Post on 07-Aug-2018
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 1/79
M
onte
lbán
la M em
oria M
ixtec
a
In
forme prelim
inar sobre in
vestigacione
s en progreso
M
aarten E .R.G.N
. Jansen
Facultad de
Arqueología
Universidad
de Leiden Pa
íses Bajos)
Mayo 20
12
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 2/79
Índice
Prefacio 3
La Identificación de Monte Albán en los Códices Mixtecos 6
Referencias 1 21
Un Oráculo Mixteco en Monte Albán 23
Referencias 2) 75
2
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 3/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 4/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 5/79
Este
traba
jo for
ma p
ar te
de un
pro
yec to
a la
rgo p
lazo
sobre
cultu
ra , h
is tor
ia y l
engu
a e
Ñuu Dzaui, el pueb lo mix te co, que
reali
za mo
s Ga
bina
Auro
ra Pé
re z J
im én
ez y
yo en
la
Fac
ultad
e A
rq ue
olo gí
a de
l Un
iv ers
id ad
e L
eiden
Paí
ses B
ajos
), con
el a
po yo
e la
Fu nd
ac ión
Nee
rl and
esa
para el
Fo
ment
o de
In ve
stigac
ione
s Cie
ntí fi c
as N
W O
) y
e un
ER
C A
dvan
ced G
rant .
Nue
stra
in ves
tigac
ión s
e ins
cribe
en e
l co n
venio
de c
olab
oració
n
cien
tífic
a fi rm
ad a
en tre
el In
stitut
o Na
ciona
l de A
ntro
polo
gía e
H is to
ria I
NAH
), M
éxico
,
y
la U
nive
rsida
d de
Leide
n, y
se re
aliza
en co
oper
ac ión
con el
Ce
ntro
Oaxa
ca de
l mi
sm o
IN A
H.
Est
e inf
orm e
prel
im ina
r se
pre se
nta
par a
repor
tar lo
s av
an ces
l m
en ci
onado
gru
po e
t
rabajo
del l
N H
y a
la F
acult
ad d
e Arq
ue olo
gía,
qu e m
e ot
org ó
un m
ed io
año
sabá
tico
pa
ra es
ta in
ves ti
ga ció
n. A
gra de
zco
a la
Doct
ora N
el ly
Rob
les G
arcía
, qui
en d
irige
el
grup
o de
traba
jo in
te rdi
sc ipl
in ario
sob
re la
Tum
ba 7
y m
e inv
itó a
part i
cipar
en
é
l, así
c
om o
a los
otros
mie
m bro
s del
grup
o, es
pec ia
lm en
te a lo
s arq
ueól
ogos
Áng
el Ivá
n Riv
era
Guzm án y Dante Garc ía Ríos, por su val io sa co laborac ión.
E
l tex
to aq
uí pr
es en
tado
es un
info
rm e
prelim
inar
. No
es aú
n de
finit i
vo , s
ino r
efleja
u
n
es
tudio
en
p
rogre
so . E
sper
o los
com
en ta
rios d
e co
legas
y ot
ro s i
nte re
sa dos
par
a pod
er
m
ejor
arlo.
Ma
arten
Janse
n
L
eiden
, 1 de
May
o, 20
12 .
5
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 6/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 7/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 8/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 9/79
com o i
ndicad o
res de l
os conf
licto s a
rm ados
an tiguo
s, en co
m binac
ió n con
puntas
de las
pe
ncas de
m aguey
, que s
on índi
ces del
autosac
rificio y
por lo
tanto d
e la acti
vid ad r
itual
m eso
am erica
no prec
olonial.
C
onclui
m os qu
e en es
ta p intu
ra M on
te A lb á
n es re
presenta
do com
o Cerr
o A m ur
allado
del
J aguar.
Lo m is
m o vem
os en l
os m apa
s de X
oxocotl
an, com
unidad
situado
en el v
alle l
p
ie y al
O ri
ente d e
M onte
A lb án.
Este d o
cum ento
ha sid
o analiz
ado en
detalle p
or M ar
y Elizab
eth
Sm ith
1973:
202 ss
.). A dem
ás M é
ndez M
artínez
M én
dez To
rres 20
07: 43
6 y 459
,
462) ha
n publi
cado es
tos m ap
as con
una tran
scripci
ón de la
s glosas
y de lo
s docu
m entos
asoc
iados.
U no d
e estos
mapas
aho ra s
e conse
rva en e
l A rchi
vo de l
a N ació
n, M éxi
co D.F.
Ram
o
de Tier
ras vol.
129, e
xp. 4):
fue cop
ia do en
1686 d
e un o
riginal
de fech
a anteri
or. Sus
dim ensiones: 87.5 x 76 cm s. M uest ra varias estructuras arqueológicas y coloniales en el
valle
de Xo
xocotlan
, así c
om o al
gunos s
ignos p
ictográ
ficos. E
n la pa
rte sup
erior d
el
m
apa se
repres
enta M
on te A
lbán co
m o un
a caden
a de m
ontañas
, entr e
las cua
les se
des
taca el
Cerro A
m uralla
do del
Jaguar.
M apa
de Xoxo
cotlan, B
iblioteca
Orozco y
Berra
M ás d
eta llad
o aún es
el otro
m apa d
e Xoxo
cotlan,
del cua
l existen
al m en
os dos
versione
s.
L
a más a
ntigua
es fech
ada en
1718: s
e trata d
e una p
intura e
n color
s obre p
apel eu
ro peo
58
x 42 .5 c
ms.), q
ue se co
nserva
en la B
ibliotec
a Orozc
o y Ber
ra, M éx
ic o D.F
. cf. R
uiz
Cerva
nte s
Sánche
z S ilva
1997).
U na v
ersión
más ta r
día es d
e 177 1
, una p
intu ra e
n
blanco y negro , que se conserva en el A rchiv o General de la N ación , M éxico D.F. R am o
de
Tie rras
vo l. 10
64 , exp
. 13),
y fue p
ublicad
a y ana
lizada p
or M ar
y Eliza
beth Sm
ith
1973
: 202 s
s.).
9
C o
n base
en el e
studio d
e Smit
h, Jan se
n 199
8) anali
zó de n
uevo l
as
g
losas. V
an D oe
sburg
2007: 4
5) publ
icó una
nueva
fotograf
ía con
una r ep
roducci
ón del
aná
lisis de
Ja nsen
1998).
A dem á
s esta v
ersión
de 1718
)
h
si d
o publi
cada on
line po
r la
9
Án gel I
ván Riv e
ra Guzm
án h lo c
alizado f
otos en b
lanco y
negro) de
los dos m
apas de
l Archivo
Genera l
de la N
ación en
la fotot e
ca del I.N
.A.H . e
n Pachuc a
. Probab
lemente s
on las fo
tos de Al
fonso Ca
so Mén d
ez
M ar
tínez
Méndez T
orres 2
007: 437 )
.
9
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 10/79
Biblioteca Orozco y Berra: la excelente fotografía permite un estudio más preciso de las
glosas.
1
Las dos versiones de este mapa (de 1718 y 1771) se parecen mucho y han de derivarse
últimamente
de
un original común, pero a la vez por diferentes elementos de la pintura y
de
la
ortografía de las glosas es evidente que
la
versión de 1771 no es una copia de
la
versión de 1718. Ambas versiones descienden de manera separada y propia del prototipo
ahora desconocido.
La pintura muestra la iglesia de Xoxocotlan en el centro. Por
la
perspectiva observamos
que para dibujar el contorno el pintor se situó frente a la iglesia. Desde allí pintó un
paisaje con los signos toponímicos de las mojoneras de la comunidad. En la parte
superior del mapa está
la
cadena de Monte Albán (vista desde Xoxocotlan, es decir desde
el Oriente hacia el Poniente). Entre los diferentes cerros vemos (a nuestra mano izquierda)
el Cerro del Jaguar, que corresponde a la parte sur
de
Monte Albán. Los elementos
jeroglíficos contienen glosas en náhuatl y mixteco. Los signos y las glosas en náhuatl son
bastante claros. Se nota, por otra parte, que las glosas en lengua mixteca
son
copias de
escrituras más antiguas que a menudo muestran errores de transcripción -
probablemente porque los escribanos que las copiaban
no
conocían el mixteco.
Tomando como base la versión más antigua (1718), podemos leer la cadena de Monte
Albán desde nuestra mano izquierda (Sur) hacia nuestra mano derecha (Norte) en la
manera siguiente.
-
Cerro
de un Lazo (como en
el
signo del portador del año). Glosa en náhuatl:
Mecatepec, Cerro del Mecate ; mixteco: Yucuyoho, Cerro del Mecate .
Cerro de una Banda Bicolor con Cuentas Blancas. Glosa en náhuatl: Chalchiu,tepeq
(Chalchiuhtepec), Cerro de Jade ; mixteco: Yucu Yusi Dzeñoho, Cerro de Turquesas y
Oro, es decir de Piedras Preciosas ).
- Cerro del Jaguar. Glosa en náhuatl: Oselotepqe (Ocelotepec), Cerro del Jaguar ;
mixteco: Yucumizin Tocuisi. La primera palabra es de difícil lectura e interpretación;
la
segunda, Toquisi, es el nombre de Zaachila. Por la imagen es de suponerse que
Yucumizin deriva de Yucu cuiñi Cerro del Jaguar . La versión de 1771 dice Yucu quii,
lo que Smith (1973: 205) traduce como Cerro
del
Tambor , relacionando la glosa con
el
signo del tambor qhu en mixteco) encima
de
este cerro. También es posible que Yucu
quii sea una transcripción deficiente de Yucu quiñi, Cerro del Jaguar .
-
Cerro
del Edificio del Señor. La versión de
1718
muestra la puerta de una casa o
tumba, que probablemente representa una estructura arqueológica todavía visible en
aquel entonces. El signo correspondiente en la versión de 1771 parece ser una mesa, un
altar o
un
trono. El señor es
un
rey precolonial, vestido en traje de guerrero águila,
sentado sobre un trono dentro de
un
óvalo de plumas
de
quetzal, enfrente del cual está
otro hombre (¿adorante?) vestido con el traje de manta colonial. Este es el centro de
Monte Albán, que corresponde a la plaza principal. La glosa en náhuatl dice:
Teuctli,tepeq (Teuctlitepec), Cerro del Señor . La glosa en lengua mixteca es de difícil
lectura e interpretación, más aún porque
no
está claro cómo corresponde con el signo, ni
con
la
glosa en náhuatl. La primera parte de
la
glosa en
el
mapa de 1718 parece ser Yucu
dini: yucu es cerro , y dini probablemente debe ser dzini, cabeza, cumbre, cabecera o
cautivo sacrificado (una lectura como dimi no da sentido en mixteco). Una
interpretación como Cerro Cabeza en
el
sentido de cerro principal parece lógica y
1
bJJJ2://w2.siap.sagarpa.¡.wb.mx/maputccu/mapas/ll76-0YB-7272-A- l.jpQ
1
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 11/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 12/79
J
an se
n (1
998
) o
bse r
vó
que
el
Cer r
o d
el C
arri
zo y
el
Cer
ro d
e l
a M
osc
a ap
arec
en
com
o
dos signo s
e
un conju nto to poním ico importante en
los
códices mixtec os: Monte que
se
bre
Rec
into
de Ca
rr i
zos
Lom
a e
In
sec
to, q
ue
ap ar
ec e
jun
to c
on
un A
ltar
de
Vas
ija
d
el D
ios
de
la L
luvi
a.
2
H a
y v
aria
nte s
e
es te
n ~ u n
t
opo
ním
ic o
en q
ue
el R
ec in
to d
e
Car
rizo
s e
s su
st it
uido
po
r u
n C
er ro
de
la
Lun
a.
3
E
sto
se e
xpl
ic a
po r
qu e
el
térm
ino
mix
teco
es
yoo
, qu e
, co
n to
no
di fe
ren
te, s
ign
ifica
ta n
to
carr
iz o
co
mo
lu n
a .
Lo
mism
o
va
le p
ara
el i
nse
cto
que
apa
re ce
en
dis
tinta
s fo
rma
s: u
na
fue
inte
rp re
tada
po
r Ca
so
com
o
un a
ab
eja
y ta
m bi
én
pod
ría
ser
un a
mo
sca,
mie
nt ra
s q
ue o
tr a
fo r
ma
es m
ás
bien
de
un
inse
cto
noc
ivo
qu e
pica
, ra
sga
y m
ue r
de.
Esto
se
ex p
lica
p or
que
la p
ala b
ra
mix
teca
tiy
uqh
sig
nif
ica t
an to
m
osc
a
ch
úkú
e
n e
l mi
xtec
o e
Ch
alc
aton
go)
c om
o
pio
jo
ch
itku
en
el
mix
tec
o de
Ch
alca
to n
go .
w , · ~ . ~
Mon
te q
ue se
br e I
nsec
to , C
ódic
e Y
ut a T
no ho
, p.
42
,
y
Cód
ic e A
ñut
e,
p. 8-I.
Es
tos
sign
os s
e di
buja
n e
n co
nex
ió n
con
el
topó
nim
o M
on
te q
ue s
e A
bre,
que
ap
arec
e en
dive
rsas
for
mas
. El
C
ódic
e Y
uta
Tn
oh o
(Vi
ndo
bon
en s
is), p.
42
-I II
,
p. 1-1
y
p
.
II
-3 , l
o
m
ues t
ra c
omo
un
ce
rro
que
es
ab i
erto
o r
oto
por
un
peq
ueñ
o h
om
bre
an ó
nim
o. E
n
el
Có
dic
e Ñ
uu Tn
oo
Ndi
si N
uu
(B o
dley
),
p. 4-I
I, e
s
un ce
rro
con
un
a ab
ertu
ra o
ru
ptur
a
flanqueada por do s manos. El Cód
ice
Ton
in d
ey e
(N u
ttal
l),
p. 19
, lo
pin
ta c
omo
un
mo
nte
e
nco r
vad
o o
do
blad
o e
n co
mb
in ac
ió n
co
n un
a a
pe rt
ura.
En
len
gua
m
ixte
ca e
l ac
to d
e
do
bla
r o
ro
m p
er
es
cah
nu, p
ala
bra
que
, co
n o
tro
tono
, ta
m bi
én
sign
ific
a g
ran
de .
A
lfo
ns o
Ca
so e
xpl
icó
por
eso
el
sig
no
Tab
lero
ñ
uu ,
lu g
ar
) qu
e se
d
ob la
o
rom
pe
cah
nu )
c
om
o e
l to p
ónim
o
Chiy
o C
ahn
u (T
eo z
ac u
alco
),
A lt a
r G
ran
de
(S m
ith
197
3: 5
7).
12
C
ódic
e Y
ut a T
noh
o V
ind
ob on
en si
s) ,
p. 42
-II
And
crs,
.Ja
nsen y
Pé
re z
Jimé
nez
199 2
a) y
Có
dice
T
on in
de ye
Nu
ttall)
,
p. 19 A
nde
rs , Ja
nsen
y P
ér ez
J imé
nez
199 2
b .
13
Có
di ce
Añu
te S
eld e
n) ,
p. 7- I
II J
an se n
y P
ér ez
J imé
nez
20 07
) y C
ódi
ce Ñ
uu
Tno
o Nd
is i N
uu B
odl
ey ),
pp
. 4/ 3
-I l
Jans
en y
Pére
z Ji
m én
ez 20
05) .
En
el C
ód ice
Ton
ind e
ye
Nut t
al l),
p
.
1
9, se
tra t
a de
un r
ec in
to
co
n ca
ñas
qu e t
iene
n es p
ig as
com
o m
aíz.
12
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 13/79
C
ód
ic
e T
o
nin
d
ey
e p
19
13
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 14/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 15/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 16/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 17/79
ueva de Juan Rosa
7
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 18/79
A
nuest
ra m a
no i
zquie
rda l
a pin
tura d
el pa
isaje
e
n e
l Cód
ice T
onin
deye
(N u
ttall),
p.
19
termina en una Roca Encorvada con una cueva por donde entra un se r que estudios
ic
onog
ráfico
s lla
man
la Se
rpien
te de
Fueg
o: su
no m
bre e
n m i
xteco
es yah
ui
y s
trata
de
una
bol
a de
lum b
re qu
e es
el
n
ahua
l
(anim
al co
mpa
ñero
o
a
lter
eg o
de
algú
n ind
ividu
o
poder
oso.
Se
le at
ribuí
a es
pecia
lm en
te la
ca p
acida
d de
per
forar
pa r
edes
roco
sas.
B
uscan
do t
al pe
ña en
el la
do s
ur de
M on
te A
lbán
encon
tram
os al
lí el
desfil
adero
qu e
s
co n
oce
localm
ente
com
o E
l Pa
redón
. D
entro
de
esta
pared
roco
sa h
ay ta
mbié
n un
a
cuev
a p eq
ueña
que p
odrí
a s er
la re
ferida
en el
Cód
ice T
onin
deye
(Nutt
all), p
. 19.
El Pa
redón
co n c
ueva)
De
bajo
del
Pare
dón,
dire
ctam
ente
al S
ur d
e M
onte
Alb
án s
e en
cuen
tra e
l sit
io
arqueológico postclásico den
omin
ado
C as
a M i
xteca
qu e
pro
bable
m en
te fue
pa r
te del
A
ntigu
o Cu
ilapa
n, lla
m ad
o en
lengu
a m ix
teca:
Sah
a Y uc
u,
A
l
Pie
del
M on t
e .
Ab
ajo y
jun
to a
la Pe
ña E
ncor
vada
en e
l Có
dice
Toni
ndey
e (N
uttall
),
p.
19, e
stá u
n
M on
te Bl
anco
con
Pede
rnale
s, do
nde s
e rea
liza un
rit
o de
fund
ación
diná
stica
: el F
uego
N
uevo
an t
e el
Envo
ltorio
Sa
grado
qu e
co n
tenía
el p
edern
al d
el qu
e ha
bía n
acido
el
Fu
ndad
or Di
vino,
el S
eñor
9 Vi
ento
(quie
n es l
a Ser
pient
e Em
plum
ada)
. En
un m
om en
to
post
erior
de la
narr
ativa
n el
Ton
indey
e (N
uttall
), p.
21, v
olvem
os a
e nc
ontra
r el m
ismo
l
ugar
M ont
e Bla
nco
de Pe
dern
ales c
om o
sitio
dond
e se
tom a
n pri
sione
ros e
n una
fase
del
co
nflict
o pri
mord
ial (
deno
m in a
do l
a Gu
erra
contr
a los
Hom
bres
de P
iedra
) en
es
te
caso
el
Seño
r 9 V
iento
est
á par
ado
en un
a ca
ncha
del
juego
de
pelot
a. E
sta im
agen
i
ncluy
e en
su
b
ase
un ta
blero
en
los c
olore
s bl
anco
y ro
jo, q
ue, d
e ac
uerdo
co n
las
18
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 19/79
c
on
ve
n
cio
n
es,
d
eb
em
o
s
le
er
co
m
o
ñ
uu
c
uis
i,
lu
g
ar
bl
an
co
.
H
ay
v
ar
io
s t
op
ón
im
o
s
en
e
l
área que contienen re fe rencias
al
color blanco
cu isi).
5
Dada
la
i
m
po
rt
an
cia
d
el
s
itio
e
n
la
h
is t
or
ia
pr
im
o
rd
ia l
s
er
ía
lo
m
á
s
lóg
ic
o
in
te
rp
re
ta r
el s
ig
no
c
om
o
u
n
a
ref
er
en
ci
a
a
la
é
po
ca
t
em
p
ran
a
d
el
rei
no
d
e
Za
ac
h
ila
(T
o
cu
isi
),
al
S
ur
d
e M
o
nt
e
Al
bá
n.
E
l
Có
d
ice
A
ñ
ut
e (
S
eld
en
),
p 7
-I
II,
m
en
c
ion
a
el
C
er
ro
d
e
la
Lu
n
a (
Y
uc
u
Yo
o
) y
el C
e
rro
de
l
In
se
ct
o
(T
iy
uq
h)
c
om
o
el
si
tio
a
d
o
nd
e
se
d
ir
ige
l
a
S
eñ
or
a
6
M
on
o,
p
ri
nc
es
a
de
Ja
lte
pe
c,
p
ar
a
su
b
od
a.
A
ll
í
se
en
c
ue
nt
ra
co
n
d
os
h
om
b
re
s q
u
e
so
n
ca
ra
cte
ri
za
do
s
co
n
s
ig
no
s
de
C
ab
el
lo
L
ar
go
e
n
co
m
bi
na
ci
ón
c
on
M
o
n
te
E
nc
or
va
do
y
T
ab
la
do
p
a
ra
C
ar
ga
r
ca
ca
xt
li)
. E
l
ca
b
ell
o
la
rg
o
n
o
es
un
e
le
me
n
to
n
or
m
al
e
n
un
sig
no
on
om
á
st
ico
de
i
nd
iv
id
uo
s;
p
ro
ba
bl
em
e
nt
e
se
tr
at
a
de
un
tít
ulo
sim
i
la r
a
l d
e
lo
s
p
ap
ah
ua
q
ue
,
lo
s
qu
e
ti
en
en
c
ab
el
lo
la
rg
o
e
n
ná
hu
at
l,
es
de
ci
r:
sa
ce
rd
ot
es
.
Su
fu
nc
ió
n
de
s
ac
erd
o
tes
s
e c
o
ne
cta
co
n
lu
g
are
s
es
pe
cí
fi
co
s:
M
o
nt
e
En
co
rv
ad
o
(=
Gr
an
d
e),
e
s
de
ci
r
Yu
c
u
Ca
h
nu
,
qu
e s
e
pr
op
on
e
a
qu
í
co
m
o
no
m
br
e
de
M
o
n
te
A
lb
án
,
y
Lu
g
ar
d
el
C
ac
ax
tli
,
es
d
ec
ir
T
oc
ui
si
(Zaachila). Esta escena en el Códice Añute (Selden) documenta entonces u
na
v
ez
m
ás
l
a
co
n
ex
ió
n
en
tre
los
sit
io
s
Ce
rr
o
de
la
Lu
n
a
(Y
uc
u
Y
o
o),
C
e
rro
de
l
Ins
ec
to
(
Ti
yu
qh
),
M
on
te
E
nc
or
va
do
o
G
ra
n
de
(Y
u
cu
C
ah
n
u,
M
on
te
A
lb
án
)
y Z
a
ac
hi
la .
El
v
ia
je
de
l
a
Se
ño
ra
6
M
o
no
c
om
e
nz
ó
el
d
ía
9
S
erp
ie
nt
e.
L
ue
go
e
lla
se
sie
nt
e
of
en
di
da
po
r
l
o qu
e
le
di
ce
n
es
to s
s
ac
er
do
te
s,
de
m
o
do
q
ue
re
gr
es
a
a l
a
Cu
e
va
de
l
a D
i
os
a 9
H
ie
rb
a
e
n
te r
ri
to r
io
d
e C
h
al
ca
to
ng
o.
A
ll
í r
ec
ibe
el
a
p
oy
o
de
g
ue
rre
ro
s,
y
el
d
ía
3
H
ie r
ba
v
ue
lv
e
a
C
er
ro
d
e l
a
Lu
n
a (
Y
uc
u
Yo
o
),
C
err
o
de
l I
ns
ec
to
(
Ti
yu
qh
),
p
ara
c
on
q
uis
ta
r
el
sit
io
e
n l
os
día
s
3
Hi
er
ba
y
4
C
añ
a.
16
El
d
ía
3
H
ier
ba
e
s 7
d
ía
s d
e
sp
ué
s d
e
l d
ía
9
S
erp
ie
nt
e.
E
sto
s
se
is
o
s
ie
te
dí
as
s
on
e
n
pr
in
ci
pio
s
u
fic
ie
nte
s
pa
ra
v
ia
ja
r (
ca
m
in
an
do
)
de
l V
a
lle
d
e
O
ax
ac
a
a
C
ha
lc
ato
n
go
y
r
eg
re
sa
r -
si
es
q
ue
la
S
eñ
o
ra
6
M
on
o
h
izo
t
al
v
iaj
e
en
l
a r
ea
lid
a
d
y
no
co
m
un
ic
ó
co
n
la
D
io
sa
e
n
o
tra
m
a
ne
ra
:
est
am
o
s
le
ye
nd
o
un
a
n
arr
at
iv
a,
n
o
un
r
ep
or
te
h
is
tó
ric
o
pr
ec
iso
.
15
P
ro
ba
ble
me
nt
e e
l
ped
er
na
l r
efu
er
za
el
si
gn
if ic
ad
o
de
b
la
nco
,
se
a
co
mo
e
xp
li c
aci
ón
de
l
co l
or
po
r
la
pr
ese
nc
ia
de
pe
de
rn
al
en
el
su
el o
, s
ea
co
mo
e
lem
en
to
fo
né
tic
o,
ya
qu
e e
l s
ign
o
ca
le n
dá
ri c
o P
ed
er
nal
es
u
si
e
n
mi
xte
co
an
tig
uo
.
16
E
l hec
ho
q
ue
se
m
en
cio
na
n l
os
do
s d
ía
s s
ug
ie r
e q
ue
el
at
aqu
e
co
me
nz
ó e
n e
l a
ta
rd e
ce
r d
el
pri
me
r d
ía
o
en
la
n
oc h
e
en t
re
am
bo
s
día
s.
9
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 20/79
R
esum
im
os
las
cor
re sp
ond
enc
ia s
que
no
s ll
ev an
a
iden
tifi
ca r
'M o
nte
qu
e
se A
bre
Recinto de Carrizos L om a
del
Insecto ' como Monte Albán.
l .
Co
ntex
to
a
S
e t
ra ta
de
un
im
port
ante
ce
nt ro
ce
rem
onia
l, g
ran
de
y co
mp
le jo
- q
ue
ocu
pa
una
p
in tu
ra d
e 2
pág
in a
s en
el C
ód
ic e
Ton
inde
ye (
Nut
ta ll
).
b
Fu
e lu
gar
de
or
igen
e
las
di
nast
ías
mix
teca
s (
líne
a fe
me
nina
) e
n el
Po
stcl
ás ic
o
tem
pran
o.
e
) E
l si
tio d
es a
pare
ce
des
pué
s de
la
prim
era
fas
e d
el P
ostc
lá si
co,
pe r
o so
bre
vive
en
la
me
mo
ria.
d
El
sitio
co
ntie
ne
una
es
trati
gra
fí a
de e
st ru
ctu
ra s
cl ás
icas
y
po s
tc lá
sica
s: un
A
lta
r
(
ba sa
me
nto )
c on
Ur
na d
e C
oci
jo y
un
Te m
plo
con
Gr
ecas
.
2. C
oin
cid e
nci
a en
tr e
los j
eroglí fi cos y los topónim os del sitio
¡
todos ubicados com o
en
la
rea
lida
d
)
a)
Yuc
u y
oo (
Cer
ro d
e C
arr i
zo
de l
a L
una)
.
b) T
iyu
qh (
Cer
ro d
e la
Mo
sca
de
l Pi
ojo)
.
e
Ca
min
o q
ue b
aja
por
la l
ader
a l
va l
le.
d
Cue
va
en b
arra
nca
(co
n ar
ro y
o) d
eb a
jo d
e pl
aza
y pa
laci
o.
e) P
are
d ro
cosa
co
n cu
eva
e
n el e
xt re
mo
sur
( El
Pa
redó
n )
.
t
M
onte
Bl
anco
co
n P
eder
nale
s: p
ro b
able
me
nte
el an
tigu
o Z
aac
hil a
(To
cu is
i) .
3
. C
one
xió n
na
rr at
iv a
a
) 'M
ont
e E
ncor
vad
o',
es d
ecir
Yu
cu C
ah
nu (
Mo
nte
Gr
and e
),
y T
oc u
isi (
Zaa
ch il
a) so
n
los lugares de origen de sacerd otes presen tes en Cerro
de
la Luna (Y ucu Y oo)
y C
err
o de
l
Inse
cto
(T iy
uqh
).
b
) El
via
je d
e id
a y
vue
lt a
desd
e M
on
te A
lb á
n (C
er ro
de
la
Lun
a y
Cer
ro d
el I
nse
cto)
a
Ch
alc
aton
go
se p
ued
e re
aliza
r en
se
is o
siet
e día
s.
L
a id
en t
ifica
ción
p
ro pu
est
a se
ba
sa e
nto
nces
en
un
a n
otab
le
cohe
re n
cia
geo
gráf
ica
e
his
tóri
ca .
20
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 21/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 22/79
20 09
La
Len gu
a Señ
or ial
de Ñuu
Dzau
i. Cu
ltura l
iterari
a de l
os an t
iguos
reinos
y tra
nsform
ación
c
olo nia
l. Co
legio
Su per i
or par
a la E
du cac i
ón fnt
egral
Interc u
ltu ra l
de O
ax aca
Gob
ierno
del
Esta
do de
Oaxac
a Y
uu N
úú A.C
., Me
xico.
201
1
he Mix
tec Pi
ct ori a
l Man
usc rip
ts.
Time
Ag
ency,
an d M
em or
y in A
nc ient
Mexic
o. E
.J. Bri
ll,
L
eiden
Bos
to n
M a
rtínez
Gracid
a, Ma
nu el
198
6 L
os Ind
ios O
ax aq u
eñ os y
sus m
on um
en tos
arque
ológic
os . G
ob ier n
o del
Estado
de Oa
xaca.
M
én dez
Mart í
nez, E
nrique
En
ri que
M énd
ez Tor
re s
20 07
Histo
ria d
e Za ac
hila, C
ui lap
an y X
oxoco
tla n.
Tres p
ue blo
s uni d
os po
r sus o
ríg ene
s. In s
tituto
Cu
ltura l
Oaxa
qu eño
F.O. R
.O., M
éx ico
.
Ou di j
k, Mic
he l R
20
00
Hi
storio
gr aph
y of h
e Ben
izaa.
The
Po
stclas
sic an
d E ar
ly Col
on ial P
er iod
s 100
0-160
0 A .D
.).
CNW
S, Le
iden.
Ou
di jk,
Miche
l R
M aa
rten E
.R.G.N
. Jan
sen
20 00
Chan
ging I
listori
es in t
he Li e
nz os
o Gue
vea a
nd San
to Do
m in go
Petap
a. Eth
no hi s
tory 4
7 (2):
2
81-332
. Duk
e Uni
versity
P ress
.
Rabin
, Emi
ly
20
04
T
owar d
aU
nified
Chro n
ology
o
th
e His
torica
l Cod
ices a
nd Pi
ctoria l
Man
uscrip
ts
o the
M ix t
eca A
lta, C o
st a an
d Baj
a: an
O
ve rv i
ew .
En: Hom
enaje
a Joh
n Pad
do ck
(P atric
ia Plu
nk et,
ed
.): 10 1
-136.
UDLA
, Pue
bla.
Ruiz
Cer va
ntes, F
ranci
sco Jo
sé C
ar los
S ánch
ez Si
lva
199
7
La
ciud a
d de O
axa c
a a tra
vés d
e su s p
la nos
. In sti
tuto O
ax aqu
eñ o d
e las C
ul tur a
s, Oax
aca.
Smith, Mary Eliza beth
19
73
P
ic ture
Writ
ing fr
om An
ci ent
So uth
er n M
exico.
Mixte
c Pla
ce Sig
ns n
d M ap
s.Uni
ve rsity
o
Okl
ah om
a Pr es
s, Nor
man .
V
an Do
esbur
g, Seb
astián
20 07
La
Fu nda
ción d
e Oax
aca. A
ntece
den te s
yco n
texto
del tít
ulo de
ciuda
d de
1532. I
n: 475
años
d
e la f u
nd ac i
ón de
Oax a
ca (S
eb ast i
án van
Doe
sburg,
co ord
.), tom
o I: 3
3-101
. Mun
icipio
de
O ax
ac a
Fu nda
ci ón
Alfred
o Har
p Helú
Oaxa
ca
Ed itor
ial Alm
ad ías
.
22
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 23/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 24/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 25/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 26/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 27/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 28/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 29/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 30/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 31/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 32/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 33/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 34/79
mism
a apa
rece
en lo
s có d
ices
mixt
ecos
com o
cara
cterí
stica
del o
ro, ju
nto c
on o
tro si
gno
similar el cascabel de oro.
Pe ct
oral de
las f
echas
El Có
dice
Yuta
Tno
ho (
Vind
obo n
ensis
), p
49,
men
cion
a a u
n se
r pr i
mord
ial -
un
ho
mbre
con
cabe
za d
e per
ro -
que s
e ca r
acter
iza p
or es
tos o
rnam
entos
en
com b
inaci
ón
con
casca
bele
s de
oro.
Tien
e
su para
lelo
en ot
ro ho
mbre
con
cab
eza
de pe
rro q
ue
se
caracteriza por los motivos de jade. Los dos aparecen también en una escena en el Códice
To
nind
eye (
Nutta
ll),
p 76,
dond
e el
Seño
r 8 V
enad
o s
e encu
entra
con
perso
nas q
ue h
an
sido
cauti
vad o
s y s
acrifi
cad o
s, es
decir
dond
e en
tra
en el R
eino
d
e
lo
s Mu
ertos
, ant
es de
ll
egar
a en t
revis
tarse
con
el Se
ñor S
ol.
49
En
e
ste c
aso
se trat
a de
una p
erso
nifica
ción
del
orn
am e
nto d
e oro
es
el m
ismo
orn
amen
to q
ue ti
ene r
ostro
Al
lí ap
rende
mos
que
el
nom
bre
calen
dáric
o de
cad
a uno
e
s: Se ñ
or 7
Flor
. Par
ece e
nton
ces q
ue s
e tra
ta
de
g
emel
os o
- di
cho d
e otr
a ma
nera
-
de un p
erson
aje o
Esp
íritu
de d
os m
anife
stacio
nes
(co
mo
un
d
ifras
ism o
) O
ro y
Jad
e , e
s de
cir
Riqu
eza .
E
l día
7 Flo
r se
asoc
ia
efect
iva m
ente
con
el bri
llo d
el sol
, riqu
eza,
fiest
as, al
egría
. Cas
o ob
servó
corr
ectam
ente
q
ue es
te S
eñor
Per
ro c
ompa
rte a
tribu
tos d
el D
ios Q
uetz
alcoa
tl-Eh
ecatl
, l S
erpie
nte
Em
plum
ada
que e
s el
Rem
olino
y po
r eso
lo
in
terpr
etó c
omo
un s
er sim
ilar
a
l
Xo
lotl
de
los
mex ica (que se pinta co mo
un
per
ro es
pecia
l). Po
dem
os id
entif
icarlo
en
el con
texto
m
ixtec
o de
man
era p
recisa
: Ta
-ina,
Señ
or Pe
rro ,
es e
l Di
os
de l d
e los
Merc
ader
es ,
d
em ost
rado l
a co nt
ribuci
ón ori
ginal
de los
orfeb
res m i
xtecos
, qu ie
nes m
ejorar
on las
técni
cas in
troduc
idas
desde
el sur
(Cos
ta R ic
a P
anamá
- ol
ombi
a N
orte d
el Pe
rú). C
aso lo
s in te
rpretó
como
pe cto
rales.
Efe
ctivam
en te
puede
n habe
r sido
usad
os com
o tale
s, a l
a vez
puede
n ha b
er sido
usad
os com
o ad
ornos
de
v
estido
o qu
izás p
ara su
jetar u
n ve
stido
o un a
co bij
a de
algodó
n (co
no cid
a co m
o tilm
tl el
ná hu
atl),
in tro
ducién
do se
como
una e
specie
debo
tón o
nodo,
pa san
do po
r dos
apertu
ras u
ojales
dedo
s pe da
zo s d
e
te
la a
sí junt
ándolo
s.
49
Cf A
nd er
s Ja
nsen
Pére
z Jim
énez 1
992a:
88-89
, así c
om o J
ansen
Pér
ez Jim
én ez
2007a:
237.
34
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 35/79
segú
n la
Rela
ción
Geog
ráfic
a de
M ixt
epec
y de
Putl
a.
50
L
a fo
rma
del o
rnam
ento
lleva
entonces la connotación de la presencia espiritual del Dios Toina.
A
l
®
-...
.
Códic
e Yut
a Tnoh
o, p.4
9
Có
dice T
ondin
deye,
p.
76
El
or
name
nto
de or
o Nú
mero
6 se
ha
lló en
la
antec
ámar
a cer
ca de
l pas
o en
tre am
bas
c
ámara
s, co
mo un
o
bjeto
colo
cado
en a
cto
de of
rend
a ant
e la
cáma
ra pr
incip
al de
la
tum
ba.
Pero,
desd
e Ju
ego,
no s
abem
os h
asta
qué
punto
la d
istrib
ució
n de
los o
bjeto
s
coloc
ados
en la
tumb
a y a
fue a
ltera
da en
la ép
oca
preco
lonia
l.
La
cabe
za ll
eva u
n im
presi
onan
te toc
ado,
que
Alfon
so C
aso c
orrec
tame
nte c
omp
aró c
on
el
to
cado
de l
a Señ
ora
3 Ped
erna
l en
el
Có
dice
Toni
ndeye (N uttall),
p.
14.
Algo similar
o
sten
ta el
Envo
ltorio
del
Seño
r 12
Mov
imien
to al
ser
vene
rado
en el
Cód
ice T
onind
eye
(N
uttal
l), p.
82.
Este
to c
ado
o pe
nacho
est
á com
pue
sto e
n fo
rma
de u
na S
erpie
nte
Em
plum
ada.
En l
a ico
nogr
afía p
ostc
lásica
tal
eleme
nto
puede
se ñ
alar el
no
mbre
, títu
lo
y/o
n
ahua
l
(a n
imal
comp
añer
o) de
l per
sonaj
e. Pr
obab
lemen
te id
entif
ica a
un h
ombr
e en
fu
nción
sa c
erdot
al, q
uien
tuvo
el
n
ombr
e y e
l po
der de
es t
e im
porta
nte s
er div
ino.
L a
Ser
pient
e Em
plum
ada,
llam
ada Q
uetz
alcoa
tl en
tre lo
s m e
xica
y
C
oo D
zavui
Koo
Sau
),
Serp
iente
de
la Ll
uvia
, ent
re lo
s mix
teco
s es
una
metá
fora
del R
emo
lino
como
ser
cr
eador
y u
n im
porta
nte n
ahua
l. Es
el
p
rotag
onist
a de
la h
istori
a de
la cr
eació
n en
el
Cód
ice Y
uta
Tnoh
o (V i
ndob
onen
sis),
dond
e apa
rece
como
el S
eñor
9 Vie
nto. 5
1
La p
recio
sidad
del
penac
ho (
con s
us m
otivo
s de
plum
as de
que
tzal y
rose
tones
de j
ade),
así como la presencia
de
orejeras elaboradas en forma de finas cabezas de serpientes, una
nar
igue
ra en
form
a de
varit
a de
jade
52
y un
coll
ar co
n cue
ntas
o cas
cabe
les d
e oro
, y co
n
50
A
cuña
1984
, I
:
29
3, 313
. Hay
toda
una se
rie
de más p
equeñ
os or
namen
tos
simil
res tam
bién
de
oro-
que o
stenta
n pena
chos
simila
res pe
ro cab
ezas
de una
deida
d sola
r, mir
ando
desde
el
pic
o de
un ave,
o de
otro
s sere
s com
o el D
ios de
la Llu
via,
un jagu
ar y
un tlacu
ache
(Caso
1969:
93-94
).
51
Cf
. Jans
en
Pérez
Jim
énez
2007a:
Cáp.
III,
así co
mo W
itter
2011.
E
l
p
enach
o de
la Se
rpiente
Em
plum
ada e
s tam
bién
un at r
ibuto
del
S
eñor 4
Jagu
ar, re
y tolt
eca, a
quien
he i
dentif
icado
como
el
Quet
zalcoa
tl hist
órico
(.lans
en P
érez
Jiméne
z 200
7a; Ja
n sen
20
1 O
52
El mism
o tip
o de n
arigu
era en
form
a d
e
v
arita
precio
sa lo
lleva
el
Se ñ
or 7 F
lor,
el
orna
mento
de o
ro
p
ersoni
ficado
en el
Códic
e Ton
indeye
(Nut
tall),
p.
76.
35
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 36/79
un a
ave
que
cae e
n el c
entro
(otr
a vez
e o
ro), s
ugier
en qu
e se
trata
de un
per
sonaj
e de
la
nobleza o familia real. La cinta que sostiene el penacho está decorado con un motivo
e
g
recas
que
en le
ngua
m ix
teca se
le
e
ñ
uu ,
pu
eblo
y s
ugier
e que
se t
rata e
un
toca
do
pro
pio d
e la
famil
ia rea
l.
E
l ho
mbre
tien
e la
mand
íbula
de s
carna
da, p
or lo
que
Caso
y o
tros lo
ha
n ide
ntific
ado
c
om o un
D
ios d
e la
Muer
te Mic
tlant
ecu ht
li e
n len
gua
náhua
tl). E
n lo
s cód
ices
mixte
cos
en c
ontra
mos
la m
and
íbula
des
carna
da
como
un
atrib
uto e
la Se
ñora
9 H
ierb
a
'Cihu
acoa
tl', D
ueña
del T
em p
lo de
la M
uerte
, pero
tam
bién
como
índi
ce de
una
activ
idad
o
statu
s esp
ecífic
o de
sace
rdote
s. Un
ejem
plo c
lave,
ya m
enci
onad
o por
Caso
, es
el Se
ñor
5 L
agar
to (p
adre
del S
eñor
8 V
enad
o) en
el C
ódic
e To
ninde
ye (N
utta
ll), p
.25,
donde
,
como
sace
rdote
con
m an
díbu
la de
scarn
ada
realiz
a un
auto
sacri
ficio
ante
un E
nvol
torio
Sa
grad
o en e
l tem
plo
princ
ipal d
e Til
anton
go .
53
Códice Tonindeye,
p
25: Sr. 5 Lagarto Códice Tonindeye,
p
44: Sra. 9 Hierba
Pro
bable
ment
e el
ornam
ento
de
la Tu
mba
7 re
fiere
al m
ismo
tipo
de
activ
idad
ritual
,
a
socia
do c
on l
a Se
ñora
9 H
ierba
, co
ncret
amen
te a
un
acto
de
comu
nicac
ión
con
En
volto
rios
Sagr
ados,
que
repr
esent
an a
lo
s
Ance
stros
. Lo
reali
za un
sa c
erdot
e cu
yo
no m
bre
títu
lo
nahu
al es
'S e
rpien
te E
mplu
mada
'. El
sim
bolis
mo
de la
serp
iente
emp
lum
d
c
omo
nahu
al arq
uetíp
ico -
a
s
u
vez
remit
e a
la prác
tica d
e co
muni
carse
con
el
Otro
M un
do
por m
edio
de e
xperi
encia
s nah
ualis
tas y
visio
naria
s.
Pode
mos
inter
preta
r la m
and
íbula
desc
arna
da en
tonce
s co
mo u
na re
prese
ntaci
ón g
ráfica
d
e h
ablar
co n
o p
or lo
s di
funto
s . D
e he
cho,
cinc
o de
tale
s ma
ndíbu
las
han
sido
en
contr
ados
cerca
de e
ste o
rnam
ento
e o
ro en
la an
tecám
ara
de la
Tum
ba 7
y co
ntien
en
huel
las (p
erfo
racio
nes) d
e ha
ber s
ido u
tiliza
das c
omo
másc
aras b
ucal
es (C
aso 1
969:
63).
53
En
un pu
nzón
graba
do de
la T
umba
l de
Zaac
hila v
emos
una
mujer
senta
da, co
n la
mand
íbula
desc
arnad
a, de
dond
e sal
e la
voluta
del
habla
Gal
legos
1978
: 86).
En
el Có
dice
Yuta
Tnoh
o
V
indob
onens
is), p
p. 15-
14, ve
mos
cómo
los qu
e atie
nden
y rind
en ho
menaj
e a la
Seño
ra 9 H
ierba
son
sacer
dotes
con m
andíb
ulas
desca
rnadas
y co
n algo
dón
en
la
oreja.
Posib
lemen
te los
hilos
de or
o que
cue
lgan
de las
e j e r del
perso
naje e
n el o
rname
nto de
oro d
e
la
T
umba
7 repr
esente
n algo
dón y
remi
ten
al mism
o det
alle
de los a
tavíos
rituale
s.
36
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 37/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 38/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 39/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 40/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 41/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 42/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 43/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 44/79
El Señor Per ro, Toin a, Espíritu de la Riqueza, can ta.
Ent
re j
ad
es
pl
um
as
ri c
as
E
stá
fir
me
me
nte
ar
ra i
gad
a,
ll
ena
de
fu
erz
a,
a
ce
ib a
es
pin
osa
, q
ue
se
abr
e.
Es
el
div
ino
Pa
dre
P r
im
ord
ia l,
qu
e d
a o
ri g
en
v
id a
(o
jo
ha
bla
)
A
la
s a
gra
da
Se
ñor
a 9
C a
ña,
Q
ue
tien
e s
u p
un
zón
e n
la
m a
no
(si
gno
d
e p i
ed
ad)
.
E
l a
ve
que
tz a
l q
ue
m ir
a po
r
su
esp
ald
a e
s u
n a
ntig
uo
íc
ono
q u
e r
em
ont
a a
la
épo
ca
clá
si c
a
de
T
eot
ih u
aca
n,
p
or
lo
mi
sm
o h
a d
e
con
no
tar
un
a n
obl
eza
an
tig
ua.
Su
p
ara
lelo
en
e
l
te x
to
es
la
cab
eza
d
e u
n p
err
o,
sim
ila
r a
l X
ol
otl
de
l
ic o
no
gra
fí a
m
exi
ca ,
pe
ro
en
el
c
ont
ext
o m
ix
te c
o a
pa
re c
e c
om
o
un
po
der
pr
im
ord
ia l
as
oci
ado
c
on
oro
ja d
e:
To
in a
,
S
eñ
or
Per
ro
, D
io s
d e
lo
s m
erc adere s de la riq ueza.
L a
m u
je r
de
snu
da
el
h
om
br
e d
esn
ud
o a
pa
re c
en
tam
bié
n
com
o
los
pr
im e
ro
s q
ue
sa l
en
d
el
Árb
ol
de
O
ri g
en
en
el
Có
dic
e Y
ut
a T
no
ho
(V
in d
ob
one
ns
is),
p
37
,
qu
e
par
ece
n
re
pre
se n
ta r
un
tí t
ulo
co
m o
M
ad
re
Pri
mo
rd i
al,
Pad
re
P ri
mo
rd i
al
.
Lo
s p
ers
on
aje s
m
en
cio
nad
os
en
e
l H
ues
o
20 3
i,
el
Señ
or
7
Flo
r
la
S
eño
ra
9
Ca
ña,
a
par
ece
n t
am
bié
n c
om
o p
er
so n
aje
s im
p
orta
nte
s d
e l
a é
poc
a p
rim
or
dia
l en
el
Có
di
ce
Y u
ta
Tn
oh
o (
V i
ndo
bo
nen
si s
), p
. 3
3,
don
de
se
reg
is t
ra
el r
el a
to
de l
Ár
bo
l de
O
rig
en,
la
M a
dre
Cei
ba
de
A
poa
la .
El
Se
ño
r 7
Fl
or
es
un
pr
ín c
ip e
pr
ec i
oso
, u
n D
io
s s
ola
r, q
ue
ap
are
ce
ju
n t
o c
on
T
oin
a e
n
la
cer
em
on
ia
de
fu n
da
ció
n
de
un
re
in o
el
C
ód
ic e
Y
uta
Tn
oh
o
(V
in d
ob
one
ns
is),
p
18.
a S
eño
ra
9 C
añ
a e
s la
m
is m
a q
ue
el
íd
o lo
d e
l p
ueb
lo
ll
ama
do
Q
ue
qui
yo
u
n e
nv
olto
ri o
sa
gra
do
ve
ner
ad
o e
n u
n s
ubt
err
áne
o,
que
a
par
ece
en
el
pr
oce
so
in quis itori al contr a el caciq ue de Yanhuit lan. L a mis m a Señora 9 C aña apare ce en ot ro
hu
eso
gr
aba
do
de
la
T
um
ba
7 (H
ue
so
17
4a )
, q
ue
in t
erp
re t
are
mo
s c
on
má
s d
eta
lle
en
un
p
ár
ra fo
p
oste
rio
r.
Hu
eso
20 3
i C
as o
19
69 )
44
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 45/79
Sra
9 C
añ a
en
Hu
eso
20 3
i
y Hue
so
174
a
Ot
ra
esc
ena
en
q
ue
nac
en
pe
rso
nas
de
un
á
rbo
l se
ve
en
e
l H
ues
o 2
00
(C
aso
1
969
: 1
97,
L
ám
s.
X
XX
VI
X
X
XV
II)
. E
ste
h
ue
so
tie
ne
fo
rm
a
de
un
per
for
ado
r
par
a
el
auto sacrif icio est aba co locado cerc
a
del
Es
qu
ele
to
A .
l in
ici
o d
e l
a e
sc e
na
est
á
un
sig
no
de
l a
ño
(en
m
ixt
eco
: c
uiy
a
con
o
jo s
(en
m
ixt
eco
: n
uu
, l
o q
ue
se
lee
en m
ixt
eco
c
om
o
nu
u c
uiy
a,
en
el
añ
o .
N o
se
d
is ti
ngu
e e
l d
ía
por
tad
or
del
añ
o,
per
o e
s p
ro
bab
le
qu
e
fue
ra
1
Cañ
a,
qu
e c
on
fre
cu
enc
ia
aco
m
pañ
a e
sc
ena
s
de
fun
dac
ión
o
d
e l
a ép
oc
a
pri
mo
rdi
al.
La
fec
ha
se
de
ber
ía
leer
en
ton
ce
s c
om
o
en
el
inic
io
de
los
tie
mp
os
. L
ue
go
s
igu
e
el s
ign
o d
e l
as
fau
ces
ab
ie r
tos
de
la
gar
to,
qu
e s
im
bol
iza
la
tier
ra.
De a
hí c
rec
e
un
ár
bo
l co
n
es
pin
s
es
de
cir
un
p
och
ot
e
cal
if ic
ado
p
or
una
ca
ra
hum
a
na
u
na
cam
is
a
tri
ang
ula
r (
qu
ech
qu
em
it l)
co
mo
u
na
m
uje
r,
es
dec
ir
com
o
N
ues
tra
G
ran
M
ad
re,
d
e
m
an
era
s
im i
lar
a
la
rep
re
sen
tac
ión
d
el
Árb
ol
de
O
rig
en
en
el C
ód
ice
Y
uta
T
noh
o
(V
in
dob
on
ens
is)
,
p 3
7.
De
l á
rbo
l n
ace
, c
on
ect
ado
a
é
l po
r
un
cor
dó
n u
mb
ili
ca l,
un
ho
mb
re
con
la
s m
an
os
lev
ant
ada
s e
n a
lto
e
ide
ntif
ica
do
po
r la
ca
bez
a d
e u
n a
nim
al
en
su
45
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 46/79
f
rent
e. D
et r
ás d
e é
l, s
epa r
ado
s p
or un
s
igno
de
añ
o, h
ay
seis
señ
ore
s m
ás,
sen
tado
s.
Tiene n la mano derech a le van ta da y extendida (casi tocando
la
es palda de la pe rson a
sen
tada
an
tes)
- u
na
con
ven
ción
pi
ctó r
ica
que
exp
res
a ac
uer
do o
di
spo
sició
n p
osi
tiva
p
ara
rea
liza
r al
gún
tra
bajo
en
car
gad
o o
alg
ún
com
pro
miso
. A
la
ve z
tie
nen
el
bra
zo
iz
quie
rdo
dob
lad
o en
fren
te d
e sí
,
lo que
señ
ala
resp
eto
y ob
edi
enc i
a.
Est
e g
rupo
de
sie
te h
om
bres
qu
e n
ace
de
un
Árb
ol d
e O
rig
en t
iene
su
pa
ra le
lo e
n el
C
ód i
ce A
ñu
te (S
eld
en) ,
p
e
n e
se c
aso
se
t
ra ta
de
una
Cei
ba
en A
chiu
tla.
7
Hue
so 2
00 (
re con
stru
cc ión
en
dibu
jo, C
aso
19 69
)
L
a
u
err
a co
ntra
los
Ho
mb
res d
e
Pi
edr
a
Los
cas
os
ana l
izad
os
arrib
a d
emu
estr
an l
a p
rese
ncia
de
tem
as m
ixt
eco
s en
el c
onj
unto
de
la Tumba
7:
el árbo l de or igen , Taina y el signo del año con ojos. Otros hu esos grabados
tam
bié
n r
efie
ren
a la
ép o
ca
prim
or d
ial
de
la h
is to r
ia m
ixt
eca,
co n
cre
tam
ente
a l
a g
uerr
a
d
e
los
Fun
dad
ores
(as
ocia
dos
co
n A
poa
la )
con t
ra l
os h
abi
tante
s d
e la
cre
ació
n a
nter
ior :
l
os H
om
bre
s de
Pi
edra
.
El Hu
eso
20
3b m
ue
stra
los
éxi
tos
inic
iale
s de
los
Ho
mb
res d
e
P
ie dr
a en
es
ta g
uerr
a, m
ien
tras
qu
e el
Hu
eso
17
4a
mue
stra
la
vic t
oria
de f
ini t
iva
de
la
Señ
ora
9 C
aña
(la
mi
sma
qu
e na
ció
del
árb
ol e
n e
l Hu
eso
20
3i)
sob r
e lo
s H
om
bres
de
P
ied
ra. E
sta
s es
cena
s t i
ene n
su
par
ale l
o en
el
Cód
ice
Ton
inde
ye
(N u
ttal l
), pp
. 3
y 20
.
Lo
s H
om
bre
s de
Pi
edra
pa
rec e
n r
epr e
sen
ta r
a lo
s ay
Nuh
u o
Na
Nu
hu,
Ho
mb
res
o
M u
jere
s d
el C
en t
ro d
e l
a T
ier r
a m
en
cion
ado
s p
or F
ray
An
ton
io d
e l
os R
ey e
s e
n e
l
p
rólo
go d
e
su
Art
e en
Le
ngu
a M
ixte
ca (
159
3).
Se
trata
de
un
a po
bla
ció n
or
ig in
al q
ue
ha
bía
pro
ced
ido
de
l ce
ntro
d
e la
tie
rra
A
nuh
u, q
ue
sign
ific
a ta
mb
ién
ab
ism
o
e
in fram undo ). Podem
os
rela
cion
ar
este
te m
a n
arra
tivo
co
n id
eas
act
uale
s so
bre
gen
tes
q
ue
se t
iraro
n a
l ab
ism
o y
se co n
vi r
tiero
n e
n p
ied r
as c
uan
do
sali
ó el
So
l po
r p
rim era
6
8
ve
z.
Lo
s se
ñore
s p
roc e
den
tes
de
los
árbo
les
de
Ap
oala
ve
ncie
ron
a lo
s H
om
bres
de
Pie
dra
.
E
sta
gue
rra
apa
rece
en
el C
ódi
ce T
oni
nde
ye (
Nut
tall)
,
pp 3
y 2
0: lo
s H
omb
res
de
Pied
ra
at
acar
on
a los
Se
ñore
s p
roce
den
tes
de A
poa
la,
pero
ést
os s
e de
fen
dier
on c
on
éxi t
o.
69
67
Ed ic
ió n d
el C
ód ic
e Añ
ute
(S eld
en )
co n c
om e
nt ar
io: Ja
ns en
P
érez
J im
én ez
200
7b .
68
Jan
sen
Pé
re z
Jimé
ne z 2
00 5
: 133
ss.
6
9
E
di ci
ón c
on c
om en
tario
: Ja
ns en
P
ér ez
J imé
nez
1992
b. P
ar a u
na d
es cr
ip ció
n an
al íti c
a de
las
escen
as d
e
la
Gu
er ra
cont
ra lo
s Ho
m bre
s de
P ied
ra ,
tamb
ién
co no
cida
com
o la
Gu
er ra
de l C
ie lo
véa
se R
ab in
197
9.
4
6
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 47/79
Cla r
ame
nte
se
trata
de
un
co n
flic
to p
rim
ord
ial
nar
rad o
en
térm
in o
s m
et a
fóri
cos
sob
re
cóm o se est able ció una nueva orden en el inicio de la épo ca Postclás ica dom inada por las
di n
astí
as q
ue
deri
vab
an s
u or
ige n
de
Ap
oal a
.
7
G
ua
ant
es q
ue
l0
1¡di
cho
s
d
l:a
tiei
:ra avi
a
en
dl¡_
vn
os p
ue
blo s
·
•
y
a
mo
rad
ore
s d:e
eU
gs
ll
ama
ua.
n.ta
y nu
hu
.l.
,n
uhu
.l.ta
i m
fin
o.l.
u
nif
ai ñuh
U y
ef
tos
i.
e1it
a
v r f
aiid
o d
e
el ce
ntro
de
la
t
ie r r
a
q
ue
a
nuh
u,t
in d
efc
end
éei
a de
los
f
cño
re s
.d e
A
pui
l
a ,fin
o q
ue
avia
n p
are
c1d
o
[
obr
e l;r t..
ierra
a
po
.de
rad
ole
-de
ella
, q
ue
d.l:o
s
er
an t
os
o e
~
y
ver
dad
ero
s M
ix te
cos
y fe
ñor
es
de la
l
eng
u
qu
e a
gor
a
Íe
hab
l: t.
'
e . :
..
e l
os f
eñor
e.os
q
ue
y
inic
ron
d
e
Ap
uala
de
;
,a v
r f
iJo,
y fan
diz
o
fana
i;yy
a
f a i t
. i ~
..
d
zo h
uid
w f
ahu
,lo
s fe
ñor
es q
ue.
t:ra
. er
onh
)S
m
and
am
ient
os_
y
esa
la
' ·
Fr
ay A
nton
io d
e los
Rey
es,
rte en
L
engu
a i
xteca
(1 5
93) d
escr
ibe l
os H
omb
res d
e Pie
dra.
H
ueso
20 3
b (C
aso
196 9
)
Ho
mbr e
d e P
ie d
ra e n
Cód
ice T
onin
dey
e,
p. 20, y
en
Hue s
o 20
3b
70
P
ara u
n an
álisi
s má
s de
tallad
a, v
éas e
Jans
en &
Pé r
ez Ji
mén
ez 20
07 a
.
47
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 48/79
M ot i
vo de
piedra
en Có
dice Y
uta T
noho
y en H
ueso
l74a.
En
los hu
esos
de
la Tu
m ba
7 lo
s Ho
mbre
s de
Pied
ra
s id e
ntific
an p
or s
u toc
ado
pa
rt icu l
ar qu
e tien
e las
pro t
ubera
ncia
s cara
ct er í
st ica s
de l
a rep
re sen
ta ció
n de
la pie
dra e
n
la pi
cto gr
afía m
ixte
ca .
El
Hue s
o 20
3 b (C
aso 1
969:
183;
Fig.
170)
fue p
ar te
del co
nju n
to d e
h uesos a sociados con
Esq
uele
to A
. Se
lee d
e la d
erec
ha ha
cia l
a izq u
ierda
. La
escen
a co
mien
za co
n un
día 5
L
luvia
. U
n Hom
bre d
e Pie
dra a
ta un
a mo
ntaña
aden
tro d
e la c
ual s
e ve
un a c
uent
a de j
ade
un co
njunt
o de
lo
q
ue p
odrá
n ser
plum
as . C
omo
Cer
ro de
j
de p
lu ma
s est e
sign
o
co in
cide
con e
l de Y
ucu
Yusi
(Aca
tlan ,
Pue .
), en
la M i
xtec a
Baja
.
71
Cód i
ce To
nindey
e
p
3
71
Sm
ith 1
973a:
60-62.
48
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 49/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 50/79
Día
2 ?
) L
luvi
a. L
a fl
ec ha
e
la c
onq
uis
ta p
erfo
ra C
iud
ad d
el C
erro
Co
rtad
o (
qu e
pod
ría
re pre sen tar Ñuu Ñañ u, Tamazo la) .
76
Dí
a 9
?) F
lor
. La
fle
ch a
de
la c
onq
uist
a pe
rfor
a C
anch
a d
e Pe
lo ta
co
n Jo
ya s
, qu
e po
r el
p
ara
lelis
mo
con
el
Cód
ice
Ton
in d
eye
(N u
ttal
l),
p. 3
pod
ría
ser G
ua
xolo
titla
n (
Can
cha
de
G
rava
: Y
uhu
a C
uchi
).
77
La
flec
ha
de l
a co
nqu
ista
fser
fo ra
R ío
de
l Ho
mb
re (d
e P
iedr
a)
enta
do
po
sib
lem
ente
una
re pr
ese n
tac
ió n
e
Chil
a.
Sig
ue
el d
ía a
soc
iado
: 1
O
L
agar
to.
Los
die
z p
un to
s p
arec
en
co
mb
in ar
con
el
sig
no L
ag a
rto
. Ha
y ta
mb
ién
un
sign
o C
asa,
per
o é
ste
pare
ce
más
bie
n
co m
o r
epr
ese n
ta ci
ón
e u
na
lo ca
lida
d o
top
óni
mo
(los
sig
no s
cal
en d
áric
os C
asa
sue
len
s
er m
ás
peq
ueñ
os (c
f. H
ues
o 1
74a
). L
a ca
sa o
m á
s bi
en e
l tem
plo
qu
e si
gue
in te
rp re
tam
os
c
omo
un
si ti
o qu
e al
pa
re c
er n
o es
tu v
o af
ec ta
do
por
la c
onq
uis t
a (n
o h
ay f
le ch
a q
ue
lo
p
er f
ora)
.
L
a e
sc en
a c
ierr
a co
n e
l Añ
o 7
C añ
a (q
ue
se a
so c
ia c
on v
ar io
s lu
gare
s d
e la
M ix
te c
a B
aja
e
n el
Códice Y uta Tnoho, pp. 44-4 3).
Hue
so 1
74 a
(Cas
o 19
69)
E
l H
ues
o 1
74a
(C
aso
196
9:
202
; Fig. 206)
se
en co ntró en la reg ión IV, cerca del
E
squ
ele t
o N
.
Tien
e e
l s
igno
L
ag ar
to
en
los
dos
ex
trem
os,
lo
qu
e le
em o
s c
om
o
re fe
re n
ci a
al ti
em p
o p
rimo
rd i
al (l
a na
rr at
iv a
se s
itúa
en
los
pr im
ero
s d
ías
). L
a le
ctur
a es
d
e la
der
ec h
a ha
cia
la
izqu
ierd
a. L
a e
sc en
a c
omi
enz
a co
n e
l día
5
Flor
. Ar
riba
es
tá u
na
gr
an e
str e
lla
que
se d
eb e
lee
r co
mo
(L
uga
r) d
el C
ie l
o .
De
ahí
ba ja
un
a cu
erd
a co
n u
n
plu
món
, qu
e ti
en e
un
par a
le lo
en
el C
ódi
ce Y
uta
Tn
oho
(V
in do
bon
ens
is), p.
4
8, d
ond
e el
S
eño
r 9
Vie
nto
baj
a so
bre
un a
cu
erd a
sim
ilar
de
l Lu
gar
del
Cie
lo (
id en
tifi
ca do
co
mo
el
mo
nte
Ca
vua
Caa
An
dev
ui
in m
edia
tam
ente
al
Ori
ente
e
Apo
ala
).
7
9
Otro
s p
ara l
elos
hay
en e
l C
ódic
e T
onin
dey
e (N
utt
all),
pp.
18
y 19
d
onde
el
pro t
ag o
nis t
a es
el s
ac e
rd ot
e Se
ño r
12 Vi
en to
.
76
Ja n
se n
& Pé
re z .
Jimé
nez 2
01 1
: 297
.
77
J
ansen
Pérez
.Jim
énez
201
1: 3
34.
78
Chi t
a se
m en
cio n
a en
el
C
ódi
ce Y
ut a
Tnoh
o (V
in d
obon
ensis
), p
.
4
3
- vé
ase J
an se
n
Pér
ez .J
imén
ez
20 11
: 33
9.
79
.
Janse
n &
Pére
z Ji m
én e
z 20
05: 71
ss.
50
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 51/79
L
a c
ue
rd
a q
ue
ba
ja
de
l c
iel
o:
Có
d ic
e
Y u
ta
T n
oh
o p
48
H
ue s
o
174
a.
Códi ce Ñuu
Tnoo
Ndis i N uu p.
3-Il l:
la gue rr a qu e bajó del cielo.
L
a
cu
er
da
e
n e
l
H
ue
so
1
74
a
se
c
om
b
in
e
ad
em
ás
c
on
e
l m
o
ti
vo
d
e
pi
ed
ra
, l
o q
u
e
su
gie
re
qu
e
es
ta
mo
s
to
da
ví
a
en
e
l
tie
m
po
d
e
los
H
o
mb
re
s
e
P
ie
dr
a .
La
p
ro
ta
go
ni
st
a
de
l
a
ac
ci
ón
e
s
la
S
e
ño
ra
9
C
a
ña
.
Su
c
ab
e
llo
e
st
á
en
tr
el a
za
d
o
co
n
s
erp
ie
nt
es
, e
xa
ct
am
e
nt
e
ig u
al
a
c
om
o
ap
a
rec
e
en
lo
s
có
di
ce
s
Y u
ta
T
no
h
o
(V
in
do
bo
ne
n
sis
)
y
T
on
in
de
ye
(
Nu
tt
al l
).
E
n l
a
ma
n
o
izq
u
ie r
da
b
la
nd
ea
un
m
a
zo
o
u
na
p
or
ra
co
n
ca
be
za
s
e
pie
d
ra
en
l
os
e
xt
rem
o
s,
c
ar
ga
do
c
on
f
ue
rz
a
es
pir
itu
a
l (
un
m
az
o
m
ág
ic
o
).
En
la
m
an
o
d
er
ec
ha
s
os
tie
ne
u
n
es
cu
do
c
on
f
lec
ha
s
y
un
a b
a
nd
er
a
a
tr
ib u
to
s
típ
ic
os
d
e u
n
g
ue
rre
ro
.
S
o
po
si
ció
n
e
s
co
m
o
flo
ta
nt
e:
la
i
nt
er
pr
eta
m
os
c
om
o
p
er
so
na
je
q
ue
v
ie
ne
b
a
jan
do
en
vu
el
o m
á
gi
co
d
es
de
e
l L
u
ga
r d
el
C
ie
lo
.
La fecha es:
10
Casa, día 9 Viento, que corresponde al día
e
nacim ie nto del Señ or 9
V
ien
to
e
n
el
C
ód
ic
e
Y
ut
a T
n
oh
o
(V
in
d
ob
on
en
si
s)
, p
49
. U
n
p
lu
m
ón
e
nc
im
a
de
l
añ
o
lo
ca
li f
ica
c
om
o
s
ag
ra
do
.
L
a(
s)
C
iu
da
d(
es
) d
o
nd
e
re
sid
en
l
os
H
o
mb
re
s
e
P
ie
dr
a e
s
s
on
q
ue
m
ad
a
(s )
(
sa l
e
hu
m
o)
;
el
lo
s m
i
sm
o
s s
on
s
ac
ri f
ic
ad
os
(
plu
m
ó
n e
nc
im
a
e
l
a
cab
e
za
).
El
H
om
b
re
d
e P
ie
dr
a
ya
ce
m
u
er
to
(c
on
o
jo
ce
rr
ad
o)
y
sa
cr
if i
ca
do
e
n
la
m
ilp
a.
E
n
cim
a
e
él
es
tá
un
a
cu
er
da
c
on
p
lu
m
on
es
ín
di
ce
e
t
om
a
r p
ri
sio
n
ero
s
(y
s
ac
rif
ica
rl
os
).
C
ab
ez
as
d
e
Ho
m
br
es
d
e P
ie
d
ra
co
rt
ad
as
(¿
?)
e
n A
ñ
o
13
C
on
e
jo ,
d
ía
13
Z
o
pil
ot
e.
La
s
M
on
ta
ña
s y
C
a
sa
s d
e
(lo
s
H
om
b
re
s d
e)
P
ie
dr
as
so
n
co
nq
u
is t
ad
os
y
q
ue
m
ad
os
.
D
ía
1
P
er
ro
o
Ja
g
ua
r.
L a
f
le
ch
a
de
la
c
on
qu
is
ta
p
er f
or
a
La
C
iu
da
d
y
el
L
la
no
d
el
F
ue
go
,
d
on
de
e
sta
ba
n
lo
s A
n
ci
an
os
(
An
ti
gu
os
)
Ho
m
br
es
d
e P
ie
dr
a.
Podría ser una re fer encia a Achiutla , Ciudad
e
las Llam as.
D
e
la
c
iu
da
d
sa l
en
l
lam
a
s
y h
u
mo
:
co
nq
u
ist
a.
S
e n
o
ta
el
di
en
te
en
l
a b
o
ca
q
ue
in
d
ic a
e
da
d
av
an
za
da
.
P
o
de
m
os
le
er
J
os
d
os
h
u
es
os
d
e
m
an
er
a
co
nj
un
ta
c
om
o
p
ar
ale
lo
a
C
ó
di
ce
T
o
nin
d
ey
e
(N
u
tta
ll
),
p
3
P
rim
e
ro
,
en
Hu
es
o
2
03
b,
e
l
H
om
b
re
d
e
P
ie d
ra
lo
gr
a
un
a
se
ri
e
e
co
nq
ui
st
as
a
co
sto
d
e
lo
s S
e
ño
re
s d
e
p
o
al
a
e
sp
ec
ia
lm
en
te
e
n
la
M
ix
te c
a
B
aja
.
L
u
eg
o,
en
e
l
Hu
e
so
1
74
a,
si
gu
e
la
re
ta
lia
ci
ón
:
la
S
efí
or
a 9
C
a
ña
b
aj
a
de
l C
ie
lo
(
el
lu
ga
r
re
lig
io
so
a
so
ci
ad
o
co
n
A
po
a
la )
p
ar
a
at a
c
ar
a
y
ac
ab
ar
c
on
lo
s
H
om
b
re
s
de
P
ie
dr
a.
E
sta
Se
fío
ra
9
C
af
ía
es
la
m
i
sm
a
qu
e
en
e
l H
u
es
o
20
3i
n
ac
ió
de
l
Ár
bo
l
de
O
ri
ge
n
(d
e
Ap
oa
la
).
S
e
tra
ta
d
e
un
a v
e
rs i
ón
M
i
xt
ec
a d
e
la
D
io
sa
d
e l
as
P
un
ta
s d
e
Fl
ec
ha
s
y C
u
ch
il
lo s
,
lla
m
ad
a
5
1
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 52/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 53/79
H
ueso
30
2
C ó
d ic
e Y
u ta
Tno
ho
p. 2
3
El
H u
es
o 2
03
k
C as
o
196
9:
19
4-1
96;
Fi
g.
192
) c
ont
ien
e u
na
es
cen
a s
im i
lar
, pe
ro
se
lee
de
la i
zq
uie
rda
ha
c ia
la
der
ech
a,
des
de
[L
aga
rto
]
sig n
o
dañ
ado
) h
as
ta H
ie
rba
. N
o e
s u
na
t
rec
ena
co
m p
le t
a, s
in o
la
li s
ta
de
Jos pri
m e
ros
do
ce
sig
no
s. L
os
si g
no
s s
on
sep
ara
do
s po
r
b
and
as
co
n c
írc
ulo
s o
di
sco
s -
en
d
ifer
en
tes
nú
m e
ros
-
es
dec
ir
el
m o
tiv
o d
el
pal
aci
o
an
iñ e)
.
A v
ec
es
hay
nú
m e
ros
de
ntr
o d
e
los
cua
dr
ant
es
de
los
sig
no
s: 2
V
ien
to
4
Lag
art
ija ,
5
S
erp
ien
te,
6 M
ue
rte
. .
. . E
s t
a n
um
era
ció
n s
ugi
ere
qu
e l
a e
sce
na
se
der
iva
de
un
pr
oto
tip
o
en que todos los sig nos te nía n un núm ero, desde 1 Lagarto hasta
12 H
ierb
a,
o,
má
s b
ien
13 C
añ
a.
El
Ri
to d
e P
ulq
ue
E l
H u
eso
1
74b
C
as
o
196
9:
20
2-2
04;
F
ig.
21
O ost
ent
a l
as
cab
eza
s
de
lag
art
o e
n
los
e
x tr
em
os
un
a d
e
las
cu
ale
s s
e h
a d
añ
ado
y
es
tá
cas
i d
esa
par
eci
da)
y,
po
r e
so,
pa
re c
e
re
fer
irs e
a
un
te m
a
de
los
pr
im e
ro s
dí
as,
de
la
épo
ca
pr
im o
rd i
al.
Se
en
con
tr ó
ce
rca
d e
de
l
Hu
eso
1
74a
, q
ue
m
ues
tra
la
s v
ict
oria
s
de
la
Se
ñor
a 9
C
añ
a e
n l
a G
ue
rra
co
nt
ra
los
H
om
br
es
de
Pi
edr
a.
E
n el
Hu
es
o 1
74
b l
a e
sce
na
es
tá
com
pu
es
ta
de
m a
ner
a v
er
tic a
l.
5
3
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 54/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 55/79
' '
Rito
de p
ul qu
e en
Hue
so
l7
b Có
dice
Y ut
a Tn
oh o
p. 5
55
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 56/79
E
l Se
ño r
5 l
or
de Z
aac
hila
Y a
vim
os q
ue
los
hu e
so s
gra
ba d
os
de
de
la Tu
mba
7
tien
en
su
p
aral
elo
dire
cto
en
los
h
ueso
s g
ra ba
dos
en
co nt
ra d
os e
n las
T
um
bas
1 y
2
de
Z
aac
hi la
: un
a g
ran
sim
ilitu
d e
n
cua
nto
a e
stilo
c
onv
enc
io n
es i
con
og rá
fica
s. E
sta
sem
ejan
za
su g
ie re
que
el dep
ósito
d
e
l
a Tu
mb
a 7
de M
on
te A
lb á
n es
con
tem
por
án e
o co
n lo
s co
nte
nido
s d
e las
Tu
mba
s 1
y
2
de
Z
aach
ila.
Y a
not
am o
s q
ue la
s t
um b
as
de Z
aac
hila
sí
co n
tien
en r
esto
s ó
seos
de per
sona
s
sep
ul ta
da s
de
ma
nera
ex
te nd
id a
.
La re
pres
en ta
ció
n
del S
eñ o
r 5
Flo
r en
u
n rel
ieve
d
e
e
stuc
o e
n la
pa
red
de
la T
um
ba
1
de Za
ach
ila
sugi
ere
que
est
a T
um b
a 1
co
ntie
ne s
us
res
tos.
Re
lieve
d e l
a Tu
m ba
1 de
Z aa
chila
Cód
ic e T
ond
inde
ye p.
3
3
La
Re
lac
ión
e
ográ
fica
e
T
eoza
pot
lan d
ocu
me
nta
que
es
te S
eño
r 5
Fl
or
se c
asó
a
lred
ed o
r de
12
80 d
.C.
Est
o su
gie
re q
ue
mur
ió
y fue
en
te rr
ad o
en la
s
prim
era
s dé
cad
as
del
sig
o X
IV
(ent
re a
prox
im
ad am
en
te 1
3
00 y 1
33 O
d.C
.
. Este
arg
um
en to
ico
nog
ráfi
co e
histó
rico
su
gier
e un
a fe
cha
sim
ilar
par
a gr
an p
art
e de
l de
pó si
to f
un e
ra rio
en
la T
um
ba 7
.
En
el
tie
mpo
señ
ala
do (
la s
pr im
era
s dé
cad
as d
el s
iglo
XIV
) e
l ce
rro
de M
on
te A
lbán
de
be
hab
er
form
ado
pa
rte d
el t
er ri
to ri
o de
l re
ino
zap
otec
o
de Za
ac h
ila.
El c
arác
te r
prec
ios
o d
e
los
ar te
fact
os d
ep o
si ta
dos
en
la T
um b
a 7
estab lece una clara re lación con la fam ilia real.
as
r
efer
en c
ias
al m
und
o m
ix t
ec o
apu
ntan
co
nc re
tam
en te
a l
a re
in a
en a
que
l en
tonc
es:
l
a
Se
ño ra
4
Con
ejo
'Q u
e tz
al',
qu e
era
mi
xtec
a
per
tene
ció
a l
a di
na s
tía d
e T
eo z
acua
lco
,
seño
río
mix
tec
o ve
cin
o de
Za
ac h
ila,
y s
e ca
só c
on
el p
rínc
ipe
za p
otec
o S
eño
r 5
Flor
d
e
Za
ach
ila,
ma
tr im
on i
o i
nter
étni
co
que
ha
de
ser
el r
efer
ido
por
la R
ela
ción
G
eo gr
áf ic
a
de
Te
oz a
potl
an
fe
ch ad
o a
lred
edo
r
de 12
80
d.C.
La pre
se n
cia
de
ar te
facto
s a
so c
iado
s
con
act
iv id
ad e
s típ
ica
men
te
fem
en in
as ,
com
o
los
mal
acat
es
ha ll
ad os
en
la Tu
mba
7,
p
ued
en e
xp l
ic ar
se ta
mb
ié n
de
e
st a
man
era
(cf.
Mc
Caf
fe rt
y
M c
Caf
fe rty
20
03).
56
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 57/79
Cód
ic e
To
nin d
ey e
,
p
33
E
n e
ste
co
nte
xto
d
e rel
ac i
on e
s f
am
ilia
re s
ge n
ea
lóg
ica
s tr
atam
o
s de
le
er
el H
ue
so
2
4
de
la
Tu
mb
a
7
de
Mo
nt
e A
lb
án
C
as o
1
969
:
214
; F
ig.
2
32)
. E
l t
em
a
es
un
a a
lia
nz a
ma
trim
on
ia l
: el
en
cu
en t
ro
de
una
m
uje
r
un
h
om
bre
qu
e v
ien
en
de
lo
s d
os
lad
os
de
la
e
sc e
na
gra
ba d
a e
n e
l h
ues
o.
H
ue
so 1
24
Hu
eso
124
: 5
Flo
r
Hu
eso
124
: 9
Ser
pie n
te
Hu
es o
12
4 C
aso
19
69)
5
7
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 58/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 59/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 60/79
C
ód ic
e Yu
ta T
no ho
, re
verso
, p. X
I 1
(d
e la
de re
ch a
hac ia
la
izqu
ierda
): Sr
. 9
Se rp
iente
y s
us es
po sa
s;
na ci
mien
to de
su
hijo, Sr
. 4
A g
u a Á
gui
la de
San
gr e
Hue
so 1
24: Sr.
[4
Ag u
a] Á
g ui
la [d
e Sa
ngr e
] y e
l qu
ien a
rreg
ló su
m at
rimo
ni o [
su p
adre]
:
S
r.
9 Se
rp ie
nte
La
Señ
ora
6 A
gua
y
e
l S
eñor
4 A
gu
a Á
gui
la d
e S
ang
re
no t
uvie
ro n
h ij
os,
debi
do
a la
t
em p
ra n
a m u
ert
e de
l Se
ñor
4 A
gua
e n
el A
ño
4 Ca
sa,
que
c or
re sp
ond
e a
134
1 d.
C.
85
L
a ma
dre
d e
la S
eño
ra 6
A g
ua
pro
babl
eme
nte
n ac
ió p
oco
d e
sp ué
s d
e
13
01
- la
fech
a e
n
qu
e na
ció su
h
erm
ano
, el
Se
ñor
4 A
gua
-, y
se
c as
ó c
on su
e
sp os
o a
ntes
d e
q ue
a m
bos
en tr
ar on
c o
m o
gob
erna
nte
s en
T eo
zac
ualc
o e
n 13
21.
8
Es
to s
ugi
ere
que
la S
eño
ra
6 A
gua
m is
m a
nac
ió p
oco
d es
pué
s de
13
21 y
se
c as
ó c
on el
Señor 4 A gua p oco a nte s de 1341 . La alia nza del m at rim onio puede h aber sido f orja da
a
ntes
de
l m a
trim
on
io m
ism
o, lo
q
ue
nos
da
un
peri
odo
e nt
re a
pro
xim
adam
en
te 1
325
y
13
40
para
el
eve
nto
re g
is tr a
do en
el
H
ueso
12
4. E
sto
n o
con
cue
rd a
con
e l
Año
1 C
aña
,
que
p
odrí
a c
orre
spo
nde
r a
12
99
(d em
asi
ado
te m
pr
an o)
o
135
1
(d em
asi
ado
ta r
de)
.
I
nter
pret
am o
s,
por
eso
, el
Añ
o
1 C
aña
e n
sen
tido
si
m bó
lico
co
m o
la
nue
va
e ra
se
es
per
ab a
de e
st e
m at
ri m
onio
de
gra
n im
por
ta nc
ia d
in ás
tica
.
85
Véa
..<;e
el C
ódice
Ñ u
u T
noo
Ndi
si Nu
u (B
od le
y), p.
16
/15-I
V.
8
F
ec h
a m e
nc io
nad a
en
el M
apa
de T
eo z
ac ua
lco (
Ja ns
en
Pér
ez J
im én
ez 2
00 5:
25 )
. Vé
ase t
am b
ién e
l
C
ód ic
e Y u
ta T
noh o
( V i
nd ob
on en
si s)
Rev
erso,
p
. X
I.
6
0
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 61/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 62/79
des
de
la
M
ixte
ca
a
cas
ars
e c
on
el
Se
ñor
5
Flo
r,
prí
nci
pe
zap
ote
co
de
Za
ac
hila
, M
on
te
Albán ha de haber sido un sitio fascinan te en
el
re ino que le tocó ca-g obernar.
El
C
ód
ice
To
nin
de
ye
(N
utt a
ll )
re
gis
tra
pre
ci s
am
en t
e q
ue
los
o
ríg e
ne
s d
e l
a d
ina
stía
de
Te
oz a
cu
alco
r
em
ont
aba
n a
M
on
te
Alb
án
p.
1
9).
La
in
ves
tig
ació
n
ost
eol
ógi
ca
mo
der
na
p
od
rá a
rro
ja r
lu
ces
so
bre
la
cu
est
ión
í
ent
re
los
re s
to s
ós
eos
en
la
Tu
mb
a 7
h
ay
alg
uno
s
q
ue
per
ten
ece
n a
u n
a m
uj
er de
Teo
za
cua
lco
d
e
es
a ép
oc
a, y
p
or l
o t
ant
o p
osi
ble
me
nte
a l
a
Se
ñor
a 4
Co
ne
jo
mis
ma
. S
i fu
er
a a
sí,
pod
em
os
esp
ec
ula
r qu
e
los
rito
s d
e
ha
bla
r co
n
los
d
ifu
nto
s
re s
ult
aro
n e
n i
mp
ort
ant
es
in s
tru
ccio
ne
s l
S
eñ o
r 5
F
lor
po
r p
art e
de
la
m
ism
a
S
eño
ra
4 Co
ne
jo
y
, m
ás
al
fon
do ,
de
la
Se
ñor
a 9
Hi
erb
a.
M o
nte
A
lbá
n f
ue
un
siti
o d
e m
em
o
ria
par
a la
S
eño
ra
4 C
on
ejo
, un
p
unt
o de
c
on t
ac t
o c
on
s
us
pro
pio
s a
nc
est r
os
m i
xte
cos
, d
en t
ro
de
un
rein
o
zap
ote
co ,
u
n
si
tio
lle
no
de
ref
eren
cia
s
re
lig i
osa
s a
la
é
poc
a
pri
mo
rdia
l, d
e
la
pr
ime
ra
sa
lida
d
el
Sol
. H
ub
o
un
an
tec
ede
nte
im
por
tan
te p
ar
a re
ali
zar
un
cu
lto
m
ixte
co
aq
uí.
Y a
v i
mo
s q
ue
los
va
rio
s h
ues
os
sitú
an
la
a
cc i
ón
qu
e
rela
tan
e
n u
n
Te
mp
lo
Pr
eci
oso
o
T
em
plo
de
l
as
Joy
as
, s
itua
do en un
su
bte
rrá
neo
. E
ste
Te
mp
lo d
e
las
Jo
yas
tam
b
ién
fue
el
lu
gar
do
nde
se
co
loc
ó e
l E
nvo
lto
rio
del
Se
ño
r 12
M
ov
imi
ent
o.
Tem
plo
de
las
Joy
as e
n H
ues
o
24 y
H u
eso
2 5
E
l
Có
dic
e T
on
in d
ey
e (
Nu
tta
ll) ,
p. 19
,
r
egi
stra
la
pr
ese
nc
ia
de
un
Te
mp
lo d
e
la
Jo
ya,
d
on
de
se
ven
era
ba
u
n
En
vo
lto
rio
Sa
gra
do ,
el
Ba
stó
n de
M
an
do
de
la
s d
ina
stía
s m
ix
tec
as
y
el
in s
tru
me
nto
pa
ra
ta l
adr
ar e
l
Fu
ego
N
uev
o.
Es
te
Tem
pl
o
se
loc
aliz
ab
a en
l
a p
ar t
e
no
rte d
e
M o
nt
e A
lbá
n,
don
de
es
tuv
o c
olo
ca d
o e
nc
im
a de
u
n a
lta r
qu
e c
on
ten
ía u
na
va
sija
con
el
ro stro del D io s de la Lluvia . Tomand o en cuenta el conte xto interpre tamos es ta
co
nf
igu
rac
ión
co
m
o l
a f
un
dac
ió n
de
un
tem
pl
o
mix
tec
o
pos
tc l
ási
co
en
cim
a d
e
un
a
su
bes
tru
ctu
ra
clá
sic
a
en
cu
yo
in
te r
ior
se
en
co
ntr
aba
n
urn
as
tip
o
Co
ci j
o.
En
o
tra s
r
ep r
ese
nta
cio
ne
s d
e e
ste
Te
m p
lo de
l
a J
oya
en
el
Có
dic
e T
on
in d
eye
(N
ut
tall
), p
p. 15
, 17
y
18
, v
em
os
qu
e
se
car
act
eriz
a
com
o u
n
sa
ntu
ario
d
e l
a S
er p
ien
te
Em
pl
um
ada
, f
und
ad
o
en c
im
a d
e u
n s
ub
ter r
án
eo
con
sa
gra
do
a l
a m
ue
rte
(es
de
cir
u
n
lu
gar
de
co
nta
cto
co
n
los
A
nc
es t
ros
di
fun
to s
). L
as
as o
cia
ci o
ne
s to
po
ním
ic
as t
an t
o e
n e
l C
ód
ice
To
nin
dey
e c
om
o
en
el
Có
dic
e I
ya
N a
cu
aa J
a
soc
ia n
e
l
Te
mp
lo
de
las
Joy
as
co
n la
pa
rte
no
rte
de
l co
nj
unt
o de
M
ont
e A
lbá
n,
cer
can
o
al A
ca
tep
ec.
6
2
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 63/79
•
A
Tem
plo
de
las
Joy
as e
n C
ódi
ce T
on
inde
ye,
p
19
y
p
1
5
Po
r u
na
par
te e
ste
te
mp
lo
cor
res
pon
de
a
una
ca
teg
orí
a o
es
pec
ie
de
san
tua
rio
qu
e v
em
os
t
am
bié
n e
n e
l C
ód
ice
Yo
al l
i E
he
catl
(B
org
ia)
, p
p.
33-
34.
Po
r o
tra
pa
rte
pa
rec
e q
ue
en
la
m
em
oria
m
ixt
eca
hu
bo
un
o o
va
rio
s te
mp
los
de
es
te t
ipo
.
Co
mb
ina
ndo
la
s d
ife
ren
tes
in
dic
aci
one
s,
pod
em
os
pe
nsa
r q
ue
fue
la
Se
ño
ra 4
C
one
jo
de
la d
ina
stí
a m
ix
tec
a
de
Te
oz
acu
alc
o,
qu
ien
, a
l
lleg
ar
a
ser
r
ein
a d
e
Za
ach
ila
po
r
matrimonio, (re )inició un culto
en
este sitio ancestra l. Posib lemente , de spués de
su
mu
ert
e,
la T
um
ba
7
fue
e
sc o
gid
a p
ara
de
po
sita
r t
am
bié
n u
n E
nv
olt
ori
o S
ag
rad
o
de e
lla
m
is
ma
. E
n e
ste
pr
oce
so
se
ma
rcó
l
a af
ilia
ció
n c
on
el
ori
gen
de
la
s d
ina
stí
as
mix
tec
as,
a
tra
vé
s d
e im
ág
en
es
(inv
oc
aci
one
s)
del
Ár
bo
l de
A
poa
la
y d
e la
vi
cto
ria
de
los
Fu
nd
ado
res
de
esa
s d
ina
stía
s s
ob
re
los
Ho
mb
res
de
P
iedr
a.
En
tod
o e
sto
se
hi
zo
ref
ere
nci
a e
spe
cia
l a
l
a S
eño
ra
9 C
añ
a, p
os
ib le
me
nte
co
mo
u
n p
ers
ona
je
fem
en
ino
eje
mp
lar
, u
na
Dio
sa
mo
de
lo
pa
ra
la S
efí
ora
4
Co
nej
o.
87
El
Hu
eso
12
4 d
em
ue
str
a q
ue
la T
um
ba
7
f
u e
l sit
io r
eli
gio
so
don
de
-· a
nte
lo
s A
nc
est
ros
-
se
fo
rjab
an
ta
mb
ién
al
ia n
zas
m
atri
mo
nia
les
im
po
rtan
tes
. E
l p
rot
ago
nis
ta
en
este
ev
en
to
fu
el
Sef
íor
5
Flo
r,
el
rey
de
Z
aac
hil
a. E
s
pr
oba
ble
q
ue
él
se
dir
igi
era
al
Tu
mb
a
7
( T
em
plo
de
la
s J
oya
s )
pr
eci
sam
en
te
par
a c
ont
act
ar c
on
los
E
nvo
lto
rio
s cu
yo
cu
lto
ha
bía
sido promovido por
su
esposa mixteca,
la
Señor
a 4
Co
ne
jo. E
l
co
nte
xto
no
s h
ace
pe
ns
ar
qu
e
apa
rec
e h
ac
ie n
do
est
o p
orq
ue
la
Se
ñor
a 4
C
one
jo
mi
sm
a y
a h
abí
a f
alle
cid
o
(ya
qu
e
de
otr
a m
an
era
ell
a h
ub
ie ra
si
do
la
per
son
a i
ndi
cad
a p
ara
ju
gar
es
te p
ap
el)
. En
ta
l c
aso
el
S
eñ
or 5
F
lo r
tal
ve
z s
e d
ir ig
ió
sob
re
tod
o a
s
u di
fun
ta e
sp
osa
m
ism
a,
rind
ien
do
cu
lto
a
su
m
em
ori
a y
co
ns
ult á
nd
ole
pa
ra
est
e a
su
nto
im
po
rtan
te
de
la
al
ia n
za
ma
trim
on
ial
de
s
u
nie
ta c
on
la
im
por
tan
te
din
ast
ía m
ix
tec
a d
e T
ilan
to
ngo
.
8
L
a re
fer
en ci
a
al Se
ñor
7 F
lor
(qu
e n
ace
jun
to
con
la
Se ñ
or a
9 C
aña
de
l Á
rbol
) p
ue d
e ha
ber
jug
ado
el
m
ism
o pa
pel
par
a el
Se
ño r
5 F
lor.
63
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 64/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 65/79
otro
s ser
es di
vinos
com
o la
Señ
ora 9
Hie
rba)
y par
a rec
ibir
conse
jos,
instr
uccio
nes y
oráculos de ellos, por ejemplo en el caso de arreglar importantes matrimonios dinásticos
co
mo
en el
Hue
so 12
4). L
os t
esoro
s dep
osita
dos s
e ex
plica
n, po
r lo
meno
s en
part
e,
co m
o of
rend
as de
gra
titud
y r
espe
to pa
ra l
os an
cestr
os.
Es p
robab
le q
ue f
ueran
a
cum
ulado
s a tr
avés
de lo
s añ o
s dur
ante
conse
cutiv
as se
sione
s ritu
ales
en la
Tum
ba
7
El
orácu
lo pa
rece
habe
r sido
util
izado
por
la fam
ilia
real d
e Za
achil
a, po
r
lo
m
enos
desd
e
11
O
1 cua
ndo
allí se
dep
ositó
el En
volto
rio d
el Se
ñor
1
2
M o
vim
iento
quie
n po
r su m
adre
p
erten
eció
a dich
a din
astía
).
Cód i
ce Aft
ute, pp
. 6-IV
7-I.
Cód
ice Iy
a N ac
uaa II
, p 8-I
I: figu
ras de
m ari
posas
en la c
eremo
nia fu
nerari
a del S
r. 12
Movim
iento
A
dorn
o de á
guila c
on m a
ripos
a Cas
o 196
9)
Cód
ice Af íu
te,
p 6-IV
:
joy
de m a
ripos
a
La
s joy
as de
la T
um ba
7 ti
enen
corre
spon
denci
as ge
neral
es co
n las
joya
s m e
ncion
adas
en
los
códic
es p
ara l
os co
ntex
tos a
rriba
seña
lado
s. Po
r eje
m plo
, el
braza
lete
de c
onch
a
6
5
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 66/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 67/79
h
ab
la)
,
po
de
m
os
p
en
sa
r,
sin
e
m
ba
rg
o,
q
ue
m
ás
b
ien
s
e
tra
ta
d
el
co
no
c
ido
d
if
ra s
is
m
o
fl
or
can to , omnip re se nte en los te xto s poétic os ná hu atl e inclu
so
p
res
en
te
e
n
el
ar
te
po
pu
la
r
c
on
te
m
po
rá
ne
o.
E
ste
m
o
ti v
o
n
os
d
a c
om
o
c
on
te
xt
o o
m
a
rc
o p
a
ra
ta
le s
e
sc
en
as
e
l d
isc
u
rso
f
lo
ri d
o
o
c
er
em
o
nia
l.
9
0
Ca
so
(
19
69
:
18
0)
c
or
rec
ta
m
en
te
o
bs
er
vó
q
ue
e
ste
m
is
m
o
mo
ti
vo
o
cu
rr
e
a m
e
nu
d
o
en
lo
s
t
am
b
or
es
de
m
a
de
ra
,
l
o
q
u
e c
on
fi
rm
a
su
a
so
ci
ac
ió n
c
on
c
an
to
m
ús
ic
a.
L
a
fr
ec
ue
nc
ia
d
e
es
te
m
o
ti
vo
e
n
la
T
u
m
ba
7
no
s
su
gi
er
e
qu
e
to
do
s
lo
s
e
lem
e
nt
os
ar t
ís
tic
os
so
n
p
art
e
de
u
n d
is
cu
rs
o,
q
ue
ro
d
ea
o
en
m
ar
ca
la
s
es
ce
na
s e
n
lo
s
de
m
ás
hu
es
os
.
V
is
ta
e
n
s
u
co
nj
un
to
e
s
ta
re
fe
re
nc
ia
a
l
di
sc
ur
so
f
lo
rid
o
s
e
pu
ed
e
c
on
ec
ta
r
co
n
la
re
fe
re
nc
ia
ar
rib
a
m
en
c
ion
a
da
a
un
pe
rs
on
aj e
q
u
e h
ab
la
,
es
d
ec
ir
el
sa
c
erd
o
te
'S
er
pi
en
te
Em
p
lu
m
ad
a'
en
el
o
rn
am
e
nt
o
de
o
ro.
9
F
lor
can
to
: te
co
m
ate
de
O
li n
al
á
Hu
es
o
169
d
e l
a T
um
b
a 7
(C
as
o 1
96
9)
A menudo este
m
o
tiv
o
de
f
lo
r y
c
an
to
se
c
om
b
in
a
co
n
un
a
ser
ie
d
e c
ab
e
za
s d
e
an
im
a
les
y
hu
m
an
os
o
de
id
ad
es
(
co
m
o
T
oin
a)
.
Pr
ob
a
ble
m
en
te
e
n
to
do
s
e
sto
s
c
as
os
s
e
trata de
i
nv
oc
ac
io
ne
s
(e
n
d
is c
u
rso
flo
ri
do
)
de
A
n
ce
st
ro
s
(d
e
m
an
er
a
pe
rs
on
al
c
on
e
le
m
en
to
s
o
no
m
ás
tic
os
o
m
ás
b
ie
n
de
m
a
ne
ra
g e
n
éri
ca
m
et
af
ór
ica
p
or
s
us
ca
li
da
de
s,
si
m
bo
liz
ad
as
po
r l
os
a
nim
a
le
s)
co
n
el
fi
n
de
r
ec
ib
ir
la
ca
ra
ct
erí
st i
ca
, l
a
fu
er z
a,
l
a v
ir
tu
d
o l
a
fo
rtu
na
d
e
9
°
C
om
pá
res
e
la
im
po
rta
nc
ia d
el
di
sc
urs
o
cer
em
on
ial
en
el
i
nic
io
de
te
xto
s r
el
igi
oso
s
com
o
el
P
op
o
Vu
h o
Có
dic
e
Y
uta
T
no
ho
(V
in
do
bo
ne
ns
is) ,
p
. 5
2 (
e
sta
e
s
la p
ala
br
a s
ag
rad
a
).
Vé
an
se
tam
b
ién
L
eó
n
Po
rtil
la
1
974
Ló
pe
z G
a
rcí
a 2
00
7.
91
C
om
p
áre
se
el
di
scu
rs
o e
n
el
re
lie
ve
de
un
c
ar
aco
l
lab
rad
o,
qu
e
tam
b
ién
se
a
so
cia
co
n
el
m
und
o
de
lo
s
An
ce
str
os
(S
án
che
z
Na
va
et
al.
20
1 1)
.
67
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 68/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 69/79
sig
nos (
murc
iélago
, bú
ho) r
elacio
nan e
l jue
go d
e pel
ota c
on el
ln fra
mun
do. R
ec or
dem o
s
la narrativa del Popol Vuh, donde los héroes gemelos bajan allnfram undo para ju gar a la
p
elota
con
los S
eñ ore
s de
la M
uerte
allí,
y don
de u
n gra
n mu
rciéla
go d
es cab
eza
a uno
e
ello
s.
Pecto
ral de
varia
s secc
iones
(Caso
1969)
C
ódice
Ñuu
n
oo N
di
si
Nuu,
p.
36-
II.
Es
te jue
go d
e pe
lota
tiene
su p
arale
lo en
tre l
as jo
yas e
la
Tum
ba 7
en el
ma
gnífic
o
pec
toral
e v
arias
secc
io ne
s (C
aso 1
969:
9
5 s
s. Nú
m. 1
67, L
ám
IX),
que e
n su
par te
s
uper
ior co
ntien
e un
a can
cha d
el ju
ego d
e pe
lota,
co n s
us an
illos
en fo
rm a
de se
rp ien
tes.
En
la c
anch
a ha y
dos
hom
bres,
ju gad
ore s
, que
leva
ntan
una m
an o
y so
stiene
n en
la o
tra
so st
ienen
cad
a un
o un
a pel
ota.
Uno
(a n
uestr
a ma
no d
erech
a) tie
ne u
na d
ia dem
a
de
cu ent
as de
jade
, co n
la fig
ura
de un
av e
en la
frent
e. Ot
ro (a
nuest
ra ma
no i
zqu ie
rd a)
tiene
la
m an
díb ul
a des
ca rna
da. P
odem
os l
eer s
u opo
si ció
n com
o un
a co
nfron
tació
n ent
re lu
z y
os cu
ridad
, vid
a y
muer
te.
96
En e
l ce n
tro e
ntre
am bo
s es
tá un
crán
eo h
uma
no co
n
un
cu chi
llo en
la c
avida
d de
la n
ariz.
En di
feren
tes c
ód ice
s la
canch
a del
j ueg
o e
pelo
ta es
m
arcad
a po
r crá
neo s
: lo
in te
rpret
amos
com
o u
n lu
gar l
im ina
l do
nde
se r
ea liz
an
96
L
a esce
na nos
hace
record
ar ade
más q
ue el
Sefíor
8 Ven
ado,
e
n
un
m
om en
to tem
prano
y de
termin
ante
de
su vida
, conf
ronta
a
un poder
divin
o en
el
ju e
go de
pelot
a. Seg
ún
e
l
Códic
e Ñu
u Tno
o N
disi N
uu
(Bodl
ey),
p. 10-IV
, su a
dvers
ario fu
e
el
D
ios V
enus,
Sefíor
1 Mo
vimie
nto, cu
yo at
ributo
es
un
cráne
o con
ma
ndíbu
la des
camad
a. Seg
ún el
Códic
e Iya
Nacu
aa 1 (C
olom
bino),
p.
2-I
I, fue
un
pe
rsonaj
e con
diade
ma
de cue
ntas d
e jade
,
el
Di
os So
l. Vien
do es
te par
alelo p
odem
os pen
sar qu
e
el
p
ectora
l alud
e o co
nnota
a los
mism
os pe
rsona
jes div
inos
contra
quien
es jug
aba el
Sefío
r 8 Ve
nado
en
las
dos v
ersion
es: el
Dios
o
l
y
el
D
ios V
enus (
con
un aspe
cto n
octurn
o y f
únebre
). Am
bos D
ioses
, tiran
do las
Hech
as de
la pr
imera
luz,
inicia
n la na
rrativ
a del C
ódice
Afíu
te (Sel
den),
p.
1
1
(
cf. Ja
nsen
Pére
z Jimé
nez 20
07a:
257-25
8)
69
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 70/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 71/79
pa
rec
e ba
sa r
se e
n la
es
tr uc
tu ra
ve
rtica
l de
l c
osm
os,
p
or lo
ta
nto
con
not
ar l
a va
lide
z
un ive rsal de la escena.
P
or
otr a
p ar
te , l
os s
ign
os p
rinc
ip a
le s
de e
ste p
ec t
ora l
per
tene
ce n
l
id io
ma
mán
tico
-r itu
al
m
eso a
me
rica
no,
y c
onc
re ta
men
te j
ueg
an
un p
ap e
l im
po
rtan
te e
n e
l ca
pítu
lo s
ob r
e los
ri tu
ales
en
un
gra n
ce
ntro
ce
rem
on ia
l, p
rese
nta
do e
n l
a pa
rt e
ce n
tral
del
Cód
ice
Yo
alli
E
hec
at l
Bo
rg ia
, p
p.
29-
4
7
.
Ent
re l
os t
em p
los
pri
ncip
ale
s de
es
te c
en tr
o c
erem
on
ial
en
co n
tram
os
el T
em p
lo d
el C
ie l
o p
p. 3
3-34
, 37
), q
ue
tiene
im
por
tant
es c
arac
te rí
stica
s en
com
ún
con
el ar
riba
m
enci
ona
do
Tem
plo
de
la
s Jo
yas
o
Tem
plo
d
e la
Se
rp ie
nte
E
mp
lu m
ad a
del
Cód
ic e
T on
in d
eye
Nu
ttal
l).
- '
Vi ,
¡ ; ;
Có d
ice
Yoal
li Eh
eca t
l
p. 42: E
ntra
da e
n la t
ie rra
Ju
ego
de P
elota
7
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 72/79
En
e
se es
pacio
se re
aliza
n nu
eve g
rand
es rit
os, in
iciad
os y
super
visad
os p
or el
sace
rdote
de) la Diosa Cihuacoatl. Los actos rituales a menudo
se
llevan a cabo
en
la oscuridad o
en
un
ambi
ente
funer
ario.
Prese
ncia
mos
bailes
alre
dedo
r del
divin
o Cu
chillo
e P
eder
nal e
n
un g
ran p
atio
oscur
o (p.
32),
el cu
lto al
Env
oltor
io Sa
grado
(pp
. 35-
36), d
ivers
os ju
egos
d
e pel
ota (p
p. 35
, 40,
42),
entra
das e
n las
Fauc
es de
Lag
arto q
ue re
pres
entan
la T
ierra
pp.
37,
39),
sacr
ificio
s del
Sol
en d
ifere
ntes
aspec
tos (
pp. 4
0, 43
) y
ofren
das d
e co
razón
,
sang
re, fl
ores y
joya
s a u
n árb
ol (p
. 44).
Lo
s ob
jetos
pued
en se
r ma
nifes
tacio
nes e
un
pode
r div
ino. P
or e
jemp
lo ha
y ped
erna
les
con
rost
ros d
e Tez
catli
poca
(Neg
ro y
Rojo
) enc
ima d
el tec
ho d
e dos
vers
iones
del
propi
o
T
em p
lo de
l Cie
lo (pp
. 33
-34).
Obv
iamen
te la
prim
era a
socia
ción
ritua
l del
peder
nal e
s su
us
o co
mo c
uchill
o de
sacri
ficio.
Com
o tal
, el c
uchil
lo e
pede
rnal a
pare
ce co
mo
hijo
de
la D
iosa
Cihu
acoat
l, sim
boli
zando
la l
lamad
a qu
e la D
iosa
hace
a los
hum
anos
para
hace
r
s
acrif
icios,
y re
cibió
cult
o.
9
9
A
la v
ez e
l cu c
hillo
es el
inst
rume
nto q
ue co
rta e
l cor
dón
um
bili
cal, s
imbó
licam
ente
im p
lican
do que la vida es sacrificio, y que
e
ahí nace la
fuer
za re
ligios
a. Po
r eje
mplo
el C
ódic
e Tez
catli
poca
(Fejé
rváry
-M a
yer),
p. 26
, con
tiene
la im
agen
adivi
nator
ia de
l Dio
s del
So
l
que c
orta
con u
n cu
chillo
el c
ordón
umb
ilica
l del
re
cién
nacid
o, qu
e est
á con
ectad
o co
n el s
ol co
mo v
ocaci
ón a
la glo
ria.
1
/\
Izq : C
ód ice
Tezc
atlipo
ca, p.
26 :
El
Dio
s Sol
, com
o Pat
ro no D
iv in o
de e
st e pe
riodo
, co rt
a el c
ordón
umb
ilical
del rec
ién na
cido
y de fi n
e su d
es tino
como
g lor i
os o (c
on sag
rado al
Sol).
D
er. : C
ód ice
Yuta
Tno ho
, p. 49
:
El
S
eñ or 9
V ien
to 'Q u
et zal c
oat l' n
ac e d
e un g
ran Pe
de rna l
.
99
A
nd ers
& Ja
nsen &
Rey
es Ga
rcía 1
993: 1
78 -17
9, 200
, ci tan
do a
Sah ag
ún (L
ibro ,
cap .
6) y M
en die
ta
(L ibr
o ll , c
ap. 1 .
1
E
dición
y com
en tar i
o: An
der s
.Jans
en P
érez J
im éne
z 19
94.
72
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 73/79
L
os
sign
os d
el p
ec to
ra l,
po
r eso
, p
ar ec
en s
er í
nd ic
es
e a
ctos
ritu
al es
y a
la
vez
con
not
an
los
augurios del des tino. Los elem ento s repre sen tados parec en tener un valo r simbólico
para
e
l
etho
s c
ul tu
ra l
y la
filo
so f
ía m
es o
ame
rica
na.
La
can
cha
nos
rem
ite
a l
a lu
cha
, la
c
onfr
on ta
ció
n, el
re t
o de
la
vida
. El
sol
con
not
a la
voc
ac ió
n d
el s
er h
uma
no
para
s er
jus
to
y v
alie
nte,
y ta
mb
ién
alc a
nza
r la
glo
ria s
ac ri
ficá
ndo
se . E
l c
uch i
llo
rem
ite
al d
es ti
no d
e la
vida
: de
sd e
cor
ta r el
co
rd ó
n u
mbi
lica
l ha
st a
las o
bl ig
ac io
nes
de
sac
rific
io .
La T
ie r
ra es
la
de
do
nde
nac
em
os y
ad
ond
e re
gre s
am o
s c
ua n
do m
ori
mos
. E
n su
tot
alid
ad l
as i
mág
en e
s
pa
rece
n de
ci rn
os
que
la d
in ám
ic a
(el
jue
go
e p
elot
a)
d
e
los
dif
eren
tes
niv
eles
del
cos
mos
:
el
sa
cr if
ic io
y l
a lu
ch a
qu e
def
in e
n el
cam
ino
del
ser
hum
an
o de
sd e
la
ti err
a ha
cia
el
s
ol,
d
esde
la
oscu
rid
ad a
la
luz,
y
e vu
elta
a l
a tie
rra:
vid
a-m
uert
e-v i
da e
n té
rm i
nos
de
Esté
s.
Ha
y m
uert
e en
el n
aci
m ie
nto
pe ro
tam
bié
n lu
z, c
reci
mie
nto
y gl
or ia
.
De
est a
ma
nera
el
pect
ora
l de
oro
en
sus
sec
cion
es r
esu
me
la v
isión
sim
bó
lica
y e
l eth
os
cu
ltur
al q
ue p
er m
ea n
la
ic on
ogr
afí a
y lo
s te
xto
s pic
tó r
icos
de
la T
umb
a 7
de
M on
te A
lbá
n.
Pod
em
os
co m
para
r e
ste
univ
ers
o a
rtíst
ico
co m
o u
na
seri
e
e
in
voca
cio
nes
y a
la vez
com
o e
xpre
sión
de
ped
im e
nto
s de
bi
enes
ta r
tant
o pa
ra l
os d
ifun
tos
com
o
para
Jos
viv
os .
Lo
s p
edim
en
tos
se d
epo
si ta
n p
or
es cr
ito
es
dec i
r co
mo
tex
tos
pic t
óric
os.
L a r
esp
uest
a
se
pue
de h
abe
r da
do en
v
is ió
n o
exp
erie
nci
a de
l co
ntac
to d
ivin
o,
tal v
ez
co m
o v
oce s
de
l
Más
Al
lá (
re pr
es en
tad
as c
om
o vo
lu t
as e
n lo
s te
xto
s pi
ctór
icos
), o
tal
vez
qu
ed ó
en
un
si
lenc
io
de s
usp
en se
y
m is
te ri
o. A
lgo
si
mila
r p
asa
ah o
ra c
on
los
ped
im e
nto
s q
ue s
e
rea
lizan
en
lug
are
s sa
grad
os:
la
con
st ru
cc ió
n d
el p
ed im
en t
o c
on p
ied
ras,
piñ
itas
u o
tros
e
lem
ent
os d
e la
na
tu ra
leza
, pa
ra r
ep r
ese n
ta r
e m
an
era
con
cre t
a
e
l
de s
eo
qu e s
e
pide
al
po
der
d iv
ino
del
Lu g
ar.
P
edim
en to
s m o
der n
os r
od ea
n la
capi
l la en
e
l s
itio
arqu
eológ
ic o
de S
achio
7
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 74/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 75/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 76/79
Bu
rgoa
, Fra
y Fr
anc i
sco d
e
19 34 Geo gráfica De
sc rip
ci ón
I, II)
. Pu b
lica
cio n
es de
l AG
N 2
5, 2
6, M
éxic
o (o
rigin
al ed
ition
: 16
74).
Re
impr
esión
E di
toria
l Po r
rúa,
M éx
ico
1989
.
Cas
o, Al
fon s
o
19
67
Lo s
C al
enda
rios
Pr eh
ispá
nicos
.
U
ni v
ersid
ad N
acio
nal A
utón
om a
de M
éx i
co, M
ex i
co.
1969
E
l Tes
oro d
e M
onte
A lb
án. In s
tituto
Na
ciona
l de
Ant
rop o
logía
e H
istor
ia, M
éx i
co. [
Reim
pres
ión
co
mo v
olu m
en 5
de
las
Ob
ras de A
lfon
so C
aso,
pu b
licad
as p
or
El Col
egio
Nac i
onal
, M é
xico
, 20 0
6]
1
9771
79
Re
ye s y
Re i
nos de
la
M ix
teca
l, ll).
Fon d
o de
Cul
tura
Eco n
ómic
a, M
éxic
o.
Cl
ark, J
am e
s C o
ope r
1938
Co
de x
M en
doza
(3
vols
.). W
ater
low
S
ons,
Oxf o
rd
1 Lond
on.
D
e la
Cru z
, Ví c
tor
2007
E
l Pe
nsam
ient
o
d
e
los B
inn
igula
s
a:
Co s
mo vi
sión,
Re l
igión
y C
alend
ario
, co
n es p
ec ia
l ref
oren
cia
a los Binniz á. Publicaciones de la C as a Chata, México.
De
la C
ruz,
Víc t
or
M a
rcus
W in
ter (
coord
s.)
2
002
La
R el i
gión de
lo
s Bi
nn ig
ula
sa . IE E
PO -
IOC,
Oa x
aca.
De
la F
uen t
e, Be
atriz
B
em d
Fa h
mel
Beb
er ( e
ds.)
2
005
La
Pi n
tura
M u
ral
Pre h
ispá
nica
en
Méx
ico:
Oax
aca (2
tom
os).
In s
tituto
de
In v
estig
acio
nes
Esté
tica
s, Un
iver
sidad
Nac
iona
l Au
tóno
m a
de M
éxic
o. M
éxic
o.
D
e lo
s R e
yes,
Fray
Ant
oni o
159
3
A
rte
en L
en gu
a Mi
xteca
.
C
asa
de P
edr o
Bai
lli, M
exic
o.
1
976
Art
e en
Le ng
ua M
ixte
ca . Va
nderb
ilt U
nive
rsity
Pu b
licat
ion s
in A
nth r
opo l
ogy
14, N
ashv
ille.
Es
tés, C
lari
ssa P
inko
la
1992 Women wh o run w ith the Wolves. Myths an d Stories
of
the W ild Woman Arch etype. Ballantine
Boo
k,
Eva n
s, S
usan
T.
20
08
An c
ient
Mexi
co
nd C
en tr
al Am
eric
a. A
rc ha
eo lo
gy a
nd C
ultur
e H
istory
.
T
ha m
es
Hu
dso n
, Ne
w
Y
ork
.
F
einm
an, G
ary
M
. Li
nda
M. N
i cho
las
Lin
dsey
C. Bar k
er
2
01 O
Th
e M i
ssing
F em
ur
at the
M i
tia F
ortre
ss an
d its
Im p
licat
ions.
A
ntiq
uity 84:
108
9-1 1
01.
F
lan n
ery,
Ken t
J
oyc e
M ar
cus
(eds.
)
198
3
The
C
loud
Pe o
ple:
Div
er ge
nt E
volut
ion
of t
he Za p
otec
an d
M ix
tec
Civil
izati
ons. Ac
ade m
ic P
ress
,
N
uev a
Yo r
k.
Fo wler, Chr is
2
004
Th
e
Ar
ch ae
olog
y of
Pers
on ho
od. A
n a
nthro
po lo
gica
l a pp
roac
h. Rou
tledg
c, L
ond o
n.
Fr
eide
l, Da
vid
Li
nda
Sch e
le
Joy
Par k
er
1993
M
aya
Cosm
os.
Th re
e th o
us a
nd y e
ar s on
th
e sh
am an
s pa
th . Mo
rro w
, ew
Y
ork.
G
alle
gos R
uiz,
Rob
erto
197
8
E
l S eñ
or 9
Flo
r en
Za ac
hila
.
U
niv e
rsida
d N a
cion
al A
utó n
oma
de M
éxic
o, M
éxic
o.
Ham
ann ,
Byr
on
E
.
199
7
W e
avi n
g a n
d t he
Ic o
nog r
aph y
of P
rcsti
ge: T
he r
oya l
ge n
der s
ymb
olism
of
Lor d
5 F
lowe
r's
Lady
4
Rab
bit's
fam
ily.
In: W
om
en in
Pr
eh is
tory.
No
rth A
mer
ica
and
Mes
oa m
erica
(
Che
ryl C
laes
sen
Rose
mar
y Joy
ce,
eds.)
: 153
-172
. Un
ivcr
sity
ofPe
nnsy
lvan
ia P r
ess,
Phila
delp
hia.
76
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 77/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 78/79
8/19/2019 Informe Memoría Mixteca
http://slidepdf.com/reader/full/informe-memoria-mixteca 79/79