Post on 13-Apr-2017
www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 7 februari 2017 Inleider: Peter de Wit
Humanistische Canon over
De bakermat van de democratie
Meerdere vensters
o.a. Paideia
Aristoteles
Levensbeschouwing en democratie
Tijdsperiode De klassieke Grieken (500-300 v.Chr.)
Eigentijdse
denkers Ronald de Vries: Athene - directe democratie Anton van Hooff: Pericles’ lofzang
HV-Midden-Holland
2
Agenda 1. Het voorafje
doel van de Canon
2. De democratie in klassiek Athene ‘wie wil de vergadering toespreken? . . . . .’
3. Wat de canon over het klassieke Athene vertelt Socrates grondlegger van het humanisme
Paideia de ontwikkeling tot volledig mens
Aristoteles het beste uit onszelf halen 4. Wat de canon over het klassieke Athene niet vertelt
Aristoteles Politica - welk politiek systeem is het best passend ? 5. De canon over democratie
De canon Levensbeschouwing en politiek
HV Eigentijds Humanisme
oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen
HV-Midden-Holland
3
Het voorafje Het namenrondje
heb ik ook uw emailadres ? alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen
HV-Midden-Holland
4
Het voorafje Humanistische Canon
35 vensters/thema’s
doel o geschiedenis en actualiteit o verder lezen
‘Het’ humanisme ligt nergens vast o thema’s in een historische context
Wat houdt humanisme dan in ? HV-Basisdocument: Eigentijds Humanisme 1. de grondslag
o uitgangspunt is de waardigheid van mensen o wil de wereld begrijpen met menselijke vermogens
2. maatschappelijk element o een politiek-moreel streven
3. persoonlijk element o een streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven
Komt het best tot zijn recht in een democratische rechtsstaat
HV-Midden-Holland
5
De bakermat van de democratie - klassiek Athene Lofzang van Perikles op de democratie in Athene (+ 430 v.Chr)
‘De regering is in handen van velen Perikles + 495-430
en niet van enkelen daarom wordt zij een democratie genoemd.’
ons politiek stelsel is geen kopie van de instellingen van onze buren
onze wetten verzekeren gelijk recht aan allen bij geschillen
openbare ambten kan elke sociale klasse vervullen
armoede geen belemmering voor dienen van publieke zaak
Volksvergadering (+ 500-320 v.Chr.) het belangrijkste wetgevend orgaan
o bijna 200 jaar een directe democratie o + 40x per jaar bijeen
alle vrije volwassen mannen welkom o + 6.000 burgers present van de + 30.000 burger op + 250.000 inwoners
meerderheid: handwerklieden, handelaren en kleine boeren later: óók de laagste klasse, o.a. roeiers van schepen vanaf ca 400 v.Chr. presentiegeld (half dagloon )
een platform van collectieve besluitvorming en verantwoordelijkheid
HV-Midden-Holland
6
Soevereiniteit bij het volk Voorbereiding van de besluiten
De Raad van 500 raadsheren loting steen
uit de 10 regio’s: elk 50 burgers (ouder dan 30 jaar)
ter voorkoming van concentratie van macht o bij loting o maximaal 2 termijnen van één jaar per keer o zijn géén vertegenwoordigers van hun regio
alle burgers: regeren – geregeerd worden
voorstellen o voor de volksvergadering
deze kon een voorstel bekrachtigen of wijzigen
toezicht o op ambtenaren o op de financiën
gedelegeerde bevoegdheden o eenvoudige rechtspraak
hoogste staatsorgaan bleef de Volksvergadering de Raad belangrijk voorbereidend werk
HV-Midden-Holland
7
Gelijk recht van spreken "Wie wil de vergadering toespreken? . . . .”
De hoeksteen van de democratie iedere burger gelijk recht van spreken
o veel burgers maakte daar géén gebruik van o wel noodzakelijk luisteren, alternatieven afwegen
besluitvorming bij meerderheid - handopsteken o niet makers maar gebruikers geven de beoordeling
Spreken was geen vrijblijvende zaak redenaar verantwoordelijkheid voor zijn voorstel
o klein aantal door sofisten opgeleide sprekers o waardering voor gewone burger die het woord nam o wantrouwen tegen redenaars die regelmatig het spreekgestoelte betraden o onderscheiding voor het regelmatig doen van goede voorstellen o zware straf als het voorstel in strijd met de bestaande wet was
geen debat in de vorm van een dialoog o applaus, ‘boe’-geroep, (hoon)gelach, wegfluiten o de ideale spreker de ‘idioot’, de gewone man die in zijn eigen taal spreekt
bijna 200 jaar een reëel bestaande volksvergadering-democratie
HV-Midden-Holland
8
Een economische revolutie vanaf de 8e eeuw Athene verenigt op vreedzaam wijze Attica
Drie gebieden sluiten zich aaneen grote sociale verschillen - stad, kust, bergen
o groei kleine gemeenten
800-600 v.Chr. kooplieden verdringen de landadel
o producten wijn en olie o lange kust koopvaardij o geldeconomie ontwikkelt zich
kleine boeren komen in moeilijkheden o veel klassenhaat
van oligarchie naar democratie o lagere klassen worden betrokken bij bestuur
510 v.Chr.: begin van de Atheense democratie aristocraat Clisthenes: indeling op basis van 10 regio’s + onderverdelingen
o belangrijk: de 3 gebieden zijn altijd vertegenwoordigd in het bestuur
ook nieuw: wetten spreek je met elkaar af
HV-Midden-Holland
9
Mogelijke kritiek Kijken met de blik van het heden is een anachronisme met de brommer
De kritische jaren zestig en zeventig slavernij
standenmaatschappij
beperkt burgerrecht
positie van vrouwen
positie buitenlanders en minderheden
Een regering door het gepeupel is niet toepasbaar op grote schaal
dat was een homogene samenleving
heeft de lastige Socrates ter dood veroordeeld
Daar tegenover staat ruimte voor afwijkende meningen veelheid aan filosofische scholen maatschappelijke kwesties in komedies en tragedies besluiten over oorlog/vrede/wetten werden breed gedragen iedereen kon op de hoogte zijn vóór er besluiten werden genomen
HV-Midden-Holland
10
Wat de canon vertelt over het klassieke Athene ‘Niets is ontzagwekkender dan de mens’ kop boven het allereerste canonvenster: Paideia
Socrates – grondlegger van het humanisme (+ 470-400 v. Chr.)
nadruk op: Socrates als de luis in de pels o kritisch ten aanzien van elke autoriteit o stelt vragen bij vanzelfsprekendheden o zijn dialogische manier van denken
Paideia – democratisering van de opvoeding in de open samenleving van Athene veel behoefte aan kennis
o wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis, architectuur o onderwijs in welsprekendheid voor de volksvergadering
vanaf 4e eeuw v.Chr.: de vorming en ontwikkeling tot volledig mens o maakt emancipatie mogelijk o óók voor de lagere bevolkingsgroepen
De canon legt het accent op de (nieuwe) visie op de mens het persoonlijke element de mogelijke ontwikkeling tot volledig mens de maatschappelijke context komt aan de orde de politieke filosofie komt niet aan de orde
HV-Midden-Holland
11
De canon over Aristoteles (380-320 v.Chr.) Het beste uit onszelf halen Ethica Nicomachea
De canon vertelt over zijn deugdethiek
o het streven van mensen is nogal ongeordend o vaak naar teveel, soms naar te weinig
deugden sturen je naar het juiste midden
over het optimaal te functioneren o mensen vinden voldoening in hun bekwaamheden o meer voldoening als het vermogen meer wordt verwezenlijkt
De canon vertelt niet over zijn politieke filosofie de laatste paragraaf van de Ethica Nicomachea
o het uiteindelijke doel van menselijk handelen is geluk dat vindt de mens in het optimaal functioneren
o MAAR: kennis is niet voldoende de massa is niet gevoelig voor argumenten
met welke wetten kan je jeugd opvoeden tot het ontwikkelen van goede gewoonten ?
Welke type politiek systeem is de beste voor burgers om optimaal te kunnen functioneren ?
HV-Midden-Holland
12
De Politica van Aristoteles Thema’s uit de Politika (+ 340 v.Chr.) Politica
Van huishouden via dorp naar polis pas in een polis kan de mens zich volledig ontwikkelen
o het huishouden is voor de dagelijkse behoeften o het dorp kan niet zelfvoorzienend zijn o de polis combineert alle functies
de mens is een gemeenschapswezen o kan met taal aangeven wat nuttig en schadelijk is
heeft een zin voor wat rechtmatig en onrechtmatig is o het gemeenschappelijk accepteren van waarden brengt de polis tot stand
Slavernij een levend wezen bestaat uit een lichaam en een ziel
o de ziel is van nature het regerende deel
er zijn mensen die niet verder komen dan het gebruik van hun lichaam o dan is het het beste dat de heer het redelijk bestanddeel aanvult o alleen dan is gezag over slaven natuurlijk
ECHTER: slaven die in een oorlog veroverd zijn zijn slaaf onder dwang
Géén recht van de sterkste als bron voor gezag
HV-Midden-Holland
13
Politiek gezag Gezag over vrijen en gelijken vrijheid is basisprincipe een mens kan leven zoals hij zelf wil
Aristoteles onderzoekt: wat geeft aanspraak op politiek gezag ?
Wat is dat staatsburger zijn ? verschillende staatsvormen stellen verschillende voorwaarden
o A. heeft ruim 150 staatsvormen verzameld
de meest wezenlijke karakteristiek van een staatsburger o mogen deelnemen aan bestuurlijke en gerechtelijke beslissingen o mogen vervullen van bestuursambten o met de taak bijdrage leveren aan het behoud van de gemeenschap
dit komt vooral voor in een democratie
Zijn er vereisten ? voor een goed burger ALLEEN: zich inzetten voor het behoud van de gemeenschap
voor een goed bestuurder JA: capaciteit om te regeren en geregeerd te worden o opvoeding tot een goed en verstandig mens noodzakelijk
en handwerkslieden ? o de beste functionerende polis zal alleen hen die vrijgesteld zijn van arbeid
noodzakelijk voor hun levensbehoefte tot burger maken
HV-Midden-Holland
14
Kritisch over democratie Het belang van de gemeenschap
Classificatie van staatsvormen op een continuüm één enkelen velen
gericht op belang
gemeenschap
Monarchie = alleen
heerschappij
Aristocratie = een beperkt aantal
van de ‘besten’
Politeia of burgergemeenschap = een meerderheid
ontaard gericht op
deel belang
Tirannie het belang
van de heerser
Oligarchie het belang
van de rijken
Democratie het belang van
onbemiddelden
ontaardingen als niet het algemeen belang het doel is
Aristoteles vóór politeia alleen het bevolkingsdeel dat de staat verdedigt
tégen democratie onbemiddelden hebben geen tijd voor ontwikkeling
Voorkeur voor de meerderheid t.o.v. beperkt aantal besten een meerderheid kan beter zijn dan de aristocratische elite de veelheid wordt een eenheid ieder beoordeelt een deel - gezamenlijk het geheel
HV-Midden-Holland
15
Soevereiniteit van het volk Voor- en nadelen
Het volk toelaten tot de hoogste staatsambten ? toelaten: heeft het risico van fouten
o door gebrek aan rechtvaardigheid en inzicht
niet toelaten: leidt tot onvrede o door uitsluiten van eervolle posities
Aristoteles laat hen deel hebben aan
o beraadslagingen, rechtspraak en het kiezen van bestuurders
men kan dit ongerijmd vinden o omdat: beslissen en kiezen deskundigheid vereist
maar: niet het individuele lid oefent gezag uit wel: het volk als geheel
bovendien o het gezamenlijk vermogen van het volk is groter dan van een kleine groep
Bestuursambten toewijzen op grond van verdienste
HV-Midden-Holland
16
De best mogelijke staatsvorm De politeia
Het midden tussen democratie en oligarchie elke samenleving kent drie klassen
o de heel rijken, de armen, de middenklasse
bovenmatig rijk o hebben de neiging tot machtsmisbruik o laten zich niet door anderen leiden
mensen met een overmatig tekort o zijn al te nederig, kunnen alleen
gehoorzamen
middelmatig bezit is het beste o deze laat zich het gemakkelijkst door de rede besturen o zij azen niet op het bezit van anderen (. . . !?)
Een gemeenschap berust op vriendschap een samenleving wil zoveel mogelijk bestaan uit gelijken
De beste politieke gemeenschap is gegrond op de middenklasse democratieën met een grote middenklasse zijn stabieler
HV-Midden-Holland
17
elke staatsvorm verschilt naar samenstelling van zijn bevolking
Individueel welbevinden en de polis Aristoteles - gericht op het haalbare
De beste staatsvorm Aristoteles –de realist moet die zijn waarbij elk individu zich het beste kan ontplooien
drie noodzakelijke voorwaarden o materieel, lichamelijk en geestelijk welzijn
De taak van een goede wetgever hoe kan de gemeenschap deel hebben aan een goed leven ?
o zijn vraag aan het eind van de Ethica Nicomachea o dat is het voor deze staat bereikbare welbevinden
De staat moet gericht zijn op de ontplooiing van haar burgers
op materieel en cultureel gebied
is niet gericht op oorlog of overheersing
burgers moeten tijd hebben voor politieke activiteiten
Een gemeenschap welke deugt berust niet op toeval
HV-Midden-Holland
18
berust op kennis en weloverwogen keuze sommige dingen leert de mens door gewenning, andere door opvoeding
Aristoteles conclusie in de Politica Opvoeding
Regeerders / geregeerden moet de opvoeding zich richten naar dit onderscheid?
o NEE: burgers regeren en worden geregeerd
De wetgever moet zich bedenken op welk doel het leven gericht is iedereen kent de tweedeling naar leeftijd
o op jonge leeftijd wordt je geregeerd, op oudere leeftijd regeer je
andere belangrijke tweedelingen o werk staat in dienst van vrije tijd o oorlog in dienst van vrede (A. wijst Plato’s bewondering voor Sparta af)
o nuttig zaken in dienst van edele zaken
EN: rede en verstand zijn einddoel van onze natuurlijke ontwikkeling
Wat opvoeding moet inhouden is omstreden de gangbare opvoeding geeft een verwarrend beeld
o gericht op - nuttige dingen of op voortreffelijkheid ?
HV-Midden-Holland
19
o gericht op - verstand of op karakter ?
Er is geen overeenstemming over wat leidt tot voortreffelijkheid
De canon over Paideia Venster: Paideia – opvoeding tot volledig mens (5e -4e eeuw v.Chr.)
Griekse opvoeding vóór 500 v.Chr. sport, muziek en toneel
o karaktervorming door trainen van vaardigheden
verhalen over de mens en zijn noodlot o tragedies, komedies, mythen en sagen
gericht op de aristocratie
Het democratiseren van kennis
de opkomst van Athene als stadstaat (5e eeuw voor Chr. ) o behoefte aan informatie en kennis op allerlei gebied
wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis en architectuur
democratie o ook minder bevoorrechte bevolkingsgroepen welsprekendheid - sofisten
karaktervorming door ontwikkelen van kennis én beschaving
HV-Midden-Holland
20
Een breed beschaving- en vormingsideaal Isocrates (+ 435-340): rhetoren school met Griekse cultuur en literatuur
De canon zegt niet zoveel over democratie Wel het venster: levensbeschouwing en politiek
Een tussenweg: niet scheiden – wel onderscheiden levensbeschouwing
o hoe moeten we de wereld begrijpen ?
politiek o hoe moeten we de samenleving organiseren ?
Standpunt van humanisten overheid en geestelijke genootschappen mogen niet op elkaars stoel gaan zitten
o levensbeschouwelijke principes niet aan anderen opleggen
basisrechten van de Verlichting: vrijheid, gelijkheid, solidariteit o zelfbeschikking geen dictatuur van de meerderheid o rechtvaardigheid voor ieder individu
Probleem: de weg waarlangs
HV-Midden-Holland
21
liberale en sociaal-democratische humanisten o met elkaar eens over te bereiken doelen o verschillen van mening over de weg waarlangs
Eigentijds Humanisme Humanistisch Verbond
Humanisme is een politiek-moreel streven humanisten streven een humane samenleving na
o gebaseerd op menselijke waardigheid dit streven komt het best tot zijn recht
in een democratische rechtsstaat o en vraagt de actieve inzet van burgers
De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens een belangrijke morele en politieke leidraad
o een menswaardig leven voor ieder individu o de mensenrechten bevorderen
Humanisme individuele vrijheid kan en moet samengaan met
o sociale verantwoordelijkheid
HV-Midden-Holland
22
o de zorg voor anderen o en verantwoordelijkheid voor de natuurlijke wereld
PdW: géén blauwdruk - wel een toetsingskader
De hamvraag Brengt de Griekse volksdemocratie mijn denken verder ?
Voor discussie
N.a.v.: de directe democratie o wilt u bij loting een jaarlang deelnemen aan een stadsbestuur of juryrechtbank ? o moeten we naar een ondergrens in deskundigheid
om te kiezen om gekozen te kunnen worden ?
o mag een spreker die voorstellen doet in strijd met de grondwet blijven?
N.a.v.: Aristoteles o is de mening van de meerderheid beter dan die van goede deskundigen ? o is de beste politieke gemeenschap gegrond op de middenklasse ? o moet de overheid zich bemoeien met de opvoeding tot goed staatsburger ?
N.a.v.: paideia o is ontwikkelen in welsprekendheid hét fundament onder de democratie ?
HV-Midden-Holland
23
N.a.v.: politiek o kunnen we uit de voeten met alleen een humanistisch toetsingskader ?
Wat spreekt u aan ?
Tot slot
Dank voor uw komst en uw inbreng
volgende Humanistische Canon
dinsdag 7 maart 2017 Thomas More - Utopia
HV-Midden-Holland
24
pdw/februari 2017