as
terras do sítio da Apresentação na Ribei-
ra Brava. Segundo os heréus, tal medida
obrigaria a desactivar a Levada do Moinho,
a regar durante a noite e a pagar a água
a um preço mais elevado. Entre Maio e
Agosto houve sempre gente da Lombada
a vigiar a origem das levadas, impedindo
que a água fosse introduzida na Levada
Nova. A revolta popular terminou em Agos-
to quando a Sãozinha, uma rapariguita da
Lombada da Ponta do Sol, foi abatida por
uma bala disparada por um polícia.
Alheia a paixões e conflitos, a água conti-
nua correndo mansa e silenciosa nas leva-
das construídas por heróis anónimos.
Percursos nas Levadas e Veredas
As levadas, para além de transportarem
água, são caminhos de descoberta da
natureza. Atravessam a fantástica floresta
Figura 10. Esquema Geral dos Aproveitamentos Hidroagrícolas e Hidroeléctricos da Ilha da Madeira em 1969 (C.A.A.H.M. – 1969).
raiMuNdo quiNtal
149ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Laurissilva, cruzam-se com velhas vere-
das que sobem até aos píncaros da ilha
povoados de plantas resistentes a frios e
ventos, ou descem as arribas até às fa-
jãs que abrigam lado a lado raras plantas
indígenas e espécies exóticas vindas dos
quatro cantos do mundo.
Mas se o património natural oferece moti-
vos mais que suficientes para atrair um ni-
cho de turismo aficionado dos passeios a
pé, a paisagem agrária proporciona recan-
tos de rara beleza. Impelidos pelo espírito
de aventura, pela necessidade de desco-
berta ou pelo gozo da contemplação, tu-
ristas de diferentes gerações percorrem a
pé as inúmeras levadas e as veredas que
sulcam a ilha do mar à serra.
Face à “importância económica, social e
ambiental” dos percursos pedonais nas
levadas e veredas, a Assembleia Regional
aprovou em 29 de Outubro de 2000, o De-
creto Legislativo Regional nº 7-B/2000/M,
que estabeleceu um conjunto de 52 “per-
cursos pedonais recomendados” na Ilha
da Madeira e 4 na Ilha do Porto Santo, e
definiu “um sistema de sinalética esclare-
cedor quanto à orientação e informação
dos visitantes e utentes, identificando as-
pectos quanto à segurança pedonal, a par
de elementos de interesse colectivo relati-
vos à manutenção do equilíbrio ecológico,
por forma a manter uma utilização equili-
brada, promotora e dinamizadora desse
destino turístico sem comprometer o seu
usufruto pelas gerações futuras”.
Dos 52 percursos recomendados na Ilha
da Madeira, 24 são apenas em veredas e
velhos caminhos, 18 são parcialmente em
veredas e levadas e 10 são exclusivamen-
te em levadas (Tabela 1).
Entre 2003 e 2005, no âmbito do projecto
TOURMAC – Turismo de Pedestrianismo e
Desenvolvimento Sustentável, integrado na
Iniciativa Comunitária INTERREG III B Ma-
deira – Açores - Canárias, foram colocados
painéis informativos, setas de sinalização
e marcas de campo internacionais em 23
desses percursos recomendados (20 na Ilha
da Madeira e 3 na Ilha do Porto Santo).
Concomitantemente, no âmbito do Progra-
ma Operacional Plurifundos da Região Au-
tónoma da Madeira (POPRAM III), a Direc-
ção Regional de Florestas desenvolveu um
projecto de Beneficiação / Remodelação
de Percursos Pedestres Recomendados
na Região Autónoma da Madeira, tendo
sido recuperados 18 percursos pedestres
(15 na Ilha da Madeira e 3 na Ilha do Por-Figura 11 – Levada Nova na Lombada da Ponta do Sol (R Q - 13.01.07)
Levadas da Ilha da Madeira
150 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Percursos só em Levadas Percursos em Levadas e Veredas Percursos só em Veredas
Queimadas - Caldeirão Verde - Queimadas
Lombo do Urzal - origem da Levada dos Tornos - casa dos cantoneiros - Fajã do Penedo (Boaventura)
Encumeada - Pico Ruivo -Pico do Areeiro
Ribeiro Frio - Balcões Ribeiro Frio – Balcões - Central da Fajã da Nogueira - Ponte da Ribeira da Metade
Pico Ruivo - Ilha
Ribeiro Frio - Portela Camacha – Choupana -Monte Pico do Areeiro -Pico Ruivo - Achada do Teixeira -Queimadas - Santana
Quatro Estradas - Portela Machico - Boca do Risco -Amarela - Larano - Porto da Cruz
Pico do Areeiro - Pico Ruivo – Torri-nhas - Lombo do Urzal (Boaventura)
Eira de Fora - Quatro Estradas Túnel do Caniçal - Levada (Marconi) - Caniçal - Pico do Facho
Pico do Areeiro - Pico das Torres - Pico Ruivo -Achada do Teixeira
Vale Paraíso - Rochão Machico -Ribeira Seca -Boca do Risco - Levada -Túnel do Caniçal
Lombo do Urzal - Fajã dos Cardos (Curral das Freiras)
Maroços - Túnel do Caniçal Portela – Maiata - Levada do Castelejo - Referta -Portela
Achada do Teixeira - Pico Ruivo - Achada do Teixeira
Levada dos Piornais desde os Barreiros até à Lombada
Camacha - Assomada Poiso - Caminho Velho -Ribeiro Frio
Estreito de Câmara de Lobos -Levada do Norte -Quinta Grande -Campanário
Poço da Neve - Levada do Barreiro - Casa do Barreiro -Levada dos Tornos - Curral dos Romeiros - Levada do Bom Sucesso
Poiso – Terreiros - Cabeço do Pedreiro - Terra Baptista - Porto da Cruz
Rabaçal - Risco Chão da Lagoa - Levada da Ribeira das Cales - Portão Sul do Parque Ecológico -Pico Alto
Pico do Facho - Caniçal
Babosas - Palheiro Ferreiro Portela – Funduras - Portela
Encumeada - Folhadal -Ginjas Portela – Funduras - Ribeira de Machico
Encumeada - Lombo do Mouro - Bica da Cana - Caramujo - Ginjas
Baía de Abra - Casa do Sardinha (Ponta de São Lourenço)
Paul da Serra - Ribeira da Janela Eira do Serrado - Curral das Freiras
Paul da Serra - Estanquinhos - Caramu-jo -Bica da Cana - Estanquinhos
Lombo Grande - Torrinhas
Paul da Serra - Rabaçal -Loreto - Arco da Calheta
Fajã Escura - Pico Grande -Boca dos Namorados
Rabaçal - 25 Fontes Lombo Chão - Boca das Torrinhas
Calheta - Salão - Rabaçal Pico Furão - Pico Ruivo
Corticeiras - Boca dos Namorados - Curral das Freiras
Corticeiras – Terreiros -Lugar da Serra - Espigão -Ribeira Brava
Encumeada – Relvinha -Boca da Corrida - Jardim da Serra
Prazeres - Paul do Mar
Prazeres - Fonte do Bispo –Rabaçal
Ponta do Pargo – Farol -Pico Verme-lho – Salão -Ponta do Pargo
Total - 10 Total - 18 Total - 24
Tabela 1 – Percursos recomendados na Ilha da Madeira em 2000 (Decreto Legislativo Regional nº 7-B/2000/M)
raiMuNdo quiNtal
151ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
to Santo), perfazendo um total de 125.259
metros de extensão. O investimento de 4,4
milhões de euros foi comparticipado em
70% pelo FEDER e 30% pelo orçamento
da Região Autónoma.
“Esta obra teve como objectivos: - bene-
ficiar e recuperar os circuitos turísticos re-
comendados, de forma a melhorar as con-
dições de segurança; criar condições para
o aumento da capacidade de utilização
e fruição destes recursos por parte dos
turistas e população residente; contribuir
para a preservação dos recursos naturais
e paisagísticos existentes e melhorar as
condições de actuação de equipas de so-
corro” (DRF-2010).
Em Agosto de 2010, um despacho con-
junto da Secretária Regional do Turismo
e Transportes e do Secretário Regional
do Ambiente e dos Recursos Naturais
(JORAM – IIª Série – 20.08.10), alterou a
lista dos percursos pedestres recomen-
dados no Decreto Legislativo Regional nº
7-B/2000. Da alteração resultou uma des-
Tabela 2 – Percursos recomendados oficialmente na Ilha da Madeira em 2010 (JORAM – IIª Série – 20.08.10).
Percursos só em Levadas Percursos em Levadas e Veredas Percursos só em Veredas
Levada do Barreiro (Poço da Neve - Casa do Barreiro)
Pico do Areeiro - Chão da Lagoa - Levada das Cales - Ribeira das Cales
Pico do Areeiro - Pico das Torres - Pico Ruivo -Achada do Teixeira
Levada das 25 Fontes (Ra-baçal - 25 Fontes)
Levada dos Cedros (Fanal - Cur-ral Falso)
Achada do Teixeira - Pico Ruivo - Ilha
Levada do Risco (Rabaçal - Risco)
Vereda da Ribeira da Janela (Cur-ral Falso -Ribeira da Janela)
Achada do Teixeira - Pico Ruivo - Achada do Teixeira
Levada do Moinho (Ribeira da Cruz -Lamaceiros)
Lombo do Mouro - Pináculo - Ca-ramujo - Folhadal - Encumeada
Pico Ruivo - Encumeada
Levada do Caldeirão Verde (Queimadas -Caldeirão Ver-de -Caldeirão do Inferno)
Curral das Freiras - Boca das Torrinhas - Boaventura (Lombo do Urzal)
Levada do Furado ou Leva-da da Serra do Faial (Ribeiro Frio - Portela)
Ribeira das Cales - Monte (Caminho Real do Monte)
Ribeiro Frio - Balcões Portela - Funduras -Maroços
Levada da Fajã do Rodri-gues (São Vicente)
Baía de Abra - Casa do Sardinha (Ponta de São Lourenço)
Levada do Rei (Quebradas - Ribeiro Bonito)
Caminho Real da Encumeada (Encumeada-Relvinha-Boca da Corrida)
Vereda do Fanal (Assobiadores - Fanal)
Caminho Real do Paul do Mar (Prazeres – Paul do Mar)
Prazeres - Jardim do Mar
Total - 9 Total - 4 Total - 12
Levadas da Ilha da Madeira
152 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
cida de 56 para 28 percursos recomenda-
dos (25 na Ilha da Madeira e 3 na Ilha do
Porto Santo).
Dos 25 Percursos Pedestres Recomen-
dados na Ilha da Madeira, 12 são apenas
em veredas e velhos caminhos reais, 4
são parcialmente em veredas e levadas e
9 são exclusivamente em levadas (Tabela
2). Todos estes percursos pertencem à ca-
tegoria designada internacionalmente por
Percursos de Pequena Rota.
Segundo contagens realizadas pela Direc-
ção Regional de Florestas, os 5 percursos
mais procurados pelos turistas são, por
ordem decrescente: Rabaçal - Risco - 25
Fontes; Achada do Teixeira - Pico Ruivo;
Vereda da Ponta de São Lourenço; Levada
do Caldeirão Verde; Vereda Pico do Areei-
ro ao Pico Ruivo.
Dezembro, Janeiro e Fevereiro registam os
valores mais baixos de utilização. A partir
de Março verifica-se um aumento na pro-
cura, que atinge o valor mais elevado em
Agosto.
Uma nova estratégia de promoção das Levadas daMadeira
A Ilha da Madeira tem enormes potenciali-
dades no Turismo de Pedestrianismo e nos
Percursos Pedestres Temáticos. A abertu-
ra de novos trilhos e a beneficiação con-
tínua dos já disponíveis é essencial para
atrair visitantes, que nas férias associam
o lazer ao saber e estão disponíveis para
gastar dinheiro em programas de desco-
berta da Natureza.
As cheias catastróficas de 20 de Fevereiro
de 2010 e os violentos incêndios florestais
de 13 e 14 de Agosto de 2010 danificaram
levadas e veredas, levando ao encerra-
mento temporário de alguns dos percur-
sos recomendados. Após uma primeira
intervenção de emergência, que permitiu
que a água voltasse a circular, impõe-se
numa segunda fase bem mais dilatada no
tempo, a implementação dum plano de re-
qualificação de mais algumas levadas.
Será uma enorme perda para o património
cultural da Madeira, não investir na recu-
peração da Levada do Curral e Castelejo,
que durante cinco séculos permitiu que as
gentes do Curral das Freiras viessem ao
Funchal vender ameixas e castanhas e le-
Figure 12 – Levada do Curral e Castelejo (R Q - 13.09.05)
raiMuNdo quiNtal
153ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
vassem da cidade bens essenciais para a
sua sobrevivência.
A Levada da Negra, que nasce perto do
Pico Areeiro, foi, até ao início do século
XX, um dos caminhos percorridos pelos
homens que carregavam o gelo da serra
para a cidade. Pelas vistas que proporcio-
na e pela importância que tem para conhe-
cer as serras do Funchal merece integrar a
lista das recuperações prioritárias.
A Levada da Ponta do Clérigo, que passa
pelo Cortado de Santana e transporta água
para irrigar as terras da ponta que limita a
oeste a baía do Faial, oferece ao visitante
vistas únicas da costa norte desde a Ponta
de São Lourenço até à Ponta de São Jor-
ge. É premente a recuperação de peque-
nos troços e a implantação de sinalética.
A Levada da Silveira em Santana, a Leva-
da da Água de Alto no Faial, a Levada que
abastece a Central Hidroeléctrica da Ribei-
ra da Janela, a Levada dos Tornos entre
o Lombo do Urzal e a Fajã do Penedo, a
Levada da Achada Grande na Boaventura,
a Levada do Norte entre o Cabo Girão e a
Eira do Mourão, a Levada Nova e a Leva-
da dos Moinhos na Lombada da Ponta do
Sol, a Levada da Central Hidroeléctrica da
Calheta até ao sítio do Poiso nos Canhas, a
Levada da Central Hidroeléctrica da Calhe-
ta até à Ponta do Pargo, a Levada do Pico
da Urze e a Levada do Alecrim no Paul da
Serra, a Levada do Castelejo no Porto da
Cruz e a Levada Nova de Machico, entre
outras, merecem ser integradas numa futu-
ra rede de percursos recomendados.
Percursos temáticos, como por exemplo,
a epopeia da água, geomonumentos, gi-
gantes da floresta, flores endémicas, ob-
servação de aves e borboletas, a vinha e o
vinho, os bananais, ou a arquitectura tra-
dicional, permitirão aos turistas um contacto
mais enriquecedor com a diversidade da pai-
sagem que envolve as levadas e veredas.
A produção de bons documentários televi-
sivos e a criação de conteúdos de elevada
qualidade na Internet são essenciais para
o sucesso duma nova estratégia de pro-
moção das Levadas.
O aumento do número de percursos re-
comendados é condição necessária para
responder ao desejado crescimento da
procura. O sucesso desta estratégia pas-
sa por uma monitorização contínua da ca-
pacidade de carga de cada levada, com o
objectivo de garantir a autenticidade e a
integridade do património natural. Só as-Figura 13 - Levada do Alecrim, Paul da Serra (R Q – 07.05.11)
Levadas da Ilha da Madeira
154 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
sim será possível garantir a evolução sus-
tentada do principal nicho de turismo da
Madeira e evitar a sua massificação.
Os resultados dos inquéritos feitos aos tu-
ristas que visitam a Madeira, demonstram
claramente que o contacto com a Nature-
za é o principal factor de atractividade da
Ilha. Mostram, igualmente, o elevado grau
de satisfação pelas belezas naturais pro-
porcionadas pelas levadas.
A história e as monumentais obras de en-
genharia são razões fortes para a candida-
tura das Levadas da Madeira a Património
Cultural da Humanidade.
Referências bibliográficas
amaro da Costa, M. R. (1950): “O aproveitamento da água na Ilha da Madeira”. Das Artes e da História da Madeira, vol. 4: 18-19.
amaro da Costa, M. R. (1951): “O aproveitamen-to da água na Madeira – A marcha da obra através do tempo”. Das Artes e da História da Madeira, vol. 5: 14-21.
aragão, A. (1981): A Madeira Vista Por Estrangei-ros, 1455 – 1700. Secretaria Regional da Educação e Cultura, Funchal.
Carita, R. (1989): História da Madeira (1420 – 1566) – Povoamento e Produção Açucareira. Se-cretaria Regional da Educação, Juventude e Emprego, Funchal.
gonçalVes, E. (1955): “No Minho ao Sol de Verão”. Das Artes e da História da Madeira, vol. 4.
jardim, r. & sequeira, M. (2008): “As Plantas Vas-culares (Pteridophyta e Spermatophyta) dos Arquipélagos da Madeira e das Selvagens”. En Borges, P.a.V., C. aBreu, a. m. F. aguiar, P. CarValho, r. jardim, i. melo, P. oliVeira, C. sérgio, a. r. m. serrano & P. Vieira (eds.) A list of the terrestrial fauna and flora from Madeira. Direcção Regional do Ambiente da Madeira and Universidade dos Açores, Funchal and Angra do Heroísmo: 180-207.
lamas, M. (1956): Arquipélago da Madeira – ma-ravilha atlântica. Editorial Eco do Funchal, Funchal.
melo, L.F. S. (1979): “A Imigração na Madeira, Pa-róquia da Sé 1539 / 1600”. História e Socie-dade, nº6: 39-57.
nóBrega, F. (2005): Plano de Recuperação da Leva-da do Curral e Castelejo. E.S.H.T.E. Estoril.
riBeiro, o. (1985): A Ilha da Madeira Até Meados do Século XX – Estudo Geográfico. Instituto de Cultura e Língua Portuguesa, Ministério da Educação. Lisboa.
quintal, R. (2005): Madeira - The Discovery of the Island by Car and on Foot. Associação dos Amigos do Parque Ecológico do Funchal. Funchal.
quintal, R. (2010): Levadas and Footpaths of Ma-deira. 4ª Edição. Edições Francisco Ribeiro. Funchal.
santos, V. j. & trigo, a. A. (1905): Sobre as Com-pensações a Fazer Quando Captadas as Nascentes dos Tornos. Funchal.
silVa, F. A. (1944): As Levadas da Madeira. Jun-ta Geral do Distrito Autónomo do Funchal, Funchal.
Fontes
águas de irrigação da madeira (1897): Documento enviado ao Governo pelas administrações de nove levadas de heréus. Typographia Esperança, Funchal.
O aproveitamento da Água na ilha da Madeira (1969). Comissão Administrativa dos Aproveitamen-tos Hidráulicos da Madeira, Funchal.
Cartas de Affonso de Albuquerque. Tomo 1 (1884). Academia Real das Sciencias de Lisboa, Lisboa.
Levadas da Madeira. Relatorio Justificativo da Pro-posta Apresentada pelo Consultório de Enge-nharia e Arquitectura do Funchal no Concurso Para Adjudicação da Empresa de Irrigação do Archipelago da Madeira (1896), Biblioteca Municipal do Funchal (vária 341), Funchal.
Madeira Illustrated by Andrew Picken with a Des-cription of the Island (1840) – Edição Come-morativa do X Aniversário do Banif – Banco Internacional do Funchal, Lisboa 1998.
Revista Universal Lisbonense, 2ª Série, Tomo I (1849.06.28). Levada do Rabaçal. 395-396.
DRF (2010) Percursos Pedestres Recomendados na Região Autónoma da Madeira.
raiMuNdo quiNtal
155ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
INE (2001) Recenseamento Geral da População e da Habitação. Lisboa
INE (2001) Base Geográfica de Referência da In-formação. Lisboa
Fonte electrónica
Estudo do Gasto Turístico (Dezembro 2009 – Janeiro 2010) - Secretaria Regional do Turismo e Transportes da Madeira (ace-dido em 30.09.10) http://www.madei-raislands.travel/pls/madeira/wsmwdet0.detalheconteudo?p_cot_id=5432&p_lingua=pt&p_sub=4
Levadas da Ilha da Madeira
156 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
lucía Fraga lago
156 ambientalMENTEsustentable, 2010, (I), 9-10
Agardando a misa dominical en Huambo © Xosé Manuel Malheiro
157ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueiraThe sea of Galicia sustains a large part of the fishing economyIsabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L.
(Galicia-España)
Resumo
Galicia está bañada polo mar ao longo de 1200 km. Non é de extrañar entón que a pesca
sexa a base da súa economía, chegando a constituir ata o 52% do emprego total pesqueiro
en España e ata o 10% no conxunto da UE. O Turismo mariñeiro en Galicia pretende poñer en
valor a grande riqueza patrimonial relacionada co mar e coa pesca tradicional. Ambientarte
levou a cabo proxectos de formación de guías intérpretes con profesionais do mar para facer
visitas guiadas con turistas, así como proxectos ligados a difusión do importante Patrimonio
cultural mariñeiro. .
Abstract
Galicia is bathed by the sea along 1200 km. It´s not surprising therefore that fishing is
the basis of its economy, creating up to 52 % of the employment in the fishing industry
in Spain and up to 10 % in the whole of the European Union. Marine tourism in Galicia
aims to add value to (put in value) the rich heritage associated with the sea and with the
traditional fishing. Ambientarte carried out training projects for guides- interpreters with
sea-workers to make guided tours with tourists, and projects linked to the dissemination
of the importance of cultural marine heritage as well.
Palavras chave
Turismo mariñeiro, patrimonio mariñeiro, marisqueo, confrarías de pescadores, Galicia,
mar, marisco, marisqueo a pé, formación, Interpretación do Patrimonio.
Key-words
Marine tourism, seafaring heritage, shellfish, brotherhoods of fishermen, Galicia, sea,
seafood, shellfish gathering on foot, training, heritage interpretation.
BANCO DE BOAS PRÁCTICASISSN: 1887-2417D.L.: C-3317-2006
ambientalMENTEsustentablexaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 157-168
158 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez
Presentación
Galicia ten case 1.200 km de costa, e gran
parte da súa poboación vive preto do mar,
e do mar.
O sector pesqueiro é un dos primeiros
axentes da economía galega. Segundo da-
tos dos servizos estatísticos da Xunta de
Galicia, os sectores extractivo, acuícola,
e trasnformador empregan conxuntamen-
te en Galicia a preto de 38.000 persoas,
representando aproximadamente o 52%
do emprego total pesqueiro en España e
o 10% no conxunto da UE. A producción
extractiva galega anual supón, en termos
de valor, o 15% da UE, superando así a
producción conxunta de Alemaña, Bélxi-
ca, Finlandia, Grecia e Suecia.
A dependencia social da actividade pes-
queira é especialmente importante nal-
gúns concellos da costa galega. Así o
emprego pesqueiro representa o 30% da
poboación ocupada en concellos como
Ribeira e Bueu e alcanza valores do 60%
na a Illa de Arousa1. Precisamente por
esta forte dependencia, é preciso atopar,
cada vez máis, novas fontes de ingresos
dentro da actividade pesqueira que per-
mitan paliar algún dos problemas aos que
se enfrentan os profesionais do mar como
a sobre-explotación, o esgotamento das
1 Datos obtidos da web da Consellería do Medio Rural e do Mar, ano 2008
pesquerías ou a pesca destructiva, entre
outros. Segundo a Organización das Na-
cións Unidas para a Pesca e a alimentaci-
ón (FAO) o 52% das pesquerías mundiais
están sendo plenamente explotadas e o
24% están sobre-explotadas, agotadas ou
recuperándose do colapso. Estes datos
en Europa, vóltanse maís dramáticos, se
cabe, na Unión Europea, máis do 80% das
súas pesquerías están sobre-explotadas
ou esgotadas2.
O mar é un recurso íntimamente ligado aos
galegos e galegas, pero tamén é o selo de
identidade de Galicia fora das súas fron-
teiras. Co mar e cos seus froitos, en espe-
cial, cos mariscos. O marisqueo supón un
6% dos 1.000 millóns de euros da cifra de
negocio da pesca e da acuicultura galega
(datos do ano 2008).
O marisqueo está definido legalmente
como unha modalidade específica de pes-
ca, consistente na actividade extractiva di-
rixida á captura de mariscos. A súa faceta
máis sinxela e artesanal -a que ten como
obxecto a captura de moluscos na costa
areosa e se fai a pé sen utilizar embarcaci-
ón- é o que coñecemos como marisqueo
a pé. Esta actividade ten unha grande im-
portancia social en Galicia, xa que dela
dependen os ingresos de máis de 4.000
persoas, na súa gran parte mulleres. O
marisqueo a flote, non entanto, é desem-
peñado principalmente por homes.
2 Datos obtidos da web de WWF-Adena
159ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
As especies principais que capturan os
mariscadores a pé son: a ameixa fina (Ru-
ditapes decussatus), a ameixa babosa
(Venerupis pullastra), e o berberecho (Car-
dium edule).
No ano 2009, o valor económico dos bi-
valvos descargados nas lonxas galegas
polos mariscadores e mariscadoras en
Galicia acadou máis de 68 millóns de eu-
ros, correspondentes ás preto de 9.000 to-
neladas de produción subastadas3.
O Turismo Mariñeiro atrae as miradas cara o mar
Detrás dos datos, das estatísticas, que
nos serven para achegarnos a importan-
cia do mar en Galicia, están as persoas, os
profesionais do mar; percebeiros e perce-
biras, mariscadores e mariscadoras a pé,
redeiras, etc. Eles coñecen prefectamente
o recurso e todo o relacionado coa súa ex-
tracción.
Tanto as labores tradicionáis de pesca e
de marisqueo como o desfrute na mesa
dos productos do mar funcionan como un
imán para os turistas, atraéndoos á costa
xa non só nos meses de verán, senón du-
rante todo o ano.
3 Datos obtidos da web da Consellería do Medio Rural e do Mar, ano 2008.
E é aquí onde xurde o Turismo Mariñeiro
e Galicia, que segundo Turgalicia, entida-
de pública dependente da Secretaría Xeral
de Turismo, integrada na Consellería de
Presidencia da Xunta de Galicia, e qué é
a encargada de realizar unha adecuada
promoción turística de Galicia, “é un no-
vidoso produto turístico que, baseándose
na autenticidade e singularidade da cul-
tura marítima galega, propón ao visitante
experiencias únicas. Un novo modelo de
turismo sostible en contacto coa natureza,
co mar e os mariñeiros, que preserva os
valores naturais e culturais.”
Moitos turistas recoñecen fascinante ver
ós profesionáis do mar facendo as súas
labores de pesca e de extracción do ma-
risco, coñecer as ferramentas ou o día a
día do seu traballo. Os traballadores do
mar levan anos compartindo o seu saber
cos visitantes curiosos que se achegan
e preguntan, e está ben recoller esa de-
manda, acollela, contarlle a eses turistas
cómo é a súa vida mariñeira. Pero ta-
mén está ben ver máis alá, e pensar nelo
como unha nova fonte de ingresos para
os profesionais do mar, máis cando o
sector servizos, e experiencias turísticas
novedosas en particular, teñen unha de-
manda crecente. Estes turistas procuran
achegarse ao orixe, a simpleza das cou-
sas feitas como se fixeron toda a vida,
busca vivir una experiencia en primeira
persoa, ser o protagonista dese día de
marisqueo.
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
160 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
E para poder afrontar esa nova de liña de
acción os profesionais do mar tiveron que
traballar especialmente en dous camiños:
a formación en habilidades comunicativas
e de atención o público e a difusión desta
nova faceta e desta nova oferta de servizos.
En Ambientarte S.L. levamos máis de quin-
ce anos adicadas á formación en diferen-
tes ámbitos. As nosas principáis liñas de
traballo son a Interpretación do Patrimonio
e a Educación Ambiental. Unha caracterís-
tica que nos diferenza doutras propostas
empresariais é que procuramos que todos
os nosos proxectos sexan accesibles den-
de o punto de vista físico, comunicativo e
social. Esta característica tamén está pre-
sente en todas as nosas acción formati-
vas, nas que se inclúe un módulo específi-
co sobre accesibilidade.
Dentro destes proxectos de turismo ma-
riñeiro traballamos en dúas liñas principal-
mente: a formación e a difusión do patri-
monio mariñeiro (Imaxe 1).
Proxectos centrados na formación
Os profesionais do mar dominan todo
o relativo ao seu traballo, iso é evidente,
pero non teñen porqué saber de comuni-
cación, de atención ó público, de atención
as persoas con diversidade funcional, etc.
En definitiva, de todo o que implica o trato
directo co público, unha arte en sí mesma.
E que ferramenta é a que consideramos
fundamental, tendo en conta que o colec-
tivo fundamental ao que se dirixen estas
visitas é o público xeneral no seu tempo
de ocio? A Interpretación do Patrimonio.
Esta disciplina ven definida como “a arte
de revelar, in situ, o significado do legado
natural e cultural ao público que visita eses
lugares no seu tempo libre”. (Asociación
para a Interpretación do Patrimonio, AIP).
A formación é fundamental para poder
deseñar un producto de calidade, para
atender correctamente, e de forma eficaz,
as necesidades dos turistas que se ache-
gan na procura deste tipo de experiencias.
Consideramos moi acertada a aposta pola
formación que están a facer Confrarías de
Pescadores, Concellos, Grupos de Acción
Costeira e demáis entidades implicadas
neste novo pulo ao turismo en Galicia rela-
cionado co noso rico patrimonio mariñeiro.
Para nós, como educadoras, cada novo
proxecto é distinto. A formación debe ser Imaxe 1: Socias de Ambientarte nunha visita ás mariscadoras de a pé nun día de marisqueo para
coñecer o seu traballo. Fonte: Ambientarte S.L.
isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez
161ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
o máis personalizada posible para que iso
se traduza nunha maior efectividade e no
mellor cumprimento dos obxectivos. Es-
tes proxectos formativos supuxeron para
nós un reto, posto que na maior parte
das veces partíamos dun escaso ou nulo
coñecemento por parte dos alumnos de
qué era unha visita guiada, das técnicas
básicas de comunicación ou de certas ha-
bilidades sociais no manexo de grupos.
Moitos dos alumnos (ou sería máis correc-
to dicir alumnas, posto que a aínda que sí
tivemos algún home, percebeiros, a gran
maioría eran mulleres adicadas ao maris-
queo a pé), non tiñan unha habilidade flui-
da para escribir ou ler un texto, aínda que
iso non foi impedimento para traballar coa
mesma metodoloxía formativa que usa-
mos noutros cursos.
Neste caso identificamos cál ía a ser o
enfoque da nosa proposta formativa para
este tipo de colectivos integrados por pro-
fesionais do mar. Básicamente tratábase
do que se cita a continuación, aínda que
sí se fixeron pequenos axustes en cada un
dos cursos, e tamén entre o primeiro que
impartimos e o siguientes. O que precisa-
ban era:
• Traballar as súas habilidades comuni-
cativas.
• Coñecer cáles podían ser as necesida-
des dos visitantes.
• Estructurar as súas actividades guiadas.
• Coñecer formas de difundir as súas ac-
tividades.
• Coñecer cómo levar a cabo o proceso
da avaliación.
• Nocións para o trato con persoas con
diversidade funcional.
• Coñecer as pautas básicas para levar a
cabo unha comunicación efectiva con
grupos no cautivos no seu tempo de
ocio.
• Implementar algúns criterios de exce-
lencia na calidade turística.
• Levar a cabo todo o proceso do deseño
dunha visita guiada de calidade.
• Certa seguridade ao poner en práctica
as recomendacións previas a visita con
turistas.
A todo isto pensamos que tamén fixo falta
pola nosa parte engadir a este “programa
formativo” unha dose de “autoestima”,
non tanto para que valorasen o seu, senón
para que comprendesen e sentisen que a
súa labor é única, importante e interesante
para a xente, tanto como para atraer a un
grupo de turistas que andan na procura de
experiencias diferentes e orixinais, sobre
todo na súa acepción de “pertencente ou
relativo a orixe”.
A avaliación posterior, realizada ao rematar
cada unhas das acción formativas, reflexou
o acerto no enfoque. Todas as alumnas va-
loraron moi positivamente a formación, aín-
da que unha gran parte delas reflexou tamén
que precisarían máis horas de formación en
habilidades comunicativas e con máis horas
de práctica nas que poder aplicar o apren-
dido. O último día de cada un dos cursos
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
162 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
levábase a cabo unha visita guiada com-
pleta por parte dos alumnos, cun guión to-
talmente finalizado, para poder traballar as
habilidades aprendidas e poder reforzar os
puntos fortes e correxir os débiles. A nosa
experiencia amosou que, en xeral, as visitas
guidas eran de gran calidade, nas que se
unía a autenticidade con manexo de técni-
cas de comunicación e de grupos.
Proxectos relacionados coa difusión turística do patrimonio
Posto que se trataba dunha nova liña de tra-
ballo e que se pretendía atraer turistas, era
preciso amosala, facela visible para os gru-
pos aos que ían destinados estes servizos.
Unha vez máis considerouse clave a utili-
zación da disciplina da Interpretación do
Patrimonio. Posto que as acción formati-
vas tiñan como obxectivo formar a guías
intérpretes para levar a cabo visitas guia-
das (medios interpretativos atendidos por
persoal), a difusión baseouse en medios
interpretativos autónomos como rutas au-
toguiadas, mesas e folletos interpretativos.
Algún dos proxectos que se relatan a con-
tinuación integraban algún apartado de
Educación Ambiental como o deseño de
materiais educativos, deseño e execución
de programas de educación ambiental, etc.
Proxectos destacados
relacionados co turismo
mariñeiro levados a cabo por
Ambientarte
Proxecto Pescanatur. 2009
O proxecto Pescanatur está integrado po-
las Confraría de Pescadores de San Telmo
(Pontevedra), San Martiño (O Grove) e San
Xosé (Cangas). Ven definido por eles mes-
mos como “unha asociación sen ánimo de
lucro na que, mediante a posta en marcha
de actividades de turismo mariñeiro, co fin
de achegar a todo o público interesado ao
mundo do mar en Galicia, fomentando así
o seu coñecemento e a súa cultura, poñen-
do en valor os seus productos, e transmi-
tindo a autenticidade do traballo no mar”.
FORMACIÓN
Leváronse a cabo tres cursos de formaci-
ón denominados ”Introducción á Interpre-
tación do Patrimonio e atención ao público
no medio natural”. As destinatarias eran
mariscadoras de a pé das Confrarías de
Pontevedra e do Grove. O resultado final
era a elaboración dun guión para as visi-
tas tanto en Pontevedra como no Grove4
(Imaxe 2).
4 http://www.pescanatur.es/
isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez
163ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Proxecto de posta en valor do
Patrimonio Sociocultural da
Confraría de Pescadores de
Santa Tecla (A Guarda). 2010
Este proxecto tiña como obxectivo por en
valor o rico patrimonio mariñeiro da Vila de
A Guarda, situada ao sur da provincia de
Pontevedra.
FORMACIÓN
Nesta acción formativa denominada ”In-
troducción á Interpretación do Patrimonio
e atención ao público no medio natural”,
participaron redeiras e percebeiros e per-
cebeiras de dita Confraría. O resultado
final era a elaboración por parte dos alu-
mnos, co apoio do equipo de Ambientarte,
dun guión específico para facer a súa vi-
sita guiada fundamentalmente amosando
a súa labor profesional (redeiras ou perce-
beiros/as).
DIFUSIÓN
Dentro deste proxecto deseñouse unha
ruta autoguiada que discorre por catro ce-
táreas (viveiros de marisco, fundamental-
mente de lagosta e bogavante). Algunhas
destas construccións teñen máis de cen
anos de antigüedade, e urxía a súa sinali-
zación e posta en valor posto que os maís
xóvenes xa non as viron en funcionamen-
to. Os catro paneis deseñáronse seguin-
do criterios de accesibilidade tanto física,
como comunicativa.
Tamén deseñouse un folleto interpretativo
sobre dita ruta autoguiada e para difundir
as visitas guiadas acompañados de profe-
sionais do mar5 (Imaxes 3 e 4).
Imaxe 3: Mesa interpretativa Ruta das Cetáre-as de A Guarda (Pontevedra) e detalle do altor-relevo e texto en Braille. Fonte:
Ambientarte S.L.
5 http://cofradiaguarda.es/ruta_cetarias
Imaxe 2: Práctica da acción formativa do proxec-to Pescanatur. Fonte: Ambientarte S.L.
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
164 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Proxecto Marusía. Confraría de
Pescadores de San Martiño de
Bueu. 2010-11
O proxecto Marusía é un proxecto de Tu-
rismo Mariñeiro levado a cabo polos seus
propios protagonistas, os pescadores e
mariscadores da Confraría de Pescadores
de Bueu. Naceu con propósito de ache-
garlle á sociedade a pesca artesanal, a
súa tradición, a súa cultura e a súa gas-
tronomía.
Dentro deste proxecto, abordáronse dúas
liñas de traballo: dúas acción formativas e
outra parte de difusión do rico Patrimonio
Cultural Mariñeiro do Concello de Bueu.
FORMACIÓN
Impartíronse dous cursos de guías dirixi-
dos a persoas desempregadas do entorno
relaciondadas de forma directa ou indirec-
ta coa actividade pesqueira.
DIFUSIÓN
Deséñaronse dúas rutas, unha delas dis-
curre polo centro da vila de Bueu, seguin-
do o percorrido dos peixes e mariscos
dende o mar ata chegar ao consumidor. A
outra centráse en Beluso, e está máis re-
lacionada con patrimonio etnográfico ma-
riñeiro. As dúas rutas autoguiadas é posi-
ble seguilas a través dunha guía en papel
onde se numeran as paradas en cada un
dos postes, pero tamén a través dos códi-
Imaxe 4: Interior do Folleto para a difusión da Ruta das Cetáreas. Fonte: Ambientarte S.L.
isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez
165ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
gos QR, vía internet. Este sistema baséase
nun código que, ao utilizar un Smartpho-
ne, permite acceder de forma directa á
información de cada parada, xa que nos
remite, a modo dun código de barras, a
unha web onde se localiza esta mesma
información que aparece na guía en papel.
Por outra banda, elaborouse unha mesa
interpretativa sobre a pesca tradicional en
Bueu e sobre a Confraría de Pescadores
de San Martiño de Bueu. Está situado no
punto de embarque para o acceso den-
de Bueu á Illa de Ons, que forma parte
do Parque Nacional Marítimo Terrestre
das Illas Atlánticas de Galicia, en parte de
cuxas augas teñen actividade pesqueira
a Confraría. O deseño gráfico, así como
os contidos, seleccionáronse seguindo
criterios de accesibildade. Tamén nesta
mesma liña, unha parte do panel está en
Braille para o acceso a persoas con disca-
pacidade sensorial visual e cun motivo en
altorelevo (neste caso unha nasa e unha
das etiquetas de Polbo da Ría, que definen
a marca de calidade do producto estrela
da Confraría de Pescadores de Bueu).
Por último, dentro deste mesmo proxecto
deseñouse un folleto para a difusión das
actividades da Confraría de Pescadores
a través do proxecto Marusía. Teñen es-
pecial relevancia neste folleto estas dúas
rutas descritas anteriormente por Bueu e
Beluso (Imaxe 5 a 7).
Proxecto Mariscadoras de a
seca. Concello de Poio (Ponte-
vedra). 2011
Neste proxecto abordamos tres liñas de
traballo: unha relacionada coa formación,
outra parte relacionada coa difusión do
Patrimonio cultural Mariñeiro e por último
unha relacionada con Educación Ambien-
tal e co deseño de materiais educativos.
A continuación amosamos as dúas pri-
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
Imaxe 5 e 6. Detalle poste e portada da guía das Rutas para difusión do Patrimonio Mariñeiro por Bueu e Beluso (Pontevedra). Fonte: Ambien-
tarte S.L.
166 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
meiras, íntimamente relacionadas co tu-
rismo mariñeiro.
FORMACIÓN
Imapartíronse dous cursos denominados
“Introducción á Interpretación do Patri-
monio e atención ao público no medio
natural” para a mariscadoras de a pé das
Confrarías de San Telmo de Pontevedra e
San Andrés de Lourizán. A parte práctica
levouse a cabo en Raxó, na Lonxa e na
Praia do Ameixal, nunha das zonas de ma-
risqueo máis importantes dentro das asig-
nadas a estas Confrarías de Pescadores.
DIFUSIÓN
Por parte do concello, plantéxase o de-
seño dun folleto como unha forma de
difundir a grande actividade marisqueira
na zona do fondo da Ría de Pontevedra
(Pontevedra, Poio, Lourizán). Deste xeito
preténdese por unha banda, darlle rela-
vancia a esta actividade artesanal e por
outra, como un xeito de dar a coñecer as
visitas guiadas por parte dos profesionais
do mar dirixidas fundamentalmente a gru-
pos de turistas, que desexen coñecer a
actividade do marisqueo6. (Imaxe 7)
Conclusións e agradecementos
Pensamos que a formación nas ferra-
mentas da disciplina da Interpretación do
Patrimonio e no manexo de grupos son
fundamentais para poder dar servizos
de calidade nesta nova faceta por parte
dos profesionais do mar. Consideramos
que a diferenciación do produto virá de
ofrecer uns servizos profesionais e de ca-
6 http://www.concellopoio.com/turismo.php
isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez
Imaxe 6: Mesa interpretativa da Confraría de Pescadores de San Martiño de Bueu (Pontevedra), proxecto Marusía. Fonte: Ambientarte S.L. [http://turismoriasbaixas.net/bueu-rutas/]
167ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
lidade, polo que consideramos que esta
debería ser a aposta forte das Confrarías,
Concellos, Grupos de Acción Costeira
(GAC´S), etc. e de todos aqueles que pre-
tenden ofertar estes servizos atendidos
polos profesionais do mar.
Por outra banda, aínda que sí se están
a dar pasos neste sentido por parte de
diferentes institucións para a difusión do
patrimonio cultural mariñeiro, ás veces
non se corresponde cunha oferta real e de
calidade que poida cubrir as necesidades
dos turistas. Estamos no camiño, é certo,
e hai diferentes ofertas, algunhas de gran-
de calidade, pero pensamos que Galicia
ten moito máis que ofrecer. Nós creemos
que unir a creatividade e a calidade nas
propostas será unha aposta segura.
Todos estes proxectos relacionados co
patrimonio cultural mariñeiro foi unha for-
ma de achegarse a unha realidade que
aínda que cotiá, non é menos apaixoante
e, en certo sentido, descoñecida. A través
dos profesionais do mar comprendemos,
gracias a una información de primeira
man, a dureza do seu traballo, pero tamén
o cariño que lle poñen. Trátase para moi-
tos deles dunha forma de vida, no sentido
máis amplo, no que os coñecementos pa-
saron de nais ou pais a fillos e fillas. Cre-
Imaxe 7: Interior do Folleto para a difusión do Patrimonio Mariñeiro, Concello de Poio (Pontevedra). Fonte: Ambientarte S.L.
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
168 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
emos firmemente en que ninguén mellor
que eos profesionais do mar para amosar
o seu, tamén como un xeito de dignificar
o seu traballo, ás veces denostado ou in-
fravalorado.
Nós, como profesionáis responsables da
execucións destes proxectos, temos a
enorme sorte de sentirnos acollidas pola
xente do mar, e aprendemos con elas,
sobre todo, da vida. Aproveitamos tamén
esta ocasión, facémolo sempre que po-
demos, para darlles as grazas de forma
pública por todo o que nos deron. Como
educadoras sentímonos realizadas: puxe-
mos moito de nós, pero tamén recibimos
moito. Somos unhas apaixodas do noso
traballo, polo que para nós foi unha verda-
deira sorte e un privilexio poder aportalle
o que consideramos un valor engadido ao
seu saber facer.
Webgrafía
http://turismoriasbaixas.net/bueu-rutas/http://www.bueuinforma.org/ht tp: / /www.cofradiaguarda.org/ index-gl .
html#homehttp://www.pescanatur.es/http://www.concellopoio.com/turismo.phphttp://www.wwf.es/que_hacemos/mares_y_cos-
tas/nuestrs_soluciones/pesca_sostenible/http://www.medioruralemar.xunta.es/mar/http://www.ambientarte-blog.blogspot.com.es/
Imaxe 8: Mariscadoras de a pé e alumnas do curso do curso de formación “Introducción á Interpretación do Patrimonio e atención ao público no medio natural” GRAZAS AOS PROFESIONAIS DO MAR!. Fonte:
Ambientarte S.L.
isaBel FerNádez doMíNguez e Mª aNtoNia lópez pérez
169ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Metas de Aichi para a Biodiversidade
A diversidade biolóxica sostén o funcio-
namento dos ecosistemas e proporciona
os servizos dos ecosistemas esenciais
para o benestar humano. Ela asegura a
seguridade alimentaría, a saúde humana,
a subministración de aire e auga potable,
ela contribúe aos medios locais de subsis-
tencia, e ao desenvolvemento económico,
e é esencial para o logro dos Obxectivos
de Desenvolvemento do Milenio, incluíndo
a redución da pobreza.
Ademais, é un compoñente central de
moitos sistemas de crenzas de visións
do mundo e de identidades. Con todo, a
pesar da súa importancia fundamental, a
diversidade biolóxica séguese perdendo.
É dentro deste
contexto que as Partes no Convenio sobre
a Diversidade Biolóxica, en 2010 en Na-
goya, Xapón, aprobaron o Plan Estratéxi-
co da Diversidade Biolóxica 2011-2020 co
propósito de inspirar accións a gran escala
por todos os países e as partes interesa-
das en apoiar a diversidade biolóxica du-
rante a próxima década. Recoñecendo a
urxente necesidade de acción a Asemblea
Xeral de Nacións Unidas declarou 2011-
2020 como o Decenio das Nacións Unidas
para a Diversidade Biolóxica.
O Plan Estratéxico componse dunha visi-
ón compartida, unha misión, obxectivos
estratéxicos e 20 metas ambiciosas pero
alcanzables, coñecidas como as Metas de
Aichi. O Plan Estratéxico serve como un
marco flexible para o establecemento de
obxectivos nacionais e rexionais e promo-
ve a aplicación coherente e eficaz dos tres
obxectivos do Convenio sobre a Diversi-
dade Biolóxica.
A VISIÓN
“Para 2050, a diversidade biolóxica való-
rase, conserva, restaura e utiliza en forma
racional, mantendo os servizos dos ecosis-
temas, sostendo un planeta san e brindan-
do beneficios esenciais para todos.”
A MISIÓN “Tomar medidas efectivas e urxentes para
deter a perda de diversidade biolóxica a fin
de asegurar que, para 2020, os ecosiste-
mas sexan resilientes e sigan fornecendo
servizos esenciais, asegurando deste xeito
a variedade da vida do planeta e contribu-
índo ao benestar humano e á erradicación
Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxica 2011-2020. Metas de Aichi Nagoya-Xapón 2010
DOCUMENTOS
170 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
da pobreza. A este fin, as presións sobre
a diversidade biolóxica redúcense, os eco-
sistemas restáuranse, os recursos biolóxi-
cos utilízanse de xeito sostible e os benefi-
cios que xorden da utilización dos recursos
xenéticos compártense en forma xusta e
equitativa; provense recursos financeiros
adecuados, mellóranse as capacidades,
se transversalizan as cuestións e os valo-
res relacionados coa diversidade biolóxica,
aplícanse eficazmente as políticas adecua-
das, e a adopción de decisións baséase en
fundamentos científicos sólidos e o enfo-
que de precaución.”
Obxectivo estratéxico A: Abordar as cau-
sas subxacentes da perda de diversidade
biolóxica mediante a incorporación da
diversidade biolóxica en todos os ámbitos
gobernamentais e da sociedade
Meta 1: Para 2020, como moi tarde, as
persoas terán conciencia do valor da
diversidade biolóxica e dos pasos que
poden seguir para a súa conservación
e utilización sostible.
Meta 2: Para 2020, como moi tarde, os
valores da diversidade biolóxica se-
rían integrados nas estratexias e os
procesos de planificación de desen-
volvemento e redución da pobreza
nacionais e locais e estaranse inte-
grando nos sistemas nacionais de
contabilidade, segundo proceda, e de
presentación de informes.
Meta 3: Para 2020, como moi tarde, elimi-
náronse, eliminado gradualmente ou
reformado os incentivos, incluídos os
subsidios, prexudiciais para a diversi-
dade biolóxica, a fin de reducir ao mí-
nimo ou evitar os impactos negativos,
e desenvolvéronse e aplicado incen-
tivos positivos para a conservación e
utilización sostible da diversidade bio-
lóxica de conformidade co Convenio
e outras obrigacións internacionais
pertinentes e en harmonía con eles,
tomando en conta as condicións so-
cioeconómicas nacionais.
Meta 4: Para 2020, como moi tarde, os go-
bernos, empresas e interesados direc-
tos de todos os niveis adoptarían me-
didas ou porían en marcha plans para
lograr a sustentabilidade na produción
e o consumo e manterían os impactos
do uso dos recursos naturais dentro
de límites ecolóxicos seguros.
Obxectivo estratéxico B: Reducir as presi-
óns directas sobre a diversidade biolóxica
e promover a utilización sostible
Meta 5: Para 2020, reduciuse polo menos
á metade e, onde resulte factible, re-
duciuse ata un valor próximo a cero o
ritmo de perda de todos os hábitats
naturais, incluídos os bosques, e re-
duciuse de xeito significativo a degra-
dación e fragmentación.
Meta 6: Para 2020, todas as reservas de
peixes e invertebrados e plantas acu-
áticas xestiónanse e cultivan de xeito
sostible e lícita e aplicando enfoques
baseados nos ecosistemas, de xei-
MiNisterio de educação. Brasil
171ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
to tal que se evite a pesca excesiva,
establecéronse plans e medidas de
recuperación para todas as especies
esgotadas, as actividades de pesca
non teñan impactos prexudiciais im-
portantes nas especies en perigo e os
ecosistemas vulnerables, e os impac-
tos da pesca nas reservas, especies e
ecosistemas atópense dentro de lími-
tes ecolóxicos seguros.
Meta 7: Para 2020, as zonas destinadas
a agricultura, acuicultura e silvicultura
xestionaranse de xeito sostible, ga-
rantíndose a conservación da diversi-
dade biolóxica.
Meta 8: Para 2020, levouse a contamina-
ción, incluída aquela producida por
exceso de nutrientes, a niveis que non
resulten prexudiciais para o funciona-
mento dos ecosistemas e a diversida-
de biolóxica.
Meta 9: Para 2020, identificáronse e prio-
rizado as especies exóticas invasoras
e vías de introdución, controláronse
ou erradicado as especies prioritarias,
e establecéronse medidas para xes-
tionar as vías de introdución a fin de
evitar a súa introdución e establece-
mento.
Meta 10: Para 2015, reducíronse ao mí-
nimo as múltiples presións antropó-
genas sobre os arrecifes de coral e
outros ecosistemas vulnerables afec-
tados polo cambio climático ou a aci-
dificación dos océanos, a fin de man-
ter a súa integridade e funcionamento.
Obxectivo estratéxico C: Mellorar a situ-
ación da diversidade biolóxica salvagar-
dando os ecosistemas, as especies e a
diversidade xenética
Meta 11: Para 2020, polo menos o 17 por
cento das zonas terrestres e de augas
continentais e o 10 por cento das zo-
nas mariñas e costeiras, especialmen-
te aquelas de pa ticular importancia
para a diversidade biolóxica e os servi-
zos dos ecosistemas, consérvanse por
medio de sistemas de áreas protexidas
administrados de xeito eficaz e equita-
tiva, ecoloxicamente representativos e
ben conectados e outras medidas de
conservación eficaces baseadas en
áreas, e están integradas nas paisaxes
terrestres e mariños máis amplos.
Meta 12: Para 2020, evitouse a extinción
de especies en perigo identificadas e
o seu estado de conservación mello-
rouse e sostido, especialmente para
as especies en maior declive.
Meta 13: Para 2020, mantense a diversi-
dade xenética das especies vexetais
cultivadas e dos animais de granxa e
domesticados e das especies silves-
tres emparentadas, incluídas outras
especies de valor socioeconómico e
cultural, e desenvolvéronse e posto
en práctica estratexias para reducir ao
mínimo a erosión xenética e salvagar-
dar a súa diversidade xenética.
Obxectivo estratéxico D: Aumentar os
beneficios da diversidade biolóxica e os
servizos dos ecosistemas para todos
Vamos Cuidar do Planeta. Carta de Responsabilidades
172 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Meta 14: Para 2020, restauráronse e sal-
vagardado os ecosistemas que pro-
porcionan servizos esenciais, incluí-
dos servizos relacionados coa auga, e
que contribúen á saúde, os medios de
vida e o benestar, tomando en conta
as necesidades das mulleres, as co-
munidades indíxenas e locais e os po-
bres e vulnerables.
Meta 15: Para 2020, incrementouse a
resiliencia dos ecosistemas e a con-
tribución da diversidade biolóxica ás
reservas de carbono, mediante a con-
servación e a restauración, incluída a
restauración de polo menos o 15 por
cento das terras degradadas, con-
tribuíndo así á mitigación do cambio
climático e á adaptación a este, así
como á loita contra a desertificación.
Meta 16: Para 2015, o Protocolo de Nagoya
sobre Acceso aos Recursos Xenéticos
e Participación Xusta e Equitativa nos
Beneficios que se Deriven da súa Uti-
lización estará en vigor e en funciona-
mento, conforme á lexislación nacional.
Obxectivo estratéxico E: Mellorar a aplica-
ción a través da planificación participativa,
a xestión dos coñecementos e a creación
de capacidade
Meta 17: Para 2015, cada Parte elabora-
ría, adoptaría como un instrumento de
política e comezaría a pór en práctica
unha estratexia e un plan de acción
nacionais en materia de diversidade
biolóxica eficaces, participativos e ac-
tualizados.
Meta 18: Para 2020, respéctanse os coñe-
cementos, as innovacións e as prác-
ticas tradicionais das comunidades
indíxenas e locais pertinentes para a
conservación e a utilización sostible
da diversidade biolóxica, e o seu uso
consuetudinario dos recursos bioló-
xicos, suxeito á lexislación nacional
e ás obrigacións internacionais per-
tinentes, e intégranse plenamente e
reflicten na aplicación do Convenio
coa participación plena e efectiva das
comunidades indíxenas e locais en to-
dos nivélelos pertinentes.
Meta 19: Para 2020, avanzouse nos
coñecementos, a base científica e as
tecnoloxías referidas á diversidade
biolóxica, os seus valores e funciona-
mento, o seu estado e tendencias e as
consecuencias da súa perda, e tales
coñecementos e tecnoloxías serán
amplamente compartidos, transferi-
dos e aplicados.
Meta 20: Para 2020, como moi tarde, a
mobilización de recursos financeiros
para aplicar de xeito efectivo o Plan
Estratéxico para a Diversidade Bioló-
xica 2011 2020 provenientes de todas
as fontes e conforme ao proceso re-
fundido e convido na Estratexia para
a mobilización de recursos debería
aumentar de xeito substancial en re-
lación cos niveis actuais. Esta meta
estará suxeita a cambios segundo as
avaliacións de recursos requiridos que
levarán a cabo e notificarán as Partes.
MiNisterio de educação. Brasil
173ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
NORMAS DE PUBLICACIÓN
1. Os e as autoras remitirán os orixinais en
galego, castelán ou portugués –que deben
ser inéditos– á redacción da revista, sina-
lando un enderezo de contacto e/ou un en-
derezo de correo electrónico. Para a súa
selección teranse en conta as contribuci-
óns no ámbito educativo e ambiental, a
orixinalidade e o rigor teórico. Cada artigo
é examinado por, alomenos, un membro
do Consello Científico ou especialista, que
poderá emitir recomendacións pertinentes.
Os autores e autoras serán informados so-
bre a publicación do seu traballo.
2. A extensión dos traballos non sobrepa-
sará as 20 páxinas (25.000 caracteres), in-
cluídos cadros, fotografías, resumo, biblio-
grafía etc. Os orixinais deben ir en Times
New Roman ou Arial, tamaño 12, a 1 espa-
zo. Deben ter un breve resumo (ata 200 pa-
labras) en galego, castelán ou portugués e
en inglés, acompañado de ata 5 palabras
chave en dous dos idiomas elexidos.
3. As citas dentro do texto teñen que ir en-
tre aspas, seguidas do (nome e) apelido da
autora(es), ano da publicación e páxina(s).
Ao remate do traballo incluiranse as refe-
rencias bibliográficas, por orden alfabéti-
co, que deberán adoptar a seguinte mo-
dalidade:
a. Libros: Apelido(s) e iniciais ou nome do
autor(es) separado por coma, data de edi-
ción entre paréntesis, dous puntos, título
do libro en cursiva, punto, lugar de edición,
coma, editorial, punto. Si hai dous ou máis
autore(es), irán separados entre sí por pun-
to e coma.
b. Revistas: Apelidos(s) e nome do/a(s) au-
tor/a(s) separado por coma, data de edici-
ón entre paréntesis, dous puntos, título do
artigo entre aspas, coma, “en”, seguido do
nome da revista en cursiva, coma, núme-
ro da revista, coma, e páx. que comprende
o traballo dentro da revista. Si hai dous ou
máis autores, estos irán separados entre sí
por punto e coma.
c. As notas numeraranse consecutivamente e
o seu texto recolleranse ao remate de cada
páxina. Evitar o número excesivo de notas
explicativas.
d. Os esquemas, debuxos, gráficos, fotogra-
fías etc. se presentarán en branco e negro.
5. Os orixinais poderán escribirse en ga-
lego, castelán ou portugués e serán publi-
cados en galego ou portugués.
6. O Consello de Redacción reservase a
facultade de introducir as modificacións
que considere oportunas na aplicación das
normas publicadas. Os orixinais enviados
non serán devoltos. Os textos que non es-
tiveran de acordo coa liña editorial ou as
normas xerais non serán aceptados.
7. O artigo debe ser enviado en formato
informático á dirección documentacion@
ceida.org, ou ben por correo ordinario ao
CEIDA, Castelo de Santa Cruz, s/n. 15714
Lians-Oleiros (A Coruña-España).
174 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
FICHA DE SUBSCRICIÓN
Desexo subscribirme á Revista ambientalMENTEsustentable por 2 números, automática-
mente renovables, a partir do nº...... inclusive polo importe de:
España/Portugal Outros países
25 € 25 € + gastos envío
50 € (suscripción de apoio)
Quero recibir os seguintes números atrasados (15 €+ gastos envío)........................
DATOS PERSONAIS
Nome ......................................... Apelidos ......................................................................................
Rúa/Praza ........................................................................................................................................
CP................... Poboación ...............................................................................................................
Provincia/País ..................................................................................................................................
Teléfono .............................................. Fax ......................................................................................
Correo electrónico .............................................................................................................................
FORMA DE PAGO
Transferencia Bancaria
nº de conta do CEIDA
Banco Pastor c/c 0072 0294 18 0000100119
Pagos desde o estranxeiro: IBAN: ES83 0072 0294 18 0000100119
Enviar xustificante por carta ou por correo electrónico:
Enderezo Postal: Centro de Documentación Domingo Quiroga-CEIDA Castelo de Santa Cruz, s/n. 15179 Liáns-Oleiros (A Coruña). Telf: 0034-981 630 618 Enderezo electrónico: documentacion@ceida.org
175ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
índice dos números PUBLICADOS
75 De uma política pública de Ambiente e Educação Ambiental em Portugal a uma Estratégia Nacional de Educação Ambien-tal: sucessos e fracassos. Joaquim ramos Pinto. NEREA-Investiga (Portugal)
TRAXECTORIAS E RETOS
103 Avances e retrocesos no campo da avalia-ción da educación ambiental:dunha tarefa pendente a unha realidade en marcha. José gutiérrez Pérez e Mª Teresa Pozo llorente. Universidade de Granada (España)
121 Aportacións da educación ambiental á conservación do patrimonio natural. Òscar Cid FaVá. Universiade i Virgil (Cataluña-España)
141 O reto da profesionalización das educado-ras e dos educadores ambientais. Susana soto Fernández. Sociedade Galega de Educación
Ambiental SGEA (Galiza- España)
165 Bases teóricas para a elaboración dun Plan de Formación Ambiental nas Administra- cións Públicas. Javier asín semBoroiz. Gober-
no Foral de Navarra (España)
185 A ulmeira de Fuenteovejuna: o reto dos Concellos ante a educación ambiental.
Diego garCía Ventura e Javier Benayas del álamo. Universidade Autónoma de Madrid (España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS
193 E aínda así, sobreviven. Os procesos de ca-lidade nos equipamentos para a educación ambiental. Araceli serantes Pazos. Universida-
de da Coruña (Galiza-España)
209 A Interpretación do Patrimonio (natural e cultural), unha disciplina para producir sig-nificados. Jorge Morales Miranda. Consultor
en Interpretación do patrimonio (España)
221 Interpretación do Patrimonio e Educación Ambiental. Francisco J. guerra rosado. SEEDA, SL. (España)
229 A participación como proceso de aprendi-zaxe e coñecemento social. Francisco heras hernández. Ministerio de Medio Ambiente (España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
243 Sustentabilidade do fogo na Tróa Amazônica. Michèle Sato. Universidade Federal de Mato Grosso
do Sul (Brasil)
257 Ecocentros. Unha experiencia de intervención, investigación e compromiso por unha educa-ción para a sostenibilidade. Mª del Carmen Conde, José María de P. Corrales e Samuel sánChez. Universidade de Extremadura (España)
265 O CEIDA: un centro de referencia para a educación ambiental en Galicia- Carlos Vales Vázquez. CEIDA (Galiza-España)
281 Normas de publicación
Fotografías: Xacobe Meléndrez
Un ollar estratéxico á educación ambientalxuño-decembro 2006ano I, volume I, número 1-2
INDICE
5 Presentación do númeroMARCO TEÓRICO
7 O terceiro espellismo da educación am-biental. Susana CalVo roy. Ministerio de Medio
Ambiente (España)
13 Si a Educación para o Desenvolvemento Sostible é a resposta, cal era a pregunta?
Pablo A. meira Cartea. Universidade de Santiago
de Compostela (Galiza-España)
27 Educación Ambiental nos centros edu-cativos. José Mª de J. Corrales Vázquez. Universidade de Extremadura (España)
MEDIDAS ESTRATÉXICAS
37 Claves dunha viaxe pola educación am-biental en España. Carlos mediaVilla, Javier garCía e Yolanda samPedro. Ministerio de Medio
Ambiente e Xunta de Castela e León (España)
49 Do diversionismo cotidiano as Políticas Públicas Nacionais e Internacionais volta-das a enfrentar as Mudanças Climáticas: a formação do educador ambiental popular. Marcos sorrentino. Ministerio do Meio Ambiente
(Brasil)
69 A educação ambiental no contexto lusó-fono: o caso Cabo-verdiano. Aidil Borges. Ministerio de Meio Ambiente (Cabo Verde)
176 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
índice dos números PUBLICADOS
Cuestións de fondo na educación ambientalxaneiro-xuño 2007ano II, volume I, número 3
INDICE
5 Presentación do númeroMARCO TEÓRICO
7 A complexidade ambiental. Enrique leFF. Rede de Formación Ambiental-PNUMA (México)
19 Biografía e Identidade: aportes para uma Análise Narrativa. Isabel Cristina moura CarValho. Universidade Luterana do Brasil (Brasil)
TRAXECTORIAS E RETOS
33 A educación ambiental como investigación educativa. José Antonio Caride gómez. Uni-
versidade de Santiago de Compostela (Galiza-España) 57 Programas formativos no CEIDA baseados
na participación dos axentes implicados. Araceli serantes e Carlos Vales. Universidade
da Coruña-CEIDA (Galiza-España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS
69 Comunicación. A chave do éxito dunha área protexida. Victor Fratto. Especialista en Xestión
de Espazos Protexidos (R.Arxentina)
77 A visión psicodélica dos equipamentos para a educación ambiental. Clotilde esCudero BoCos. Area de Información-CENEAM (España)
89 Un Centro de Documentación Ambiental ao servizo da educación ambiental e da con-servación do medio ambiente. Natalia neira garCía, Ana Belén Pardo Cereijo e Verónica Panjón jaCoBe Centro de Documentación Domingo
Quiroga-CEIDA (Galiza-España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
99 Estimación da pegada ecolóxica en dous Centros da Universidade de Santiago de Compostela, e posibles implicacións educativas. Ramón lóPez rodríguez e Noelia lóPez álVarez. Universidade de Santiago de Com-
postela (Galiza-España)
119 O proxecto de educación ambiental “Cli-mántica”. Francisco sóñora luna. Consellería
de Medio Ambiente (Galiza-España)
141 Normas de publicación143 Números anteriores
Fotografías: Brigida Rocha
177ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
índice dos números PUBLICADOS
64 Cambios na percepción para a conserva-ción do oso pardo
josé luis garCía lorenzo. Fundación Oso Pardo
(España) 67 Xestión ecosistémica de ríos con visón
europeo Fermín urra e isaBel iBarrola. Gestión Ambiental
de Viveros y Repoblaciones de Navarra, S.A. (España) 75 “Alzando el vuelo”. Programa de Conserva-
ción da Águia Imperial Ibérica Beatriz garCía áVila, Beatriz sánChez, sara
CaBezas e ramón martí. SEO/BirdLife (España) RECURSOS E INSTRUMENTOS
83 Xestión de especies no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia. Instrumentos sociais na conservación
jorge BonaChe lóPez. Técnico de Uso Público do
Parque Nacional Illas Atlánticas (Galiza-España) 95 “Soy pescador y por eso protejo el mar” juan jesús martín jaime. Aula del Mar de Málaga (España) 103 Instrumentos sociais na pesqueiría do atún
vermello elisa Barahona nieto. Secretaría Xeral de Pesca
Marítima (España) 113 A participación cidadá no Plano de Recu-
peración do Lagarto Xigante da Gomera Pedro miguel martín1, raFael Paredes2 e gema del
Pino2. Consellería de Medio Ambiente e Ordenación
Territorial do Goberno de Canarias e GEA (España)
121 O Arquipélago de Cabo Verde e a Conserva-ção das Tartarugas Marinhas
sonia merino, sandra Correia, iolanda Cruz e maría auxilia Correia. Instituto Nacional de
Desenvolvimiento das Pescas. (Cabo Verde) EDUCACIÓN E FORMACIÓN
129 A Rede de Educación Ambiental “Por un Pirineo Vivo”: o quebraosos e a biodiversi-dade pirenaica
matilde CaBrera millet. Departamento de Medio
Ambiente-Goberno de Aragón (España) 141 Chaves para a conservación de morcegos
en México. A educación ambiental como instrumento necesario na investigación e na xestión de especies
laura naVarro1 e araCeli serantes2. PCMM-Biocon-
ciencia1 (México) e Universidade da Coruña2 (España)
153 Decálogo de recomendación para a integración dos instrumentos sociais nos Programas de Conservación de Especies
Comisión de eduCaCión e ComuniCaCión. UICN-Es-
paña (España)
156 Normas de publicación 158 Números anteriores
Fotografías: Fran Nieto
Instrumentos sociais e conservación de especiesxullo-decembro 2007ano II, volume II, número 4
INDICE
5 Presentación do número MARCO TEÓRICO
7 Instrumentos sociais e conservación de especies
Comisión de eduCaCión e ComuniCaCión. UICN-
España (España) 13 Desafíos educativos da conservación da
biodiversidade Carlos Vales Vázquez. Director do CEIDA (Galiza-
España) 23 Xente a favor das especies. Participación
social na conservación de especies amea-zadas
riCardo de Castro. Consellería de Medio Ambiente-
Xunta de Andalucía (España) 37 Investigación social do fenómeno da cativi-
dade da tartaruga mora no Sureste Ibérico irene Pérez iBarra1, andrés giménez Casal-
duero2 e andrés Pedreño CánoVas2. Univer-
sidade Miguel Hernández1-Universidade de Murcia2
(España)
TRAXECTORIAS E RETOS
53 Especies mariñas protexidas alFredo lóPez Fernández. Coordinadora para o
Estudo dos Mamíferos Mariños CEMMA (Galiza-España)
178 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
índice dos números PUBLICADOS
A educación ambiental no sistema educativo formal xaneiro-xuño 2008ano III, volume I, número 5
INDICE
5 Presentación do número MARCO TEÓRICO
7 Programa 21 e Educación Ambiental: raíces da Axenda 21 escolar
josé manuel gutiérrez Bastida. Ingurugela-CEIDA de
Bilbao (País Vasco-España)
TRAXECTORIAS E RETOS
33 Protecção Ambiental e Práticas Quotidianas Individuais e Colectivas
mª josé s. m. moreno1 e mª arminda Pedrosa2. Faculdade de Farmácia e Faculdade de Ciências e Tecnolo-
gia, Universidade de Coimbra (Portugal)
55 Educação Ambiental e para o Desenvol-vimento Sustentável no marco da Década das Nações Unidas: um caso reorientação curricular ao nível de pós-graduação na Universidade Federal de Tocantins
mário Freitas. Universidade do Minho (Portugal)
71 O Courel. Dende o subdesenvolvemento ata o desenvolvemento insostible
manuel antonio Fernández domínguez. IES Arcebis-
po Xelmirez I-Santiago de Compostela (Galiza-España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
83 “O mar e a costa, recursos valiosos para todos”. Un programa de educación ambiental para a conservación da nosa beiramar
sonia Pazos. Área de Educación-CEIDA (Galiza-España)
91 As Axendas 21 Escolares en Galicia: procesos incipientes
Camilo ojea. Sociedade Galega de Educación Ambiental
(Galiza-España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
109 Programas, campañas e métodos: o lince e os escolares
silVia saldaña arCe. EGMASA-Consejería de Medio
Ambinte. Junta de Andalucía (España) DOCUMENTOS
127 Carta da Terra 134 Normas de publicación 136 Números anteriores
Fotografías: CEIDA
179ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
índice dos números PUBLICADOS
Usos socioeducativos dos parques periurbanos, xardíns botánicos e outras áreas forestaisxullo-decembro 2008ano III, volume II, número 6
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 Educação Ambiental em Jardins Botânicos. Um caso brasileiro
maryane V. saísse1 e maría manuela rueda2. 1 Educadora do Núcleo de Educação Ambiental do
Jardim Botânico do Rio de Janeiro e 2 Chefe do Núcleo
de Educação Ambiental do Jardim Botânico do Rio de
Janeiro (Brasil)
21 A xestión forestal próxima á natureza como método de xestión sustentable
Pedro antonio tísCar oliVer Centro de Capacita-
ción e Experimentación Forestal. Cazorla-Jaén (España)
TRAXECTORIAS E RETOS
39 A experiencia educativa do Xardín Botánico de Córdoba
BárBara martínez esCriCh Educadora Ambiental
do Xardín Botánico de Córdoba (España)
57 O Xardín Botánico de Caracas FranCisCo delasCio Chitty. Membro Honorario da
Fundación Instituto Botánico de Venezuela-Director Bo-
tánico da Estación Biolóxica de Hato Piñero (Venezuela)
67 Unha nova cultura forestal para a sociedade galega. O proxecto de Parque Forestal de Liáns
Carlos Vales. CEIDA (Galicia-España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
95 As bolboretas e o seu papel na educación ambiental. Xardíns de bolboretas
Fernando CarCeller. CISTUS (Associació d’amics
del jardins de papallones i insectes) (Cataluña-España)
117 O Parque de Collserola, unha ferramenta de xestión e educación ambiental
montse Ventura i CaBús e roser armendares i CalVet. Servizo de Uso Público, Difusión e Educación
Ambiental-Consorcio do Parc de Collserola (Cataluña-
España)
137 A interpretación do patrimonio nos xardíns históricos con uso recreativo
josé manuel salas rojas. EGMASA (España)
149 Educação Agro-ambiental: A floresta como tema de trabalho
m. ConCeiCão Colaço e mariana CarValho. Centro de Ecologia Aplicada “Prof. Baeta Neves” e
Instituto Superior de Agronomia de Lisboa (Portugal)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
161 Participación ambiental a partir de afecci-óns: o caso do CEA Polvoranca
PePe astiaso e PaBlo lloBera. Centro de Educa-
ción Ambiental Polvoranca (España)
173 O Viveiro Educador como espaço para a Educação Ambiental
gustaVo nogueira lemos1 e renata rozendo meranhão2. 1 Consultor de Educação Ambiental e 2
Departamento de Educação Ambiental do Ministério de
Meio Ambiente (Brasil)
DOCUMENTOS
191 Carta de Florencia-Xardíns Históricos
196 Normas de publicación 198 Números anteriores
Fotografías: Vitor Nogueira
180 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Estratexias de comunicación e educación ambiental frente ao cambio climáticoxaneiro-xuño 2009ano IV, volume I, número 7
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 A sociedade española ante o cambio climático: coñecementos e valoración do potencial de ameaza
PaBlo meira Cartea e móniCa arto BlanCo. Universidade de Santiago de Compostela (Galicia-España)
39 Algunhas reflexións sobre as representaci-óns sociais do cambio climático. Suxestións de cara á comunicación
ana teresa lóPez Pastor Universidade de
Valladolid (España)
69 A percepción social do cambio climático na Comunidade Valenciana
juan Carlos de Paz alonso. Dirección Xeral para
o Cambio Climático-Generalitat Valenciana (España)
TRAXECTORIAS E RETOS
87 Achegas do movemento polo decrece-mento no contexto da crise enerxética e o cambio climático
steFano Puddu CresPellani. Xarxa per al decreixe-
ment (Cataluña-España)
101 Os efectos rebote e outros efectos se-cundarios dos programas para mitigar o cambio climático: unha mirada desde a educación e a comunicación FranCisCo heras hernández. Centro Nacional de
Educación Ambiental-CENEAM (España)
115 O cambio climático narrado por alumnos de educación secundaria: análise de metáforas e iconas
moniCa arto BlanCo Universidade de Santiago de
Compostela (Galicia-España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
127 Publicidade, Educación Ambiental e Quen-tamento Global
gerardo Pedrós Pérez e Pilar martínez jimé-nez. Universidade de Córdoba (España)
145 Cotas Domésticas de Carbono: un ache-gamento ao debate sobre estilos de vida baixos en carbono
maría sintes zamanillo. Centro Nacional de Edu-
cación Ambiental-CENEAM (España)
159 Educación Ambiental frente ao cambio climático no Centro de referencia para a educación ambiental de Galicia, CEIDA
VeróniCa CamPos, aarCeli serantes e Carlos Vales. Centro de Extensión Universitaria e Divulgación
Ambiental de Galicia-CEIDA (Galicia-España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
177 Officinas eficientes eVangelina nuCete álVarez Técnica de Eficiencia
Enerxética de WWF-España (España)
191 Consumo responsable frente ao cambio climático: o Proxecto Piensaenclima
aurelio garCía loizaga e teresa royo luesma. Ecología y Desarrollo (España)
DOCUMENTOS
209 Protocolo de Quioto
231 Normas de publicación
234 Números anteriores
Fotografías: CEIDA
índice dos números PUBLICADOS
181ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Novas visións da educación ambiental, novas propostasxaneiro-xuño 2009ano IV, volume II, número 8
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 Terra habitável: paz e ecologia luis moita. Universidade Autónoma de Lisboa (Portugal)
15 Outra lectura da historia da Educación Am-biental e algún apuntamento sobre a crise do presente
PaBlo a. meira Cartea. Universidade de Santiago
de Compostela (Galicia-España)
TRAXECTORIAS E RETOS
45 A evolução do conceito de Educação na área do ambiente, no mundo e em Portugal
maría josé q.F.C. BranCo Escola Secundária da
Lixa (Portugal)
65 Horizontes educativos na traxectoria do Desenvolvemento Humano
PaBlo montero souto. Universidade de Santiago
de Compostela (Galicia-España)
87 Os inicios oficiais das escolas ao aire libre en España: o Sanatario Marítimo Nacional de Pedrosa (Santander, 1910)
mª dolores Cotelo guerra. Universidade da
Coruña (Galicia-España)
121 Sete pasos para a danza da Pedagoxía Ambiental
eloísa tréllez solís. Asociación Cultural Pirámide
(Perú)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
133 Comunicación gráfica para interpretar o Patrimonio... ou como ser intérprete gráfico e non morrer no intento
enrique mingote rodíguez. Deseñador gráfico e
ilustrador (Galicia-España)
143 Os retos da xestión do coñecemento en enerxía para os municipios de Cuba
alois arenCiBia aruCa. Centro de Xestión de Infor-
mación e Desenvolvemento da Enerxía, CUBAENERGÍA
(Cuba)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
173 O uso da fauna silvestre para o fomento de actividades ecoturísticas: o caso do cóndor andino (Vultur gryphus) na cuenca carboní-fera de Río Turbio
silVia Ferrari1,3, martina mCnamara3, Carlos alBrieu1,2,3, rené asueta3,4 e santiago alar-Cón1 Universidade Nacional da Patagonia Austral. 2
Fundación Patagonia Natural. 3 Asociación Ambiente
Sur. 4 Subsecretaria de Medio Ambiente da Provincia
de Santa Cruz (República Arxentina)
185 O Proxecto SEREA: un achegamento sus-tentable á reestruturación socioeconómica na pesca de baixura e no marisqueo
luCía Fraga lago. Centro Tecnolóxico do Mar–Fun-
dación CETMAR (Galicia-España)
DOCUMENTOS
195 Cumio Mundial sobre Desenvolvemento
Sustentable
203 Normas de publicación
205 Números anteriores
índice dos números PUBLICADOS
182 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Traballo en rede desde a educación ambientalxaneiro-decembro 2010ano V, volume I, número 9-10ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 Em busca da sustentabilidade educadora ambientalista
denise M. G. alves, daniel F. andrade, CiBele r. BarBosa, seMiraMis a.Biasoli, vanessa M. Bidinoto, thaís Brianezi, Miriely Carrara, ana p. Coati, alessandra B. Costa-pinto, leo e. C. Ferreira, andrea Q. luCa, Júlia t. MaCha-do, sandra M. navarro, siMone portuGal, andrea a. raiMo, laura v. saCConi, edna F. C. siM e MarCos sorrentino. Laboratório de Educação
e Política Ambiental-Oca (Brasil)
37 Sustentabilidade Ambiental: visão antropo-cêntrica ou biocêntrica?
FaBíola Ferreira e zulmira áurea Cruz BomFim. Universidade Federal do Ceará (Brasil) España)
53 Educación ambiental e novos movementos sociais: aportacións para o cambio educativo
m.mar rodríguez romero e araCeli serantes Pazos. Universidade da Coruña (Galicia-España)
TRAXECTORIAS E RETOS
81 Investigación, educación e transferencia: unha alianza para a conservación das aves
de praia migratorias e dos seus hábitats no Estuario do Río Gallegos (Patagonia Austral-Arxentina)
Carlos alBrieu12, silVia Ferrari12 e germán montero23 1 Universidade Nacional da Patagonia
Austral, 2 Asociación Ambiente Sur e 3 Minicipalidade
de Río Gallegos (Arxentina)
99 A Conferência Internacional Infantojuvenil na Comunidade dos Países de Língua Por-tuguesa: uma experiência, muitos desafios
joana amaral. Técnica do Projeto Conferencia Inter-
nacional Infantojuvenil na CPLP-Ministério da Educação
(Brasil)
123 Proxecto FENIX: tecendo redes a través dun proceso de procesos na educación ambiental en Galicia
PaBlo a. meira e miguel Pardellas. Sociedade
Galega de Educación Ambiental (Galiza-Españal)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
141 Aprendendo a valorar os recursos hídricos. Experiencia de introdución do tópico da xestión integrada da auga na secundaria mexicana a partir da xeomática
tania morales reynoso1, emmanuelle quentin2 e minerVa manzanares ramírez3. 1 Universidade
de Santiago (Galiza-España), 2 (Universidade de Sher-
brooke (Québec-Canada) e 3 Universidade Autónoma
do Estado de México (México)
157 Turismo e meio insular africano: análise comparativa de impactos
Brigida roCha Brito. Centro de Estudos Africanos-
-ISCTE-IUL (Portugal)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
179 Redescobrindo a Mata Atlântica. Experiên-cias de um Programa de Formação de pro-fessores na Reião do Mico-Leão-Dorado, Brasil
PatriCia mie matsuo1,2, nandia de maga-lhães xaVier menezes1, aline loPes Ferreira BouCkorny1 e ruan das Flores de azeVedo1. 1.
Associação Mico-Leão-Dourado. 2. Universidade Estadual
Paulista (Brasil)
193 Casi tres anos coa FEEA jaVier mansergas. Federación de Entidades de
Educación Ambiental-FEEA (España)
DOCUMENTOS
199 Vamos Cuidar do Planeta. Carta das Res-ponsabilidades
203 Normas de publicación
204 Boletín de subscrición
205 Índice dos números publicados
Fotografías: CEIDA