Post on 04-Feb-2018
1DBH
NaturarenZientziak
giltzaI. BLOKEA: MATERIA
Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza
Proiektua eta argitalpena: giltza-edebé taldea
Zuzendari nagusia: Antonio Garrido González
Hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: María Banal Martínez
Zientzia eta Teknologia arloko zuzendaria: Josep Estela Herrera
Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera
Ekoizpen-zuzendaria: Juan López Navarro
Giltza-edebé taldea:
Libe Arenaza Alvarez
José Luis Mola Gías, Serena Canal Figueras, Natalia Puche Aracil eta Oriol Sala Droguet
Elsa Escolano Lumbreras
Robert Maas Olives
Luis Vilardell Panicot eta Mónica González López
Kolaboratzaileak:
Francisco Catena Fernández, Ana Cilleros Jellinek, Cristina Cutillas Sans, Román Rodríguez Pérez eta Maialen Zabaljauregui Marcuerquiaga
Hitzurun Hizkuntza Zerbitzuak, Di-da itzulpenak eta Rosetta Testu Zerbitzuak
Farrés/il·lustració editorial, José Luis Ferrer, Gradualmap, Armand Gran, Joaquín González, Alex Gumá, Pere L. León, Jordi Magriá
eta Oriol Massana
AGE fotostock, Barres Fotonatura, Centre de Recursos de Biodiversitat Animal, Ernest Costa, COVER, Getty Images, Gonzalo Cáceres,
HighRes Press, Kanarietako Astrofisika Institutua, Jupiter Images Corp., Latinstock, Microsfoto, NASA, Prisma, Salmer imagen, Stock Photos, Jordi Vidal,
C. Carulla, STR-Univ. de Girona, Jordi Toda eta giltza-edebé artxibategia
Tecfoto, S. L.
Foinsa-Edifilm, S. L. eta Saioa Belar Iñarra
Jabegoa giltza-edebé taldea
© giltza-edebé taldea, 2011
Zumalakarregi etorbidea, 54
48006 Bilbo
www.edebe.com
ISBN 978-84-8378-220-0 (obra osoa)
Lege-gordailua. B. xxxxx-2011
Espainian inprimatua
Printed in Spain
EGS - Rosario, 2 - Bartzelona
OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak norberaren koadernoan egitekoak dira. Jardueretako hutsuneak argigarriak dira, didaktikoak, eta ez dute bestelako xe-
derik.
Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbues-
penezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos) (www.conlicen-
cia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 45).
Editoreek beren esku zegoen guztia egin dute obra honetan aipatzen diren materialen jabeak aurkitzeko. Gure gogoaren aurka baten bat aipatu gabe geratu bada,
posible denean zuzenduko da delako akatsa.
I. BLOKEA: MATERIA
Nolakoa da liburu hau?
NOLAKOA DA
7
Glukosa kristalak. Transmisiozko mikroskopio elektronikoz ikusiak.
Hasteko, unitate talde honetan, Naturaren
Zientziak eta zientzialarien lan-metodoak aur-
keztuko dira. Gainera, lehen urratsak egingo
dira, unibertsoa osatzen duen materia nola-
koa den aztertzeko: materiaren propietateak,
materiaren egitura eta materiaren magnitu-
deak neurtzeko erak.
Amaitzeko, gizakiak materia hori nola era-
biltzen duen ikusiko da, lehengaia eta ma-
teriala zer diren azalduko da, eta nola erabili
behar diren nabarmenduko da.
6
Ordena itzazu Eguzki Sistemaren osagai hauek,
Eguzkirainoko distantziaren arabera:
Artizarra – Jupiter – Lurra – Saturno – Marte –
Urano – Merkurio – Neptuno.
Zerrendatu zer forma dituen Ilargiak Lurretik iku-
sita, eta deskribatu.
Lurraren eta Ilargiaren mugimenduekin zerikusia
duten fenomenoen berri izatea.
Oinarrizko orientazio-teknika batzuk ikastea.
Matematika arloko ezaguerak baliatzea, uniber-
tsoko distantziekin zerikusia duten magnitudeak
kalkulatzeko.
Saiakuntza errazak eta informazio bilaketak egiteko
ekimena izatea
Gizakiak betidanik ahalegindu dira
beren mundua nolakoa den jakiten,
eta hainbat galdera bururatu zaizkie
horren inguruan: zer forma eta di-
mentsio ditu Lurrak? Zer dira gauez
ortzian ikusten diren puntu distiratsu
horiek? Zergatik ikusten da Ilargia des-
berdin gauero?
Hurrengo orrialdeetan ikusiko duzu-
nez, gizakien jakin-minari eta au-
rrerapen zientifikoei esker,
gero eta aukera gehia-
go ditugu, galdera
horien erantzun
zuzenak lortzeko.
71
1.1. Galaxiak
1.2. Izarrak
1.3. Planetak
1.4. Astro txikiak
2.1. Eguzki sistemako astroak
4.1. Errotazioa: eguna eta gaua
4.2. Translazioa: urtaroak
5.1. Ilargiaren aldiak
5.2. Eklipseak
5.3. Mareak
Egunez orientatzea
70
Mauna Kea, (Hawaii) astronomia behatokia.
Alderatu espermatofitoen eta pteridofitoen ezaugarriak,
eta azaldu zertan diren antzekoak eta zertan desberdinak.
Espermatofitoen kutikulak, zertarako behar ditu estomak?
Zergatik ezin da izan guztiz iragazgaitza?S
Espermatofitoak dira lehorrera ondoen moldatu diren landareak. Orain arte ikusi du-
gunez, landareen erreinuko taldeen artean, briofitoak toki hezeetan baino ezin
dira bizi; pteridofitoak, ostera, gai dira denboraldi lehor samarrak izaten diren to-
kietan bizitzeko; eta espermatofitoak, berriz, hezetasunik eza ondoen jasan deza-
ketenak dira.
Hala eta guztiz ere, espermatofitoak oso giro desberdinetan aurkituko ditugu:
loto-lorea, adibidez, urmaeletan edo aintziretan murgilduta bizi da; eta zenbait kak-
tus, aldiz, gai dira lehorte luzeetan ere bizirik irauteko.
Ikus ditzagun espermatofitoen ezaugarriak.
Izan ere, kormo-egiturak aukera ematen du espermatofitoak lehorrera egoki
daitezen, ezaugarri hauei esker:
• dituzte. Sustraiek ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte, eta landa-
rea substratuan finkatzen dute.
• k organismoa osorik estaltzen du, eta ura galtzea eragozten
du. Atmosferaren eta landarearen arteko gas-trukea estomen bitartez egiten da.
• en sistema dute, landarearen jariakinak organismoaren atal guztieta-
ra garraiatzeko.
Ezaugarri orokor horietaz gainera, espermatofitoen ugaltze-sistema ere ur-eskasiara
egokituta dago. , espermatofitoen ugaltze-organoak, gai dira urik gabe ere
beren funtzioak burutzeko. Hain zuzen ere, loreek ekoizten dituzte. Haziak
lehortasunari eusteko prestatuta dauden egitura batzuk dira, eta haietatik sortzen
dira landare berriak.
Dakizunez, espermatofitoek kormo-egitura dute, hau da, sustraiak, zurtoina eta hos-
toak dituzte. Kormoaren oinarrizko hiru unitate horien eraldaketen bidez sortzen
dira landarearen gainerako atalak, hala nola arantzak, petaloak, edo kiribilak.
Sustraia lur azpian beherantz hazi ohi den atala da, eta funtzio hauek betetzen
ditu:
• Landarea lurrean finkatzea.
• Ura eta gatz mineralak xurgatzea, landarea elikatzeko.
Sustraia arretaz aztertzen badugu, honako atal hauek bereiziko ditugu.
Landarearen sustrai multzoak hainbat forma izan ditzake. Sustrairik ohikoenak
eta dira.
194 19510. unitatea Landare loredunak
kormo-egiturako landareak dira, eta hazien bidez ugaltzen
dira.
Briofitoek landare osoa estaltzen duen
kutikula mehetik xurgatzen dituzte ura
eta elikagaiak.
Pteridofitoek, berriz, kutikula lodiagoa
eta iragazgaitzagoa dute, eta sustraie-
tatik xurgatzen dute ura.
Gure elikaduran garrantzitsuak dira
ko sustraiak. Sustrai ho-
riek lodi samarrak eta luzangak dira,
arbiak eta azenarioak kasu.
Landare askok dituzte, lu-
rretik ur eta gatz mineral gehiago xur-
gatzeko.
Mikorriza deritzo landare baten sus-
traiak eta onddo baten mizelioak era-
tzen duten elkarteari. Horri esker, mi-
zelio osoak ere elikagaiak xurgatzen
ditu landarearentzat.
sustraiaren albo-
etako adarrak sor-
tzen diren atala.
atal honeta-
ko zelulak etengabe za-
titzen dira. Horri esker,
sustraia luzetara hazten
da, lurrean barneratuz.
muturra da, zati-
rik gogorrena. Lurrean sar-
tzeko bidea urratzen du, sus-
traiaren gainerako ehunak
hondatu gabe.
atal
honetako zelula-
rik kanpokoenek
luzakinak dituzte,
ile xurgatzaileak,
ura eta gatz mi-
neralak hobeto
xurgatzeko.
sustrai na-
gusia oso ga-
ratuta dago,
eta ardatza da.
Bertatik sor-
tzen dira adar-
kadurak.
ez dago sustrai
nagusirik eta
berdin garatzen
dira adarkadu-
ra guztiak.
Loto-lorea. Kaktusa.
Zatisuberkara
Zatiiletsua
Zatilisoa
Txanoa
Liburu hau hiru bloketan
elkartutako 12 unitate
didaktikok osatzen dute.
Unitate-bloke horietako
bakoitzaren aurretik orrialde
bikoitz bat dago, aurkezpen gisa.
Bloke bakoitzaren bukaeran,
jarduerez osatutako bi orrialde
daude, bloke horretan landutako
ebaluatzeko.
Unitateko edukiak jarri dira,
nola antolatu diren
jakin dezazun.
Beste unitate batzuetan edo
aurreko mailetan
ikasitakoa sendotzeko.
Unitateko edukiak
antolatzeko,
eta
egin dira.
Maddi laborategira etorri da esperimentu bat egiteko asmoz. Honako gauza hauek aurkitu ditu mahai gainean.
— Aipatu nola duen izena eta zertarako balio duen gauza bakoitzak.
— Zure ustez, lan egiteko behar den egoeran aurkitu du laborategia Maddik?
— Azal ezazu nola eduki behar den lan-eremua zientzia-laborategietan.
Maddik disoluzio bat egin behar du litro erdi ur eta gatza erabiliz. Honako kontzentrazio hau izan beharko du disoluzioak:
10 g/l. Lehenengo, behar den ur destilatu kantitatea prestatzen hasi da Maddi.
— Nola du izena disoluzioaren osagai horrek?
— Zer ur-bolumen behar dugu disoluzio hori egiteko? Mahaian aurki-
tutako tresnen artean, zein erabili behar du Maddik, ura neurtzeko?
— Azal ezazu, urratsez urrats, zer izan behar dugun kontuan, ur-bolu-
mena neurtzeko.
Gero, gatz kantitatea prestatu beharko du.
— Nola du izena disoluzioaren beste osagai horrek?
— Kalkula ezazu zenbat gatz behar den, eskatutako kontzentrazioa izan
dezan disoluzioak.
— Mahai gaineko tresnen artean, zein erabil dezakezu eskatutako
gatz kantitatea neurtzeko?
66
Irudi baten eta
baten bidez, unitateko edukiekin
zerikusia duten gertaera arruntak
aurkezten dira.
Lehendik dakizkizun kontzeptuei
buruzko jarduera errazak.
Unitatean landuko diren oinarrizko
gaitasunen zerrenda.
Sakontzeko, unitateko edukiekin
zerikusia duten xehetasun
harrigarriak, kontzeptu konplexuak
eta zientzialarien biografiak.
Zenbait kontzeptu garrantzitsu,
unitatean ageri diren oinarrizko
edukiak osatzeko.
Nolakoa da liburu hau?
Unitateko edukiei buruzko ariketa
gehiago, batzuk laburpenak egitekoak.
Ariketa zailak badira, ikurra dute.
Informazioa Interneten bilatu behar
bada, @ ikonoa dute.
Praktika errazak,
irakasleak nahiz ikasleek
edukiak frogatzeko.
Orrialdearen behealdean
ariketak daude, atal bakoitzeko
edukiak finkatzeko. Oinarrizko
edukiak ikurra duten
ariketetan sendotzen dira.
Unitateko ideia
nagusiak
antolatzeko
modua.
Naturaren Zientzien
inguruko kontzeptuen
hiztegia sortuko duzu.
Unitateko edukiak
osatzeko, hainbat
prozedura eta kontzeptu
lantzeko aukera.
Unitateko edukiekin
zerikusia duten balioez
gogoeta egiteko jarduerak.
Unitateko bakoitzeko oinarrizko gaitasunak
lantzeko jarduerak.
Naturaren Zientzien inguruko bitxikeriak eta gaur
egungo gizartean dituzten aplikazioak.
Unitate bakoitzarekin
erlazionaturiko testu
zientifiko laburren
ulermen-jarduerak.
Zenbait eduki ulertzen
laguntzeko
irudiak.
Unitateko
edukiekin
zerikusia duten
prozedurak,
teknikak eta
trebetasunak
praktikatzeko
jarduerak.
Unitateko
edukiak ulertu
dituzun jakiteko.
81Lurra eta unibertsoa
Azal ezazu nolakoa zen Lurra Antzinatean bizi zirenentzat,
eta nola erakutsi zen Lurra biribila dela.
Azal ezazu zergatik ez den zientifikoki zuzena esaldi hau:
«Eguzkia ekialdetik ateratzen da».
Esan Lurraren zer geruza dagokion elementu bakoitzari.
Arrazoitu erantzuna. R
Lurra bere ardatzaren inguruan biratzen da errotazio-higidurari esker. Lurraren erro-
tazioak dakar egunaren eta gauaren segida. Higiduraren ardatzari errotazio-ardatza
deritzo. Irudizko ardatz bat da, Lurra Ipar polotik Hego polora zeharkatzen du, eta
23° inguru inklinatuta dago, orbitaren planoaren perpendikularrarekin alderatuta.
Lurraren errotazio-higidura mendebaldetik ekialderanzkoa da. Airean, espazio-on-
tzi batean, kamera finko bat Lurrera begira jarriko bagenu, lehenik Afrika eta Euro-
pa ikusiko genituzke pasatzen; jarraian, Amerika; eta gero, Asia. Lurraren errota-
zio-higiduragatik aldatzen da zeruan Eguzkiaren kokapena egunean zehar. Baina ez
da Eguzkia mugitzen, Lurra baizik. Goizean Eguzkia ekialdetik agertzen dela ikus de-
zakegu; arratsaldean, berriz, mendebaldetik gordetzen dela.
Lurraren errotazio-higidurak honela eragiten du egunen eta gauen segida:
23ºI
H
E
M
Lurraren orbita
Errotazio-ardatza
da Lurrak bere ardatzaren inguruan bira oso bat egiteko behar duen den-
bora. Gutxi gorabehera 24 ordu dira.
Eguzkiak Lurraren erdi bat argiztatzen badu, Euskadi dagoen
erdia kasu, alde horretan eguna izango da. Baina bitartean,
beste erdia, Australia dagoen aldea, alegia, ilunetan egongo
da; beraz, alde horretan gaua izango da.
Hamabi ordu geroago, Lurrak bira erdi egina izango du bere ar-
datzaren inguruan. Ondorioz, orain, Euskadi ilunetan egongo da;
hots, gaua izango da. Australian, berriz, lehen gaua izan da;
baina orain alde hori argiztaturik dago, eta eguna da.
Eguzkiaren kokapenari erreparatuz
gero, orientatu egin ahal izango gara,
honako urrats hauek eginez:
— Atera kanpora, itzalik ez dagoen
lekuren batera, Eguzkiaren eguer-
dian (ordutegi ofizialaren ara-
berako 12:00ak baino ordubete
edo bi ordu geroago, negua ala
uda den kontuan izanik).
— Jarri itzalari begira, eta besoak
luzatu, irudian bezala.
Itzalak iparra adieraziko digu; es-
kuineko besoak, ekialdea; bizkarrak,
hegoaldea; eta ezkerreko besoak,
mendebaldea.
Unitatean landutakoa laburbiltzeko, osa ezazu eskema hau falta diren kontzeptuekin. Ikasten lagunduko dizu.
Gehitu kontzeptuen mapa horretan ustiategi eta meatoki motak.
Hona hemen unitate honetako zenbait kontzeptu, aurreko unitateetan azaldu den bezala definitzeko, eta glosarioan jasotzeko.
Geosfera Arroka magmatikoa Lehen mailako meatokia
Uhin sismikoa Arroka metamorfikoa Humusa
Gogortasuna Arroka sedimentarioa Materia ez-organikoa
Esfoliazioa Mea
— Idatzi zerrendan unitate honetan ikasitako beste pare bat hitz.
107Geosfera
osagai nagusiak
higatuta, hauxe sortzen da
sarri osatzen dituzte
geruza hauek ditu
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nukleoa
Magmatikoak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gogortasuna
Esfoliazioa
Haustura
Kolorea
Marra
Distira
Gardentasuna
Azala
Oxigenoa, silizioa, aluminioa, burdina,kaltzioa, magnesioa, sodioa eta potasioa
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Arrokak
atalak
konbinatuta, hauxe osatzen dute
propietate
hauek ditu
motak
Konturatuko zinen edarietako izotza urtzen hasten dela laster. Zure ustez, zergatik gertatzen da hori?
— Zure erantzuna metodo zientifikoaren faseetako bat da. Azaldu nola duen izena eta zertan datzan.
— Metodo zientifikoan, zein da horren hurrengo fasea? Eman fase horren adibide bat gure kasurako.
— Adierazi zer aldaketa mota deskribatzen den jardueraren enuntziatuan. Arrazoitu erantzuna.
Identifika itzazu laborategiko material hauek, eta esan zertarako erabiltzen diren.
— Azaldu zer tresna erabiliko zenukeen litro erdi ur eta 125 gramo makarroi neurtzeko, pasta pixka bat afaldu
nahi izanez gero.
— Definitu zer magnitude neurtu behar ditugun, pasta platerkada prestatzeko, eta adierazi kantitateak Nazioarteko
Sistemaren unitateen arabera.
Azaldu zer esan nahi duten honako sinbolo hauek. Adierazi nola erabili behar ditugun etiketetan sinbolo hauek
dituzten produktuak.
Kalkula ezazu zer dentsitate duen gorputz batek, 25 kilogramoko masa badu, eta 10 dm3 okupatzen baditu. Eman
erantzuna Nazioarteko Sistemaren unitateetan.
— Uraren dentsitatea 1 g/cm3 bada, zer gertatuko da, gorputz hori ontzi bete uretan sartuz gero? Arrazoitu
erantzuna.
Esan zein diren uraren fusio-puntua eta irakite-puntua. Zer ezaugarri ditu urak puntu horietan?
— Aipatu zer egoeratan egongo diren 50 gramo ur, botila itxi batean, tenperatura hauetan: -7 °C, 40 °C eta 110 °C.
Azal ezazu tenperatura bakoitzean nola aldatuko diren, aldatzekotan, uraren masa, forma eta bolumena.
5
4
3
2
1
II Unitateen ebaluazioa XV
Ikusmena
Dastamena
Ukimena
Usaimena
Entzumena
Burezurra
Omoplatoa
Bizkarrezurra
Bularrezurra
Koxala
Femurra
Tibia
Tartsoa
Klabikula
Saihets-
hezurrak
Humeroa
Kubitua
Erradioa
Karpoa
Frontala
Deltoidea
Pektorala
Irrimuskulua
Esternokleido-mastoideoa
Bizepsa
Kubitalak
Abduktorea
KoadrizepsaSartorioa
Bikia
Sistema Metriko Dezimalaren aurretik, gizakia soinean zuenaz, bere gorputzaz, baliatzen zen produktu-trukeak kontabilizatzeko.
Horrela sortu ziren lehenengo neurri-unitateak: ukondoa, hazbetea, arra edo urratsa.
Hainbat mendez, herrialde guztietan neurri-unitate ugari izan ziren, eta horrek oztopatu egiten zuen bai merkataritzaren bai in-
dustriaren eta ekonomiaren aurrerabidea. 1792ko irailaren 21ean finkatu zen metroaren balioa, «Paristik igarotzen den lurreko
meridianoaren koadrantearen hamar milioirena», munduko luzera-unitate guztiak bateratzeko helburuarekin.
webgunetik egokitua (Centro Español de Metrología)
a) Zer desabantaila zituen luzera-unitate desberdinak erabiltzeak?
b) Aipatu zer abantaila zituen metroaren erabilerak, giza gorputza oinarri zuten beste unitate batzuen erabi-
leraren aldean.
c) Zein da metroaren lehenengo definizioa? Zer magnitude neurtzen du?
d) Zerrendatu ikasitako beste magnitude batzuk, eta adierazi Nazioarteko Sisteman dagokien unitatea.
Lurrazalean substantzia puru gutxi aurki daitezke. Horregatik, beharbada, urrea bilatzea eta aurkitzea izugarrizko gertaera izan zen
antzina.
Gizakiak nahasturen propietateak ezagutu behar izan ditu, ugariak baitira, bai elkarrengandik banantzeko bai ezaugarri jakin ba-
tzuekin ekoizteko. Nahasketa asko gure eguneroko bizitzaren parte dira. Batzuk disoluzioak dira, hala nola limoi-edaria edo itsasoko
ura; beste batzuk sistema koloidalak dira, hala nola esnea edo gelatina; eta beste asko esekidurak dira, hala nola hautsez betetako
atmosfera.
Andoni Garritz,
a) Testuaren arabera, zergatik da zaila urrea aurkitzea?
b) Adierazi zer nahasketa mota aipatzen diren testuan, eta eman adibide bana.
c) Ezagutzen al duzu beste nahasketa motarik? Erantzuna baiezkoa bada, eman adibideren bat.
Beira egiteko silizea, soda eta kareharria behar dira. Silizea ateratzeko prozesuan energia asko behar da, eta hondakin ugari sortzen
dira; gainera, beira-pasta egiteko ere energia asko kontsumitzen da.
Beira birziklatzen bada, energia gutxiago kontsumitzen da; izan ere, beira-pasta material birziklatutik abiatuta egiten bada, askoz ere
energia gutxiago behar da. Gainera, beira birziklatuz gero, murriztu egiten da hondakin-bolumena, eta baita lehengaiak ateratzea-
ren ondoriozko higadura ere. Beirak, bestalde, badu abantaila bat: askotan birziklatuta ere, ez du propietaterik galtzen. Horren
guztiaren adibide argia da beirazko 3 000 botila birziklatuz gero, 1 000 kg hondakin murrizten direla eta 1,2 tona lehengai aurrezten
direla.
webgunetik egokitua
a) Aipatu zer abantaila ekartzen dituen beira birziklatzeak.
b) Izendatu beiraren fabrikazioan erabiltzen diren lehengaiak, eta esan zer jatorri duten.
c) Beira urtzeko faseaz gainera, beiraren fabrikazioaren zer beste fase ezagutzen dituzu?
d) Beiraren zer propietate eta aplikazio ezagutzen dituzu?
VI Testu-iruskinak
Batzuetan, miriapodoak eta anelidoak nahastu egiten ditu-
gu, biek gorputz luzangak dituztelako, eta bizi diren inguru-
neak ere antzekoak direlako. Zeri erreparatuko zenioke bi
talde horiek bereizteko?
— Lehorreko krustazeo batzuk miriapodoekin nahas daitezke
gorputz luzanga eta segmentatua dutelako. Zertan izan-
go dira desberdinak?
Joan etxekoekin merkatura, eta idatzi itsaskitzat saltzen diren
animalien izenak. Erreparatu haien ezaugarriei eta sailkatu
dagokien taldean. Entziklopedia birtual honetara jo deza-
kezu: http://eu.wikipedia.org. Bestela, hiztegi honetara:
http://www.zientzia.net/hiztegia.
Ikaskide guztien artean sei talde antolatu. Talde bakoitzak uni-
tatean ikasitako sei ornogabe taldeetako bat (poriferoak, kni-
darioak, anelidoak, moluskuak, artropodoak eta ekinoder-
matuak) aukeratuko du, eta fitxa bat egingo du honako
datu hauek biltzeko
• Taldearen definizioa.
• Taldearen ezaugarri morfologikoak.
• Bizilekua eta ingurunea.
• Espezie eta azpitalde kopurua.@
ZUlertzeko
Zer ezaugarriri erreparatuko zenioke ornogabe bat eta orno-
dun bat bereizteko?
Egin belakien barne-antolaeraren eskema, eta adierazi nondik
nora dabilen ura, belakia elikatzen denean. Ezagutzen al duzu
belakiak bezala elikatzen den beste ornogabe talderik?
— Zure ustez, zergatik bizi dira poriferoak itsaslasterrak dau-
den lekuetan?
Azaldu nola atzematen dituzten polipoek eta marmokek be-
ren harrapakinak.
Bildu informazioa itsas anemona arruntari
buruz, eta azaldu zer animalia mota den eta non aurki deza-
kegun.
Egin gako dikotomiko bat, harrak anelidoak diren jakiteko, eta
izatekotan, zer anelido taldetakoak diren identifikatzeko.
Biologo batek «poliketoa izan liteke» etiketa duen lagin bat
aztertu behar du. Horretan diharduela, ohartu da anelidoaren
gorputzeko eraztun multzo bat gainerakoak baino lodiagoa
dela.
— Nola du izena egitura horrek? Zer funtzio izango ote du?
— Zer anelido taldetakoa izan daiteke? Arrazoitu erantzuna.
Moluskuak zer gorputz ataletan du erradula? Azaldu zer den
eta zer eginkizun duen.
Begiratu beheko argazkietako animaliei eta esan zer molus-
ku taldetakoa den bakoitza. Azal ezazu erantzuna.
Azaldu kanpo-eskeletoa edukitzeak zer abantaila dituen ar-
tropodoentzat.
Alderatu artropodo taldeen gorputz atalak. Osatu gako di-
kotomiko bat, artropodoak sailkatzeko, animalien gorputz
atalei erreparatzetik abiatuta.
Adierazi zer artropodo talde identifika daitezkeen zenbat
hanka dauzkaten ikusita. Azal ezazu erantzuna.
Sailkatu honako artropodo hauek dagozkien azpitaldeetan,
eta esan zer ezaugarriren arabera sailkatu dituzun.
Azaldu zer egiturak lotzen dituen anbulakro-oinak, anbulakro-
sistema eratzeko.
Zer taldetakoak dira organismo hauek? Azaldu erantzuna.
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Gehiago jakiteko
Triku beltza ekinodermatuen taldeko animalia
da, oso ugaria Mediterraneoan eta gugandik hurbilen dauden
Ozeano Atlantikoko zonaldeetan. Animalia horrek arantza
asko ditu, luzeak gainera, eta 8 cm inguruko diametroa du. Ko-
lore beltza du, baina, arantzarik gabe, barne-eskeletoko pla-
ken kolore gorrixka ikus daiteke.
Ekinodermatu honek alga berdeak jaten ditu, bera dabilen subs-
tratua estaltzen dutenak, hain zuzen ere. Substratu arrokatsue-
tan bizi ohi da, tokia maldatsua izan arren.
Beheko diagraman ikusiko duzu nola dagoen banatuta triku
beltza Mediterraneoan.
— Jarri izenburua diagramari eta azaldu zer erlazio dagoen
itsas sakoneraren eta triku kopuruaren artean.
— Zer sakoneratan dira ugariagoak trikuak?
— Ur azalean triku gutxiago daude. Eman hipotesi bat zergatia
argitzeko.
— Zer gertatzen da trikuekin 40 m-tik behera? Zergatik izango
ote da?
Pentsatzeko
Korala beti agertzen da turisten opor-pakete tropikaletan. Di-
rudienez, koralen kolore biziek eta forma bitxiek erakarri egiten
ditu gizakiak.
Koralak, izatez, polipoak dira. Koloniak eratzen dituzte, poliki-
poliki hazten dira eta oso sentiberak dira ingurumenaren alda-
ketekiko. Ur garbi eta beroak behar dituzte bizitzeko, eta
gehienak kostatik hurbil bizi dira.
Beste organismo askok, harrapariengandik ihesi dabiltzanean,
babesteko baliatzen dituzte koral-kolonien for-
ma bihurriak.
Korala ez da uste litekeen bezain go-
gorra. Izan ere, ukitu arin bat edo
urpekariek nahi gabe emanda-
ko kolpe bat nahikoa da kora-
la hausteko.
Batzuetan, olatu handiek,
urakanek edo beste fenome-
no natural batzuek ere ko-
ralak apurtzen dituzte. Ho-
rrelakoetan, koral puskak hon-
dartzetara iristen dira, eta den-
borarekin kolorea galdu eta zu-
ritu egiten dira.
Tropikoko herrialde askotan neurririk gabe
bildu izan dute korala, turistei oroigarri gisa
saltzeko. Horrek eta beste zenbait gorabeherak arriskuan jarri
dute animalia hau.
— Zer ondorio izan ditzake itsasoan koral kopurua murrizteak?
— Proposatu koralaren ordezko oroigarri turistikoak.
— Bildu informazioa arraste-arrantzaz eta sistema horrek itsas
hondoan duen eraginaz. Zure ustez, zer eragin izan dezake
arraste-arrantzak koralengan?
226 11. unitatea 227Animalia ornogabeak
0
-10
-20
-30
-40
0 5 10
A B
C
D
E
B
A
A B
C
12.000 inurri-espezie baino gehiago daude, zein bere tamaina,
kolore, dieta, habitat eta inurritegia eraikitzeko modu bereziarekin.
Inurriek, bizitzeko, inurritegiak egiten dituzte lur azpian edo zuhai-
tzetan (zuhaitzen azalaren azpian), baina beste batzuen inurrite-
giak ere inbadi ditzakete. Inurriek komunitateak eratzen dituzte,
dozena bat indibiduok nahiz milioika inurrik osatuak.
Komunitateetako jarduerak antolatzeko, inurriek elkar ezagutu be-
har dute. Horretarako, ukimenaren eta usaimenaren bidez igar
ditzaketen substantzia kimiko berezi batzuk jariatzen dituzte. Inu-
rriak zeregin jakinetan espezializatzen dira, eta horren arabera «kas-
tak» eratzen dituzte. Hala, batzuek «agindu» egiten dute, eta bes-
teek aginduak «bete»behar dituzte.
inurritegiko handiena da. Berariaz elikatu den
arrautza ernaldu batetik sortzen da. Hegoak ditu, baina inurri
ar batek ernaltzen duenean, galdu egiten ditu. Bere eginki-
zuna arrautzak errutea da.
arrautza ernalduetatik sortzen dira. Inu-
rritegian ugarienak dira, baita txikienak ere. Inoiz ez dute
hegorik, eta taldean jarduten dute komunitaterako la-
nean. Elikagaiak biltzen dituzte, inurritegia zaintzen dute,
erregina babesten dute… baina ez dira arrautzak erru-
teko gai. Inurri antzuak dira.
ernaldu gabeko arrautzetatik sortzen dira. Hegoak dituzte, eta eginkizun nagusia erregina ernaltzea da. Hegan
dihardutela egiten dute estalketa. Eztei-hegaldia amaitzen denean, inurri arra hil egiten da.
OINARRIZKO GAITASUNAK
Keparen ikastetxean, DBHko 1. mailako ikasleek ibilaldi bat egingo dute gaur. Naturaren Zientziak ikasgaiko irakasleak ornogabeak az-
tertu eta sailkatu nahi ditu. Hainbat espezie ikertu dituzte, eta zenbait kasutan, horien jardueraren arrastoak topatu dituzte, esate bate-
rako habiak, harrapakinak hartzeko tranpak eta beren elikaduraren arrastoak.
Irakasleak proposamen bat egin die ikasleei, alegia, aztertutako animalia hauetako bakoitzarekin fitxa txiki bat egiteko; bakoitzaren
argazki batekin eta ezaugarri nagusiekin: inurria, barakuilua, armiarma eta lur-zizarea.
— Animalia horien artean ba al da ornodunik? Zer ezaugarri dituzte animalia ornogabe guztiek?
— Sailkatu lau animalia horiek, zer taldetakoak eta azpitaldetakoak diren kontuan hartuta.
— Lau animalia horien taldeez gain, ba al dago besterik? Aipatu falta diren taldeak, eta jar ezazu talde bakoitzeko organismo baten
adibide bat.
— Lotu enuntziatuan aipatzen diren jarduera-arrastoak eta hautatutako lau animaliak.
229Animalia ornogabeak
Moluskuen barne- eta kanpo-egitura aztertzeko, bibalbio baten di-
sekzioa egingo dugu, muskuiluarena hain zuzen ere. Bibalbio
hori ( itsasoan bizi da, eta partikula organiko txikiak
iragazten ditu elikatzeko. Zazpi hilabeteko ugaltze-ziklo luzea du,
eta haren harrapari nagusiak itsas izarrak eta krustazeoak dira.
Muskuiluaren maskorra karekizkoa da, bi atal edo kusku ditu, txan-
ga deritzon bisagra moduko batez artikulatuta. Muskuilua haitzei
helduta bizi da, barne-guruin batzuek jariatzen dituzten bisu edo
bizar izeneko harizpi batzuen bidez.
a. Marraztu muskuiluaren maskorra eta barne-egitura. Lupa erabil dezakezu marrazkia xeheago egiteko.
b. Non lortu duzu muskuilua? Azaldu zer ikusi duzun kuskuen barruan, animaliaren gorputzaz gainera.
c. Identifikatu zer sexutakoa den disekzionatu duzun muskuilua.
d. Bildu informazioa Euskadiko kostaldean hazten diren muskuilu motei buruz.
— Bete ur beroz hauspeakin-ontzia. Sartu muskuilua uretan eta
itxaron kuskuak ireki arte.
— Jarri muskuilua disekzio-azpilean.
— Erreparatu txangari eta kuskuetako lerro zentrokideei (lerro-
ok muskuiluaren haziera adierazten dute).
— Irakasleak lagunduta, bereizi kontu handiz animalia kuskue-
tatik. Horretarako, ebaki kuskuen lotura-giharrak aiztoarekin.
— Kuskuetatik bereizitakoan, jarri muskuilua disekzio-azpilean.
— Orain ikusgai dauzkazu mantua, hepatopankreasa (kolore ber-
dexka), giltzurruna (masa marroixka bat) eta muskulu aduktoreak.
— Zabaldu muskuiluaren mantua, eta orratzekin josi haren pun-
tak disekzio azpilean.
— Aztertu zakatzak. Barrunbe palealean dauden laminak dira, eta
zehar-ildaskak dituzte.
— Begiratu oinari eta bisuko guruinei. Oina txikia da, eta gainean ditu
bisuko guruinak, hain zuzen ere, bizarrak jariatzen dituztenak.
— Begiratu muskulu erretraktoreei (hepatopankreaseko zerrenda
zurixkak dira).
— Erreparatu polixinela-poltsari (guruin genitala babesten duen
organoa da). Zakatzen gainean dago, errai-masan. Arrenak go-
rrixkak izaten dira eta emeenak zurixkak.
— Behaketa amaitutakoan, garbitu erabilitako material guztia, eta
gorde.
Muskuilu freskoak
Ura
Hauspeakin-ontzia
Disekzio-azpila
Lupa
Artaziak Matxardak
Orratzak Aiztoa
Egin disekzioa kontu
handiz, maskorra apur-
tzen bada, barne-egi-
tura honda liteke eta.
IKERTU: Bibalbioak nola disekzionatu
228 11. unitatea
Hepatopankreasa
Bisuko guruina
Polixinela- poltsa
Zakatza
Muskuluerretraktoreak
Giltzurruna
Hepatopankreasa Giltzurruna
Muskulu aduktorea
Muskulu aduktorea
MantuaOina
(8-29) 1. Naturaren azterketa. 2. Materia: kontzeptua eta ezaugarriak. 3. Materiaren egoerak
(30-47)1. Materiaren sailkapena. 2. Nahasteak banantzeko teknikak. 3. Materiaren egitura
4. Elementuak naturan
(48-65)1. Materia eta materialak. 2. Materialen propietateak. 3. Gure inguruko materialak
4. Baliabide naturalak
(66-67)
(70-91)1. Unibertsoaren osagaiak. 2. Eguzki-sistema. 3. Zeruari begira. 4. Lurra. 5. Ilargia
(92-111)1. Geosferaren ezaugarriak. 2. Mineralak. 3. Arrokak. 4. Mineralak eta arrokak ustiatzea
5. Lurzorua
(112-131) 1. Hidrosferaren ezaugarriak. 2. Hidrosferaren atalak. 3. Hidrosfera eta gizakia
(132-149) 1. Atmosferaren ezaugarriak. 2. Eguraldia eta klima. 3. Atmosfera eta gizakia
(150-151)
(154-175)1. Bizia lurrean. 2. Bizi-funtzioak. 3. Zelula. 4. Izaki bizidunen sailkapena
5. Moneroen erreinua. 6. Protistoen erreinua. 7. Birusak
(176-191)1. Onddoen erreinua. 2. Landareen erreinua. 3. Lupa binokularra
(192-211)1. Espermatofitoen ezaugarriak. 2. Kormoa. 3. Lorea eta fruitua
4. Espermatofitoen sailkapena. 5. Gako dikotomikoak
(212-229)1. Animalien erreinua. 2. Poriferoak. 3. Knidarioak. 4. Anelidoak. 5. Moluskuak
6. Artropodoak. 7. Ekinodermatuak
(230-247)1. Ornodunen ezaugarriak. 2. Arrainak. 3. Anfibioak. 4. Narrastiak. 5. Hegaztiak. 6. Ugaztunak
(248-249)
Aurkibidea
Segurtasun handiko laborategiak Solidoen dentsitatea Laborategian Zientzien jatorria
Partikula-azeleragailuak Disoluzioen propietateak Disoluzioak gosarian Gatzgabetzea
Amazoniako deforestazioaHondakinen ekoizpena Egurra edo metala Material berriak
Zabor espaziala Egunez orientatzea Eklipseak Talka meteoritikoak
Mea-ustiategiak Arrokak solidotzea Lurraren barrualdea Fosilak
Nazioarteko Programa HidrologikoaUretako gatza Ebro ibaia Itsasontzi ozeanografikoak
Airearen kalitatea Meteorologia Estazio meteorologiko bat Atmosfera artifizialak
Antibiotikoak nola erabili Animalia - zelulak Biodibertsitatearen azterketa Planktona
Boilurrak Esporangioak behatzeko
prozesuaBasoa udazkenean
Perretxikoak: jaki ala pozoi?
Perretxikotan
Belar-bildumak Lorearen egitura Gaurko menua Kaktusak
Korala eta turismoa Bibalbioak nola
disekzionatuIbilaldia Inurriak
Giza aniztasuna Galzorian dauden animaliak
Ornitorrinkoak eta beste
animalia batzukUgaztun urtarrak
Aurkibidea
Hasteko, unitate talde honetan, Naturaren
Zientziak eta zientzialarien lan-metodoak aur-
keztuko dira. Gainera, lehen urratsak egingo
dira, unibertsoa osatzen duen materia nola-
koa den aztertzeko: materiaren propietateak,
materiaren egitura eta materiaren magnitu-
deak neurtzeko erak.
Amaitzeko, gizakiak materia hori nola era-
biltzen duen ikusiko da, lehengaia eta ma-
teriala zer diren azalduko da, eta nola erabili
behar diren nabarmenduko da.
6
7
Glukosa kristalak. Transmisiozko mikroskopio elektronikoz ikusiak.
1.1. Naturaren Zientziak: kontzeptua eta
metodoa
1.2. Laborategiko lana
1.3. Landa-lana
2.1. Magnitudeak: kontzeptua eta
neurtzeko modua
2.2. Materiaren propietateak
3.1. Solidoa, likidoa eta gasa
3.2. Egoera-aldaketak
3.3. Aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoak
Solidoen dentsitatea
8
Honako hauen artean, zein dira Naturaren Zien-
tzien aztergaiak? Aukeratu.
a) Tximista bat nola gertatu den.
b) Azukrea nola disolbatzen den kikara bete esnetan.
c) Zenbaki naturalekin egindako eragiketak.
Adierazi elementu hauek egoera solidoan, likidoan
edo gaseosoan dauden: izotza, zukua, kakahuetea,
harria, airea, edalontzia, telefonoa, esnea, oxigenoa.
Naturan gertatzen diren aldaketa fisiko eta kimi-
koak identifikatzea, bereziki materiaren egoera-
aldaketei dagozkienak.
Laborategian lan egiteko hartu behar diren se-
gurtasun-neurriak eta ohiko zenbait produktu ki-
mikoren arriskua ezagutzea eta aintzat hartzea.
Talde-lan batean parte hartzea, helburu komun bat
lortzeko eta lan hori ebaluatzeko.
Barneratutako ikaskuntzak laborategiko lanean
aplikatzea.
Ekimenez jardutea, esperimentu bakunak egiteko
eta informazioa bilatzeko.
Naturaren Zientziak ikasgaiaren helburua inguratzen gai-
tuen guztia ikastea eta ezagutzea da. Naturaren azterketa-
ren bitartez, hainbat galderari erantzun diezaiokegu;
esate baterako: zer da airea?, zer substantzia mo-
tak osatzen dute?, zeri esker egiten du he-
gan globo aerostatiko batek?…
Zientziaren garapenak galdera ho-
riei eta beste askori erantzuteko au-
kera ematen digu, eta, horri esker,
hobeto ezagutu dezakegu gure
ingurunea: osatzen duten osa-
gaiak, horien funtzionamendua…
9
Gizakiak, betidanik, hau da, gizaki direnetik saiatu dira natura nolakoa den azal-
tzen eta zer prozesu gertatzen diren deskribatzen. Zenbait fenomenok beti piztu
dute pertsonen jakin-min zientifikoa; esate baterako, suak, ekaitzek, eta egunen eta
gauen segidak.
Historian zehar, ingurune naturala hobeto ezagutu ahala, natura aztertzeko meto-
doak ere zehaztu egin dira eta zientzia hainbat diziplinatan espezializatu da.
Naturaren Zientziek aztertzen dituzte unibertsoaren osagaiak eta unibertsoan
gertatzen diren fenomenoak eta prozesuak.
Aztergaia zein den, hainbat zientzia ditugu.
10 1. unitatea
Astroak, alegia, unibertsoa osatzen duten
gorputz guztiak.
Lurraren konposizioa eta egitura, eta pla-
netak denborarekin izandako bilakaera.
Izaki bizidunak: konposizioa, ezaugarriak,
harremanak, funtzionamendua eta antola-
kuntza.
Fenomeno fisikoak, hau da, naturan ger-
tatzen diren aldaketa behagarri eta neur-
garriak; baina substantzien konposizioa al-
darazten ez dutenak.
Fenomeno kimikoak, hots, substantzien kon-
posizioa, egitura eta propietateak; eta ho-
rien aldaketak.
Naturaren Zientziek eskaintzen diguten jakintza zientifikoak, oro har, bilakaera han-
dia izan du. Jakintza hori zientzialarien lanean eta metodoan, hau da, metodo
zientifikoan oinarritzen da.
Horrela, alegia, metodo zientifikoa aplikatuz, zientzialariek eta komunitate zientifi-
koak errealitatea azaltzen duten legeak eta teoriak garatzen dituzte.
Metodo zientifikoak fase ditu:
. Ikus dezagun fase bakoitza zertan datzan eta
nola aplikatzen den kasu zehatz batean.
zientzialariek sortutako lan-sistema zorrotza da. Meto-
doaren bidez, naturako gertaerak eta fenomenoak aztertzen dira, ezaguera
berriak lortzeko.
bat datu aldakorrez osa-
tutako multzo biren edo gehiagoren
artean ezar daitekeen harremana da.
Oro har, modu matematikoan adie-
razten da, formula baten bitartez.
bat, berriz, lotura du-
ten ohar eta legeez osatutako multzo
baten azalpen orokor bat da.
11Materiaren azterketa
Zein da Naturaren Zientzien aztergaia?
Esan zer Naturaren Zientziek aztertzen duen adibide
bakoitza:
a) Urrutiko planeta baten ikerketa
b) Haitz bolkanikoen ezaugarriak
c) Egurra erretzean gertatzen diren aldaketak
d) Izaki bizidunen sailkapena
e) Fenomeno meteorologikoak
S
Naturako gertaera eta fenomenoak arretaz aztertzea, dela
zentzumenen bidez, dela tresneriaz neurtuz edo detektatuz.
Bi sagar, bata bestea baino han-
dixeagoa, aldi berean erortzen di-
rela ikusi du zientzialariak.
Behatutako gertaeren eta balizko kausen behin-behineko
azalpena.
Gorputz bat erortzen denean, abiadurak ez du zerikusirik
masarekin.
Aztergai den fenomenoa zenbait aldiz errepikatzea eta az-
tertzea, komeni diren baldintzak aldatuz.
Oso garrantzitsua da esperimentazioan zehar datu guztiak
jasotzea, zehatz eta txukun.
Eskailera-burutik erortzen utzi bi
esfera, bolumen berekoak, baina
material desberdinekoak eta, be-
raz, masa desberdinekoak. Bakoi-
tzak lurrera iristeko zenbat den-
bora behar duen neurtuko dugu.
Behatutako gertaerak datu esperimentalen arabera inter-
pretatzea, eta ondorioak lortzea. Ondorio horiek gertaera
errepikagarriak islatzen badituzte, enuntzia daiteke.
Gero, zientzialariak egingo ditu ondorioak al-
dizkari espezializatuetan, liburuetan, biltzarretan… ezague-
rak hedatzeko eta beste zientzialari batzuekin partekatzeko.
Esperimentua egin ondoren, zientzialariak aurrez planteatuta-
ko hipotesia egiaztatu du. Horri esker, lege hau formula dezake:
Esfera 1 2,5 kg 3 sEsfera 2 5 kg 3 s
Oro har, Naturaren Zientziak lantzen diren laborategietan, tresneria eta ekipamendu
jakin batzuk egoten dira. Gainera, erabilera-arau eta segurtasun-neurri zorrotzak
ezartzen dira, esperimentuak behar bezala egiteko eta arriskuak saihesteko.
Aztergai bakoitzak bere laborategi mota du, tresneria bereziz hornitua: kimika-
laborategia, geologia-laborategia, mikrobiologia-laborategia…
Hona hemen Naturaren Zientzien laborategi bateko tresnen eta ekipoen zerrenda,
erabileraren arabera sailkaturik.
12 1. unitatea
Kimika-laborategietan, bitrinak eta ke-
kanpaiak egoten dira. Horien bidez
saihesten da zenbait esperimentutan
sortzen diren gas toxikoak arnastea.
Gainera, segurtasun-neurri gisa, se-
gurtasun-betaurrekoak erabiltzea ko-
meni izaten da kimika-laborategietan.
Lan-gidoia eta praktika-koadernoa
Probeta BuretaPipeta /
Xurgagailua
Hauspeakin-
ontzia
Erlenmeyer
matrazea
Matraze
aforatua
Alkoholezko termometroa
Balantza analitikoakLupa binokularra MikroskopioaEstalkia /
Porta
13Materiaren azterketa
Adierazi zertarako erabiltzen den laborategiko tresna bakoitza.
Almaiza – probeta – bunsen metxeroa – doitasun-balantza
– zurezko matxardak
a) Materia kantitate txikiak pisatzeko.
b) Substantziak xehatzeko.
c) Saio-hodiei sugarraren gainean eusteko.
d) Berotzeko behar den sugarra emateko.
e) Likidoen bolumenak neurtzeko.
Azaldu zertarako balio duten tresna hauek eta nola erabiltzen
diren.
termometroa – balantza – tripodea – flasko ikuzlea – espatula
Azaldu, urratsez urrats, zer tresna erabiliko zenituzkeen, litro
bat ur eta 36 gramo gatz nahasteko.
S
Euskarria Uztaia / Matxarda TripodeaZurezko matxarda /
GiltzaurraSareta
Espatula /
Erloju-beiraHagatxoa
Saio-hodiak
eta tentegailua
Dekantazio-
inbutuaInbutua Almaiza
Flasko ikuzlea EskuilaBunsen metxeroa Portzelanazko kapsula Arragoa
Laborategiak egokiro erabiltzeko, zorrotz bete behar dira segurtasun-arau eta
segurtasun-neurriak.
1. Laborategiko txoko guztiak ezagutu, eta behar diren aparatu, tresna eta
material guztiak eskura daudela ziurtatu.
2. Segurtasun-elementuak (su-itzalgailuak, dutxak, botika-kutxa…) eta labo-
rategiko irteerak non dauden jakin.
3. Ez jan eta ez edan laborategian. Eskuak garbitu beti, esperimentu bat egin
ondoren eta laborategitik irten baino lehen. Ez erre.
4. Lan-eremua garbi eta txukun eduki, beharrezko material eta ekipoekin soilik.
5. Isilik lan egin, arreta zereginetatik aldendu gabe. Ez jolastu eta ez txantxarik
egin.
6. Ez egin irakasleak baimendu gabeko esperimenturik.
7. Segurtasun-betaurrekoak jantzi, begietan min hartzeko arriskua dagoen
esperimentuetan.
8. Mantala nahitaez erabili behar da. Laborategian sandaliarik ez erabiltzea
eta ilea ondo bilduta izatea gomendatzen da. Berokiak eta gainerako
gauzak armairuan gorde behar dira.
9. Ez pipeteatu likidorik ahoarekin.
10. Ez arnastu, dastatu edo usaindu gai kimikorik.
Laborategiko bitrina erabili, lurrun toxikoak sortzen diren esperimentuak egin
behar badira. Produkturen bat isuriz gero, berehala jaso.
11. Ez erabili ekiporik edo aparaturik, nola dabilen jakin gabe. Zalantzaren bat
sortzen bada, irakasleari galdetu.
12. Ez berotu inoiz ontzi itxirik. Ontzien ahoak beste aldera begira jarri, norbe-
rarengandik eta ingurukoengandik urrun.
13. Produktuen hondakinak ez isuri harraskara, dagokien ontzira baizik.
14 1. unitatea
LABORATEGIAN ISTRIPUREN BAT GER-
TATUZ GERO… ZER EGIN BEHAR DA?
Istripuren bat izanez gero, garrantzitsua
da irakaslearen jarraibideak betetzea
eta, lehenbailehen, medikuarenera jo-
atea. Dena dela, hona hemen lagun-
garri izan daitezkeen zenbait neurri:
• Beirazko materialarekin egi-
nez gero, zauria txorrotan garbitu ur
askorekin,10 minutuz, gutxienez.
Gero, botika-kutxako antiseptikoekin
zauria desinfektatu, eta airean lehor-
tzen utzi edo benda esteril batekin
estali.
• Gai kimikoek
, lehenbailehen txorrotaren az-
pian garbitu 15 minutuz, gutxienez.
• bada, lehenik, zauri-
tutako aldea ur hotzez garbitu 10-
15 minutuz, gutxi gorabehera; gero,
pomada egoki bat eman. Erredura la-
rria bada, medikuen laguntza behar-
ko da berehala.
• Norbaitek gai kimikoren bat
edo badu, eraman ahalik
eta azkarren aire freskoa hartzera.
• Gai toxikoren bat bada, ospi-
talera joan beharko da albait arinen.
Gai kimikoak kontu handiz erabili behar dira. Etiketetako ikurren bidez adierazten
da zer arrisku duten.
Naturaren alderdi batzuk aztertzeko, besteak beste, izaki bizidunak eta haien in-
guruneak, zientzialariek laborategitik irten eta aztergaia dagoen lekura joan beharko
dute landa-lana egitera.
deritzo ingurune natural jakin bateko ezaugarri bereziak lekuan ber-
tan aztertzeari eta deskribatzeari.
Oro har, landa-lana egiteko, koadernoa, arkatza eta inguru horretako mapa behar
izaten dira. Horiez gain, askotan lagungarria izaten da argazki-kamera; eta, azterketa
batzuetan, flaskoak ere bai, laginak hartzeko.
Bi ingurune natural mota ditugu: urtarra eta lehortarra. Eta aztergaiei dagokienez,
beti bereiziko da zer aztertuko den: ingurune fisikoa ala izaki bizidunak. Erreparatu
bi kasu hauei.
15Materiaren azterketa
Esan zuzena ala okerra den laborategian honela jokatzea.
Zuzendu jokabide okerrak.
a) Irakaslearen azalpenak ez entzutea, eta lan-gidoirik eta
praktika-koadernorik ez edukitzea.
b) Praktika bukatutakoan, materiala garbitzea eta gordetzea.
c) Likidoak ahoarekin pipeteatzea.
— Istripurik eragin al dezake egoera horietakoren batek?
Nolako istripua?
Metodo zientifikoaren faseetan, zein da landa-lanarekin ze-
rikusirik handiena duena? Arrazoitu erantzuna.
Zerikusia duten zenbait landa-lanetan
bildutako informazioak erlazionatuz,
lan zabalagoak egin daitezke; beste-
ak beste,
…
Aintzira baten ezaugarri fisikoen berri izatea, eta, gutxi go-
rabehera, zenbat arrain dauden kalkulatzea.
Arkatza eta koadernoa, gatz-neurgailua edo eroankortasu-
na neurtzeko tresna, termometroa, uztai metaliko elektrikoa.
Ingurune fisikoa aztertzerakoan, aintziraren izena eta alti-
tudea idatziko ditugu; eta gatz-neurgailua eta termometroa
erabiliz, uraren gazitasuna eta tenperatura neurtuko ditu-
gu, hurrenez hurren.
Guztira, gutxi gorabehera, zenbat arrain dauden kalkulatzeko,
uztai metalikoa deritzon harrapaketa-tresna erabiliko dugu.
Uztaitik pasatzen diren arrainak hartu, markatu eta zenba-
tu egingo ditugu.
Guztizko kopurua jakiteko, uztaia bigarrenez erabiliz, arrain
markatuen eta markarik gabeen proportzioa kalkulatuko
dugu. Badakigu berdinak direla bi erlazio hauek: bigarren
txandan harrapatutako arrain markatuen eta harrapatutako
guztien arteko erlazioa, eta lehen txandan harrapatutako arrai-
nen eta aintzirako guztizko kopuruaren arteko erlazioa.
Baso bateko landare-espezieak zein diren jakitea, eta in-
gurunearen ezaugarri nagusien berri izatea.
Arkatza eta koadernoa, espezieak sailkatzeko gidaliburuak,
argazki-kamera, mapa, zinta metrikoa, kordel-biribilkia.
Basoaren alde adierazgarri bat aukeratuko dugu, eta sail
karratu bat mugatuko dugu kordelarekin, 10 metroko aldeak
neurtuta.
Landareen dibertsitatea aztertzeko, landare-espezieen
izenak idatziko ditugu (zuhaitzak, zuhaixkak eta belarrak sail-
katurik), beren argazki eta ezaugarriekin batera. Inbentarioa
egingo dugu, hau da, espezie bakoitzetik zenbat ale dauden
zenbatuko dugu.
Ingurune fisikoari dagokionez, honako hauek dira azter
ditzakegun ezaugarri nagusiak: lurraren konposizioa (arroka
motak, lurzoru motak…) eta erliebea, higatutako aldeak,
klima…
Adierazi zein diren materia eta zein ez.
Beroa – aulkia – txakurra – Eguzkia – belaki artifiziala –
erradiazioa – iratzea – pilota – mugimendua – burdina
— Arrazoitu erantzunak.
Esan objetu hauek gorputz materialak ala sistema materialak
diren.
Txanpona – liburua – irabiakia – diamantea – hondartzako ha-
rea – arrantzarako haria – mahaia – izotza – airea – granito-
blokea – plastikozko botila.
Lehenago ikusi dugunez, Naturaren Zientzien xedea da inguruan zer dugun eta
nolakoa den ikertzea eta aztertzea.
Baina, materia al da inguruan dugun guztia? Zer da materia?
da espazioan leku bat hartzen duen eta detekta edo neur daitekeen
guztia.
16 1. unitatea
Esate baterako, ikasliburu hau materia da, leku bat hartzen duelako eta, gainera,
ukimenaren eta ikusmenaren bidez hauteman dezakegulako.
Baina, arnasten dugun airea, materia al da? Airea ezin dugu hauteman ukimenaren
eta ikusmenaren bidez. Hala eta guztiz ere, espazioan leku bat hartzen duela froga-
tzen badugu, airea ere materia dela esango dugu.
Argazkian hainbat material ditugu. Arretaz begiratuz gero, ikusiko dugu txalupak
forma jakin bat duela, eta aintzirako urak, berriz, ez duela forma edo muga zehatzik.
Materia sailkatzeko, bereizi egiten dira eta .
deritzo muga zehatzak dituen materiari.
Esate baterako, gorputz materialak dira aintziraren inguruko hesietako soka,
etxeko leihoetako kristala eta etxea.
deritzo muga zehatzik ez duen materiari.
Esate baterako, aintzirako urak, aireak eta lurrak ez dute muga zehatzik. Horiek,
beraz, sistema materialak dira.
eta hitzak erabi-
li ohi dira, materiak hartzen dituen for-
mak izendatu nahi direnean.
Hori horrela izanik, arrokak, beira, zura eta
pinturak, besteak beste, substantzia edo
material motak direla esan dezakegu.
Airean materia dagoela frogatuko dugu.
— Hartu orratzik gabeko xiringa bat eta puxika
txiki bat.
— Igo enboloa leku jakin bateraino.
— Lotu puxika xiringari.
— Jaitsi enboloa. Zer gertatu da?
Puxika puztu egin da, xiringako airea puxikan
sartu delako. Hortaz, argi ikusten da aireak leku
bat hartzen duela eta, beraz, airea ere materia
dela.
Erreparatu esapide honi: «liburua arra eta erdi luze da». Esapideak liburuaren luze-
raren berri ematen digu. Ezaugarri neurgarri hori, luzera, magnitude bat da.
Neurria, berriz, neurgaia eta unitatetzat hartutako kantitatea konparatzean lortu-
tako emaitza da.
Neurtzailearen eskuaren arabera, gerta daiteke liburu horren neurria arra bete iza-
tea edo bi arra izatea. Nahasketak saiheste aldera, 1960an
(SI) ezarri zen. Harrezkero, herrialde gehienetan erabili ohi da sistema hori.
Taula honetan ageri dira magnitudeak, unitateak eta sinboloak.
Sistema guztietan bereizten dira honako hauek :
• berez definitzen direnak. Esate baterako, luzera-unitatea:
metroa (m).
• oinarrizko unitateetatik lortzen direnak. Horietakoak dira aza-
lera-unitatea: metro karratua (m2); edo bolumen-unitatea: metro kubikoa (m3).
Neurtzeko, unitateak ez dira beti egokiak izaten. Horregatik, batzuetan unitateen
multiploak edo azpimultiploak erabiltzen ditugu. Sistema metriko hamartarrean,
aurrizkien bidez adierazten dira multiplo edo azpimultiplo horiek.
AURRIZKIAK
Sistema metriko hamartarrean, unitate
bakoitza hamar aldiz handiagoa da be-
heranzko hurrengoa baino; eta hamar
aldiz txikiagoa, goranzko hurrengoa
baino.
Adibidez, hektometro bat (1 hm) ehun
metro (100 m) dira.
17Materiaren azterketa
deritzo neurgarria den orori.
deritzo magnitudeak neurtzeko balio duten unitateen
multzoari.
kilo (k)
hekto (h)
deka (da)
1 000
100
10
dezi (d)
zenti (c)
mili (m)
0,1
0,01
0,001
luzera masa denbora tenperatura azalera bolumena
metroa kilogramoa segundoa kelvina metro karratua metro kubikoa
m kg s K m2 m3
Luzera, azalera eta
bolumena magni-
tudeak dira, eta bat
egiten dute gor-
putz materialen
.
1 dimentsio 2 dimentsio
1 m 1 m2 1 m3
3 dimentsio
Beraz, liburu honen luzera
arra eta erdi dela diogu-
nean, hauxe adierazten
dugu: gure arra 1,5 aldiz
dela liburuaren luzera.
� �
Neurri guztiek dute zenbaki bat eta
neurri-unitate bat:
Neurri-
unitateaZenbakia
1,5 arra
�
Materia orok ezaugarri edo nolakotasun jakin batzuk ditu. Horiek
dira eta honako hauek bereizi behar dira:
Jarraian materiaren propietate hauek aztertuko ditugu: masa, eta
.
gorputz baten materia kantitatea da.
Nazioarteko Sisteman erabiltzen den masa-unitatea da. Masak
txikiak badira, erabiliko dugu kilogramoaren ordez.
Masa-unitateak aldatzeko, sistema hamartarra erabiliko dugu.
Gorputzen masa neurtzeko, erabiltzen da. Balantza ezberdinak erabiltzen
dira, neurtu nahi den objektuaren arabera.
18 1. unitatea
Ez dira aldatzen gorputz materialaren tamainaren arabera.
, , , , ,
…
Horiek materia bakoitzaren dira, eta
materiak bereizteko balio dute.
Gorputz materialaren tamainaren arabera aldatzen dira.
eta
Propietate horiek materiaren dira.
� 10
: 10
� 10
: 10
� 10
: 10
� 10
: 10
� 10
: 10
� 10
: 10
kg hg dag dg cg mgg�� �� �� �� �� ��
Bihurketaren adibidea: 32 g —> 32 : 1 000 —> 0,032 kg
Kilogramoa kg
Hektogramoa hg
Dekagramoa dag
Gramoa g
Dezigramoa dg
Zentigramoa cg
Miligramoa mg
0,01 mg-ko masak neur ditzake. 0,001 mg-ko masak neur ditzake.
gorputz batek betetzen duen espazioaren neurria da.
Nazioarteko Sistemako bolumen-unitatea da.
Arretaz aztertu nola aldatzen den bolumen-unitate batetik bestera.
baten bolumena neurtzeko, kontuan hartu behar da, esaterako, gor-
putz solido hori erregularra edo irregularra den.
bat bada, bolumena kalkulatzeko haren neurriak ezagutu
behar ditugu, eta gorputzaren forma geometrikoaren araberakoa den formula
matematiko bat aplikatuko dugu: kuboa, esfera, zilindroa, etab.
Adibidez, eskuineko irudian kubo baten bolumena nola kalkulatzen den ikusten da,
kuboaren zabaleraren, altueraren eta sakontasunaren biderkaduratik abiatuta.
bat baldin bada, aldiz, zeharka kalkulatuko dugu gorputza-
ren bolumena.
baten bolumena neurtzeko, probeta bat erabil dezakegu, edo bestela, er-
lenmeyer-ak, buretak, ontzi graduatuak, pipetak eta matraze bolumetrikoak. Liki-
doen bolumenaren kasuan, edukiera-unitateak ere erabil litezke.
Ontzi batek har dezakeen likido-bolumenari egiten dio erreferentzia
Edukiera-unitate erabilienak eta dira. Honako hauek dira
bolumen- eta edukiera-unitateen arteko baliokidetasunak:
1 L = 1 dm3
1 mL = 1 cm3
19Materiaren azterketa
Nazioarteko Sistemaren erabilera oro-
kortu aurretik, tokian tokiko neurri-uni-
tate tradizional ugari erabiltzen ziren.
Denboraren joanean, ordea, horietako
gehienak erabiltzeari utzi zitzaion.
Ondoren, luzera, masa, azalera eta edu-
kieraren unitate tradizionalen adibi-
deak dituzu, eta baita dagozkien ba-
liokidetasunak ere.
1 legoa erreala = 6,687 km
1 braza = 1,672 m
1 arroa = 11,5 kg
1 libra = 0,460 kg
1 lakaria = 537 m2
1 pinta erdia = 0,512 L
� 1000
: 1000 : 1000 : 1000 : 1000 : 1000 : 1000
km3 hm3 dam3 dm3 cm3 mm3m3�� �� �� �� �� ��
Bihurketaren adibidea: 0,008 m3 —> 0,008 � 1000 000 —> 8 000 cm3
� 1000 � 1000 � 1000 � 1000 � 1000
Kilometro kubikoa km3
Hektometro kubikoa hm3
Dekametro kubikoa dam3
Metro kubikoa m3
Dezimetro kubikoa dm3
Zentimetro kubikoa cm3
Milimetro kubikoa mm3
Bota probeta batera
ur kantitate zehatz
bat. Apuntatu balioa.
Murgildu uretan gor-
putz solidoa, bere
bolumena ezagu-
tzeko. Apuntatu zein
den urak orain duen
bolumena.
Gorputz solidoaren bolumena da urak amaieran (gorputza murgildu ondoren)
duen eta hasieran izan duen bolumenen arteko diferentzia.
V = 2 m � 2 m � 2 m = 8 m3
2 m
2 m
2 m
gorputz baten masaren eta bolumenaren arteko erlazioa da. Gorputz
baten dentsitatea zein den jakiteko, gorputzaren masaren eta bolumenaren arte-
ko zatiketa egin behar dugu.
Nazioarteko Sisteman erabiltzen den unitatea
da, baina beste unitate hau ere asko erabiltzen da dentsitatea adierazteko:
.
Dentsitatea kalkulatzeko, materiaren masa eta bolumena hartuko ditugu.
Kalkula dezagun olioaren dentsitatea. Olioaren masa kalkulatzeko, lehenbizi, olioaren
ontzia pisatu behar dugu, hutsik. Kasu honetan, litro bateko edukiera duen probeta
bat da, eta 500 g-ko pisua du.
Ondoren, olioa erantsiko dugu, probetaren gehieneko bolumenera iritsi arte; hau
da, 1 L olio.
Probeta olioarekin pisatuko dugu, eta emaitza 1 420 g da.
Olioaren masa ezagutzeko, guztizko masari probeta hutsaren masa kenduko diogu.
1 420 g – 500 g = 920 g
Olioaren masa, beraz, 920 g-koa da. Olioaren baliokidetasuna kg-tan honako hau da:
920 g —> 920 : 1 000 —> 0,920 kg
Olioaren bolumena 1 L-ekoa da. Olioaren baliokidetasuna m3-tan honako hau da:
1 L = 1 dm3
1 dm3 —> 1 : 1 000 —> 0,001 m3
Olioaren masa 0,920 kg-koa da, eta 0,001 m3-ko bolumena hartzen du. Olioaren
dentsitatea, beraz, honako hau izango da:
g/cm3-ra bihurtzeko, kontuan hartu behar dugu: 0,920 kg = 920 g eta 0,001 m3 =
1 000 cm3.
20 1. unitatea
md =
V
MasaDentsitatea =
Bolumena
0,920 kgDentsitatea = = 920 kg/m3
0,001 m3
920 gDentsitatea = = 0,92 g/cm3
1 000 cm3Olioz betetako probeta bat pisatzen da, eta horren
masa kalkulatzen da.
1 litroko edukiera duen probeta huts bat pisatzen
da.
Probeta olioz betetzen da, goraino.
Ikusi bezala, masa eta bolumena neurtzeko tresnak erabiltzen ditugu dentsitatea
neurtzeko eta dagokion zatidura kalkulatzen dugu.
Substantzia bakoitzak bere dentsitatea du. Horregatik, dentsitatea
da; substantziak elkarrengandik bereizteko balio diguna.
Ikus dezagun, hurrengo adibidean, bi substantzia desberdinen bolumen bererako
nola lortzen dugun masa eta, hortaz, dentsitate desberdina.
Uraren jokabidea likido gehienen guz-
tiz bestelakoa da: egoera solidora iga-
rotzen denean, bolumena handitu egi-
ten zaio. Horregatik da izotzaren den-
tsitatea urarena baino txikiagoa. Horren
ondorioz, izotzak urean flotatu egiten
du.
Itsasoko eta aintziretako ura tenpera-
tura baxuak direla-eta izozten den le-
kuetan, izotz-geruzak kanpoko hotze-
tik babesten ditu uretan bizi diren iza-
ki bizidunak.
21Materiaren azterketa
Erlazionatu neurri hauek beren magnitudeekin, eta adie-
razi zer neurri-unitate dagozkien.
2 km – 8 °C – 8 m2 – 1,5 L – 36 urte – 13 kg – 0,45 m3
Zergatik balio digute propietate intentsiboek substantzia
bat beste batetik bereizteko?
Osatu:
a) 2 500 g = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . kg e) 4,3 hg = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dag
b) 70 cg = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g f ) 2,8 g = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mg
c) 5 dm3 = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . cm3 g) 6 hm3 = .. . . . . . . . . . . . . . . . . . km3
d) 1 500 m3 = . . . . . . . . . . . . . . . . . dam3 h) 0,4 cm3 = . . . . . . . . . . . . . . . . . mm3
Azal ezazu nola kalkulatuko zenukeen:
a) Harri baten bolumena.
b) Dado baten bolumena.
c) Intxaur baten bolumena.
Laborategiko zer tresna erabiltzen ditugu gorputz baten
dentsitatea neurtzeko?
Sukaldeko errezeta batean adierazten dizute 250 mL-ko
edukiera duen ontzi bat erabili behar duzula. Zer harreman
dago edukieraren eta bolumenaren artean? Zer izango du
edukiera-neurri horrek cm3-tan? Eta dm3-tan?
Kalkula itzazu, kilogramotan, orrialde honetako dentsitate-
taulako substantzia bakoitzaren masak, 4 dm3-ko bolu-
mena hartzen dutela jakinik.
Bolumen berekoak al dira 1 kg urre eta 1 kg burdina?
Zergatik?
Bi eskultura egin behar ditugu, bat burdinazkoa eta beste
bat zurezkoa, eta 1 dm3 hartu behar dute. Material-kopu-
ru bera erabiliko al dugu bi eskulturak egiteko? Zer kasutan
beharko dugu material gehiago?
Orrialde honetako dentsitate-taulako zer substantziak du
1 kg-ko pisua eta 1 dm3-ko bolumena?
Substantzia hauen artetik, zein da dentsoena: ura, itsasoko
ura, olioa edo alkohola? Arrazoitu erantzuna.
S
Urrea 19,30
Burdina 7,96
Porlana 3,00
Ura 1,00
Izotza 0,92
Zura 0,6-0,9
Airea 0,001 29
Itsasoko 1 L urez betetako botila baten eta alkoholez betetako beste baten masak
neurtuko ditugu.
Bi substantzia horien dentsitateak kalkulatuko ditugu, eta emaitza hauek lortuko ditugu:
Itsasoko ura Alkohola
1,027 kg= 1 027 kg/m3
0,001 m3
0,780 kg= 780 kg/m3
0,001 m3
Itsasoko ura Alkohola
Sailkatu honako materia hauek egoeraren arabera: airea,
freskagarria, minerala, zura, burdina.
Kilo laurden harea ontzi batean sartzen baduzu, hareak
ontziaren forma hartuko du. Harea likidoa al da? Arra-
zoitu erantzuna.
Azaldu likidoek eta gasek duten propietate bat, solidoek ez
dutena.S
Materia hiru forma edo egoeratan ager daiteke: eta .
Lurrazaleko substantzia gehienak egoera jakin batean agertu ohi dira. Ura, ordea,
hiru egoeretan aurki dezakegu naturan berez.
Ikus dezagun zein diren hiru egoera hauen ezaugarri nagusiak eta zer aldaketa
izaten dituzten.
Materiaren egoera bakoitzak ezaugarri jakin batzuk ditu. Ikus itzazu taula honetan.
Ezaugarri horietako batzuk erraz froga daitezke.
Solidoak forma finkoa duela argi ikusten da, beste ontzi batean jartzen badugu,
solidoaren forma ez baita aldatzen; likidoaren forma, berriz, aldatu egiten da beste
ontzi batera pasatzean.
Gas bat enbolodun ontzi batean sartu, eta enboloa igo eta jaitsi egiten badugu, gasa
hedatu eta konprimitu egingo da. Horrek esan nahi du, gasaren forma eta bolu-
mena aldakorrak direla.
22 1. unitatea
Kobrea egoera solidoan agertu ohi da. Merkurioa egoera likidoan agertu ohi da. Helioa gasa da.
Solidoen ezaugarriak
• masa finkoa
• forma finkoa
• bolumen konstantea
Likidoen ezaugarriak
• masa finkoa
• forma aldakorra
• bolumen konstantea
Gasen ezaugarriak
• masa finkoa
• forma aldakorra
• bolumen aldakorra
Likidoen formaren aldakortasuna
aztertuko dugu.
— Balantza batean, pisatu 200 ml-ko
hauspeakin-ontzi huts bat. Gehitu
ura 50 ml markatzen duen lerrorai-
no. Amaierako masaren eta ontzi
hutsaren masaren arteko kenketa
izango da 50 ml uren masa.
— Kalkulatu hauspeakin-ontziko ura-
ren masa 100 ml-ko probeta ba-
tean eta 50 ml-ko matraze aforatu
batean
— Adierazi zein diren uraren masa eta
bolumena, eta zer propietate al-
datzen den, ontziz aldatzean.
Masa eta bolumena konstanteak dira,
baina likidoaren forma aldatu egiten da,
ontziz aldatzean.
deritzo materiaren egoera batetik bestera pasatzeari.
Egoera-aldaketak dira: ez da substantzien izaera aldatzen, ezta
substantziarik galtzen edo berririk sortzen ere.
Egoera-aldaketa bakoitzak izen bat dauka, hasierako eta amaierako egoeraren
arabera.
OREKA TERMIKOA
da substantzia baten
bero-gradua adierazten duen magni-
tudea.
Kontaktuan dauden bi substantziak
tenperatura desberdinak badituzte,
bero-transferentzia bat gertatzen da,
tenperaturak berdindu arte. Tenpe-
ratura biak berdintzen diren unean,
substantzia horiek
daudela esaten da.
23Materiaren azterketa
Esan zer egoeratan egongo diren substantzia hauek ten-
peratura 25 °C bada, kontuan hartuz fusio-puntua (Tf) eta
irakite-puntua (Ti):
a) Níkela: Tf = 1 453 °C, Ti = 2 732 °C
b) Merkurioa: Tf = –39 °C, Ti = 357 °C
c) Oxigenoa: Tf = –218 °C, Ti = –183 °C
egoera solidotik likidora pasatzeko prozesua da. Hori
gertatzeko, berotu egin behar da solidoa.
egoera likidotik solidora pasatzeko prozesua da.
Horretarako, hoztu egin behar da likidoa.
Bi prozesu horiek tenperatura jakin batean gertatzen dira substantzia bakoitzean. Substantzien tenperatura berezi horri
edo deritzo. Esate baterako, uraren fusio-puntua 0 °C da.
egoera likidotik gasera pasatzeko prozesua da.
Horretarako, berotu egin behar da likidoa.
Baporizazioa likidoaren masa osoan gertatzen bada,
deritzo; likidoaren gainazalean soilik gertatzen bada, berriz,
gasetik likidora pasatzeko prozesua da.
Hori gerta dadin, hoztu egin behar da gasa.
Bi prozesu horiek tenperatura jakin batean gertatzen dira substantzia bakoitzean. Substantzien tenperatura berezi horri
edo deritzo. Esate baterako, uraren irakite-puntua 100 ºC da.
egoera solidotik gasera pasatzeko urratsa da. gasetik solidora pasatzeko prozesua da.
Substantzia batzuk, besteak beste, naftalina eta iodoa, zuzenean pasa daitezke solidotik gasera eta alderantziz.
Fusioa
Solidotzea
Baporizazioa
Sublimazioa
Solidorako kondentsazioa
Kondentsazioa
Materiaren aldaketak, izatez, aldaketa fisikoak dira; baina, aldaketa fisiko horiez gain,
naturan beste mota bateko aldaketak ere gertatzen dira, aldaketa kimikoak, alegia.
Hala bada, materiak bi aldaketa mota izan ditzake: eta
.
Azaldu orrialde honetako aldaketa fisikoetan, materia zer
egoeratan dagoen, zer ezaugarri dituen eta zer egoera-
aldaketa gertatzen diren.
Gogoeta egin prozesu hauei buruz, eta esan aldaketa fisi-
koak edo kimikoak diren. Azaldu zergatik.
a) Arropa garbitzea eta lehortzea.
b) Hormigoia prestatzea material hauekin: harea, legarra,
zementua eta ura.
c) Digestioan, elikagaiak material asimilagarri bilakatzea.
d) Lorategiko burdinazko atea herdoiltzea.
e) Gatzagetan itsasoko uretatik gatza lortzea.
24 1. unitatea
edo izango dira; substantziak ez diratransformatzen ez eta substantzia desberdin edo berri bilakatzen.
edo izango dira; substantziak
transformatu egiten dira eta berriak agertzen dira.
Metalak dilatatu egiten dira, tenperatura igotzen denean. Bur-
dinbideetan, trabesek eragozten dute burdinaren forma-aldaketa.
Egurra erretzean errauts bilakatzen da. Prozesu horretan kea
sortzen da.
Fotosintesian landareek elikagai bihurtzen dituzte karbono
dioxidoa eta ura.
Ihintza kondentsazioz sortzen da; izan ere, atmosferako ur-lurruna
gaueko hotzagatik kondentsatu eta ur tanta bilakatzen da.
• Unitateko edukiak laburbiltzeko, azter ezazu honako eskema hau:
• Erlaziona itzazu eskemako laukietako kontzeptuak eta unitatearen atalak.
• Gehitu kontzeptu-mapa horri naturaren azterketarekin loturiko edukiak.
bat da. Hitz horiek bereziki aukeratu eta alfabetikoki ordenatzen dira, esanahiekin batera. Liburu honetan
glosario bat osatuz joango gara. Alfabetikoki ordenatzen denez, hitz berriak aurreko hitzen artean txertatu beharko ditugu. Glosa-
rioa bi modutara egin dezakegu: hitzak eta esanahiak nork bere hitzekin batean idatziz edo erabiliz.
Testu-prozesadore batzuetan aukera dago paragrafoak lehen hitzaren arabera alfabetikoki ordenatzeko. Aukera hori ez baduzu,
hitzak kopiatu aurretik, ordena itzazu alfabetikoki.
25Materiaren azterketa
izan daitekeDimentsioak
Sistema materiala
Magnitudeak
Fisika
Geologia
Astronomia
Biologia
Masa
Bolumena
zer du?
zer egoeratan
agertzen da?zer gertatzen zaio?
zer du?
zer motatakoak? zer dira
egoera-
aldaketak?
nork aztertzen
ditu?nork aztertzen
ditu?
zer dira? zer dira?
Gorputz materiala
Propietateak
Dentsitatea
OrokorrakBereziak
Aldaketakimikoak
Aldaketafisikoak
Kimika
Naturaren Zientziak
Solidoa
Likidoa
Gasa
26 1. unitatea
A
C D
B
Olioarendentsitatea
urarena bainotxikiagoa
ote da?
Ulertzeko
Adierazi zer aztergairi dagokion galdera bakoitza:
Galderak
Zergatik daude udak eta neguak?
Zerez eginda dago zapaltzen dugun lurra?
Berdinak al dira izaki bizidun guztiak?
Zergatik herdoiltzen da burdina?
Zergatik sortzen da haizea?
Aztergaiak
Metalen oxidazioa
Fenomeno atmosferikoak
Arrokak
Lurraren translazio-higidura
Izaki bizidunen sailkapena
— Adierazi zer Naturaren Zientziari dagokion aztergai bakoitza.
Erreparatu marrazkiei.
a) Identifikatu metodo zientifikoaren zer faseri dagokion
marrazki bakoitza, eta azaldu. Ordenatu marrazkiak, me-
todo zientifikoaren faseen arabera.
b) Esperimentuaren arabera, hipotesia betetzen dela baiezta
zenezake?
Azaldu zertan datzan esperimentu hau eta jaso taula batean
irudiko emaitzak.
— Zer ondorio atera dezakezu?
Definitu zer den substantzia baten fusio-tenperatura edo
fusio-puntua. Konstantea da ala faktoreren baten mende dago?
Esan zer balio duen izotzarenak.
Identifikatu laborategi honetako materiala eta deskribatu zer
segurtasun-neurri betetzen diren.
Zein dira neurri hauen magnitudeak?
a) 1 hm c) 3 500 g e) 37 °C
b) 0,5 dal d) 85 m2 f ) 3 h
— Adierazi neurri guztiak Nazioarteko Sistemaren oinarrizko
unitateetan.
Kontuan izan:
Tenperatura (K) = Tenperatura (°C) + 273
1 h = 60 min , 1 min = 60 s
Bi ontzi opaku ditugu: A eta B. Ontzi bakoitzean
1 cm3-eko bolumena duen kubo bat ezkutatuko dugu. Ku-
boetako bat berunezkoa da eta bestea kartoizkoa.
Igarri zer kubo dagoen ontzi bakoitzean, ezaugarri hauei
erreparatuz:
B ontzian dagoen kuboaren masa 11,35 g da.
A ontziko kuboaren masa 0,75 g da. Zer dentsitate du
material bakoitzak?
A ontziko kuboak ez du distirarik; B ontzikoak, berriz, disti-
ra du ebakitzean.
A ontziko kuboa erre egin daiteke; B ontzikoa ez.
Aipatutako propietateen artean, zein dira orokorrak? Zein
bereziak?
Z
Z
Z
Z
Z
A B
Dentsitateen taulan oinarrituz, azaldu zergatik flotatzen duen
izotzak uretan.
Forma desberdineko ontzi banatan 0,5 kg-ko masa duen so-
lido bat eta 1 kg-eko masa duen likido bat ditugu. Zer pro-
pietatek bereizten ditu?
Solidoari eta likidoari presioa egin, eta ez dira konprimitu.
Zer ondorio atera dezakezu?
Erreparatu irudiei eta esan zer egoera-aldaketa gertatu ohi
diren honelakoetan.
Portzelanazko kapsula batean 150 g eztainu pisatu, eta bunsen
batekin 250 °C-ra berotuko dugu.
a) Deskribatu zer magnitude ageri diren eta zer material behar
den laborategian.
b) Bilatu eztainuaren dentsitateari buruzko informazioa
(http://w3.cnice.mec.es/eos/MaterialesEducativos/mem2000
/tablap). Azaldu zer aldaketa fisiko gertatzen den.
@
Z
Z
Gehiago jakiteko
1960tik aurrera, herrialde guztietan ezarri zen neurri-unitateen Nazioarteko Sistema (SI). Hala ere, herrialde anglosaxoietan, AEBn edo
Ingalaterran, esaterako, oraindik beste unitate batzuk erabiltzen dituzte honako magnitude hauetarako:
1 hazbete (2,54 cm), 1 oin (30,48 cm), 1 yarda (91,44 cm), 1 braza (1,829 m), 1 milia(1,853 km).
1 ontza (28,3 g), 1 libra (454 g)
1 pinta (0,473 l), 1 galoi (3,785 l)
— Aldatu neurri anglosaxoi hauek Nazioarteko Sistemara:
3 pinta – 4 hazbete – 10 oin – 27 milia – 1,5 libra – 8,5 ontza
1999an NASAk porrot egin zuen, espazio-zundak behea jo baitzuen. Zunda horrekin lanean jardun zuten bi laborategiak
nahastu egin ziren unitateak zirela eta. Lehen laborategiak unitate anglosaxoiak erabili zituen eta bigarrenak Nazioarteko Sistema-
renak. Bigarren laborategiak lehen laborategiaren zenbakiak erabili zituen, baina unitateak zein ziren jakin gabe, lehen laborategiak
ez baitzizkien jakinarazi.
— Zein izan zen okerra? Zer ondorio izan zituen?
Pentsatzeko
Gure planetako birus eta bakteriorik hilgarrienak P4 deritzen segurtasun handiko laborategietan aztertzen eta erabiltzen dira. Leku ho-
rietan, presio atmosferikoa artifizialki jaisten da birusek edo bakterioek ihes ez egiteko. Gainera, ikertzaileek arropa bereziak eta arnasa
hartzeko sistemak erabiltzen dituzte, inguru horretatik erabat isolaturik egoteko.
P4 laborategira iristeko, zientzialariek hainbat ganbera zeharkatu behar dituzte. Alda-
geletan sartzean, beren gauzak utzi, arropak erantzi, zirujauen pijamak jantzi, eta gainean
traje bereziak janzten dituzte, gorputz osoa babesteko. Irteteko, lehenengo, traje eta
guzti garbitu, gero trajea eta pijama erantzi, eta bost minutuko dutxa hartu behar dute.
P4 segurtasun handiko laborategietan birus eta bakterio arriskutsuen aurkako ikerlana
egiten denez, segurtasuna oso zorrotza da.
— Zein ote da laborategi hauen xedea? Zure ustez, zer alde on eta zer alde txar izan
ditzakete?
27Materiaren azterketa
A CB
Badakizu dentsitatea gorputz baten masaren eta bolu-
menaren arteko erlazioa dela. Substantzien propietate be-
rezi bat da, eta ez dago gorputzaren masaren eta bolu-
menaren menpe. Praktika honetan zenbait gorputzen
dentsitateak kalkulatuko ditugu. Horretarako, beste ezer
egin aurretik, gorputz bakoitzaren masa eta bolumena kal-
kulatuko ditugu.
Nazioarteko Sisteman ezartzen den dentsitate-unitatea
kg/m3 da, baina laborategian g/cm3 erabili ohi da.
a. Bete honako taula hau lortutako datuekin.
b) Zerk du masa gehiago: zentimetro kubiko bat kortxok ala zentimetro kubiko bat burdinak? Azaldu erantzuna.
c) Zergatik flotatzen dute porexpanak eta kortxoak?
d) Zergatik ez dugu hauspeakin-ontzia erabili, gauzen bolumena kalkulatzeko?
— Kalkulatu objektuen masak, banan-banan, balantza elektroni-
koan.
— Idatzi zein den objektu bakoitzaren masa.
— Isuri ura probetara. Edozein bolumen; adibidez, 200 ml.
— Sartu dadoa ura duen probetan, eta neurtu berriro bolumena.
Probetako azken bolumenaren eta hasierako bolumenaren
arteko aldea izango da dadoaren bolumena.
— Berdin jardun gainerako objektuen bolumena neurtzeko.
— Kontuan izan, objektuak (porexpanezko bola eta kortxozko
tapoia) probetan flotatuz gero, guztiz hondoratu beharko du-
zula bolumena neurtu ahal izateko. Horretarako, desmuntatu
klip bat eta sartu objektuan.
— Idatziz jaso objektuek zer bolumen dituzten.
— Kalkulatu zer dentsitate duen gauza bakoitzak.
— Bukatutakoan, jaso erabilitako material guztiak.
Balantza elektronikoa
Probeta
Porexpanezko bola bat
Dadoa
Kortxozko tapoi bat
Burdinazko bola bat
Ura
Klipak
Gogoan izan neurketak
ondo egin behar dituzula,
probeta eta balantza
elektronikoa erabiliz.
IKERTU: Solidoen dentsitatea
28 1. unitatea
MASA (g) BOLUMENA (cm3) DENTSITATEA (g/cm3)
burdinezko bola
dadoa
porexpanezko bola
kortxoa
Zientzia modernoak, besteak beste, antzinako Babiloniako, Txinako eta Egiptoko
zibilizazioetan sortu ziren. Hala ere, Antzinatean, grekoek idatzi zuten testu
zientifiko gehien.
Ekialdeko nahiz kolonaurreko kulturetan, ordea, ideia zientifikoak garatu egin
ziren, eta mendebaldekoak baino askoz aurreratuagoak izan ziren luzaroan,
batez ere, matematikan eta astronomian.
Ideia zientifikoek urte asko eman
zituzten mitoekin, legendekin
eta sasizientziekin (zientzia
faltsuekin) nahastean. Esa-
te baterako, astrologia as-
tronomiarekin nahasten zen, eta
alkimia kimikarekin.
Astrologiak dio astroek eragina dutela gure izaeran.
Alkimiak, berriz, edozein metal urre bihurtzea eta gaztetasun
eternalaren elixirra lortzea ditu helburu nagusitzat.
Bietako batek ere ez du metodo zientifikoa zehazki ezartzen; hortaz, ezin zaie
zientzia izena eman.
XVI. mendera arte ez zen pentsamendu zientifikoa berriro piztu. Galileo (1564-
1642) izan zen lehena ideiak esperimentazioan oinarritzen eta lanean metodo zien-
tifikoa aplikatzen. Horregatik esaten da Galileo dela zientzia moderno guztien aita.
Harrezkero, zientziak aurrerapauso erraldoiak egin ditu. Zientzia, egun, gure kultu-
raren parte bihurtu da, eta aurrerapen teknologikoa ere harekin doa orpoz orpo. Dibulgazio zientifikoa gizarteratzea oso
garrantzitsua da. Zeregin horretan, zientzialariez gain, berebiziko erantzukizuna dute komunikabideek eta museoek.
OINARRIZKO GAITASUNAK
Pablok eta bere ikaskideek eskola praktiko bat egingo dute astean behin, laborategian. Saiakuntzetako batean, uraren irakite-tenpera-
tura egiaztatuko dute. Horretarako, beharrezko material guztia prestatu behar da lehenbizi.
— Egin zerrenda bat praktika egiteko beharrezkoa den materialarekin. Sailkatu materiala erabileraren arabera (datuak biltzeko,
bolumenak neurtzeko, etab.).
— Idatzi laborategian lan egiteko kontuan hartu behar diren lau segurtasun-arau edo -neurri.
Ondoren, laborategian esperimentazioa hasten da.
— Nola esaten zaio gertatzen den egoera-aldaketari?
— Zein da uraren irakite-tenperatura edo -puntua?
— Zer alde dago irakitearen eta lurruntzearen artean?
— Zer aldaketa mota da, fisikoa ala kimikoa? Zergatik?
29Materiaren azterketa